INAUTERIAKBILBON

EUSKAL MUSEOABILBAOMUSEO VASCO

BILBO 2016

INAUTERIAKBILBON

BILBO 2016

INAUTERIAKBILBON

Portada argazkiaArgazkia Eulalia AbaituaBilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

EDITATZEN DU

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoUnamuno plaza 4 - 48006 Bilbao Gurutze 4 - 48005 BilbaoTfnoa 944155323 - Faxa 944790608museoaeuskal-museoaorgEuskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco Web orrialdeaEuskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco Facebook orrialdea

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao Tfnoa 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorgWeb Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

TESTUAKIntildeaki Irigoien

ITZULPENALabayru Fundazioa

ARGAZKIAK ETA EGILETASUNAKIlustrazioak eranskina ikusi

IRUDIEN DIGITALIZAZIOAEuskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

copy Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco copy Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLan hau CC lizentziaren azpian dagoAitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin 30

4

AURKIBIDEA

INAUTERIAK - ARATUSTEAK 5

ELIZAREN JARRERA 10

INAUTERIAREN ARRAZOIAK 12

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA 13

INAUTERIETAKO ZERGAK 16

DEBEKUAK 17

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETAEKINTZAK

Konpartsak eta ikasle-errondailak 21Dantza publikoak eta sozietatekoak 28Zahagi Dantza 37Zekorketak ndash Sokaz lotutako zezenak 38Karroza desfileak 40

INAUTEIETAKO PERTSONAIAK

Mozorroak eta Maskarak 42Erraldoiak 45Higia 47Hartza ldquoArtzardquo 49Turkoa 50Fraiskus 51Sardina ehorzketa 52

Epilogoa 53

Ilustrazioak eranskina 54

5

Inauteriek -Bizkaian aurkitzen ditu-gun lehenengo datu historikoetan Carnes-tolendas (Aratusteak) deitutakoek- natura-ren urteko zikloan garrantzizkoa den une batean egiten diren erritu primitiboetan errotzen dituzte sustraiak Eliza kristauak berak egokitu zituen bere jai-egutegira egun batzuk laga bai baina ez zituen san-tutu Denboraldi bat finkatu zuen eta aldi horretan hainbat nahasmendu eta askata-sun baimendu zizkien fededunei Jarraian eskatzen zen portaera nabarmentzeko Ga-rizuma zorrotza ezarri zuen barauen eta penitentzien garaia

Erdi Aroko literaturan Hitako art-zipresteak bikain jaso zuen egoera hori 1330ean idatzitako ldquoLibro de buen amorrdquo lanean (Maitasun onaren liburua) Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko bo-rroka horretan azkenak garaitzen du Hor-taz garai hartan Inauteria bizi-bizi zegoen eta esanahi garbia zuen giro kristauan Ba-tasun argigarria eratzen zuen Garizuma-rekin haren aurrez aurre jarria Elizaren arauzko neurritasuna azkenik nagusitu aurretik Jaiegun horiek beraz erritu pri-mitiboetan zuten sorburua eta jarraipena eta erro sakonak izan zituzten nekazarien gizarteetan Gero jaietako sasoi gisa zabal-du ziren erabat eta leku eta gizarte-maila guztietan garatu ziren egunerokotasuna hausteko eta kritikatzeko zituzten jokabi-deak nabarmenduta

Bizkaian Inauteriei buruz aurkitu dugun lehenengo aipuak argi erakusten du zein garrantzitsua zen jaia gure inguruan 1331koa da Hitako artziprestearen liburua argitaratu eta hurrengo urtekoa alegia eta Bizkaiko andrea zen Maria Diaz Harokoak Bilbotik Lekeitioko hiribildura bidali zuen idazki batean agertzen da Gutuna idatzi zuenLekeitioko herritar batzuek bertan

INAUTERIAK ndash ARATUSTEAK

behera utzi zutelako sei urte lehenago sor-tua zen biztanle-gune berri hura Itzultze-ko eskatu zien ldquovayan de pies e de cabeza a morar a las dichas sus casas e hacer vecin-dad hasta el diacutea de Carrastoliendas prime-ras que vienenrdquo 1 Aipamena berriz agertzen da Lekeitioko herri-lurrak bereizteko mu-gak finkatzen dituen dokumentu batean ldquolo corten fasta el diacutea de Carrestoliendas primero que vienerdquo Era berean Bizkaiko beste herri batzuetako dokumentazioan jaiari buruzko aipamenak agertzen dira normalean kontratu publikoetan edo jar-duera sozialetan egun jakin bat zehazteko Adibidez 1512an Markinan harategiaren errenta aztertzean eta 1541ean Portugale-ten kontratu baten ordainketak adostean jai hauek finkatzen dira Carrastoliendas San Juan eta San Miguel Garrantzi horre-tako dokumentuetan sartzen zutenez na-baria da Aratusteak edo Inauteriak guztiz txertatuta zeudela gizarteko bizitzan hala bizitza ofizialean nola pribatuan urteko jairik garrantzizkoenekin bateraBestetik apezpikuek eta bisitatzaileek Bizkaiko eli-zetara egindako bisita-autoetan ez da Car-nestolendas jaien aipamenik agertzen Ait-zitik debeku ugari azaltzen dira jaietako elementuei buruz esate baterako antzezla-netan parte hartzea edo dantzatzea apaizek mozorrotzea ordu jakin batzuetatik kanpo danbolina jotzea elizaren barruan dantzat-zea edo elizak mistoak izatea Hortaz ba-dirudi Elizak onartu egiten zuela nola edo hala Elizak bazuen jaiaren berri bazekien nola garatzen zen ezin zuen esan haren be-rri ez zuenik Gainera jarraian ikusiko dugunez agintari zibilek sustatu egin zituzten -eta aldi berean kontrolatzen edo zuzentzen

1 LEKEITIOKO UDAL ARTXIBOKO DOKUMENTU BILDUMA I Liburukia (1325-1474)Euskal Herriko Erdi Aroko iturri dokumentalak (37 zk) 8 or

6

saiatu ere bai- une bakoitzean nagusitzen ziren sentsibilitateen arabera Debekatu ere egin zituzten erabat edo partzialki adibi-dez XX mendean Primo de Riveraren eta Francoren diktaduretan Bilbori dagokionez ere oso zaha-rrak diren merkataritzako dokumentue-tan aurkitzen dugu Carrastoliendas hitza Adibidez 1430ean ldquoCarrastoliendasrdquo eguna finkatu zuten demanda batean ordaindu beharreko epe gisa Horiek ikusita pentsa dezakegu jai indarrean egongo zela hiribil-dua sortu zen urteetan Hala ere ez dago dokumentaziorik hori berretsi ahal izateko Jaiarekin zerikusia izan dezakeen lehenen-go datuetako bat 1515 urtean hiribilduak egin zituen akordioetan dugu Hain zuzen sindikoak alkateari egindako errekerimen-du batean ldquoque por cuanto a sus mercedes era puacuteblico e notorio en la dicha villa ciertas personas de la dicha villa habiacutean hecho e le-vantado ciertas coplas e vulgares nombraacuten-dolos a muchas personas honradas de la dicha villa e en gran deshonor mentaacutendolos en gran perjuicio e disfamia de sus honrras que en ello era nescesario de poner remedio e castigo en ello por ende que le pediacutea e re-queriacutea al sentildeor alcalde que sobre ello hiciese pesquisa e inquisicioacuten e hiciese justiciardquo2 Gure ustez udal-akordioaren egu-na esanguratsua da otsailaren 28a Izan ere Inauteri-garaia da eta beraz erraz pentsa dezakegu urte hartako jaietan kan-tatuko zituztela kopla horiek Izan ere tradiziozko Inauterien osagairik garrantzitsuenetako bat kopla burleskoak satirikoak edo kritikoak kan-tatzea izan da tokiko pertsonei edo ger-takariei zuzenduta Joseacute Mariacutea Jimeno Ju-riok 1601eko prozesu bat aurkeztu zigun

2 BILBO HIRIBILDUKO UDAL AKORDIOEN ETA DEKRETUEN LIBURUA (1509 eta 1515) Euskal Herri-ko Erdi Aroko iturri dokumentalak (56 zk) 202 or

Iruntildeean kardinal-mozorroa jantzita parte hartu zuen apaiz baten aurkakoa Testuak zera nabarmentzen zuen ldquoreparto de ceacutedu-las o papeletas en que iban escritos breves textos llenos de ingenio guasa y picardiacuteardquo 3 Mota horretako koplak kantatuta edo txar-teletan idatzita entzuleek emandako opa-rien truke banatzen ziren eta gaur egunera arte iritsi dira ia Aipatu dugun 1515eko udal-akordioaren arabera oinarrizko osa-gaia ziren Bilboko Inauterietako konpart-sen artean

San Antongo elizako 1560ko kon-tuetan urte hartako danbolindariari (tam-bolinero) egindako ordainketa agertzen da Inauterietako eta Corpus Christiko ohiko pertsonaia zen danbolindaria Honela dio ordainketak ldquoal tambolinero y a los momos por dos diacuteas que anduvieron por la villa en la viacutespera y en su diacuteardquo4 Teoacutefilo Guiard-ek ldquoHistoria de la Noble Villa de Bilbaordquo la-nean azken pertsonaia horiek deskribatu zituen momoak ldquoparece que era costum-bre el que algunas personas anduviesen de regocijo por las calles hechos momos con maacutescaras y cubiertas las caras (hellip) de lo que se habiacutean seguido delitos e inconvenientes que determinaron al Regimiento a concluir una ordenanza en su razoacutenrdquo5 Gure ustez momo izenekoak gero rabi izenez agertzen diren pertsonaia berberak dira eta Cor-pus Christiko prozesioetan eta Inauterie-tako mozorro-festetan hartzen zuten parte 1656an Corpus Christiko ospakizunetan atera ziren bi rabirentzako mozorroen ai-pamenak agertzen dira Rabiak baizik ez dira aipatzen ez dago momorik Guiardek

3 JIMENO JURIO Joseacute Mariacutea ldquoEl Carnaval pamploneacutes de 1601rdquo DANTZARIAK 12 zk 12 or4 BILBOKO SAN ANTON PARROKIA ldquoFabrika Li-burua (1523-1567)rdquo 04-02 sig 151-vtordm folioa BEHA 5 GUIARD Teoacutefilo ldquoHistoria de la Noble Villa de Bil-baordquo II lib 529 or

7

honela deskribatu zituen ldquorabiacutes vale por enmascarados y eran llamados asiacute vulgar-mente en Bilbao corriendo el siglo XVIII los mozos que disfrazados y en mojiganga armados con vejigas andaban en la Villa en algunas ocasiones de regocijos puacuteblicosrdquo6 Gure iritziz Txorierriko euskaraz maskara edo mozorroa adierazteko erabiltzen den ldquoerrabardquo hitzak Bilboko pertsonaia horren izenean du sorburua 1682ko azaroaren 4an Madrilen be-rretsitako Hiribilduko Ordenantzek 109 kapituluan ezarritakoaren arabera inork ez zuen maskara edo mozorroa jantzita ibili behar Testuak honelaxe dioldquoAndan algu-nos de diacutea y las noches con color de regocijo cubiertas las caras con maacutescaras y disfra-ces y han sucedido de ello algunos excesos y para obviarlos Ordenaron que ninguna persona de cualquiera calidad condicioacuten preeminencia y estado que sea no ande de diacutea ni de noche con maacutescaras ni disfraces sino fuere cuando por mandado del Ayun-tamiento o con su licencia hubiere alguna fiesta o regocijo y entonces sea sin armas y el que contraviniere cosa alguna de lo dicho por cada vez incurra en pena de cinco mil maravediacutes aplicados por tercias partes Juez denunciador y caacutemara y perdimiento de las armas y seis de caacutercelrdquo7 Testuaren arabera baimena ematen zuten mozorrotzeko eta maskarak janzteko baina denboraldi finko batean hain zuzen Inauterietan Guiardek zioenez 1719an hau kentzea adostu zuten ldquola del gasto de poner y quitar los tablados para las funciones del Carnaval por no ser carga de estos efectosrdquo8 horrek esan nahi du hiribilduak oholtza

6 GUIARD LARRAURI Teoacutefilo opcit p 6147 ORDENANZAS DE LA VILLA DE BILBAO Se mandan imprimir el 13-11-1682 pero los autos indican el antildeo 1622 confirmadas en Madrid AHEV Parroquia Santa Mariacutea de Begontildea Papeles varios Caja nordm 168 GUIARD Teoacutefiloopcit III Lib 372 or

batzuk jartzen zituela bere kontura jen-deak Inauterietako emanaldiak egin zitzan Hala ere aldi horretako daturik interesga-rrienak auzi batean agertzen dira 1729ko Aratusteetako azken egunean izandako gertakari batek eragin zuen auzian9 Egun horretan soldadu bat ezpataz hil zuten eta mozorro-festan ateratako ezpata-dantzako kideei egotzi zieten errua Lekukoen adie-razpenetan garai hartako Inauterietako osagaiak eta ekintzak agertzen diraSe formoacute una mojiganga aunque bien pu-dieron haber sido varias puesto que unos salieron con espadas en una danza otros vestidos de Rabiacutes otros tocando piacutefano y caja asiacute como un muchacho con su dul-zaina que la tocoacute entre sus amigos cuando fueron a refrescarse al barrio de Mena en Abando finalizada la fiestaAdierazpenak ikusita bistan da ezpaten mozorro-festak udal-baimena zuela ldquopor haber salido en la mojiganga que con licen-cia del Sr Alcalde que a la sazoacuten fue le sa-caron el que depone y otros compantildeeros que fueron de la danza excepto dicho don Juan que se vistioacute de distinto trajerdquo Aurkako al-derdiko lekukoak kontrakoa esan zuen ldquoen contravencioacuten de ordenanzas que esta Villa tiene confirmadas por SMrdquo Honetan berriz bat datoz denak mozorro-festa arratsaldez atera zen hiri-bilduko kaleetatik maskara eta mozorroa jantzita zuen jendearekin Batek hau erant-si zuen ldquocon mucha paz y quietud en trajes nada provocativos a rintildeardquo Beste batek be-rriz zera azpimarratu zuen ldquopara la alegriacutea de la funcioacuten de Carnestolendasrdquo Batzuek jaia zein ordutan amaitu zen adierazi zu-

9 BIZKAIKO FORU ARTXIBOA-KORREJIMENTU ATALA ldquoOficio de la Real Justicia contra diferentes personas por la muerte de un soldado llamado Fulxen-cio y heridas hechas a Francisco de Quevedordquo 1722001 paper-sorta

8

ten ldquoa cosa de las cuatro y media se retira-ron acabada la mojiganga (hellip) a mudarse el traje con que se hallaba concluida la Moji-ganga o baile de enmascarados que salioacute la tarde de el citado diacutea primero de Marzordquo Baten batek ez zuen arropa aldatu eta jant-zi berberarekin jarraitu zuen hiribilduko eta hurbil zegoen Abandoko tabernetan zintzarria busti bitartean Adierazpenetan ez da aipatzen bi sexuetako gazteen arte-ko dantzarik ez ordu horren aurretik ezta atzetik ere Mozorro-festan parte hartu eta arropa aldatu ez zutenen artean salatua ze-goen eta horri esker jantzia nolakoa zen jakin dezakeguldquosalioacute con su camisilla y cal-zoncillos blancos y una espada de botoacuten que entroacute de la misma suerte en dicha casa y sa-lioacute en la mojiganga en la danza de Espadas que se habiacutea celebrado dicho diacuteardquo Dantza-riaren arropa zuria nabarmendu behar da 1657an eta 1719aren ondoko urteetan ber-tako dantzariek Corpuseko jaietan erabili zutenaren antzekoa aurreko lan batean jai hauek aztertzean adierazi nuen bezala10 Hizpide dugun auzian ezpa-ta-dantzari eta ezpatak erabiltzeko mo-duari buruzko adierazpenak daude jasota zendutakoa hiltzeko ezpata erabili izana leporatu baitzioten dantzari bati Testuak dioenez arratsaldez zera atera zen ldquouna danza de espadas y que estas eran de bo-toacuten y de las con que acostumbran aleccionar los Maestros de Armasrdquo Burdinazko botoia errematxatua zen eta hargatik arma-mai-su baten arabera ldquono se le podiacutea quitar sin instrumento de lima y aun con eacuteste necesi-taba de mucho tiempordquo Beste batek honela zioen ldquoestando la espada negra del adicio-nar seguacuten arte echada su zapatilla con su chapa remachada y soldada no se puede con

10 IRIGOIEN Intildeaki ldquoLas fiestas de Bilbao danzas y muacutesicas entre los siglos XVI y XIXrdquo BIDEBARRIETA aldizkaria XVII zk ndash 2006 334-486 or

ella dar herida de muerte sino es metieacutendo-la por un ojo o por la bocardquo Salatutakoek arrazoi horiek eman zituzten soldadua hiltzeko ezpatak erabiltzea ezinezkoa zute-la justifikatzeko Ez dakigu zenbat dantzari aritzen zen ezpata-dantza horretan ezta dantzak zer-nolako forma hartzen zuen ere baina gure ustez ziurrena ez zen handik urte gu-txira -1754an- Manuel Larramendik Gi-puzkoarako deskribatu zuenaren oso des-berdina izango11 Dantzariekin batera hainbat gazte atera ziren rabi mozorroarekin ldquoanduvie-ron armados de vejigas con las que daban ldquovejigazosrdquo y a su paso tambieacuten iban arro-jando de una alforja que portaban ldquosornardquo o salvado a la genterdquo rdquo Itxura denez jant-zi berezi bat zuten lekukoen arabera rabi jantzia zeramatelako Bi soldaduk eta bi rabik hiribilduko plazan izan zuten enkontruaren berri eman zuen lekuko batek ldquollegaron dos con disfraz de rabisrdquo Soldaduetako bat izan zen hil-dakoa Beste lekuko batek honela zehaztu zuen ldquodos enmascarados con sus vejigas a quienes el testigo no conocioacuterdquo Eta gero hau erantsi zuen ldquouno de ellos arrojo un poco de salvado a dicho sargento y soldado en amis-tadrdquo Beste baten arabera birzahia botatzea tradiziozko ohitura zen denok onartua eta beraz justifikatu egin zuenldquole dio de vejigazos y echo un poco de sorna uno dis-frazado de Rabi y el testigo les paroacute y le dijo tuviese paciencia que no era sino chanza y costumbre del paiacutesrdquo Auzo baten arabera enkontru ge-hiago izan ziren ldquorintildeo un soldado de Ma-rina con un disfrazado de Rabi por haber-le dado unos vejigazos y echado sorna y le quiso arrancar el terciadordquo Enkontru hori

11 LARRAMENDI Manuel ldquoCorografiacutea de Guipuacutezcoardquo EKIN Buenos Aires 240 or

9

auzian agertzen da ikerketaren arabera handik ordu batzuetara soldaduaren he-riotzarekin bukatu zen liskarraren hasiera izan zitekeelako Adierazpen horiek guz-tiek ez digute erabilitako jantzia deskribat-zen baina rabiek Inauterietan izaten zuten jokaeraren berri ematen digute Azkenik egun hartan izan zen beste gertaera bat adierazi behar da Mo-zorro-festa bukatu ondoren parte hartu-tako hainbat kide eta beste lagun batzuk hiribildutik kanpo zegoen taberna batera joan ziren ldquozintzurra bustitzerardquo Itzuleran dultzainaren doinuan ari zirela zubi erdira iristean baina sartu baino lehen musika-riak jotzeari utzi zion ldquoa causa de que no le hiciese cargo la Justiciardquo Egia da kideek be-hin eta berriz esan ziotela jarraitzeko bai-na dultzainariak honela erantzun zienldquoque si le enfadaban echaba la dulzaina al riacuteordquo Hori da dultzaina musika-tresna deabrut-zeko prozesuari buruz Bizkaian aurkitu du-gun aipamenik zaharrenetako bat Gure Inauteriaren bilakaera histori-koari jarraipena eman aurretik argi nabar-mendu behar dugu Bilbon Europa osoan bezala gizarte-maila guztien jaia izan zela hala giro tradizionalekoa nola hiri-girokoa nahiz eta bakoitzak bere bizimoduaren ara-bera moldatu ospatzeko eta ondo pasatze-ko 1734an Lekeitioko Pablo Francisco de Irisarrik Pedro Bernardo Villarreal de Be-rrizi idatzitako gutun batean zera agertzen da Bilboko familia dirudun bateko kide bati buruz ldquoestaacute hace diacuteas en Logrontildeo donde han pasado las Carnestolendas con mucho regocijordquo12 Gero XIX mende osoan infor-mazio ugari izango dugu gazte elitistek jai hauetan -batez ere dantzaldi pribatuetan- nola hartzen zuten parte ikusteko

12 MANSO DE ZUNtildeIGA Gonzalo ldquoCartas de Bilbaordquo Boletiacuten RSVAP 1949 - 1 Koadernoa 176 or

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

5

Inauteriek -Bizkaian aurkitzen ditu-gun lehenengo datu historikoetan Carnes-tolendas (Aratusteak) deitutakoek- natura-ren urteko zikloan garrantzizkoa den une batean egiten diren erritu primitiboetan errotzen dituzte sustraiak Eliza kristauak berak egokitu zituen bere jai-egutegira egun batzuk laga bai baina ez zituen san-tutu Denboraldi bat finkatu zuen eta aldi horretan hainbat nahasmendu eta askata-sun baimendu zizkien fededunei Jarraian eskatzen zen portaera nabarmentzeko Ga-rizuma zorrotza ezarri zuen barauen eta penitentzien garaia

Erdi Aroko literaturan Hitako art-zipresteak bikain jaso zuen egoera hori 1330ean idatzitako ldquoLibro de buen amorrdquo lanean (Maitasun onaren liburua) Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko bo-rroka horretan azkenak garaitzen du Hor-taz garai hartan Inauteria bizi-bizi zegoen eta esanahi garbia zuen giro kristauan Ba-tasun argigarria eratzen zuen Garizuma-rekin haren aurrez aurre jarria Elizaren arauzko neurritasuna azkenik nagusitu aurretik Jaiegun horiek beraz erritu pri-mitiboetan zuten sorburua eta jarraipena eta erro sakonak izan zituzten nekazarien gizarteetan Gero jaietako sasoi gisa zabal-du ziren erabat eta leku eta gizarte-maila guztietan garatu ziren egunerokotasuna hausteko eta kritikatzeko zituzten jokabi-deak nabarmenduta

Bizkaian Inauteriei buruz aurkitu dugun lehenengo aipuak argi erakusten du zein garrantzitsua zen jaia gure inguruan 1331koa da Hitako artziprestearen liburua argitaratu eta hurrengo urtekoa alegia eta Bizkaiko andrea zen Maria Diaz Harokoak Bilbotik Lekeitioko hiribildura bidali zuen idazki batean agertzen da Gutuna idatzi zuenLekeitioko herritar batzuek bertan

INAUTERIAK ndash ARATUSTEAK

behera utzi zutelako sei urte lehenago sor-tua zen biztanle-gune berri hura Itzultze-ko eskatu zien ldquovayan de pies e de cabeza a morar a las dichas sus casas e hacer vecin-dad hasta el diacutea de Carrastoliendas prime-ras que vienenrdquo 1 Aipamena berriz agertzen da Lekeitioko herri-lurrak bereizteko mu-gak finkatzen dituen dokumentu batean ldquolo corten fasta el diacutea de Carrestoliendas primero que vienerdquo Era berean Bizkaiko beste herri batzuetako dokumentazioan jaiari buruzko aipamenak agertzen dira normalean kontratu publikoetan edo jar-duera sozialetan egun jakin bat zehazteko Adibidez 1512an Markinan harategiaren errenta aztertzean eta 1541ean Portugale-ten kontratu baten ordainketak adostean jai hauek finkatzen dira Carrastoliendas San Juan eta San Miguel Garrantzi horre-tako dokumentuetan sartzen zutenez na-baria da Aratusteak edo Inauteriak guztiz txertatuta zeudela gizarteko bizitzan hala bizitza ofizialean nola pribatuan urteko jairik garrantzizkoenekin bateraBestetik apezpikuek eta bisitatzaileek Bizkaiko eli-zetara egindako bisita-autoetan ez da Car-nestolendas jaien aipamenik agertzen Ait-zitik debeku ugari azaltzen dira jaietako elementuei buruz esate baterako antzezla-netan parte hartzea edo dantzatzea apaizek mozorrotzea ordu jakin batzuetatik kanpo danbolina jotzea elizaren barruan dantzat-zea edo elizak mistoak izatea Hortaz ba-dirudi Elizak onartu egiten zuela nola edo hala Elizak bazuen jaiaren berri bazekien nola garatzen zen ezin zuen esan haren be-rri ez zuenik Gainera jarraian ikusiko dugunez agintari zibilek sustatu egin zituzten -eta aldi berean kontrolatzen edo zuzentzen

1 LEKEITIOKO UDAL ARTXIBOKO DOKUMENTU BILDUMA I Liburukia (1325-1474)Euskal Herriko Erdi Aroko iturri dokumentalak (37 zk) 8 or

6

saiatu ere bai- une bakoitzean nagusitzen ziren sentsibilitateen arabera Debekatu ere egin zituzten erabat edo partzialki adibi-dez XX mendean Primo de Riveraren eta Francoren diktaduretan Bilbori dagokionez ere oso zaha-rrak diren merkataritzako dokumentue-tan aurkitzen dugu Carrastoliendas hitza Adibidez 1430ean ldquoCarrastoliendasrdquo eguna finkatu zuten demanda batean ordaindu beharreko epe gisa Horiek ikusita pentsa dezakegu jai indarrean egongo zela hiribil-dua sortu zen urteetan Hala ere ez dago dokumentaziorik hori berretsi ahal izateko Jaiarekin zerikusia izan dezakeen lehenen-go datuetako bat 1515 urtean hiribilduak egin zituen akordioetan dugu Hain zuzen sindikoak alkateari egindako errekerimen-du batean ldquoque por cuanto a sus mercedes era puacuteblico e notorio en la dicha villa ciertas personas de la dicha villa habiacutean hecho e le-vantado ciertas coplas e vulgares nombraacuten-dolos a muchas personas honradas de la dicha villa e en gran deshonor mentaacutendolos en gran perjuicio e disfamia de sus honrras que en ello era nescesario de poner remedio e castigo en ello por ende que le pediacutea e re-queriacutea al sentildeor alcalde que sobre ello hiciese pesquisa e inquisicioacuten e hiciese justiciardquo2 Gure ustez udal-akordioaren egu-na esanguratsua da otsailaren 28a Izan ere Inauteri-garaia da eta beraz erraz pentsa dezakegu urte hartako jaietan kan-tatuko zituztela kopla horiek Izan ere tradiziozko Inauterien osagairik garrantzitsuenetako bat kopla burleskoak satirikoak edo kritikoak kan-tatzea izan da tokiko pertsonei edo ger-takariei zuzenduta Joseacute Mariacutea Jimeno Ju-riok 1601eko prozesu bat aurkeztu zigun

2 BILBO HIRIBILDUKO UDAL AKORDIOEN ETA DEKRETUEN LIBURUA (1509 eta 1515) Euskal Herri-ko Erdi Aroko iturri dokumentalak (56 zk) 202 or

Iruntildeean kardinal-mozorroa jantzita parte hartu zuen apaiz baten aurkakoa Testuak zera nabarmentzen zuen ldquoreparto de ceacutedu-las o papeletas en que iban escritos breves textos llenos de ingenio guasa y picardiacuteardquo 3 Mota horretako koplak kantatuta edo txar-teletan idatzita entzuleek emandako opa-rien truke banatzen ziren eta gaur egunera arte iritsi dira ia Aipatu dugun 1515eko udal-akordioaren arabera oinarrizko osa-gaia ziren Bilboko Inauterietako konpart-sen artean

San Antongo elizako 1560ko kon-tuetan urte hartako danbolindariari (tam-bolinero) egindako ordainketa agertzen da Inauterietako eta Corpus Christiko ohiko pertsonaia zen danbolindaria Honela dio ordainketak ldquoal tambolinero y a los momos por dos diacuteas que anduvieron por la villa en la viacutespera y en su diacuteardquo4 Teoacutefilo Guiard-ek ldquoHistoria de la Noble Villa de Bilbaordquo la-nean azken pertsonaia horiek deskribatu zituen momoak ldquoparece que era costum-bre el que algunas personas anduviesen de regocijo por las calles hechos momos con maacutescaras y cubiertas las caras (hellip) de lo que se habiacutean seguido delitos e inconvenientes que determinaron al Regimiento a concluir una ordenanza en su razoacutenrdquo5 Gure ustez momo izenekoak gero rabi izenez agertzen diren pertsonaia berberak dira eta Cor-pus Christiko prozesioetan eta Inauterie-tako mozorro-festetan hartzen zuten parte 1656an Corpus Christiko ospakizunetan atera ziren bi rabirentzako mozorroen ai-pamenak agertzen dira Rabiak baizik ez dira aipatzen ez dago momorik Guiardek

3 JIMENO JURIO Joseacute Mariacutea ldquoEl Carnaval pamploneacutes de 1601rdquo DANTZARIAK 12 zk 12 or4 BILBOKO SAN ANTON PARROKIA ldquoFabrika Li-burua (1523-1567)rdquo 04-02 sig 151-vtordm folioa BEHA 5 GUIARD Teoacutefilo ldquoHistoria de la Noble Villa de Bil-baordquo II lib 529 or

7

honela deskribatu zituen ldquorabiacutes vale por enmascarados y eran llamados asiacute vulgar-mente en Bilbao corriendo el siglo XVIII los mozos que disfrazados y en mojiganga armados con vejigas andaban en la Villa en algunas ocasiones de regocijos puacuteblicosrdquo6 Gure iritziz Txorierriko euskaraz maskara edo mozorroa adierazteko erabiltzen den ldquoerrabardquo hitzak Bilboko pertsonaia horren izenean du sorburua 1682ko azaroaren 4an Madrilen be-rretsitako Hiribilduko Ordenantzek 109 kapituluan ezarritakoaren arabera inork ez zuen maskara edo mozorroa jantzita ibili behar Testuak honelaxe dioldquoAndan algu-nos de diacutea y las noches con color de regocijo cubiertas las caras con maacutescaras y disfra-ces y han sucedido de ello algunos excesos y para obviarlos Ordenaron que ninguna persona de cualquiera calidad condicioacuten preeminencia y estado que sea no ande de diacutea ni de noche con maacutescaras ni disfraces sino fuere cuando por mandado del Ayun-tamiento o con su licencia hubiere alguna fiesta o regocijo y entonces sea sin armas y el que contraviniere cosa alguna de lo dicho por cada vez incurra en pena de cinco mil maravediacutes aplicados por tercias partes Juez denunciador y caacutemara y perdimiento de las armas y seis de caacutercelrdquo7 Testuaren arabera baimena ematen zuten mozorrotzeko eta maskarak janzteko baina denboraldi finko batean hain zuzen Inauterietan Guiardek zioenez 1719an hau kentzea adostu zuten ldquola del gasto de poner y quitar los tablados para las funciones del Carnaval por no ser carga de estos efectosrdquo8 horrek esan nahi du hiribilduak oholtza

6 GUIARD LARRAURI Teoacutefilo opcit p 6147 ORDENANZAS DE LA VILLA DE BILBAO Se mandan imprimir el 13-11-1682 pero los autos indican el antildeo 1622 confirmadas en Madrid AHEV Parroquia Santa Mariacutea de Begontildea Papeles varios Caja nordm 168 GUIARD Teoacutefiloopcit III Lib 372 or

batzuk jartzen zituela bere kontura jen-deak Inauterietako emanaldiak egin zitzan Hala ere aldi horretako daturik interesga-rrienak auzi batean agertzen dira 1729ko Aratusteetako azken egunean izandako gertakari batek eragin zuen auzian9 Egun horretan soldadu bat ezpataz hil zuten eta mozorro-festan ateratako ezpata-dantzako kideei egotzi zieten errua Lekukoen adie-razpenetan garai hartako Inauterietako osagaiak eta ekintzak agertzen diraSe formoacute una mojiganga aunque bien pu-dieron haber sido varias puesto que unos salieron con espadas en una danza otros vestidos de Rabiacutes otros tocando piacutefano y caja asiacute como un muchacho con su dul-zaina que la tocoacute entre sus amigos cuando fueron a refrescarse al barrio de Mena en Abando finalizada la fiestaAdierazpenak ikusita bistan da ezpaten mozorro-festak udal-baimena zuela ldquopor haber salido en la mojiganga que con licen-cia del Sr Alcalde que a la sazoacuten fue le sa-caron el que depone y otros compantildeeros que fueron de la danza excepto dicho don Juan que se vistioacute de distinto trajerdquo Aurkako al-derdiko lekukoak kontrakoa esan zuen ldquoen contravencioacuten de ordenanzas que esta Villa tiene confirmadas por SMrdquo Honetan berriz bat datoz denak mozorro-festa arratsaldez atera zen hiri-bilduko kaleetatik maskara eta mozorroa jantzita zuen jendearekin Batek hau erant-si zuen ldquocon mucha paz y quietud en trajes nada provocativos a rintildeardquo Beste batek be-rriz zera azpimarratu zuen ldquopara la alegriacutea de la funcioacuten de Carnestolendasrdquo Batzuek jaia zein ordutan amaitu zen adierazi zu-

9 BIZKAIKO FORU ARTXIBOA-KORREJIMENTU ATALA ldquoOficio de la Real Justicia contra diferentes personas por la muerte de un soldado llamado Fulxen-cio y heridas hechas a Francisco de Quevedordquo 1722001 paper-sorta

8

ten ldquoa cosa de las cuatro y media se retira-ron acabada la mojiganga (hellip) a mudarse el traje con que se hallaba concluida la Moji-ganga o baile de enmascarados que salioacute la tarde de el citado diacutea primero de Marzordquo Baten batek ez zuen arropa aldatu eta jant-zi berberarekin jarraitu zuen hiribilduko eta hurbil zegoen Abandoko tabernetan zintzarria busti bitartean Adierazpenetan ez da aipatzen bi sexuetako gazteen arte-ko dantzarik ez ordu horren aurretik ezta atzetik ere Mozorro-festan parte hartu eta arropa aldatu ez zutenen artean salatua ze-goen eta horri esker jantzia nolakoa zen jakin dezakeguldquosalioacute con su camisilla y cal-zoncillos blancos y una espada de botoacuten que entroacute de la misma suerte en dicha casa y sa-lioacute en la mojiganga en la danza de Espadas que se habiacutea celebrado dicho diacuteardquo Dantza-riaren arropa zuria nabarmendu behar da 1657an eta 1719aren ondoko urteetan ber-tako dantzariek Corpuseko jaietan erabili zutenaren antzekoa aurreko lan batean jai hauek aztertzean adierazi nuen bezala10 Hizpide dugun auzian ezpa-ta-dantzari eta ezpatak erabiltzeko mo-duari buruzko adierazpenak daude jasota zendutakoa hiltzeko ezpata erabili izana leporatu baitzioten dantzari bati Testuak dioenez arratsaldez zera atera zen ldquouna danza de espadas y que estas eran de bo-toacuten y de las con que acostumbran aleccionar los Maestros de Armasrdquo Burdinazko botoia errematxatua zen eta hargatik arma-mai-su baten arabera ldquono se le podiacutea quitar sin instrumento de lima y aun con eacuteste necesi-taba de mucho tiempordquo Beste batek honela zioen ldquoestando la espada negra del adicio-nar seguacuten arte echada su zapatilla con su chapa remachada y soldada no se puede con

10 IRIGOIEN Intildeaki ldquoLas fiestas de Bilbao danzas y muacutesicas entre los siglos XVI y XIXrdquo BIDEBARRIETA aldizkaria XVII zk ndash 2006 334-486 or

ella dar herida de muerte sino es metieacutendo-la por un ojo o por la bocardquo Salatutakoek arrazoi horiek eman zituzten soldadua hiltzeko ezpatak erabiltzea ezinezkoa zute-la justifikatzeko Ez dakigu zenbat dantzari aritzen zen ezpata-dantza horretan ezta dantzak zer-nolako forma hartzen zuen ere baina gure ustez ziurrena ez zen handik urte gu-txira -1754an- Manuel Larramendik Gi-puzkoarako deskribatu zuenaren oso des-berdina izango11 Dantzariekin batera hainbat gazte atera ziren rabi mozorroarekin ldquoanduvie-ron armados de vejigas con las que daban ldquovejigazosrdquo y a su paso tambieacuten iban arro-jando de una alforja que portaban ldquosornardquo o salvado a la genterdquo rdquo Itxura denez jant-zi berezi bat zuten lekukoen arabera rabi jantzia zeramatelako Bi soldaduk eta bi rabik hiribilduko plazan izan zuten enkontruaren berri eman zuen lekuko batek ldquollegaron dos con disfraz de rabisrdquo Soldaduetako bat izan zen hil-dakoa Beste lekuko batek honela zehaztu zuen ldquodos enmascarados con sus vejigas a quienes el testigo no conocioacuterdquo Eta gero hau erantsi zuen ldquouno de ellos arrojo un poco de salvado a dicho sargento y soldado en amis-tadrdquo Beste baten arabera birzahia botatzea tradiziozko ohitura zen denok onartua eta beraz justifikatu egin zuenldquole dio de vejigazos y echo un poco de sorna uno dis-frazado de Rabi y el testigo les paroacute y le dijo tuviese paciencia que no era sino chanza y costumbre del paiacutesrdquo Auzo baten arabera enkontru ge-hiago izan ziren ldquorintildeo un soldado de Ma-rina con un disfrazado de Rabi por haber-le dado unos vejigazos y echado sorna y le quiso arrancar el terciadordquo Enkontru hori

11 LARRAMENDI Manuel ldquoCorografiacutea de Guipuacutezcoardquo EKIN Buenos Aires 240 or

9

auzian agertzen da ikerketaren arabera handik ordu batzuetara soldaduaren he-riotzarekin bukatu zen liskarraren hasiera izan zitekeelako Adierazpen horiek guz-tiek ez digute erabilitako jantzia deskribat-zen baina rabiek Inauterietan izaten zuten jokaeraren berri ematen digute Azkenik egun hartan izan zen beste gertaera bat adierazi behar da Mo-zorro-festa bukatu ondoren parte hartu-tako hainbat kide eta beste lagun batzuk hiribildutik kanpo zegoen taberna batera joan ziren ldquozintzurra bustitzerardquo Itzuleran dultzainaren doinuan ari zirela zubi erdira iristean baina sartu baino lehen musika-riak jotzeari utzi zion ldquoa causa de que no le hiciese cargo la Justiciardquo Egia da kideek be-hin eta berriz esan ziotela jarraitzeko bai-na dultzainariak honela erantzun zienldquoque si le enfadaban echaba la dulzaina al riacuteordquo Hori da dultzaina musika-tresna deabrut-zeko prozesuari buruz Bizkaian aurkitu du-gun aipamenik zaharrenetako bat Gure Inauteriaren bilakaera histori-koari jarraipena eman aurretik argi nabar-mendu behar dugu Bilbon Europa osoan bezala gizarte-maila guztien jaia izan zela hala giro tradizionalekoa nola hiri-girokoa nahiz eta bakoitzak bere bizimoduaren ara-bera moldatu ospatzeko eta ondo pasatze-ko 1734an Lekeitioko Pablo Francisco de Irisarrik Pedro Bernardo Villarreal de Be-rrizi idatzitako gutun batean zera agertzen da Bilboko familia dirudun bateko kide bati buruz ldquoestaacute hace diacuteas en Logrontildeo donde han pasado las Carnestolendas con mucho regocijordquo12 Gero XIX mende osoan infor-mazio ugari izango dugu gazte elitistek jai hauetan -batez ere dantzaldi pribatuetan- nola hartzen zuten parte ikusteko

12 MANSO DE ZUNtildeIGA Gonzalo ldquoCartas de Bilbaordquo Boletiacuten RSVAP 1949 - 1 Koadernoa 176 or

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

6

saiatu ere bai- une bakoitzean nagusitzen ziren sentsibilitateen arabera Debekatu ere egin zituzten erabat edo partzialki adibi-dez XX mendean Primo de Riveraren eta Francoren diktaduretan Bilbori dagokionez ere oso zaha-rrak diren merkataritzako dokumentue-tan aurkitzen dugu Carrastoliendas hitza Adibidez 1430ean ldquoCarrastoliendasrdquo eguna finkatu zuten demanda batean ordaindu beharreko epe gisa Horiek ikusita pentsa dezakegu jai indarrean egongo zela hiribil-dua sortu zen urteetan Hala ere ez dago dokumentaziorik hori berretsi ahal izateko Jaiarekin zerikusia izan dezakeen lehenen-go datuetako bat 1515 urtean hiribilduak egin zituen akordioetan dugu Hain zuzen sindikoak alkateari egindako errekerimen-du batean ldquoque por cuanto a sus mercedes era puacuteblico e notorio en la dicha villa ciertas personas de la dicha villa habiacutean hecho e le-vantado ciertas coplas e vulgares nombraacuten-dolos a muchas personas honradas de la dicha villa e en gran deshonor mentaacutendolos en gran perjuicio e disfamia de sus honrras que en ello era nescesario de poner remedio e castigo en ello por ende que le pediacutea e re-queriacutea al sentildeor alcalde que sobre ello hiciese pesquisa e inquisicioacuten e hiciese justiciardquo2 Gure ustez udal-akordioaren egu-na esanguratsua da otsailaren 28a Izan ere Inauteri-garaia da eta beraz erraz pentsa dezakegu urte hartako jaietan kan-tatuko zituztela kopla horiek Izan ere tradiziozko Inauterien osagairik garrantzitsuenetako bat kopla burleskoak satirikoak edo kritikoak kan-tatzea izan da tokiko pertsonei edo ger-takariei zuzenduta Joseacute Mariacutea Jimeno Ju-riok 1601eko prozesu bat aurkeztu zigun

2 BILBO HIRIBILDUKO UDAL AKORDIOEN ETA DEKRETUEN LIBURUA (1509 eta 1515) Euskal Herri-ko Erdi Aroko iturri dokumentalak (56 zk) 202 or

Iruntildeean kardinal-mozorroa jantzita parte hartu zuen apaiz baten aurkakoa Testuak zera nabarmentzen zuen ldquoreparto de ceacutedu-las o papeletas en que iban escritos breves textos llenos de ingenio guasa y picardiacuteardquo 3 Mota horretako koplak kantatuta edo txar-teletan idatzita entzuleek emandako opa-rien truke banatzen ziren eta gaur egunera arte iritsi dira ia Aipatu dugun 1515eko udal-akordioaren arabera oinarrizko osa-gaia ziren Bilboko Inauterietako konpart-sen artean

San Antongo elizako 1560ko kon-tuetan urte hartako danbolindariari (tam-bolinero) egindako ordainketa agertzen da Inauterietako eta Corpus Christiko ohiko pertsonaia zen danbolindaria Honela dio ordainketak ldquoal tambolinero y a los momos por dos diacuteas que anduvieron por la villa en la viacutespera y en su diacuteardquo4 Teoacutefilo Guiard-ek ldquoHistoria de la Noble Villa de Bilbaordquo la-nean azken pertsonaia horiek deskribatu zituen momoak ldquoparece que era costum-bre el que algunas personas anduviesen de regocijo por las calles hechos momos con maacutescaras y cubiertas las caras (hellip) de lo que se habiacutean seguido delitos e inconvenientes que determinaron al Regimiento a concluir una ordenanza en su razoacutenrdquo5 Gure ustez momo izenekoak gero rabi izenez agertzen diren pertsonaia berberak dira eta Cor-pus Christiko prozesioetan eta Inauterie-tako mozorro-festetan hartzen zuten parte 1656an Corpus Christiko ospakizunetan atera ziren bi rabirentzako mozorroen ai-pamenak agertzen dira Rabiak baizik ez dira aipatzen ez dago momorik Guiardek

3 JIMENO JURIO Joseacute Mariacutea ldquoEl Carnaval pamploneacutes de 1601rdquo DANTZARIAK 12 zk 12 or4 BILBOKO SAN ANTON PARROKIA ldquoFabrika Li-burua (1523-1567)rdquo 04-02 sig 151-vtordm folioa BEHA 5 GUIARD Teoacutefilo ldquoHistoria de la Noble Villa de Bil-baordquo II lib 529 or

7

honela deskribatu zituen ldquorabiacutes vale por enmascarados y eran llamados asiacute vulgar-mente en Bilbao corriendo el siglo XVIII los mozos que disfrazados y en mojiganga armados con vejigas andaban en la Villa en algunas ocasiones de regocijos puacuteblicosrdquo6 Gure iritziz Txorierriko euskaraz maskara edo mozorroa adierazteko erabiltzen den ldquoerrabardquo hitzak Bilboko pertsonaia horren izenean du sorburua 1682ko azaroaren 4an Madrilen be-rretsitako Hiribilduko Ordenantzek 109 kapituluan ezarritakoaren arabera inork ez zuen maskara edo mozorroa jantzita ibili behar Testuak honelaxe dioldquoAndan algu-nos de diacutea y las noches con color de regocijo cubiertas las caras con maacutescaras y disfra-ces y han sucedido de ello algunos excesos y para obviarlos Ordenaron que ninguna persona de cualquiera calidad condicioacuten preeminencia y estado que sea no ande de diacutea ni de noche con maacutescaras ni disfraces sino fuere cuando por mandado del Ayun-tamiento o con su licencia hubiere alguna fiesta o regocijo y entonces sea sin armas y el que contraviniere cosa alguna de lo dicho por cada vez incurra en pena de cinco mil maravediacutes aplicados por tercias partes Juez denunciador y caacutemara y perdimiento de las armas y seis de caacutercelrdquo7 Testuaren arabera baimena ematen zuten mozorrotzeko eta maskarak janzteko baina denboraldi finko batean hain zuzen Inauterietan Guiardek zioenez 1719an hau kentzea adostu zuten ldquola del gasto de poner y quitar los tablados para las funciones del Carnaval por no ser carga de estos efectosrdquo8 horrek esan nahi du hiribilduak oholtza

6 GUIARD LARRAURI Teoacutefilo opcit p 6147 ORDENANZAS DE LA VILLA DE BILBAO Se mandan imprimir el 13-11-1682 pero los autos indican el antildeo 1622 confirmadas en Madrid AHEV Parroquia Santa Mariacutea de Begontildea Papeles varios Caja nordm 168 GUIARD Teoacutefiloopcit III Lib 372 or

batzuk jartzen zituela bere kontura jen-deak Inauterietako emanaldiak egin zitzan Hala ere aldi horretako daturik interesga-rrienak auzi batean agertzen dira 1729ko Aratusteetako azken egunean izandako gertakari batek eragin zuen auzian9 Egun horretan soldadu bat ezpataz hil zuten eta mozorro-festan ateratako ezpata-dantzako kideei egotzi zieten errua Lekukoen adie-razpenetan garai hartako Inauterietako osagaiak eta ekintzak agertzen diraSe formoacute una mojiganga aunque bien pu-dieron haber sido varias puesto que unos salieron con espadas en una danza otros vestidos de Rabiacutes otros tocando piacutefano y caja asiacute como un muchacho con su dul-zaina que la tocoacute entre sus amigos cuando fueron a refrescarse al barrio de Mena en Abando finalizada la fiestaAdierazpenak ikusita bistan da ezpaten mozorro-festak udal-baimena zuela ldquopor haber salido en la mojiganga que con licen-cia del Sr Alcalde que a la sazoacuten fue le sa-caron el que depone y otros compantildeeros que fueron de la danza excepto dicho don Juan que se vistioacute de distinto trajerdquo Aurkako al-derdiko lekukoak kontrakoa esan zuen ldquoen contravencioacuten de ordenanzas que esta Villa tiene confirmadas por SMrdquo Honetan berriz bat datoz denak mozorro-festa arratsaldez atera zen hiri-bilduko kaleetatik maskara eta mozorroa jantzita zuen jendearekin Batek hau erant-si zuen ldquocon mucha paz y quietud en trajes nada provocativos a rintildeardquo Beste batek be-rriz zera azpimarratu zuen ldquopara la alegriacutea de la funcioacuten de Carnestolendasrdquo Batzuek jaia zein ordutan amaitu zen adierazi zu-

9 BIZKAIKO FORU ARTXIBOA-KORREJIMENTU ATALA ldquoOficio de la Real Justicia contra diferentes personas por la muerte de un soldado llamado Fulxen-cio y heridas hechas a Francisco de Quevedordquo 1722001 paper-sorta

8

ten ldquoa cosa de las cuatro y media se retira-ron acabada la mojiganga (hellip) a mudarse el traje con que se hallaba concluida la Moji-ganga o baile de enmascarados que salioacute la tarde de el citado diacutea primero de Marzordquo Baten batek ez zuen arropa aldatu eta jant-zi berberarekin jarraitu zuen hiribilduko eta hurbil zegoen Abandoko tabernetan zintzarria busti bitartean Adierazpenetan ez da aipatzen bi sexuetako gazteen arte-ko dantzarik ez ordu horren aurretik ezta atzetik ere Mozorro-festan parte hartu eta arropa aldatu ez zutenen artean salatua ze-goen eta horri esker jantzia nolakoa zen jakin dezakeguldquosalioacute con su camisilla y cal-zoncillos blancos y una espada de botoacuten que entroacute de la misma suerte en dicha casa y sa-lioacute en la mojiganga en la danza de Espadas que se habiacutea celebrado dicho diacuteardquo Dantza-riaren arropa zuria nabarmendu behar da 1657an eta 1719aren ondoko urteetan ber-tako dantzariek Corpuseko jaietan erabili zutenaren antzekoa aurreko lan batean jai hauek aztertzean adierazi nuen bezala10 Hizpide dugun auzian ezpa-ta-dantzari eta ezpatak erabiltzeko mo-duari buruzko adierazpenak daude jasota zendutakoa hiltzeko ezpata erabili izana leporatu baitzioten dantzari bati Testuak dioenez arratsaldez zera atera zen ldquouna danza de espadas y que estas eran de bo-toacuten y de las con que acostumbran aleccionar los Maestros de Armasrdquo Burdinazko botoia errematxatua zen eta hargatik arma-mai-su baten arabera ldquono se le podiacutea quitar sin instrumento de lima y aun con eacuteste necesi-taba de mucho tiempordquo Beste batek honela zioen ldquoestando la espada negra del adicio-nar seguacuten arte echada su zapatilla con su chapa remachada y soldada no se puede con

10 IRIGOIEN Intildeaki ldquoLas fiestas de Bilbao danzas y muacutesicas entre los siglos XVI y XIXrdquo BIDEBARRIETA aldizkaria XVII zk ndash 2006 334-486 or

ella dar herida de muerte sino es metieacutendo-la por un ojo o por la bocardquo Salatutakoek arrazoi horiek eman zituzten soldadua hiltzeko ezpatak erabiltzea ezinezkoa zute-la justifikatzeko Ez dakigu zenbat dantzari aritzen zen ezpata-dantza horretan ezta dantzak zer-nolako forma hartzen zuen ere baina gure ustez ziurrena ez zen handik urte gu-txira -1754an- Manuel Larramendik Gi-puzkoarako deskribatu zuenaren oso des-berdina izango11 Dantzariekin batera hainbat gazte atera ziren rabi mozorroarekin ldquoanduvie-ron armados de vejigas con las que daban ldquovejigazosrdquo y a su paso tambieacuten iban arro-jando de una alforja que portaban ldquosornardquo o salvado a la genterdquo rdquo Itxura denez jant-zi berezi bat zuten lekukoen arabera rabi jantzia zeramatelako Bi soldaduk eta bi rabik hiribilduko plazan izan zuten enkontruaren berri eman zuen lekuko batek ldquollegaron dos con disfraz de rabisrdquo Soldaduetako bat izan zen hil-dakoa Beste lekuko batek honela zehaztu zuen ldquodos enmascarados con sus vejigas a quienes el testigo no conocioacuterdquo Eta gero hau erantsi zuen ldquouno de ellos arrojo un poco de salvado a dicho sargento y soldado en amis-tadrdquo Beste baten arabera birzahia botatzea tradiziozko ohitura zen denok onartua eta beraz justifikatu egin zuenldquole dio de vejigazos y echo un poco de sorna uno dis-frazado de Rabi y el testigo les paroacute y le dijo tuviese paciencia que no era sino chanza y costumbre del paiacutesrdquo Auzo baten arabera enkontru ge-hiago izan ziren ldquorintildeo un soldado de Ma-rina con un disfrazado de Rabi por haber-le dado unos vejigazos y echado sorna y le quiso arrancar el terciadordquo Enkontru hori

11 LARRAMENDI Manuel ldquoCorografiacutea de Guipuacutezcoardquo EKIN Buenos Aires 240 or

9

auzian agertzen da ikerketaren arabera handik ordu batzuetara soldaduaren he-riotzarekin bukatu zen liskarraren hasiera izan zitekeelako Adierazpen horiek guz-tiek ez digute erabilitako jantzia deskribat-zen baina rabiek Inauterietan izaten zuten jokaeraren berri ematen digute Azkenik egun hartan izan zen beste gertaera bat adierazi behar da Mo-zorro-festa bukatu ondoren parte hartu-tako hainbat kide eta beste lagun batzuk hiribildutik kanpo zegoen taberna batera joan ziren ldquozintzurra bustitzerardquo Itzuleran dultzainaren doinuan ari zirela zubi erdira iristean baina sartu baino lehen musika-riak jotzeari utzi zion ldquoa causa de que no le hiciese cargo la Justiciardquo Egia da kideek be-hin eta berriz esan ziotela jarraitzeko bai-na dultzainariak honela erantzun zienldquoque si le enfadaban echaba la dulzaina al riacuteordquo Hori da dultzaina musika-tresna deabrut-zeko prozesuari buruz Bizkaian aurkitu du-gun aipamenik zaharrenetako bat Gure Inauteriaren bilakaera histori-koari jarraipena eman aurretik argi nabar-mendu behar dugu Bilbon Europa osoan bezala gizarte-maila guztien jaia izan zela hala giro tradizionalekoa nola hiri-girokoa nahiz eta bakoitzak bere bizimoduaren ara-bera moldatu ospatzeko eta ondo pasatze-ko 1734an Lekeitioko Pablo Francisco de Irisarrik Pedro Bernardo Villarreal de Be-rrizi idatzitako gutun batean zera agertzen da Bilboko familia dirudun bateko kide bati buruz ldquoestaacute hace diacuteas en Logrontildeo donde han pasado las Carnestolendas con mucho regocijordquo12 Gero XIX mende osoan infor-mazio ugari izango dugu gazte elitistek jai hauetan -batez ere dantzaldi pribatuetan- nola hartzen zuten parte ikusteko

12 MANSO DE ZUNtildeIGA Gonzalo ldquoCartas de Bilbaordquo Boletiacuten RSVAP 1949 - 1 Koadernoa 176 or

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

7

honela deskribatu zituen ldquorabiacutes vale por enmascarados y eran llamados asiacute vulgar-mente en Bilbao corriendo el siglo XVIII los mozos que disfrazados y en mojiganga armados con vejigas andaban en la Villa en algunas ocasiones de regocijos puacuteblicosrdquo6 Gure iritziz Txorierriko euskaraz maskara edo mozorroa adierazteko erabiltzen den ldquoerrabardquo hitzak Bilboko pertsonaia horren izenean du sorburua 1682ko azaroaren 4an Madrilen be-rretsitako Hiribilduko Ordenantzek 109 kapituluan ezarritakoaren arabera inork ez zuen maskara edo mozorroa jantzita ibili behar Testuak honelaxe dioldquoAndan algu-nos de diacutea y las noches con color de regocijo cubiertas las caras con maacutescaras y disfra-ces y han sucedido de ello algunos excesos y para obviarlos Ordenaron que ninguna persona de cualquiera calidad condicioacuten preeminencia y estado que sea no ande de diacutea ni de noche con maacutescaras ni disfraces sino fuere cuando por mandado del Ayun-tamiento o con su licencia hubiere alguna fiesta o regocijo y entonces sea sin armas y el que contraviniere cosa alguna de lo dicho por cada vez incurra en pena de cinco mil maravediacutes aplicados por tercias partes Juez denunciador y caacutemara y perdimiento de las armas y seis de caacutercelrdquo7 Testuaren arabera baimena ematen zuten mozorrotzeko eta maskarak janzteko baina denboraldi finko batean hain zuzen Inauterietan Guiardek zioenez 1719an hau kentzea adostu zuten ldquola del gasto de poner y quitar los tablados para las funciones del Carnaval por no ser carga de estos efectosrdquo8 horrek esan nahi du hiribilduak oholtza

6 GUIARD LARRAURI Teoacutefilo opcit p 6147 ORDENANZAS DE LA VILLA DE BILBAO Se mandan imprimir el 13-11-1682 pero los autos indican el antildeo 1622 confirmadas en Madrid AHEV Parroquia Santa Mariacutea de Begontildea Papeles varios Caja nordm 168 GUIARD Teoacutefiloopcit III Lib 372 or

batzuk jartzen zituela bere kontura jen-deak Inauterietako emanaldiak egin zitzan Hala ere aldi horretako daturik interesga-rrienak auzi batean agertzen dira 1729ko Aratusteetako azken egunean izandako gertakari batek eragin zuen auzian9 Egun horretan soldadu bat ezpataz hil zuten eta mozorro-festan ateratako ezpata-dantzako kideei egotzi zieten errua Lekukoen adie-razpenetan garai hartako Inauterietako osagaiak eta ekintzak agertzen diraSe formoacute una mojiganga aunque bien pu-dieron haber sido varias puesto que unos salieron con espadas en una danza otros vestidos de Rabiacutes otros tocando piacutefano y caja asiacute como un muchacho con su dul-zaina que la tocoacute entre sus amigos cuando fueron a refrescarse al barrio de Mena en Abando finalizada la fiestaAdierazpenak ikusita bistan da ezpaten mozorro-festak udal-baimena zuela ldquopor haber salido en la mojiganga que con licen-cia del Sr Alcalde que a la sazoacuten fue le sa-caron el que depone y otros compantildeeros que fueron de la danza excepto dicho don Juan que se vistioacute de distinto trajerdquo Aurkako al-derdiko lekukoak kontrakoa esan zuen ldquoen contravencioacuten de ordenanzas que esta Villa tiene confirmadas por SMrdquo Honetan berriz bat datoz denak mozorro-festa arratsaldez atera zen hiri-bilduko kaleetatik maskara eta mozorroa jantzita zuen jendearekin Batek hau erant-si zuen ldquocon mucha paz y quietud en trajes nada provocativos a rintildeardquo Beste batek be-rriz zera azpimarratu zuen ldquopara la alegriacutea de la funcioacuten de Carnestolendasrdquo Batzuek jaia zein ordutan amaitu zen adierazi zu-

9 BIZKAIKO FORU ARTXIBOA-KORREJIMENTU ATALA ldquoOficio de la Real Justicia contra diferentes personas por la muerte de un soldado llamado Fulxen-cio y heridas hechas a Francisco de Quevedordquo 1722001 paper-sorta

8

ten ldquoa cosa de las cuatro y media se retira-ron acabada la mojiganga (hellip) a mudarse el traje con que se hallaba concluida la Moji-ganga o baile de enmascarados que salioacute la tarde de el citado diacutea primero de Marzordquo Baten batek ez zuen arropa aldatu eta jant-zi berberarekin jarraitu zuen hiribilduko eta hurbil zegoen Abandoko tabernetan zintzarria busti bitartean Adierazpenetan ez da aipatzen bi sexuetako gazteen arte-ko dantzarik ez ordu horren aurretik ezta atzetik ere Mozorro-festan parte hartu eta arropa aldatu ez zutenen artean salatua ze-goen eta horri esker jantzia nolakoa zen jakin dezakeguldquosalioacute con su camisilla y cal-zoncillos blancos y una espada de botoacuten que entroacute de la misma suerte en dicha casa y sa-lioacute en la mojiganga en la danza de Espadas que se habiacutea celebrado dicho diacuteardquo Dantza-riaren arropa zuria nabarmendu behar da 1657an eta 1719aren ondoko urteetan ber-tako dantzariek Corpuseko jaietan erabili zutenaren antzekoa aurreko lan batean jai hauek aztertzean adierazi nuen bezala10 Hizpide dugun auzian ezpa-ta-dantzari eta ezpatak erabiltzeko mo-duari buruzko adierazpenak daude jasota zendutakoa hiltzeko ezpata erabili izana leporatu baitzioten dantzari bati Testuak dioenez arratsaldez zera atera zen ldquouna danza de espadas y que estas eran de bo-toacuten y de las con que acostumbran aleccionar los Maestros de Armasrdquo Burdinazko botoia errematxatua zen eta hargatik arma-mai-su baten arabera ldquono se le podiacutea quitar sin instrumento de lima y aun con eacuteste necesi-taba de mucho tiempordquo Beste batek honela zioen ldquoestando la espada negra del adicio-nar seguacuten arte echada su zapatilla con su chapa remachada y soldada no se puede con

10 IRIGOIEN Intildeaki ldquoLas fiestas de Bilbao danzas y muacutesicas entre los siglos XVI y XIXrdquo BIDEBARRIETA aldizkaria XVII zk ndash 2006 334-486 or

ella dar herida de muerte sino es metieacutendo-la por un ojo o por la bocardquo Salatutakoek arrazoi horiek eman zituzten soldadua hiltzeko ezpatak erabiltzea ezinezkoa zute-la justifikatzeko Ez dakigu zenbat dantzari aritzen zen ezpata-dantza horretan ezta dantzak zer-nolako forma hartzen zuen ere baina gure ustez ziurrena ez zen handik urte gu-txira -1754an- Manuel Larramendik Gi-puzkoarako deskribatu zuenaren oso des-berdina izango11 Dantzariekin batera hainbat gazte atera ziren rabi mozorroarekin ldquoanduvie-ron armados de vejigas con las que daban ldquovejigazosrdquo y a su paso tambieacuten iban arro-jando de una alforja que portaban ldquosornardquo o salvado a la genterdquo rdquo Itxura denez jant-zi berezi bat zuten lekukoen arabera rabi jantzia zeramatelako Bi soldaduk eta bi rabik hiribilduko plazan izan zuten enkontruaren berri eman zuen lekuko batek ldquollegaron dos con disfraz de rabisrdquo Soldaduetako bat izan zen hil-dakoa Beste lekuko batek honela zehaztu zuen ldquodos enmascarados con sus vejigas a quienes el testigo no conocioacuterdquo Eta gero hau erantsi zuen ldquouno de ellos arrojo un poco de salvado a dicho sargento y soldado en amis-tadrdquo Beste baten arabera birzahia botatzea tradiziozko ohitura zen denok onartua eta beraz justifikatu egin zuenldquole dio de vejigazos y echo un poco de sorna uno dis-frazado de Rabi y el testigo les paroacute y le dijo tuviese paciencia que no era sino chanza y costumbre del paiacutesrdquo Auzo baten arabera enkontru ge-hiago izan ziren ldquorintildeo un soldado de Ma-rina con un disfrazado de Rabi por haber-le dado unos vejigazos y echado sorna y le quiso arrancar el terciadordquo Enkontru hori

11 LARRAMENDI Manuel ldquoCorografiacutea de Guipuacutezcoardquo EKIN Buenos Aires 240 or

9

auzian agertzen da ikerketaren arabera handik ordu batzuetara soldaduaren he-riotzarekin bukatu zen liskarraren hasiera izan zitekeelako Adierazpen horiek guz-tiek ez digute erabilitako jantzia deskribat-zen baina rabiek Inauterietan izaten zuten jokaeraren berri ematen digute Azkenik egun hartan izan zen beste gertaera bat adierazi behar da Mo-zorro-festa bukatu ondoren parte hartu-tako hainbat kide eta beste lagun batzuk hiribildutik kanpo zegoen taberna batera joan ziren ldquozintzurra bustitzerardquo Itzuleran dultzainaren doinuan ari zirela zubi erdira iristean baina sartu baino lehen musika-riak jotzeari utzi zion ldquoa causa de que no le hiciese cargo la Justiciardquo Egia da kideek be-hin eta berriz esan ziotela jarraitzeko bai-na dultzainariak honela erantzun zienldquoque si le enfadaban echaba la dulzaina al riacuteordquo Hori da dultzaina musika-tresna deabrut-zeko prozesuari buruz Bizkaian aurkitu du-gun aipamenik zaharrenetako bat Gure Inauteriaren bilakaera histori-koari jarraipena eman aurretik argi nabar-mendu behar dugu Bilbon Europa osoan bezala gizarte-maila guztien jaia izan zela hala giro tradizionalekoa nola hiri-girokoa nahiz eta bakoitzak bere bizimoduaren ara-bera moldatu ospatzeko eta ondo pasatze-ko 1734an Lekeitioko Pablo Francisco de Irisarrik Pedro Bernardo Villarreal de Be-rrizi idatzitako gutun batean zera agertzen da Bilboko familia dirudun bateko kide bati buruz ldquoestaacute hace diacuteas en Logrontildeo donde han pasado las Carnestolendas con mucho regocijordquo12 Gero XIX mende osoan infor-mazio ugari izango dugu gazte elitistek jai hauetan -batez ere dantzaldi pribatuetan- nola hartzen zuten parte ikusteko

12 MANSO DE ZUNtildeIGA Gonzalo ldquoCartas de Bilbaordquo Boletiacuten RSVAP 1949 - 1 Koadernoa 176 or

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

8

ten ldquoa cosa de las cuatro y media se retira-ron acabada la mojiganga (hellip) a mudarse el traje con que se hallaba concluida la Moji-ganga o baile de enmascarados que salioacute la tarde de el citado diacutea primero de Marzordquo Baten batek ez zuen arropa aldatu eta jant-zi berberarekin jarraitu zuen hiribilduko eta hurbil zegoen Abandoko tabernetan zintzarria busti bitartean Adierazpenetan ez da aipatzen bi sexuetako gazteen arte-ko dantzarik ez ordu horren aurretik ezta atzetik ere Mozorro-festan parte hartu eta arropa aldatu ez zutenen artean salatua ze-goen eta horri esker jantzia nolakoa zen jakin dezakeguldquosalioacute con su camisilla y cal-zoncillos blancos y una espada de botoacuten que entroacute de la misma suerte en dicha casa y sa-lioacute en la mojiganga en la danza de Espadas que se habiacutea celebrado dicho diacuteardquo Dantza-riaren arropa zuria nabarmendu behar da 1657an eta 1719aren ondoko urteetan ber-tako dantzariek Corpuseko jaietan erabili zutenaren antzekoa aurreko lan batean jai hauek aztertzean adierazi nuen bezala10 Hizpide dugun auzian ezpa-ta-dantzari eta ezpatak erabiltzeko mo-duari buruzko adierazpenak daude jasota zendutakoa hiltzeko ezpata erabili izana leporatu baitzioten dantzari bati Testuak dioenez arratsaldez zera atera zen ldquouna danza de espadas y que estas eran de bo-toacuten y de las con que acostumbran aleccionar los Maestros de Armasrdquo Burdinazko botoia errematxatua zen eta hargatik arma-mai-su baten arabera ldquono se le podiacutea quitar sin instrumento de lima y aun con eacuteste necesi-taba de mucho tiempordquo Beste batek honela zioen ldquoestando la espada negra del adicio-nar seguacuten arte echada su zapatilla con su chapa remachada y soldada no se puede con

10 IRIGOIEN Intildeaki ldquoLas fiestas de Bilbao danzas y muacutesicas entre los siglos XVI y XIXrdquo BIDEBARRIETA aldizkaria XVII zk ndash 2006 334-486 or

ella dar herida de muerte sino es metieacutendo-la por un ojo o por la bocardquo Salatutakoek arrazoi horiek eman zituzten soldadua hiltzeko ezpatak erabiltzea ezinezkoa zute-la justifikatzeko Ez dakigu zenbat dantzari aritzen zen ezpata-dantza horretan ezta dantzak zer-nolako forma hartzen zuen ere baina gure ustez ziurrena ez zen handik urte gu-txira -1754an- Manuel Larramendik Gi-puzkoarako deskribatu zuenaren oso des-berdina izango11 Dantzariekin batera hainbat gazte atera ziren rabi mozorroarekin ldquoanduvie-ron armados de vejigas con las que daban ldquovejigazosrdquo y a su paso tambieacuten iban arro-jando de una alforja que portaban ldquosornardquo o salvado a la genterdquo rdquo Itxura denez jant-zi berezi bat zuten lekukoen arabera rabi jantzia zeramatelako Bi soldaduk eta bi rabik hiribilduko plazan izan zuten enkontruaren berri eman zuen lekuko batek ldquollegaron dos con disfraz de rabisrdquo Soldaduetako bat izan zen hil-dakoa Beste lekuko batek honela zehaztu zuen ldquodos enmascarados con sus vejigas a quienes el testigo no conocioacuterdquo Eta gero hau erantsi zuen ldquouno de ellos arrojo un poco de salvado a dicho sargento y soldado en amis-tadrdquo Beste baten arabera birzahia botatzea tradiziozko ohitura zen denok onartua eta beraz justifikatu egin zuenldquole dio de vejigazos y echo un poco de sorna uno dis-frazado de Rabi y el testigo les paroacute y le dijo tuviese paciencia que no era sino chanza y costumbre del paiacutesrdquo Auzo baten arabera enkontru ge-hiago izan ziren ldquorintildeo un soldado de Ma-rina con un disfrazado de Rabi por haber-le dado unos vejigazos y echado sorna y le quiso arrancar el terciadordquo Enkontru hori

11 LARRAMENDI Manuel ldquoCorografiacutea de Guipuacutezcoardquo EKIN Buenos Aires 240 or

9

auzian agertzen da ikerketaren arabera handik ordu batzuetara soldaduaren he-riotzarekin bukatu zen liskarraren hasiera izan zitekeelako Adierazpen horiek guz-tiek ez digute erabilitako jantzia deskribat-zen baina rabiek Inauterietan izaten zuten jokaeraren berri ematen digute Azkenik egun hartan izan zen beste gertaera bat adierazi behar da Mo-zorro-festa bukatu ondoren parte hartu-tako hainbat kide eta beste lagun batzuk hiribildutik kanpo zegoen taberna batera joan ziren ldquozintzurra bustitzerardquo Itzuleran dultzainaren doinuan ari zirela zubi erdira iristean baina sartu baino lehen musika-riak jotzeari utzi zion ldquoa causa de que no le hiciese cargo la Justiciardquo Egia da kideek be-hin eta berriz esan ziotela jarraitzeko bai-na dultzainariak honela erantzun zienldquoque si le enfadaban echaba la dulzaina al riacuteordquo Hori da dultzaina musika-tresna deabrut-zeko prozesuari buruz Bizkaian aurkitu du-gun aipamenik zaharrenetako bat Gure Inauteriaren bilakaera histori-koari jarraipena eman aurretik argi nabar-mendu behar dugu Bilbon Europa osoan bezala gizarte-maila guztien jaia izan zela hala giro tradizionalekoa nola hiri-girokoa nahiz eta bakoitzak bere bizimoduaren ara-bera moldatu ospatzeko eta ondo pasatze-ko 1734an Lekeitioko Pablo Francisco de Irisarrik Pedro Bernardo Villarreal de Be-rrizi idatzitako gutun batean zera agertzen da Bilboko familia dirudun bateko kide bati buruz ldquoestaacute hace diacuteas en Logrontildeo donde han pasado las Carnestolendas con mucho regocijordquo12 Gero XIX mende osoan infor-mazio ugari izango dugu gazte elitistek jai hauetan -batez ere dantzaldi pribatuetan- nola hartzen zuten parte ikusteko

12 MANSO DE ZUNtildeIGA Gonzalo ldquoCartas de Bilbaordquo Boletiacuten RSVAP 1949 - 1 Koadernoa 176 or

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

9

auzian agertzen da ikerketaren arabera handik ordu batzuetara soldaduaren he-riotzarekin bukatu zen liskarraren hasiera izan zitekeelako Adierazpen horiek guz-tiek ez digute erabilitako jantzia deskribat-zen baina rabiek Inauterietan izaten zuten jokaeraren berri ematen digute Azkenik egun hartan izan zen beste gertaera bat adierazi behar da Mo-zorro-festa bukatu ondoren parte hartu-tako hainbat kide eta beste lagun batzuk hiribildutik kanpo zegoen taberna batera joan ziren ldquozintzurra bustitzerardquo Itzuleran dultzainaren doinuan ari zirela zubi erdira iristean baina sartu baino lehen musika-riak jotzeari utzi zion ldquoa causa de que no le hiciese cargo la Justiciardquo Egia da kideek be-hin eta berriz esan ziotela jarraitzeko bai-na dultzainariak honela erantzun zienldquoque si le enfadaban echaba la dulzaina al riacuteordquo Hori da dultzaina musika-tresna deabrut-zeko prozesuari buruz Bizkaian aurkitu du-gun aipamenik zaharrenetako bat Gure Inauteriaren bilakaera histori-koari jarraipena eman aurretik argi nabar-mendu behar dugu Bilbon Europa osoan bezala gizarte-maila guztien jaia izan zela hala giro tradizionalekoa nola hiri-girokoa nahiz eta bakoitzak bere bizimoduaren ara-bera moldatu ospatzeko eta ondo pasatze-ko 1734an Lekeitioko Pablo Francisco de Irisarrik Pedro Bernardo Villarreal de Be-rrizi idatzitako gutun batean zera agertzen da Bilboko familia dirudun bateko kide bati buruz ldquoestaacute hace diacuteas en Logrontildeo donde han pasado las Carnestolendas con mucho regocijordquo12 Gero XIX mende osoan infor-mazio ugari izango dugu gazte elitistek jai hauetan -batez ere dantzaldi pribatuetan- nola hartzen zuten parte ikusteko

12 MANSO DE ZUNtildeIGA Gonzalo ldquoCartas de Bilbaordquo Boletiacuten RSVAP 1949 - 1 Koadernoa 176 or

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

10

ELIZAREN JARRERA

Elizak 1773an egindako debeku bat aintzat hartuta itxuraz gazteekin batera apaiz batzuek ere esku hartzen zuten mota honetako jaietan Apezpikuek eta bisitat-zaileek gure elizetan utzi zituzten autoen arabera Trentoko Kontziliotik aurrera XVII mende osoan eta XVIII mendearen zati batean etengabeko debekuak ezarri zi-zkieten apaizei jaietan eta dantzetan parte har ez zezaten Urte horretan bisitatzaileak -Josef Mateo y Loacutepez lizentziadunak- ohar bat utzi zuen Bilboko Santiago Apostolua-ren parrokiako bisita-liburuan data ikusita -otsailaren 2a- Inauterietako jaien gertuta-suna gogora ekartzen diguna eta debeku hau ezarri zuen bertanldquoa los cleacuterigos de or-den sacro o beneficiado acompantildear mujeres de cualquier estado o condicioacuten que fuesen (hellip) Y porque tambieacuten es informado Su Mrd que algunos cleacuterigos olvidados de sus obliga-ciones en el modo con que se deben portar asiacute en el haacutebito como en las operaciones en abandono del estado y contra disposiciones Conciliares usan y visten mascaras para acudir por tan extrantildeo traje y modo a funcio-nes profanas de bailes y otras burlescas (que tal vez ni a los seculares les es permitido por los perjuicios que pueden seguirse) y que por ello eran dignos los tales cleacuterigos de severo castigo en esta atencioacuten providenciando Su Mrd de remedio en asunto tan importante debiacutea de mandar y mando que en adelante ninguacuten cleacuterigo use ni vista mascara ni traje diferente que el que por su estado le es permi-tido y obligado traer con pretexto alguno y menos por el de acudir a dichas funcionesrdquo13 Bidezkoa da pentsatzea bisitatzailearen de-bekua benetako portaerei zegokiela bestela aipatzeak ere ez baitzuen zentzurik izango Bestetik kontsultatutako apezpikuen bi-sita-autoetan ez dugu debekurik aurkitu

13 SANTIAGO APOSTOLUAREN PARROKIA Bisita liburua (1723-1818) Sig 40-III BEHA -Derio

Inauterietako ospakizunei lotuta Debekua portaera edo ekintza jakin batzuei zego-kien moralgabetzat jotzen zirelako Horrez gain egun horietan erlijiozko elizkizu-nak egiten ziren izan zitezkeen bekatuen irainak nolabait kitatzeko Ildo horretan 1888an barrutiko apezpikuak egindako gutun batean Inauterietako hiru egunak aipatu zituen egin beharreko elizkizunen arteanldquolos tres diacuteas de Carnavalrdquo Hala dago jasota apezpikuaren baimenez Gipuzkoako Tolosan argitara emandako liburuxka txiki batean jardun horiek egin bitartean egin beharreko meditazioak adierazten baiti-ra14 Hortaz batzuek ondo pasatzen zuten eta bekatua egiteko aukerak zituzten bi-tartean beste batzuek otoitz egiten zuten bekatuekin Jesusi eragindako oinazeak arintzeko Hala ere jaiak betiko moduan egiten zuen aurrera batere debekurik gabe 1846ko urtarrileko beste gutun batean hau-xe agertzen baita ldquoEl Excmo y Iltmo Sentildeor Obispo nuestro venerable Prelado en su in-cesante celo por el bien de las almas de esta su amada Dioacutecesis con previsioacuten de que la coincidencia en el presente antildeo de la Vigi-lia del Apoacutestol S Matiacuteas con uno de los diacuteas de carnaval pudiera ocasionar infracciones del ayuno habiendo elevado sus preces a la Santa Sede (hellip) se ha dignado dar facultad a SEI para trasladar la vigilia y ayuno de dicho Santo Apoacutestol que cae el diacutea lunes 23 del mes de febrero proacuteximo anticipaacutendolo al saacutebado anterior 21 del mismo mesrdquo15

Ondorengo Bilboko prentsaren arabera elizetan etengabe egin ziren jar-dunak Inauterietako irainak kitatzeko

14 DEVOCIOZCO EJERCICIOA INtildeAUTEETACO IRU EGUNETAN JESUSI EMATEN ZAYOZCAN NAIGA-BEAC ARINTZEKO Francisco Muguerza-ren moldioz-teguian Tolosa 189015 ABANDOKO SAN VICENTE PARROKIA BEHAHainbat paper (Calahorratik egindako gutuna)

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

11

Frankismoaren garaian ere bai Inauteriak debekatuta egon arren Ez dakigu zergatik egiten zituzten jardunok ezkutuka egin-dako Inauterietako ekintzengatik edo bes-te herrialde batzuetan egiten zirenengatik 1949an Indautxuko Carmen parrokiako iragarki batek hau jakinarazi zuen ldquolos tres diacuteas de Carnaval se expondraacute el Santiacutesimo a las cuatro de la tarde Haraacuten vela al Santiacutesi-mo los archicofrades de los Jueves Eucariacutesti-co A las siete solemne Hora Santa predica-raacute los tres diacuteas el P Hermenegildo Barbarin Superior de los PP del Corazoacuten de Mariacutea de Pamplonardquo16 Ekitaldiak Begontildeako Carme-lon 1921ean adierazitako honen estilokoak izaten ziren ldquoEl primer diacutea del Carnaval habraacute misa de Comunioacuten General a las seis y media debiendo asistir a esta uacuteltima la Juventud del Carmelo en pleno A las diez misa solemne con Exposicioacuten de Su Divina Majestad que permaneceraacute expuesta hasta la funcioacuten de la tarde haciendo la guardia las asociaciones de dichas Congregaciones por turno de media hora seguacuten se les avisaraacute oportunamente El segundo y tercer diacutea de Carnaval a la misma hora de las cuatro de la tarde se haraacute un breve ejercicio de desagravios con su Divina Majestad Expuestordquo17 Ira-inak kitatzeko jardun horiekin ba-tera bilera artistikoak izaten ziren kultura-zentroetan eta erlijio-elkar-teetan Azkenik nabaria da elizak ez ziela zuzen aurrez aurre egiten Inauteriei Onartu egiten zituen baina ahalegina egiten zuen ekintza horiek fededunen artean eragin zit-zaketen kalte espiritualak nolabait saihesteko

16 LA GACETA DEL NORTE 1949ko otsailaren 26a Erlijio Atala 5 or17 EL NERVIOacuteN 1921eko otsailaren 1a 4 or

2

2

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

12

XIX mendean eta XXaren hasie-ran artikulu asko azaldu ziren Inauteriak egiteko arrazoia azaltzeko Artikulu askok jaiaren aurkakoek ndashnola edo hala purita-noa zen jende gutxiak idatzitakoek- Inau-terien arrunkeria eta maneren eta lotsaren gabezia nabarmentzen zituzten batez ere garai berri hartan alde batera utzi behar baitziren zaharkitutako sasoietako osa-gaiak Ildo horretan hona hemen 1917ko La Gaceta del Norte egunkariko artiku-lu batean agertzen dena ldquoAunque la loca Humanidad sigue celebrando estas irrisorias fiestas del Carnaval en las que ademaacutes de desarrollarse el mal gusto traen consigo en-vueltas en la maacutescara del disfraz el virus de la inmoralidad y del impudor iexclCuanta ju-ventud lloraraacute estas fatiacutedicas fiestas iexclCuan-tas almas perdidas en el cenagoso mar del desenfreno en unos instantes de loco albedriacuteo en que la razoacuten parece que dejoacute de regirrdquo Hala ere batzuek aipatutako arra-zoiak eta gazteria horren arimen alde egin-dako erlijiozko hirurrenak gorabehera jaiak aurrera egin zuen indar gehiagoz edo gutxiagoz gizarteak berez behar baitu jaia arrazoia zeinahi izanda ere Batez ere jen-deak aukera baldin badu jendaurrean adie-razteko mozorrotzeko eta ausardia faltaz bestela egingo ez lituzkeen ekintzak egite-ko Izan ere egunerokotasunarekin haus-teko aukera izatea da jaiak egiteko arrazoi nagusia Eguneroko bizitzan atsedena hart-zea Eta halaxe ulertu zuen Irakaskuntzako Goi Eskolaren barneko erregelamendu ba-tek 1850eko aktaren arabera Bertan es-kola-egunak eta -orduak zehaztean Inau-terietako astelehena eta asteartea eskolarik gabeko egun gisa paratu zituzten ldquolunes y martes de Carnavalrdquo 18

18 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1850 urtea - 0286 Akta Sig 57 or

INAUTERIAREN ARRAZOIAK

1902 urteko artikulu batean zehat-zago adierazita dagoldquoTodos los antildeos en esta eacutepoca se dice que el Carnaval va de capa caiacuteda desapareciendo de la esfera humana y El Carnaval aun pareciendo que estaacute en la agoniacutea todos los antildeos revive sale como chis-pa al revolver las cenizas en que se oculta Siacute sufriraacute transformaciones la antigua fiesta de los paganos pero mientras lo permitan las autoridades siempre recorreraacuten duran-te estos tres diacuteas las calles plazas y paseos la maacutescara insulsa insolente soez con sus bromas groseras y lenguaje falto de toda cul-tura y educacioacuten (hellip) Y que el Carnaval asiacute como no ha muerto ni es faacutecil que muera ha sufrido grandes mudanzas y transforma-ciones a la vista estaacute19rdquo Egia esan Inaute-riak ez ziren hil ondorengo agintari faxis-tek lozorroan egotera behartu zituzten

19 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 1 or

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

13

Inauteriak jai herrikoiak dira eta egiten diren ekitaldiak ez dira aurrez ze-hazten Udal-agintariek jaietan zuten par-te-hartzea gutxienekoa izaten zen baina normalean bidea ematen zuten jendeak atsegin har zezan Parte-hartzaileek berek sortzen zituzten ekitaldiak eta ekintzak eta beraz ez dugu jai-programarik aurki-tu udaletan Jendeak ekitaldietarako behar zituen mozorroak saldu nahian saltzaileek presioa egin zioten Udalari Inauteriak de-bekatzeak -inoiz edo behin gertatu zen mo-duan- eragingo lizkiekeen galera ekonomi-koak zirela eta

Emiliano de Arriaga 1844an jaio zen eta bere bizipenen berri emateaz gain adinekoen kontaki-zunak ere jaso zituen Beraz nola-bait esan dezakegu XIX mendearen bigarren erdialdeko Inauterietan izandako gertaerak deskribatu zi-tuela Bertako hiri-giroko Inaute-rietako tradizioko jarduera klasi-koak eta jaia hobeto eta sakonago islatu zuen idazlea da Harengandik jaso ditugu datu nagusiak garai hartan Bilbon egiten ziren jaietako osagaiak Bere idazkien arabera jaia aski motelduta zegoen ordu-rako eta beraz deskribapenak nos-talgiaz beteta daudeJaiak non egiten ziren aipatuko dugu lehenik ldquoEl Arenal en otro tiempo era el centro fa-vorito de mascaradas estudiantinas y curio-sos paseantes y danzantes (hellip) Se formaba una abigarrada y animada romeriacutea con sus poncheras tamboril guitarra y mo-vimiento continuo y febril (hellip) Y daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantesrdquo20

20 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chim-bordquo Ed El Tilo SL Bilbo 1994113-14 or

INAUTERIAREN ANTOLAKUNTZA

Artikuluaren amaieran egileak miraz go-goratzen dizkigu garai batean gazte ilustra-tuek antolatzen zituzten kabalkada ikusga-rriak eta bereziak Udal-agintariek ekitaldi herrikoiei zergak ezarri zizkietenean alde batetik murriztu egin ziren baina bestetik lagun batzuek ahalegina egin zuten jaiak sen-dotzen eta antolatzen saiatzeko1908ko otsailaren 22an larunbatarekin arratsal-dez Olimpia kafetegian bildu ziren Inau-teri-egunetan jaiak antolatzeko ideia izan zuten jaunak ldquose reunieron en el Cafeacute Olim-pia los sentildeores iniciadores de la idea de cele-

brar festejos durante los diacuteas de Carnavalrdquo21 Udalari bidalitako jakinarazpenaren berri eman zen Udalak baimena eman baitzien Behar ziren baliabide ekonomikoak lortze-ko herri-harpidetza sortu zuten Programa bat aurkeztu zuten hain zuzen ezagutzen dugun lehenbizikoa herriak eta Udalak emandako diruarekin ordaindua Antolat-zaileen eskaerak ikusita eta eztabaida luzea egin ondoren Udalak 1000 pezetako di-

21 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko otsailaren 24a 1 or

3

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

14

ru-laguntza eman zuen eta hori herri-har-pidetzaren bidez bildutako kopuruari gehitu zioten Aurkeztu zuten programa egunkari berean dago jasota Hona hemen laburbilduta

ldquoDomingo primero A las once y media la banda de muacutesica Santa Cecilia A las doce y media concurso infan-til de disfracesPor la tarde La citada banda de Santa Cecilia amenizaraacute tambieacuten el paseo de coches de la Gran Viacutea A las cuatro gran concurso de maacutescaras

Lunes diacutea 2 Muacutesica en la Gran Viacutea A las doce y media concurso de Tunas y Estudiantinas que deberaacuten exceder de 20 ejecutantes u n i -formados Se adjudicaraacuten lazos de seda para las banderas y medallas de plata Por la tarde A las cuatro y me-dia Concurso de ciclismo

Martes diacutea 3 Muacutesica al medio diacutea y a la tarde A las doce y media con curso de maacutes caras a caballo Por la tarde A las cuatro de la tarde gran concurso de grupos de maacutesca rasrdquo

Bereziki nabarmendu behar da mu-sika-lehiaketak tunei eta ikasleen erron-dailei baizik ez zegozkiela Ez da inondik ageri konpartsa izena duen lehiaketarik baina maskara-taldeak bazeuden Lehiake-ta hutsik geratu zen Urte horrexetan atera zen geroago ldquoande Donatordquo deituko dugun maskarada lehiaketa horretara joateko as-

moz Handik urte batzuetara 1912an Sustapen Sindikatuak hartu zuen bere gain jaiak antolatzeko ardura Urtarrilaren 31ko bileran Udalak 1000 pezetako diru-la-

guntza ematea erabaki zuen hurrengo Inauterietan egin nahi ziren jaiek eragin-dako gastuen zati bat ordaintzeko ldquopara sufragar en parte los gastos de los festejos que proyecta celebrar durante los proacuteximos carnavalesrdquo22 Otsailaren 11n Sindikatuak ohar hau bidali zuen egunkarietaraldquoHoy quedaraacute fijado en los lugares de costumbre el cartel anunciador de las fiestas de Carnaval organizadas por el Sindicato de Fomento con el concurso del Ayuntamiento Sociedad Bilbaiacutena Ciacuterculo Conservador Federacioacuten de Sociedades Comercio y de la Industria y comerciantes y vecinos de la Gran Viacuteardquo23 Egunkariak gaineratzen zuen bikaina zela kartelaren egikera eta konposizioa Inaute-riak antolatzen parte hartzen zuten sozie-tateak nabarmendu behar ditugu horiek

22 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1912ko Akta Liburua 1 hiru-hilekoa Urtarrilaren 31ko akta23 EL NERVIOacuteN Astelehena 1912ko otsailaren 12a 2 or

4

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

15

baitziren interes ekonomikorik handienak zituztenak Hemen konpartsa artistikoen lehiaketak aipatzen dira otsailaren 20an asteartearekin ldquodio principio el Concurso de Maacutescaras y Comparsas de Carnaval ante el Club Naacuteuticordquo Klub hori Arriaga Ant-zokiaren fatxadako lokal batean zegoen eta lehiaketak pareko plazan egiten ziren Egunkariek honela jaso zuten ldquola terraza del Club Naacuteutico y los balcones del Teatro Arriaga hallaacutebanse repletos de gente (hellip) han desfilado las Comparsas ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLos Nintildeos Lloronesrdquo Las Ron-dallas Infantil y de la Colonia Aragonesa La Tuna Escolar Zaragozana y otrasrdquo 24 Ezin izan dugu zehaztu zenbat denbora eman zuen Sindikatuak Inauteriak eta lehiaketak antolatzen

24 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NERVIOacuteN Asteartea 1912ko otsailaren 20a 1 EL NEReta 2 or

5

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

16

INAUTERIETAKO ZERGAK

1903ko azaroaren 19an Udalak egindako bileran maskarei konpartsei eta dantzei ezarritako udal-zergaren kobrant-zaz eztabaidatu zen eta hurrengo Inaute-rietan kobratzea onetsi zuten Hurrengo urteko otsailean jaien berri eman zuten egunkariek erabakia berretsi zuten baita erabaki horrek eragin zituen protestak ere

1906ko egunkariek zergei buruz hitz egiten jarraitzen zuten Hona hemen iruzkin bat ldquoEl Ayuntamiento tratoacute de im-ponerse a este derroche de expansionamien-to y creoacute el famoso impuesto a las maacutescaras y con esto lo que hizo no fue maacutes que evitar que las gentes a las que sobra el humor y faltan pesetas se dedicaran a hacer reiacuter las tripas a sus convecinosrdquo25

1913an eztabaida egin zuten udaletxean Inauteri egunetan eta Pintildea-ta igandean Campos Eliseos Antzokian eta Indautxuko zezen-plazan egiten ziren maskara-dantzei zerga kobratzeari buruz ldquoSe acuerda cobrar la cantidad alzada de mil doscientas pesetas quedando sin efecto si antes del diacutea 2 del presente febrero no se efectuase el ingreso del total del cupo fijadordquo

25 EL NERVIOacuteN Igandea 1906ko otsailaren 25a 1 or

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

17

DEBEKUAK

Inauteriek beti piztu dute eztabaida agintari zibilen eta eklesiastikoen artean egiten zituzten kritikak eta jendearen ohi-ko portaeren transgresioak zirela eta Batez ere gobernari autoritarioek eta puritanoek agintzen dutenean jaietako ekintzak eta moldeak kontrolatu nahian debekatzera ere iristen baitira erabat ezabatu nahian XX mendean argiago sumatzen dira aha-legin horiek azkenean diktadura frankis-taren garaian erabat debekatu baitzituzten Urte batzuk lehenago Udalak egin-dako bileran alderdi sozialistako zinegot-zia zen Perezaguak honela esan zuen ldquodada las dos guerras que Espantildea sostiene en las posesiones de ultramar y a las grandes des-gracias personales que originan pidioacute que el Ayuntamiento acordara la supresioacuten del Carnavalrdquo Dena dela azkenean proposa-menak ez zuen aurrera egin gehienak aur-ka azaldu zirelako

XX mendearen hasieran gober-nuko kide batzuek zehatz aztertu zuten jaietan parte hartzen zutenei kobratzeko aukera eta ahal izanez gero jaia debekat-zea ere bai Hala udal-ordenantza berrie-tan gobernadoreari onets zitzan aurkeztu zizkioten horietan Inauteriak ezabatzea proposatu zuten Udalak erantzun gisa jaso zuen idazkia 1905eko urriaren 20ko udal-bileran aztertu zen ldquoPor el art 16 viene a suprimirse el carnaval y sin que aplaudamos ni censuremos esta fiesta en-tendemos que carece el Ayuntamiento de competencia para su supresioacuten por tener en su apoyo la tradicioacuten de muchos siglos y ha encarnado en las costumbres de la Na-cioacuten y del Extranjero podraacute reglamentarlo y dictar medidas que tiendan a que sea una fiesta culta y prohibir todo lo que atente a la moral o sea causa demalestar al puacuteblico pero no convertir en falta punible lo que en

todas partes estaacute admitido y consentidordquo26 Erantzun argi horrek garbi erakusten du Inauteriek zituzten historia eta garrantzia hala Bilbon nola beste herrialde eta nazio askotan Udalak ezin zuen jai hori debe-katu baina arautu egin zezakeen Izan ere horixe egin zuen 1903an parte-hartzaileei maskarei konpartsei Kale Nagusitik desfi-lean ateratzen ziren autoei eta dantzei zerga bat kobratzeko agindu zuenean Hortik aurrera udal-bandoak ate-ratzen hasi ziren Inauteriak mugatzeko 1908koa honela dio besteak beste

- ldquo1ordf Queda prohibido a las maacutescaras y comparsas vestir uniforme de carreras civi-les o militares y usar disfraces que simbolicen asuntos religiosos o inmoralesrdquo- ldquo2ordf Se prohiacutebe entrar con caretas puestas en los establecimientos puacuteblicos asiacute como circular en tal forma despueacutes de ano-checer- ldquo5ordf Las comparsas necesitan obtener permiso con anticipacioacuten de esta alcaldiacutea y no se les permitiraacute cantar canciones ofensi-vas a la moral y buenas costumbres Tam-poco podraacuten postular ni vender coplas en la viacutea puacuteblica ni en los cafeacutes y otros estableci-mientos Las formadas de individuos ciegos e impedidos quedan terminantemente prohi-bidasrdquo 27 Beste ikuspegi batetik 1918an Pe-rezagua jaunak beste mozio bat aurkeztu zuen premiaz urte horretako Inauteriak debekatzeko Langileen etxeetan zegoen miseria eta Espainiako beste herri batzue-tan izandako gertakariak izan ziren propo-samen hori egiteko arrazoiak Ordukoan mozioa onartu zuten28 Horren ondorioz

26 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1905eko Akta Li-burua 4 hiru-hilekoa Urriaren 20ko akta 27 EL NERVIOacuteN Ostirala 1908ko otsailaren 28a 1 or28 BILBO

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

18

urte hartan hainbat lagun atxilotu zituzten Inauterietako bandoa hausteagatik eta alka-tearen baimenik izan gabe mozorroa jant-zita ateratzeagatik edo kantatzeagatik Aldi berean banatu zituzten kopla inprimatuak atzeman egin zituzten Arau-hausleetako batzuk La Palma konpartsako kideak ziren Nonbait ezarritako zigorra ez zen gogorre-gia izan izan ere ldquoestos individuos solicita-ron despueacutes permiso para trasladarse fuera de la juris-diccioacuten de la villa p e r m i s o que les fue concedido por el jefe de la Guar-dia Muni-cipal a con-dicioacuten de no volver a infringir el bando de la Alcaldiacutea dentro de Bilbaordquo29

Hogeiko hamarkadatik aurrera Inauterietako ekitaldiak murriztuz joan ziren eta 1921ean beste bando bat eman zen argitara debeku hauekin ldquoel andar con traje de maacutescara o disfraces con o sin careta la circulacioacuten de Comparsas y Estudianti-na y la limitacioacuten del paseo de los coches de la Gran Viacutea y a las personas que se dirijan con disfraces a locales cerrados a hacerlo en coches cerrados llevando encima un traje ordinariordquo30 CBandoa argitaratuko zutela jakinda saltzaileen batzorde batek alkatea-

KO UDAL ARTXIBOA 1918ko Akta Liburua 1 hi-ru-hilekoa Otsailaren 1eko akta29 EL NERVIOacuteN Astelehena 1918ko otsailaren 11 3 or30 EL NERVIOacuteN Asteartea 1921eko otsailaren 1a 3 or

rengana jo zuen eta debeku horrek eragi-ten zizkien kalteen berri eman zien Izan ere saltzaileek Inauterietako salgai ugari zituzten Horiek ikusita baimena eman zen Kale Nagusiaren luzapenean edo Aliatuen Etorbidean autoen pasioa egiteko

Primo de Riveraren diktadura hasi gabe egon arren diktadura horretan jaia ospatzeko ezarri zen modua zegoen ordu-

rako Era ofizialean d i k t a d u -rak 1923ko i r a i l a -ren 13tik 1 9 3 0 e k o urtarri la-ren 28ra arte iraun zuen Hor-taz urte horietako

e g u n k a -rietan Inauterietako benetako ekitaldiak azaldu beharrean hotsandiko jardunen ira-garkiak agertzen ziren erlijioari egindako irainak kentzekoak Lokal pribatuetan eta jolastoki nagusietan baizik ez ziren dant-zaldiak egin 1928an Sociedad Bilbainak dantzaldia antolatu zuen atartean ldquohabieacuten-dose encargado de su decoracioacuten el distingui-do artista Antonio Guezalardquo 1929an Primo de Rivera diktadoreari galdetu zioten ea zein iritzi zuen jaiari buruz eta hau erant-zun zuen ldquoNo veo justificada la hostilidad sobre esta fiesta que si en siacute no merece pro-teccioacuten decidida tampoco se me alcanza que pueda derivar ninguacuten dantildeo el hecho de que los nintildeos se vistan trajes de distintas eacutepocas algunos por cierto muy propios y artiacutesticos y que la gente moza alborote y cante y se-riacutea un poco maacutes que en otro diacutea cualquiera pero yo opino que bastariacutea para conservar la

6

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

19

tradicioacuten que se celebrasen mascaradas sola-mente el domingo de Carnaval pues no veo la razoacuten que el lunes y el martes no sean diacuteas de laborrdquo31Ez da harritzekoa urte horietan Inauterien gainbehera hizpide izatea Inau-terietako osagai nagusiak debekatuta zeu-delako Garai hartako aipu batek zioenez ezin zen ezer esan Inauteriei buruz debe-katuta zegoelako ldquocon respecto al Carnaval nada puede decirse ya que oficialmente estaacute suprimidordquo Diktadura amaitu ondoren bando gehiago atera ziren Inauterietako ekital-diak kontrolatzeko edo debekatzeko mo-zorroak egun eta ordu jakin batzuetara mugatuz konfeti eta serpentinen erabilera debekatuz eta dantzak espazio pribatue-tara murriztuz Errepublikaren garaian ere Inauteriek ez zuten garrantzi handirik izan ez behintzat garai hartako egunka-rien arabera Errepublikako azken urtean 1936an hainbat mozorro atera omen ziren desfilean kaleetatik gustu negargarriz jant-zita eta daturik deigarriena Sociedad Cul-tural Deportivaren konpartsa bat atera zela izan zen ldquolo uacutenico llamativo fue el desfile de una comparsa de la Sociedad Cultural Deportivardquo Dantzaldiek arrakasta handia izaten zuten artean Bestetik urte horretan astelehen arratsaldez Ercoreca alkateak opor-orduak eman zizkien udal-bulegoe-tako langileei

Frankismoaren debekuak

1936ko uztailaren 18an armada altxatu egin zen legez eratuta zegoen Erre-publikaren boterearen kontra Horren on-dorioz piztu zen gerra zibilak 1939ko api-rilaren 1a arte iraun zuen eta ondoren Franco jeneralaren diktadura hasi zen Gerra betean 1937ko otsailaren

31 EL NERVIOacuteN Ostirala 1929ko otsailaren 11 1 or

3an Inauteriak ospatzeko garaia zela-eta herrialdean zegoen ohiz kanpoko egoe-ra aintzat hartuta gobernadore nagusiak Inauterietako jaiak erabat debekatzea era-baki zuen ldquoen atencioacuten a las circunstan-cias excepcionales porque atraviesa el paiacutesrdquo ldquosuspender en absoluto las fiestas de car-navalrdquo Gobernadore zibil guztiei helarazi zien agindu hori32 Gerra amaitu ondoren 1940an Inauterien debekua atera zen ur-tarrilaren 12an Estatuko Aldizkari Oroko-rrean Arrazoi hau eman zuten horreta-rako ldquosuspendidas en antildeos anteriores las llamadas fiestas de Carnaval y no existiendo razones que aconsejen rectificar esta deci-sioacuten Este ministerio ha resuelto mantenerla y recordar a todas las Autoridades depen-dientes de eacutel la prohibicioacuten absoluta de la celebracioacuten de tales fiestasrdquo33 Diktadorearen koinatua zen Serrano Suntildeer-ek sinatu zuen agindua Handik urte batzuetara 1947an gobernadore zibilak alkateei bidalitako te-legramak daude jasota udal-artxiboetan Honakoa errepikatu zien ldquoRecuerdole a Vd orden 3 de Febrero 1937 que sigue en vigor asiacute como la Orden Circular del Ministerio de la Gobernacioacuten del 31 de Enero de 1944 sus-pendiendo llamadas fiestas decarnavalrdquo34 Nabaria da diktadura -eta bere baitan hain boteretsua zen hierarkia eklesiastikoa- ez zela horrelako jai herrikoien aldekoa bide eman ahal baitzuen botereari kriti-kak egiteko edo moral katolikoarekin bat ez zetozen ekintzak egiteko 1957 urtean La Gaceta del Norte egunkariak Segurta-suneko Zuzendaritza Nagusiaren agindua jaso zuen eta bertan hau ekartzen zen go-goraldquocontinua en vigor la supresioacuten de las

32 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1937ko otsailaren 5a Estatuko Gobernua33 ESTATUKO ALDIZKARI OROKORRA 1940ko urtarrilaren 13a Herrizaintza Ministerioa34 MANtildeARIKO UDAL ARTXIBOA Hainbat doku-mentu ADVizcaya028004 sig

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

20

llamadas fiestas de Carnaval y como conse-cuencia queda prohibido el uso de disfraces antifaces y caretas tanto en la viacutea puacuteblica como en cafeacutes casinos ciacuterculos de cualquier clase y locales de espectaacuteculos puacuteblicos Uacuteni-camente se podraacute autorizar previa peticioacuten alguacuten baile de sociedad en ciacuterculos recreati-vos y culturales que lo celebren tradicional-mente no tengan caraacutecter carnavalesco y no trasciendan del seno de la entidadrdquo35 Agin-du horiek diktadurak iraun zuen bitartean egon ziren indarrean hau da luzaroan Horren ondorioz bilbotarren belaunaldi bat baino gehiago Inauteriak ezagutzeko aukerarik gabe geratu zen Garai horretan bizi izan ginenoi Inauteriak lapurtu zizki-guten eta beste kontu asko ere bai Diktadura bukatutakoan Inau-teriak berreskuratu ziren hala Bilbon nola beste herri askotan Kasu batzuetan arrakasta handia izan dute txantxa eta konpartsa gaurkotuekin Hala ere Bilbok ez du oraindik lortu konpartsak erabat ber-piztea iragandako historiak islatzen duen neurrian eta indarrarekin kanten eta kri-tika sozialaren protagonista izan daitezen Bilboko kaleetako ibilbiderako egoki jant-zita

35 LA GACETA DEL NORTE 1957ko martxoaren 3a 3 or

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

21

KONPARTSAK ETA EKASLE-ERRONDAILAK

INAUTERIETAKO EKITALDIAK ETA EKINTZAK

Bilboko Inauterietako ekitaldi eta ekintza batzuk banan-banan aztertu eta lehenik eta behin konpartsak eta ikas-le-errondailak aipatuko ditugu Erdi Arotik ezagutuak eta Bilboko Inauterietako osagai garrantzitsuak baitira Konpartsa eta ikas-le-errondailetako kideek Inauterietarako berariaz sortutako ko-plak eta kantak abesten zituzten Letra horietan eguneroko bizitza islat-zen zuten kritikaz eta umorez Horri dago-kionez aurkitu dugun Bilboko XVI mendeko udal-akordio batek ot-sailaren 28ko data du eta horrek Inauterietako jaien ondorioz egingo zela pentsarazten digu egutegiko jai horiek au-rrera edo atzera erama-ten baitira Pazko Garizumakoaren arabera

Hurrengo mendeetan informazio gutxi aurkitu dugu Bilboko Inauterietako elementu horri buruz eta are gutxiago In-auteriak egiteko zeuden moldeei buruzXIX mendean informazio gehiago agert-zen da konpartsak eratzen eta Inauterie-tako koplak kantatzen zituzten gazteen tal-deei buruz Kanten letrak egiteko ezohiko gertaerak ofizioren bat edo bestelako gaiak hartzen zituzten hizpide eta umorez garat-zen zuten jendearen gozamen eta atsegine-rako Emiliano de Arriagak Inauterien adierazpide hori erakutsi zuen mendearen azken hamarkadetan ordurako gainbehe-

ran -bere ustez- ldquoPero hubo un tiempo en que bullian por las calles de la Invicta entre grupos inocentes mascaradas ingeniosas y ESTUDIANTINAS notables con verdaderos estudiantes de facultades (hellip) Porque las estudiantinas apoacutecrifas de ahora se compo-nen de soldados - con los ondaquines de su charanga - o de cojos mancos tuertos y lisia-dos de toda clase sin facultades para nada (hellip) Que maacutes que regocijo infunden laacutestima con aquellas caras tiznadas y aquellos trajes deslabazados e indefinibles de muacutestia perca-

linardquo 36

Bigarren Karlistada bukatu ondo-ren 1877ko egunkariek aipamen bat edo beste jaso zuten ldquohaciendo constar la salida de alguna que otra comparsa que han hecho revivir en el puacuteblico los tiempos de las estu-diantinas carnavalescas (hellip) nada ha habi-do de particular en los grupos de disfraces que han recorrido las calles salvo uno de ellos que conseguiriacutea emocionar al puacuteblico pues llevan una pancarta que dice ldquoINUTILIZADOS DE LOS TERCIOS VAS-CONGADOS EN CUBArdquo El lema ha sido suficiente para atraer la generosidad de los

36 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 111 or

7

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

22

bilbaiacutenos que dejaron caer abundantes mo-nedas en las panderetas de los postulantesrdquo37 Bestalde 1880ko hamarkadan Joseacute de Oruetak ere ikasle-errondailak aipatu zi-tuen Valladoliden ikaslea izandako garaiak hizpide hartzean ldquose llegoacute tambieacuten a formar una gran estudiantina de unos cuarenta vas-congados que en una semana de Carnaval recorrioacute Bilbao San Sebastiaacuten Vitoria y Haro y la dirigiacutea un estudiante de Durango Urien que luego fue compositor Lalama de Tolosa era pandereta Ignacio Murua ban-durria y yo guitarra y fue inolvidable como divertida e interesanterdquo38 Garai hartan behin eta berriz adie-razi zen Inauteriak hilzorian zegoen tradi-zio bat zirela Hori zen behintzat egunka-riek nabarmendutako sentsazioa Berri laburren idazle batek honela azaldu zuen ldquoen todas partes dicen que el carnaval acaba porque no tiene razoacuten de ser en la vida mo-derna En Bilbao tambieacuten podemos decirlo a pesar de haber sido apacible y hermoso el primer diacutea y la mayor parte del tercero las maacutescaras han sido pocas y las comparsas apenas merecen mencionarse uacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo39

1822an Inauterietako maskarak eta mozorroak saltzeko iragarkiak egin ziren eta Noticiero kexatu egin zen dekadenteak zirelako ldquoaquellas vistosas y bien organi-

37 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Extraidos de los perioacutedicos por Laura G Corella H Gral del Sentildeoriacuteo de Vizcaya X liburukia 24 or38 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Ed El Tilo Bilbo 1993 120 or39 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

zadas comparsas que recorriacutean nuestra vi-lla aquella alegre juventud que en nuestros paseos puacuteblicos veiacuteamos bromear a lo maacutes selecto de nuestra sociedad y con un gusto y delicadeza que llamaba la atencioacuten de los oyentes y aun de los bromeados han pasado a la historia por lo que a Bilbao se refiere pues excepcioacuten hecha de los bailes de socie-dad donde auacuten se demuestra el buen gusto para la exhibicioacuten de trajes propios de Car-naval por las calles de nuestra villa nada se ve que no sea grotesco Por lo que hace a las estudiantinas nada nuevo se ve tam-poco pues hasta el sacar los cuartos a todo proacutejimo para pasar alegremente estos diacuteas a costa del bolsillo ajeno lo encontramos sin ninguna inventiva ni novedadrdquo40 Ez dakigu zein den testu horren egilea baina Emilia-no de Arriagak idatz zezakeen Jarraian ondoko egunkarietan aurkitu ditugun da-tuen laburpen bat egingo dugu Lehenik eta behin nabarmendu behar da argi eta gar-bi bereizten zituztela konpartsak eta ikas-le-errondailak Lehenengoek Inauterieta-rako berariaz sortutako letra satirikoak eta umorezkoak abesten zituzten eta kideak mozorroa jantzita joaten ziren Bigarre-nek berriz beren kantuak eskaintzea zuten xede Denak saiatzen ziren jaiak alaitzen eta beren emanaldien bidez dirua lortze-ko asmoa izaten zuten Horrela gogoratzen du 1892ko El Nervioacuten egunkariko albiste solte batek ldquobuen nuacutemero de estudiantinas y comparsas de todas clases recorrieron las calles de la villa alegrando al vecindario con los instrumentos y sableando lindamente a cuantos transeuacutentes teniacutean la curiosidad de escuchar sus coplasrdquo41 Ikasle-errondailak ez ziren soilik bertakoak batzuk kanpotik etortzen baitzi-

40 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 758-59 or41 EL NERVIOacuteN Astelehena 1892ko otsailaren 29a 3 or

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

23

ren 1895ean La Espantildeola eta Gasteizko La Estudiantina infantil aipatu zituzten Biga-rrenak kaleetatik jotzeaz gain bi eginkizu-netan hartu zuen parte Arriaga Antzokian eta arrakasta handia izan zuen ldquollegando al crescendo cuando la estudiantina cantoacute el ldquoGuernicako-Arbolardquo Urte askotan jaso zen kanpoko ikasle-errondailek kontzer-tuak egiten zituztela antzokian eta beste toki batzuetan -adibidez udaletxean- on-gintzako zentro edo ekintzetarako funtsak biltzeko Urte berean ezinduen konpart-sa bat atera zen eta errieta eta guzti piztu zen kideen artean baina Udalari esker ez zuen ondorio txarrik izan Hurrengo ur-tean urtero egin ohi zena egin zen ldquomur-gas de ciegos cojos y mancos maacutes o menos auteacutenticos que recorrieron las calles de la poblacioacuten simulando sonando sus destem-plados instrumentos y vestidos con ridiacuteculos ldquoternosrdquo simulando disfraces (hellip) en antildeos anteriores soliacutean organizarse estudiantinas que al mismo tiempo que tocaban bien lu-ciacutean vistosos trajesrdquo Horrez gain agintariek jotzen jarraitzeko debekua ezarri zioten ikasle-errondaila bati -erredaktorea bat etorrita- kantatzen ari ziren koplak aski moralgabeak zirelako ldquounas coplas bastan-te inmoralesrdquo Horrek guztiak argi berres-ten du Emiliano de Arriagak garai hartan erren itsu eta mainguen konpartsa haiei buruz idatzitakoa ldquoauteacutenticos y apoacutecrifosrdquo 1898an hau idatzi zen ldquode los ba-rrios populares de la poblacioacuten se han lan-zado a la calle varias comparsas de entusias-tas partidarios de Baco y de Momo y han propinado al paciacutefico transeunte sablazos a diestro y siniestro (hellip) los tocadores de piano de manubrio se han despachado y continuacutean despachaacutendose a gustordquo42 Egia esan kalee-tan musika egon behar zen ezinbestez Batzuek gainbeheran zeudela esan

42 EL NERVIOacuteN Igandea 1898ko otsailaren 20a 1 or

arren konpartsek eta ikasle-errondailek ateratzen jarraitu zuten 1901ean deskriba-tutako hauen modura ldquoDesde muy temprano comenzaron a re-correr las calles de la villa dos comparsas titulada una de ellas ldquoLos mahometanosrdquo y la otra ldquoLos tres doctoresrdquo (hellip) A las once y media llegoacute procedente del Turkuestan la gran comparsa ldquoIli Thruppee dio Masscoffhrdquo Sus individuos vestiacutean caprichosos trajes de moda gedeoacutenica y los instrumentos que ta-ntildeiacutean eran de nueva invencioacuten Sobre todo el saco de manos debiacutea ser instrumento es-pecial pues todos ellos procuraban tomar la embocadura (hellip) Como el viaje habiacutea sido tan largo la sed que teniacutean era espantosa (hellip) Ha sido esta Comparsa la nota del diacutea por los caprichosos trajes las bonitas cancio-nes alusivas a esta villa que entonaban y el humor de sus individuos (hellip) El estandarte es lujoso y la mayor de chirene figurando en el anverso el tiacutetulo de la comparsa con una alegoriacutea caprichosa y al reverso el manico-mio de Bermeo a donde parece dirigirse la comparsa mientras uno de sus individuos pesca un besugo y el sol se esconde en el mar todo ello son la inscripcioacuten Todos vamos se-guacuten veo caminito de Bermeo (hellip) Un puacutebli-co numeroso seguiacutea a la comparsa celebran-do el buen humor de los chimbotarras que formaban aquellardquo43 Hurrengo egunean honela jakinarazi zuen egunkari berbe-rak ldquola famosa comparsa ldquoIli Throuppe dio Masscoffhrdquo salioacute el 9 en el raacutepido para Tur Kaes Tas desde donde ha participado por el teleacutegrafo sin hilos que volveraacute hoy al medio-diacutea a Bilbao en los globos dirigibles que ha puesto a su disposicioacuten el famoso aeronauta Mr Santos Gumont (hellip) Esperamos que el alcalde atenderaacute la peticioacuten que le hacen de cantar en el kiosko del Arenal en los interme-

43 EL NERVIOacuteN Astelehena 1902ko otsailaren 10a 2 or

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

24

dios del concierto de la banda municipalrdquo 1903an Durangoko ezpata-dant-zarien konpartsa bat eta arrantzaleen bes-te konpartsa bat nabarmendu ziren Garai hartan hasi ziren dantzarien taldeak Bil-botik hedatzen eta beraz ez da harritzekoa konpartsetan agertzea Hain zuzen urte horrexetan hasi zen Udala Inauterietako ekitaldiei udal-zerga kobratzen eta lehen zehaztu dugunez konpartsa gutxiagok har-tu zuen parte horren ondorioz 1909an bederatzi konpartsa baizik ez ziren atera egunkarien arabera Bestalde hau gaineratu zutenldquoespecial mencioacuten la de Pierrots formada por joacutevenes que ademaacutes de sus disfraces de buen gusto saben lo que es cantar con afinacioacuten (hellip) En la parte musical resultaban de muy buen efecto los flautines de cantildea acompantildeando a los instrumentos de cuerda () Precediacutea a la comparsa un estandarte en el que muy bien pintado a estilo esceno-graacutefico se veiacutea a Pierrot cantando a la luna (hellip) Los disfraces de otras comparsas ningu-na novedad ofreciacutean y los valientes que las componiacutean ostentaban los nombres de ldquoLos Huacutengarosrdquo ldquoLos Rakisrdquo y ldquoLos Marinosrdquo (hellip) Tambieacuten hubo una Murga gaditana infantil cuyos pequentildeos componentes hubieran esta-do mejor en la escuela o en el regazo ma-terno (hellip) Por cierto que cantaban algunas completas que no han debido de pasar por la previa censura del gobernador civilrdquo44 Garai horretan azaldu ziren konpartsen lehiaketak eta parte-hartzai-leei esker izenen berri ere badugu Hala 1910ean bederatzi konpartsak hartu zuten parte euria goian behean ari zela kutsu literarioko koplak kantatzen Izen hauek zituzten ldquoLos siete nintildeos de Eacutecijardquo ldquoLos Chirigoterosrdquo ldquoEstudiantina de los Astroacute-

44 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

nomosrdquo ABCrdquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Palmardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLos Astroacutenomos de 1910rdquo eta ldquoEl Crimen de Cebollinosrdquo Gainera koadrila batean hartz bat zegoen eta dantza egiten zuen dunbalaren txindaten eta kornetaren doinuan Hurrengo urteetan ere konpartsen lehiaketak izan ziren haur-errondailen eta ikasle-errondailen ondoan Sarritan abes-ten zituzten kantak entzunda kazetariak ez zuen ulertzen nola izan zezaketen aginta-rien baimena ldquoLa murgardquo ldquoEl Apetitordquo ldquoLa Goletardquo ldquoLa Caravanardquo ldquoLa rondalla Valen-cianardquo ldquoLa rondalla infantil de Deustordquo ldquoLa rondalla Aragonesardquo ldquoLa rondalla infantil Bilbaiacutenardquo ldquoLa Bilbaiacutenardquo ldquoLa rondalla Gijo-nesardquo ldquoLos nintildeos Lloronesrdquo ldquoLa rondalla de la Colonia Aragonesardquo eta ldquoLa Tuna escolar Zaragozanardquo Urte batean Asturiasko bi talde atera ziren desfilean kanta eta dantza ti-pikoak eginez hain zuzen beste eskualde batzuetako jendea Bilbora lan egitera etorri eta jaietan parte hartzen hasia zen garaian 1913an sei konpartsa aurkeztu zi-ren Arriagako plazan izan zen lehiaketa-ra ldquoLa Palmardquo ldquoLos Indiosrdquo ldquoLos Cesan-tesrdquo ldquoEl Lirio de Dos Caminosrdquo ldquoLa Tuna Escolar Zaragozanardquo eta ldquoLos danzantes Bilbaiacutenosrdquo Hurrengo urtean ere maskara konpartsa eta ikasle-errondailen lehiaketak izan ziren Denek ez zuten parte hartu bai-na asko ibili ziren kaleetatik dena kolorez betez ldquofuera de concurso se presentaron el ldquoClub de los Veinterdquo compuesto por elemen-tos de la Coral que cantaron muy bien aires vascongados (hellip) otro nuacutemero tambieacuten muy gracioso presentado fuera de concurso fue una numerosa troupe de jebos que jugaron un partido de football en el que abundaron los incidentes coacutemicosrdquo Sin embargo en antildeos sucesivos iraacuten surgiendo paulatina-mente controles y prohibiciones de las au-toridades que iraacuten minando la fiesta

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

25

Hala ere hurrengo urteetan agin-tariak kontrolak eta debekuak jartzen hasi ziren pixkanaka eta horrenbestez jaiaren azpiak jaten joan ziren 1914an eztabaida egin zuten udaletxean konpartsa batek egindako kantu lizunei buruz egunkari ba-tean agertutako salaketaz Egunkariak zigo-rra ezartzeko eskatu zion Udalari eta alka-teak hau erantzun zuen ldquoque siempre han sido los diacuteas de Carnaval de alguna laxitud y desenfreno por lo cual es difiacutecil repri-mir algunos abusos pero que no obstante tomaba nota de la denuncia que averi-guariacutea sobre el hecho y veriacutea de implan-tar algunas reglas para el antildeo siguienterdquo45Konpartsek lehen bezala jarraitu zuten kaleetatik ibiltzen alkateak baimendu-tako eta baimendu gabeko koplak kantat-zen baina kontrolak eta debekuak gero eta handiagoak ziren 1923an Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin batera hasi ziren debekuak eta Francoren dikta-duran iritsi zen behin betiko debekua Idazle kostunbristek kantatzeko tradizio horren berri jaso zuten bai eta XIX mende amaieran eta XX mende hasieran sortutako kanten musikak eta letrak ere Besteak beste Juliaacuten del Valle dugu ldquoMi Callerdquo liburua argitara eman zuena Liburu horretan Inauterietako konpartsei buruzko artikulu batean Caacute-dizen egiten zirenen antzekoak zirela esan zuen eta haiekin jarri zituen harremane-tan adibidez ldquoLa Palmardquo ldquoLos Cesantesrdquo ldquoLos Pierrotsrdquo ldquoLos Bebeacutesrdquo ldquoLos Marine-ritosrdquo ldquoLos Huacutengaros ldquoLos Astroacutenomosrdquo ldquoLos Bohemiosrdquo etab mozorroa janzten baitzuten abesteko Gainera hau zehaztu zuen ldquola viacutespera de Carnaval saacutebado era costumbre trasladarse en formacioacuten vesti-dos pero sin antifaz o careta a cara limpia

45 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1914 urtea 1 hiru-hilekoa Otsailaren 25eko akta

ante el Gobierno Civil (hellip) la presencia de las comparsas en tal lugar suponiacutea un acto de cortesiacutea y agradecimiento por haberles autorizado la salida con la aprobacioacuten de las canciones que muchas de las veces y aprovechando que no hubiese alguacuten guardia a la vista se cambiaba la letra por otra que levantaba verdaderos sarpullidosrdquo 46 Ho-rrenbestez hasiera eman zieten hiribilduko eta hiribildutik kanpoko kaleetatik kantat-

zen ematen zituzten hiru egunei Bestalde artikuluan konpartsa batzuen jarrerak eta jantziak aipatu zituen eta konpartseroren bati gertatutako pasadizoak ere bai

46 VALLE Juliaacuten del ldquoMi Callerdquo El Cofre del Bilbaino 1968 156 or

9

8

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

26

Juliaacuten de Echevarria ldquoCamaroacutenrdquo-ek ldquoCancionero bilbaiacutenordquo lana egin zuen eta ldquoLas Comparsas de Carnavalrdquo izeneko ar-tikuluan informazio aski eta konpartsek sortutako kantak aurkitu ditzakegu Bes-teak beste ibilaldi labur bat egin zuen In-auteriaren sorreraz eta gero Bilbokoa des-kribatu eta XX mende hasieran izan ziren konpartsen zerrenda eman zuen Juliaacuten del Vallek aipatutako konpartsa berberak eta aurreko mendearen amaieran ateratako beste batzuk ldquoZapateros Ambulantesrdquo ldquoLos Pescadoresrdquo ldquoLos Contemporaacuteneosrdquo ldquoLos Badulaquesrdquo ldquoLos Siete Nintildeos de Eacutecijardquo eta ldquoLos Patriotasrdquo47 Azkenik Juliaacuten Alegriacutea aipatu be-har dugu 1945ean ldquoHumorada Chimbe-rianardquo (Carnavalescas) eman baitzuen ar-gitara48 eBertan jaietako gertakariak eta jokabideak biltzen zituen hitzaurrearen on-dotik hainbat doinu eta konpartsen letrak zehaztu zituen

Honaino zenbait datu eman di-tugu garai hartako egunkarietan Bilboko konpartsei buruz zeuden datu ugarien ar-teko batzuk Dena dela gure ustez gehiago egongo dira artxiboetan oraindik aztertu gabe batez ere musikei eta letrei buruz Izan ere konpartsek ezinbestez eskatu behar zuten baimena ateratzeko eta kanten letra onesteko eta beraz ziurrena dokumenta-zioa sortuko zen Garai hartako egunkarien arabera konpartsek alkateari eta batez ere probintziako gobernadoreari bidali behar zizkieten eskaerak Hala 1913an La Gace-ta del Nortek hau jakinarazi zuen ldquosiguien-do tradicional costumbre anoche desfilaron

47 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino 1969 145 or 48 ALEGRIA Juliaacuten ldquoCarnavalescas bilbaiacutenasrdquo K-Tontildeo Fraderen ilustrazioak ColeccioacutenTemas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa

10

11

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

27

por el Gobierno Civil las diferentes compar-sas que han de recorrer nuestra villa durante los proacuteximos carnavalesrdquo49 Horri dagokio-nez urte batzuetan kantatzeko eta aurkez-tutako orriaren kopia inprimatuak saltzeko debekua ageri zen udal-dokumentazioan ldquode cantar y vender las copias impresas de la hoja que presentaronrdquo 1882ko otsailaren 10ean bertako txistularia zen Melchor Ba-diolak egindako beste dokumentu batean hau azaltzen da ldquoQue deseando los compo-nentes autorizacioacuten para que pueda recorrer libre y sin impedimento alguno las calles de esta villa una comparsa compuesta de veinte individuos en los proacuteximos diacuteas de Carnaval por tiacutetulo el ldquobaile de las Brujasrdquo (hellip) suplica le sea concedido permisordquo50Hala bada es-kaera egin zuen baimena eman ziezaioten eta Udalak eskaera aintzat hartu eta ldquoeman-dardquo jarri zuen dokumentuan Bilboko Inauterietan ikusi denez hiribilduan antolatutako konpartsekin batera kanpotik etorritako konpartsek ere hartzen zuten parte Batez ere ikas-le-errondailak izaten ziren konpartsen helburu nagusietako bat dohaintzak bilt-zea baitzen Joseacute de Oruetak Vallladolide-tik bere ikaskideekin batera etorri zenean egin zuen moduan1881eko egunkarietako berri laburretan jaiak hizpide hartuta hau adierazi zen Bilbori buruz ldquouacutenicamente lo merece una que creemos procediacutea de Santur-ce y que acompantildeada de dos buenos tam-borileros que nos parece lo eran el de aquel Concejo sentildeor Uriola y otro de Portugalete ejecutaban un baile muy variado original y graciosordquo51 Toki horietako artxiboetan hainbat

49 LA GACETA DEL NORTE Igandea 1913ko otsaila-ren 2a 2 or50 BILBOKO UDAL ARTXIBOA 1 Atala - Sig 007303851 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 677 or

eskaera gorde dira batzuk kaleetatik mo-zorrotuta konpartsan ateratzeko ldquopostular en comparsa disfrazados por las callesrdquo eta beste batzuk entseguak egiteko Esate ba-terako hona hemen Portugaleteko eskae-ra bat ldquoQue habiendo acordado en unioacuten de varios joacutevenes residentes en esta loca-lidad formar una comparsa que saldriacutean los proacuteximos carnavales (si VI no dispone lo contrario) de conformidad con su propie-taria destinar la bohardilla de la casa nordm 9 sita en el muelle viejo para celebrar los en-sayos de 8 a 10 de la noche y para poderlo efectuar solicitan de VI el correspondiente permisordquo52 Interesgarria izango litzateke horrelako informazioa artxiboetan aurkit-zea dela udal-artxiboetan dela Gobernu Zibilaren artxiboetan

52 PORTUGALETEKO UDAL ARTXIBOA 1899 Hainbat partikular

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

28

DANTZA PUBLIKOAK ETASOZIETATEKOAK

Lehenik eta behin Inauterietan beti izan dira bi sexuentzako dantza sozialak 1729ko auzian aipatzen ez badira ere auzi horretan ez ziren aurreskua eta jendaurre-ko dantzak falta udal-txistularien doinuz alaituta Horixe zen haien bete-beharretako bat hiribilduko jai guztietan jotzea jendeak atsegina har zezan plaza zaharrean San Anton elizaren ondoanizaten zi-ren dantzetan Denboraren poderioz bestelako giroak agertzen hasi ziren udal-aktetan giro erdi-pri-batuak eta horietan ere dantzatu egiten zen Bizkaiko Foru Ar-txiboan 1797ko otsailean egin behar ziren Aratusteei buruzko espediente bat dago Horren ara-bera Bilboko Udalak proposame-na egin zuen jai horietan gauez bilera-are-toetan dantza egiteko eta horrek eztabaida beroa piztu zuen kideen artean Itxuraz

azkenean alde zeudenek irabazi zuten Emanaldi horiek korrejidorearen baimena behar zutenez horrek auto hau egin zuen ldquose permite la funcioacuten puacuteblica de baile den-tro de la Sala Capitular en los tres diacuteas de Carnaval con la precisa calidad y estancia de haber de tener guardia en la puerta que no permita entrada a persona alguna de uno y otro sexo que no sea conocida y de las circunstancias correspondientes Que la co-

branza de la entrada no pase de cuatro Rs y que en el baile de contradanza no exceda de ocho parejas para excusar la confusioacuten que

siendo de mas ocasionanrdquo53 Bal-dintza horiek gorabehera kapitu-lar guztiak ez zetozen bat besteak beste alkatea Hortaz emanaldia egitea erabaki eta dekretatu zen baina hau zehaztuta ldquoque respec-to a que en iguales funciones es-pecialmente siendo nocturnas no puede dejar de haber Juez que las presida desde luego hace presen-te al Sr Corregidor que por ser la que contiene dicho auto contraria a lo que le dicta la conciencia no

53 BIZKAIKO FORU ALDUNDIA Korrejimentuare-nAtala 0179035 paper-sorta

12

13

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

29

puede concurrir a ellardquo Hargatik alkateak eskribauari adierazi zion erabakiaren berri eman ziezaion korrejidoreari hark eman zuenez baimena alkatearen iritziz hari zegokielako zeregin hori Auto horretan zortzi bikote zituen kontradantza bat aipat-zen da Hurrengo urtean beste horrenbes-te gertatu zen Francisco de Landa apaizak Bilbon idatzi eta Madrilen bizi zen Joseacute de Guendica lagun minari bidalitako gutunari esker jakin ahal izan dugunez Gutunaren arabera Udalak bilera egin zuen jendaurre-ko dantzez hitz egiteko ldquoy se disputoacute mucho si debiacutean celebrarse o no en la Casa de la Vi-llardquo Azkenean toki horretan egitea erabaki zen aho batez ldquocon ocho reales de entrada para las personas distinguidasrdquo El sacer-dote tambieacuten menciona otros actos como ldquode diacutea novilladas para el pueblo y ya se han puesto barreras toril (hellip) La compantildeiacutea de coacutemicos de miacute tertulia estaacute preparando dos comedias asiacute como tonadillas sainetes etc y se divierten y nos divertimos mucho du-rante los ensayosrdquo 54

Ikusten denez lokal itxietan jen-daurreko dantzak egiten hasi ziren eta ho-rietan nola edo hala elitekoak ziren lagu-nek hartzen zuten parte Dantza horietara sartzeko ordaindu egin behar zen baina sarreraren gehieneko prezioa finkatuta ze-goen Horrela kutsu herrikoia eman nahi zioten ekitaldiari dantza udaletxean bertan egiten zelako langile publikoa zen txistu-lariak jotako doinuan Aldi berean txis-tulariak bere betiko jarduerarekin jarraitu

54 REVISTA TXISTULARI 155 zk 1993 URTEAldquoLos Carnavales Urbanos Vascos del siglo XIX Las Fiestas Burguesas de la estabilidad social y poliacuteticardquoGutuna Derioko BEHAn dago Santiago Apostoluaren parrokia Hainbat paper 9A 380 mikrofilma Joseacute de Guendica eta Francisco de Landa jaunen kartularioa Katalogatu gabe Ofizioa 1798otsaila17

behar zuen eta plaza publikoan jo behar zuen lokal itxira joaterik ez zutenentzat edo joan nahi ez zutenentzat Jabetza publikoko beste toki batzuetan ere antolatu zituzten dantzaldiak adibidez hiribilduko antzo-kian 1822an bidaiari eskandinaviar batek esan zuenez Caacutedizko Gorteak omentze-ko jai-ospakizunetan dantzaldia izan zen Areatzaren aurrean eta itsas adarraren on-doan zegoen antzokian ldquohubo baile en el Teatro situado frente al Arenal y junto a la riacutea El Teatro era un edificio de madera no muy espacioso El tablado y la orquesta se hallaban nivelados con un suelo provisional de madera con el resto del patio de butacas La fiesta resultoacute brillantiacutesima Las damas bilbainas maacutes conocidas la presidiacutean sen-tadas en sendos sillones desde el fondo del escenario Un numeroso puacuteblico de clase me-dia acudiacutea como espectador respetuoso a los palcos y anfiteatro para contemplar sus in-cidenciasrdquo55 Antzoki hori 1827an suntsitu zuten eta handik gutxira beste bat eraiki zuten haren tokian Bidaiariak musika eta dantzarientzako oholtzaren egoeraz egiten duen deskribapena ikusita Inauterietako dantzetarako erabiltzen zen oholtza berbe-ra da udal-aktetan hainbat aipamen agert-zen baita antzokian dantzetarako jartzen zen oholtza birgaitzeko zegoen beharraz ldquoel tablero del teatro que se coloca para los bailesrdquo56

Hiribilduko antzokia desagertu on-doren kanpotar ugari etortzen zenez ldquocon motivo de la concurrencia de los Sres fo-rasterosrdquo abuztuan korrida handiak egiten ziren eta bilbotarrek ere hala nahi izango zutenez 1827tik aurrera Udalak ondokoa erabaki eta ediktu baten bidez iragarri

55 AREILZA Joseacute Mariacutea ldquoBilbao en 1822rdquo Boletiacuten de la RSVAP 1945 urtea 5571 or56 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1854 urtea 0288 Akta Sig 1854-05-29ko akta 79 or

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

30

zuen ldquodar un baile gratis en su casa Con-sistorial y en la del Iltre Consuladordquo57 Edi-ktuan honela justifikatu zuten ldquopor no ser suficiente el local de la Casa del Cafeacute de don Nicolaacutes Delmas para la celebracioacuten del bai-le anunciadordquo esanez ldquolos concurrentes al baile deberaacuten presentarse con toda etiqueta prohibiendo la entrada a toda persona que se presente con chaqueta levita basquintildea y mantillardquo Hurrengo urtean Fernando VII Bilbora etorri zela eta dantzak egin ziren berriz udaletxeko aretoetan eta Delmas ka-fetegian Udaletxeko dantzetara sartzeko gau-jantziz joan behar zen nahitaez ldquoque las sentildeoras se vistan de baile con manga cor-ta vestido redondo y escotado lo menos po-sible Los hombres deberaacuten llevar frac negro calzoacuten corto negro o blanco medias de seda y zapato con hebilla los que lleven uniforme podraacuten entrar con eacutel de pantaloacuten y bota () En el baile del cafeacute se admitiraacute a las sentildeoras de manga larga siendo decente y a los hom-bres con pantaloacuten y bota pero soacutelo bailaraacuten los que lleven zapatos excepto los que van de uniformerdquo58 Toki itxi horietan egiten ziren dant-za-motei dagokienez XVIII mendearen amaieran kontradantza aipatzen da Fer-nando VIIak 1828an egin zuen bisitan Frantziako kontradantzak eta dantza inge-lesa eta Joseacute Mariacutea de Arangurenen 1839ko ordainagiri baten arabera Foruen berres-pena ospatzeko jaietan jo zuen orkestrari edo musika-bandari egindako ordainketa dantza hauei zegozkien ldquopor copias de cua-tro tandas de Rigodones cuatro valses una Mazurca y una Galoprdquo Ezinbestez nabarmendu behar da dantza dotore horiekin batera Areatzan

57 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1827 urtea 0249 Akta Sig 1827-08-31ko akta 170 or58 LABAYRU Estanislao J de ldquoHistoria General del Sentildeoriacuteo de Bizcayardquo VIII liburukia 627 or

bertako ohiko estiloko erromeriak anto-latzen zirela ldquoal son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes bailaron los inocentes artesanos que olvidaban su costumbre de re-cogerse con el solrdquo59 Ikusten denez hiribilduko maila sozialek ondo pasatzeko zituzten moldeak bereizi egiten ziren eta dantzak ere bai Kasu batean orkestrek jotzen zuten eta bestean berriz tradiziozko tresnekin jot-zen zen Batzuei gogora ekartzen zaie ahaz-tu egiten zitzaiela eguzkia ostentzearekin batera etxeratzea eta besteei dagokienez ez da aipatzen zein ordutan bukatzen zuten dantza baina ziurrena ondorengo datu batzuetan islatzen denez ez ziren lehenago etxeratuko

59 LA CELEBRE DEacuteCADA DE BILBAO Bilbo Impren-ta de Basozabal 62 or

14

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

31

Hiribildutik gertu dagoen eta han-dik gutxira Bilbok bereganatuko zuen Deustuko Udalak 1827an egindako akor-dio batean danbolindariaren lanegunak zehazten dira eta aditzera ematen da egun batzuetan musika indartu eta beste danbo-lindari bat ekarri behar zela danbolindaria-ren kargura besteak beste Aratusteetan bi danbolindariren lanaldiak kontratuaren arabera Antza soldataz gain baimena zu-ten zerbait gehiago kobratzeko baina ldquolu-nes y martes de Carnestolendas y en las otras romeriacuteas no llevaraacute intereacutes alguno a los que quieran bailar en la plaza o sitio donde se celebre la funcioacuten y que lo que podraacute cobrar a los hombres en los demaacutes diacuteas de diversioacuten no pasaraacute de cuatro mrs y de dos a las muje-resrdquo60 Ikusten denez dantzagatik kobratuta ere prezioa neurrizkoagoa da lokal itxikoa baino Lehen esan dugunez XVIII mende amaieratik aurrera jende dirudunak pla-zako dibertsioa utzi zuen pixkanaka eta leku itxietako dantzetara joaten hasi zen sarrien Bilakaera hori ondo ja-sota dago Viaje Pintoresco por las Provincias Vascongadas la-nean ldquolos bailes de saloacuten serios y de maacutescara desde Navidad a la Cuaresma lejos de declinar van adquiriendo mayor boga cada diacuteardquo61 Horren ondorioz Udala bi toki desberdinetan hasi zen dantzak antolatzen giroa eta dantzak ez baitziren berdinak eta jotzen ziren musika-tresnak ere ez Txistulariek ahalegina egin zuten lokal itxietako giro berri horretara jartzeko per-

60 DEUSTUKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1827 urteardquo 287 Sig Bilboko Udal Artxiboa61 HORMAECHE Francisco de ldquoBilbaordquo Viaje Pinto-resco por Las Provincias Vascongadas Bilbo 1846 79 or

kusioa suabeago eginez eta danbolinaren ordez txun-txuna erabiltzen hasi ziren ho-rretarako baina ez zuen arrakasta handirik izan Antzoki kafetegi eta etxe partiku-larretan antolatutako Inauterietako dantza sozialekin jarraituz XIX mende gehienean garrantzi handikoak izan dira Inauterie-tan 1829an Inauteriak ospatzeko eskaerak eta onarpenak agertzen dira udal-aktetan ldquose verifiquen los tres diacuteas de Carnaval con toda etiqueta y circunspeccioacutenrdquo poniendo el Ayuntamiento las condiciones y los horarios para que dichas funciones ldquose celebren con el decoro correspondienterdquo62 1834an antzoki berria eraiki on-doren baimen ugari eman ziren Inau-terietako maskara-dantzak egiteko eta sarritan ldquoohikoa den bezalardquo formula gai-neratu zen ldquocomo es costumbrerdquo Eskaerak jasotzen zituzten aktak egoteaz gain beste akta batzuetan dantzek emandako kon-tuak aurkezten zituzten eskatzaileek eta ehuneko kopuru bat bideratzen zuten on-

62 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1829 urtea 0251 Akta Sig 14-15 or

15

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

32

gintzako establezimenduetarako gehienbat erruki-etxerako Adibidez 1840an 15 eta 1850ean 5 Beste kasu batzuetan esate baterako 1857ko urtarrilaren 12ko aktan hau jakinarazi zioten Udalari Errondako dantza-etxe (ldquocasa del bailerdquo) bati buruz ldquono haberse guardado el orden que se requie-re en el baile que se daba en dicha casa Aun-que los bailes ya no se dan hasta que llegue el Carnaval dio conocimiento al Sentildeor Go-bernador por quien se dio la licencia para que llamando al que haciacutea de Presidente del baile le mandase se hagan las prevenciones oportunasrdquo63 Hiribilduko antzokian dantzak egi-ten jarraitu zuten baina etenaldi eta ara-zo batzuk izan ziren 1857ko baimen-es-kaeran aurrez galdetu zioten Udalari ea baimena eman behar zuen oztopo batzuk konpontzeko alkateak ardura hau zuela aintzat hartuta ldquode cuya competencia es el conceder o negar el permiso para toda clase de diversiones puacuteblicas y presidirlas cuan-do no lo haga el Jefe Poliacutetico si eacuteste se halla ausenterdquo Inauterietako asteartean maska-ra-dantza egitea erabaki zuten azken ur-teetako ohiturari eusteko ldquose siga la cos-tumbre de los uacuteltimos antildeosrdquo Hurrengo urtean txosten bat aur-keztu zen eta bertan Antzokian egiten ziren dantza horietan izaten zen nahas-menaren berri eman zen bai eta dantzak kentzeko proposatu ere Sinatzaileak -Car-los Adan de Yarzak- egindako alegazioak ikusita Udalak hau erabaki zuen ldquoque no se den en el presenterdquo Hona hemen para-grafo batzuk ldquoel completo desorden que alliacute se observa puesto que la embriaguez de al-gunas personas y la falta de decoro convier-ten el Teatro en una plaza puacuteblica o en una taberna en que no son tolerables semejantes

63 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1857 urtea 0291 Akta Sig

libertades en las grandes reuniones noctur-nas de mayor algazara y expansioacuten (hellip) los unos estaacuten ya ebrios antes de entrar en la casa los otros que emplean la noche en em-briagarse y algunos que aunque por su edu-cacioacuten y posicioacuten social pareciacutea debiacutean huir del desorden se complacen y entretienen en fomentarlo (hellip) el Teatro se asemeja a una plaza de tumulto nadie se entiende (hellip) y la autoridad tiene que ser hasta cierto pun-to imposiblerdquo64 Nabaria da hori etxe oneko jendearen arrazoibidea zela klase ertaine-ko edo goi mailako jendearena toki ho-rretan neurriz jokatzea eskatzen baitzuten Urte horretan eta hurrengoan helburua lortu zuten Ez dakigu noiz arte egin zion uko Udalak baina 1869an Hiribilduko Antzokian zeuden arazoak zirela eta hau erabaki zuenldquono conceder permiso en lo su-cesivo para que pudieran darse bailes en el patio del teatro de esta villa en atencioacuten al deterioro que podiacutea sufrir el edificiordquo65 Bitartean dantza pribatuetarako guneak zabaldu ziren eta Sociedad Bilbaiacute-na eratu ondoren bera ere sartu zen are-toen zerrendan Mende erdialdean hiribilduko seni-deek eta lagunek Mexikon zeuden Gamin-de anaiei idatzitako gutun-bilduma -Juan Carlos de Cortaacutezarrek argitara emandakoa- aztertuta ere garai hartako Bilbo ezagutu dezakegu66 Batzuk zein besteak Bilboko merkataritzako burgesiako kideak ziren eta gutunetan jasotako deskribapenak beren zirkulu soziala eta beren hotel eta txaletetan egindako dantzaldiak islatzen zituzten 1851ko gutun batek honela dio

64 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1858 urtea 0293 Akta Sig65 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1869 urtea 0302 Akta Sig 8 vordm or66 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del si-glo XIX Seguacuten un epistolario de la eacutepoca y otras paacutegnasrdquo Col El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1966

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

33

ldquoEl Carnaval ha sido bastante soso seguacuten dicen pues yo ni auacuten he visto las maacutescaras de la calle Los bailes que parece han estado muy animados son los de la casa de Dontildea Eugenia (Cearreta) uno el jueves gordo y el otro el segundo diacutea de Carnaval Hubo mu-chos de la ldquoPasteleriacuteardquo67 disfrazados que em-bromaron mucho sobre todo dos que nadie dice quienes son A la Dolores S (Santaluri) la pusieron llorando pero seguacuten cuentan no fueron insultos sino mucha pesadez en lo que le dijeron Es cierto que ella se picoacute muy pronto y les dijo que no teniacutean educa-cioacuten Tambieacuten embromaron a otras M y D (Dolores Zumelzu y Dolores Chirapozu) fueron de maacutescara la primera lo negoacute pues ya recordaraacutes que estaba mal con Zearrote y ha chocado fuera Parece que la conocieron muy pronto (hellip) a la noche hubo baile en el teatrordquo 1855eko gutun batean neskatxa ba-tek honela dio ldquopor fin volvioacute ya toda la gente que salioacute por miedo al coacutelera y con esto Bilbao ha vuelto a estar normal y el uacutel-timo abono del teatro que ha sido de catorce

67 Hiribilduko gazte-talderik garrantzitsuena zen Pasteleriacutea del Suizo-n biltzen ziren eta hori dela eta ldquopastelerosrdquo (gozogileak) esaten zieten

funciones de zarzuela ha estado concurrido sobre todo los tres diacuteas de Carnaval y los be-neficios El domingo de Carnaval dieron bai-le en la Filarmoacutenica pero dicen estuvo muy friacuteo La mayor parte de las sentildeoras no fueron vestidas de baile pues no les dieron tiempo por haberse dispuesto dos diacuteas antes En este baile lo que han fallado han sido hombres parece que la mayor parte eran pollos asiacute es que las muchachas estaban muy fastidiadas En casa de Eugenia hubo baile el martes Duroacute hasta las dos de la mantildeana y dicen que estuvo muy bueno y animado pero que no hubo tanta gente como otros antildeos sin duda porque no han admitido maacutescaras Este antildeo como los diacuteas de Carnaval ha hecho buen tiempo ha habido muchas maacutescaras por las calles Algunas fueron a la Banqueta y dije-ron cosas desagradables a las sentildeoritas entre

ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo Jende dotorearen jai pribatuen on-doan kaleetan ez zen herri-giroa falta dantza tradizionalak udal-txistulariek eta beste musikari batzuek jotako doinuan aurreskuak eta dantzak korroan Genaro P de Villa-Millek deskribatu eta margotutako hiribilduko kale eta plazetan68

68 DE LA ESCOSURA Patricio y PEacuteREZ DE VILLAA-MIL Genaro ldquoEspantildea Artiacutestica y Monumental Vistas y

16

17

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

34

1880an antzoki berria eraikitze-ko proiektua aurkeztu zen baina antza zaharra erabiltzen zuten artean Izan ere udal-aktaren arabera errentatzaileak hala eskatuta errentamendua eduki bitartean errentatzaileari egoki iruditutako maska-ra-dantzak egiteko baimena ematea era-baki zen Handik lau urtera baimen bera eman zuten otsaileko lau egunetan Urte berean Sociedad el Sitio-ri baimena eman zioten Pintildeata egunean dantzaldi bat egin zezan antzoki horretan Garai horrexetan elkarte edo sozie-tate partikularrak hasi ziren jardunean adibidez Filarmoacute-nica izenekoa eta horiek ere Inauterietako dantzak antolatu zituzten ldquoHistoria de Vizcaya a traveacutes de la prensardquo lanak hone-la dio 1880 urteari dagokionez ldquoLas resentildeas de los bailes de car-naval se llevaron no pocas liacuteneas de la prensa Los habiacutea en los Campos Eliacuteseos en los salones de La Amistad de Lazuacutertegui

de ldquoAmigos del Paiacutesrdquo en el Liceo Bilbaiacuteno etc Resumiendo que la juventud lo pasaba bien (hellip) y los padres que por aquella era su

descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeardquo Hauser y Menet Paris 1850

obligacioacuten de acompantildear a los joacutevenes no se perdiacutean unardquo69

Hiribildua barrutik zabaldu aha-la jai-esparrua Plaza Zaharretik Areat-zara eraman zen eta gero Plaza Barrira Bi gune horietan kioskoak eraiki zituzten musika-banda berrientzat Horrenbestez toki horietan herri xeheak ondo pasat-zen zuen tradiziozko musika-tresnen eta Udalak kontratatutako musika-banden doinuan Adibidez 1885ean lehiaketa ate-ra zen banda bat kontratatzeko bertaratuak

alaitu eta entretenitzeko Tocaraacuten en el quiosco del Arenal si hace buen tiempo o en la Plaza Nueva si hace malo Entre los diacuteas obli-gados a tocar estaacuten el segundo y tercer diacutea de Carnaval Inauteriak izan ziren azken aldia Francoren altxamendu mi-litarraren ondoren erabat debe-katu ziren artekoa garai hartako egunkarien berrietatik jasoko dugu Garai hartan Etxetxua pla-

za zen jende xume eta langilearen artean ospe gehien zuen dantza-esparrua Honela esaten zen 1902an ordurako Bilbok berega-

69 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 556 or

18

19

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

35

natuta izan arren ldquola anchurosa Plaza de la Repuacuteblica que fue de Abandordquo 1892ko ohar baten arabera hantxe erakusten zuten be-ren xarma gure neskame gailenek gitarren eta musikaren erritmoan Plaza horretan leku askotako jendea biltzen zen garai har-tan kanpoko langile ugari baitzeuden Bizkaian sort-zen ari ziren industrietan lan egitera etorriak -hala Bizkaiko bes-te herrietatik nola beste eskualde bat-zuetatik- eta neskato asko ere bai hazten ari zen hirian zerbitzatzera iritsiak Plaza zabalean kiosko bat zegoen Bertan jo ohi zuten musika-bandek eta danbolindariek korroak ere izaten ziren maiz gitarrekin eta bandurriekin edota beste musika-tresna klasiko batzuekin eta jendeak herri-doinuen hotsera egiten zuen dantza Era berean plaza horretan mozo-rrotzen zen jendea eta bertan izaten ziren Inauterietako ekitaldiak nola-halako tra-diziozko zaporez 1909ko aipu baten arabe-ra ldquoEn la Casilla abundaron los mamarra-chos sin faltar los osos y los individuos que toda su alegriacutea la cifran en pasar triunfantes una escoba y un cencerro con la cara em-badurnada de betuacutenrdquo70 Eliseoko Zelaietan zeuden lorategiak ziren herri-dantzak egi-teko entzute handiko beste tokietako bat Sarrera ordaindu behar zenez diru gehia-go zuen jendea joan ohi zen bertara Mantildeeacute y Flaquer-ek lorategi hauek aipatu zituen

70 EL NERVIOacuteN Astelehena 1909ko otsailaren 22a 1 or

1880an egin zuen bisita deskribatzean ldquoespecie de Campos Eliacuteseos donde mediante una moacutedica entrada van a bailar los artesa-nos de Bilbaordquo71 Egunkarietako iragarkiek emanaldiaren berri ematen zuten musi-ka-banda danbolindariak eta korroak it-

suen musika-rekin Horrez gain Udalak esta-lita zegoen beste leku bat zuen Euskal-duna fron-toia 1897an enpresaburu batek fron-toiaren erren-t a m e n d u a

eskatu zion Udalari kantxan dantzak egi-teko Eskaera horrek eztabaida luzea piztu zuen zinegotzien artean batzuk baimena-ren kontra baitzeuden argudio hauek oi-narritzat hartuta ldquoque siendo evidente que los bailes de maacutescaras constituyen una gran inmoralidad el Ayuntamiento de ninguacuten modo debiacutea autorizarlos en sus mismas de-pendencias tanto maacutes cuando la referida autorizacioacuten se oponiacutea a las claacuteusulas del contrato de arrendamiento que uacutenicamente autorizaba al juego de pelotardquo72 Perezagua Jaunak gertaera hau aprobetxatu zuen in-auteriaren kentzea eskatzeko lehen deskri-batu den bezala Azkenik baimena eman zuten dantzaldia egiteko Eta arrakasta handia izan zuenez 1902an frontoi horre-tan dantzaldi publiko gehiago egiteko ideia sustatu zen kantxa dantza-areto bihurtuta ondo apainduta eta foku elektriko handie-kin argiztatuta

71 MANtildeE Y FLAQUER D Juan EL OASIS ldquoViajes al Paiacutes de los Fuerosrdquo V Liburukia 148 or72 BILBOKO UDAL ARTXIBOA Akta Liburua 1987 urtea Otsailaren 26ko akta

20

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

36

1912an hau idatzi zuten ldquoel Car-naval se despidioacute con los bailes que se cele-braron en el Sitio Centro Castellano Ciacutercu-lo Burgaleacutes El Sagu-sar Colonia Aragonesa y Teatro de los Campos Eliacuteseos y Circo del Ensancherdquo Kanpotik etorritako jendeak iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek beren jolas-guneak sortu zituzten pixkanaka Bilboko bizitzan eta jaietan par-te hartuz Dantzaldi publiko eta pribatu ho-riek izateaz gain iraultza industrialaren ondoriozko aberats berriek Sociedad Bil-baiacutenan eta berean etxe dotoreetan ospatzen zituzten Inauteriak Esate baterako 1911n Zubiria jaun-andreek jaia egin zuten Deus-tun zuten jauregian eta Bilboko gizarteko jende gailena bertaratu zen Hurrengo ur-teetan jaia egin zuten berriz eta beste ho-rrenbeste gertatu zen zabalguneko Escau-riaza finkan garai hartako prentsak jaso zuenari jarraikiz ldquoel palacio de los Sentildeores Escauriaza (don Daacutemaso) fue asaltado ayer por un grupo de elegantes sentildeoras y sentildeori-tasrdquo Nabaria da dantza -hala leku pu-blikoetan nola pribatuetan- funtsezko osa-gaietako bat izan dela Bilboko Inauterietan Garai hartan jendea mozorroa jantzita joa-ten zen dantzaldi horietara eta historian barrena lehen bezala ospatu dira agintari puritanoek gainerako ekitaldiak galarazten zituztenean ere bai

21

22

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

37

ZAHAGI-DANTZAeta ez dugu datu gehiagorik dantza honi eta beste batzuei buruz baina ziurrena Bilboko plazan dantzatuko zuten

JC de Cortaacutezarren XIX mende erdialdeko gutun-bildumara berriz joz jarraian azalduko dugun gertakariak argi adierazten du landa-guneetan egiten zi-ren eta egiten diren tradiziozko Inauterien jai-osagaietako bat zahagi dantza edo za-ragi dantza Testuak honelaxe dio ldquoEl ter-cer diacutea hubo novillos por la mantildeana a las doce salieron unos vestidos de estudiantes y tambieacuten una comparsa de doce turcos con dos pellejos llenos de aire y con unos palos y tamborilero (que era el hijo de la Morena) por delante como soliacutean salir antesrdquo73 Ho-rixe da zahagi-dantzari buruz aurkitu du-gun aipu bakarra eta balio gehigarria du lehenago ere bazela ematen baitu aditzera ldquocomo soliacutean salir antesrdquo Hortaz bada gaur egun landa-guneetako folk ekitalditzat jot-zen diren jarduera asko lehenago hiribildu nagusietan ere egin izan dira Bereziki na-barmendu behar da turkoen konpartsa ba-tek egiten zuela zaragi dantza makila bat-zuk hartuta Folklorista askoren arabera antzinako erritualetan du sorburua -zen-baiten ustez nekazaritzan- Euskal Herriko hainbat lekutan gaurdaino gorde da

Udal-kontu edo -aktetatik jasotako informazioa oso mugatuta dago Inaute-riek askoz ere jarduera gehiago dituzte askoz ere askotarikoagoak dira baina jai herrikoia denez informazio hori ez da ak-tetan islatzen Aktetan udalek egindako ordainketak baizik ez dira jasotzen Parti-kularrek ordaindutako mozorroak eta jar-duerak berriz ez dira agertzen Hori dela

73 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

23

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

38

Inauterietan beste jai batzuetan bezala Udalak zekorketak kontratatzen zituen jendeak ondo pasa zezan Norma-lean haragietako ikuskatzailea arduratzen zen zekorrak aurkezteaz Ziurrena abel-buruak emateko betebeharra izango zuen kontratua betez Hala ere 1844ra arte ez da agertzen Udalak zekorretarako egindako ordainketen aipamenik Zalantzarik gabe zekorketak urte hori iritsi baino lehenago ere egingo ziren Bilboko jaietako osagaiak baitziren aspalditik Urte horretan ikus-katzaileak zera aurkeztu zuen ldquolos gastos ocasionados con motivo de las funciones de novillos en el uacuteltimo Carnavalrdquo74 Hurrengo urtean urtarrilaren hogeiko akta baten ara-bera jaietako zinegotziek kontzejuari gal-detu zioten ea egin behar zen urtero egin ohi zen emankizun hori ldquoque generalmente se acostumbra todos los antildeosrdquo Zinegotziek erabaki zuten egokia zena xedatzea hori egiaztatzeko Gero aurkeztutako kontuak aztertzean argi ikusiko dugu Inauterietako hiru egunetan izan zirela zekorketak Hurrengo urteetan ere ordainketak egin zituzten 1949an hamar zekor jokatu ziren kontu-hartzaileak haien demerituz aurkeztu zuen kontuaren arabera Harritze-koa da aurreko akta baten arabera zekor-ketak izan behar ziren edo ez erabakitzeko galderaren aurrean -dibertsio horren kos-tua oso handia zen eta- urte horretan ez egitea erabaki baitzen Akordio hori egon arren antza zekorrak jokatu zituzten Urte batzuetan lehen aipatutako demerituaz gain hiltegiko morroiei zekorrak jokat-

74 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1844 urteardquo 0280 Akta Sig

ZEKORKETAK ndash SOKAZ LOTUTAKO ZEZENAK

zeagatik ordaindutakoa adierazi zen ldquomo-zos del matadero por correrlosrdquo Hurrengo urteetan Udalak Inauterietako zekorketak ordaintzen jarraitu zuen Normalean ha-mar zekor izaten ziren JC Gortazarren gutun-bildumak ikuspegi interesgarria eskaintzen digu jai hauek XIX mendearen erdialdean zuten itxuraz 1851ko gutun batek honela dioldquoOs voy a dar algunas noticias de las cosas del Carnaval El primer diacutea por la mantildeana hubo novillo pagado por los del cafeacute teniacutea una careta con barbas y anteojos y una ban-da por todo el cuerpo Le sacaron del cafeacute con la muacutesica fue por las calles del Arenal Bidebarrieta Correo y la Plaza Nueva y alliacute empezoacute a llover y le llevaron al matadero Maacutescaras hubo pocas A la tarde hubo cua-tro novillos en Albia que no valieron nada y dos en la Plaza Vieja muy buenos El se-gundo diacutea hubo pocas maacutescaras y a la tarde novillos solamente dos en la Plaza Vieja El tercer diacutea hubo novillos por la mantildeanardquo (hellip) y a la tarde novillos en Albia y en la Plaza Vieja dos que duraron muy poco pues al pri-mero aunque era muy bueno se le cayoacute una marica y le tuvieron que retirar y al segundo le sacaron por las callesrdquo75 Zekorrak aterat-

75 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 220 or

24

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

39

zeaz gain antza mozorrotu egiten zituzten Jaiak izan aurreko 1870eko udal-ak-ta batean urte horretan Udalbatzan piztu zen eztabaidaren berri ematen da Ezta-baida luzea izan zen zekorrak kaleetatik jokatu behar zituzten edo dibertsio herri-koi hori ezabatu behar zen erabakitzeko Izenezko bozketa egin eta hurrengo Inau-terietarako kentzea erabaki zen ldquose acordoacute que para reemplazar la diversioacuten suprimi-da la banda de muacutesica municipal recorra las calles de la poblacioacuten los mismos diacuteas y horas que debiacutea salir el novillordquo76 1880ko prentsak El Correo Vascon-gadok Udalari egin zion eskaera ahomenta-tu zuen Dibertsioa berriz ezartzeko eskatu zuen erraza eta kaltegabea zelako Beste egunkari bateko iruzkingile baten aurkako iritzia biribila da ldquoenhorabuena que en tales diacuteas se permitan diversiones que no desdigan de la cultura de Bilbao pero seriacutea altamente censurable que entonces o en cualquier otra ocasioacuten se permitiese la salvajada de los no-villos de cuerda que son ocasionadiacutesimos a sustos caiacutedas y accidentes graves y dan ma-liacutesima idea de la cultura del pueblo que con tales brutalidades se divierterdquo77 Hurrengo egunetan aipamen ugari izan ziren Inaute-rietan jokatutako zekorrei buruz eta Eliseo Zelaietan jokatutakoak nabarmendu ziren besteak beste Ildo horretan 1895eko El Nervioacuten egunkariak honela zioen ldquoCam-pos Eliacuteseos - Grandes funciones para los tres diacuteas del Carnaval desde las tres de la tarde hasta el anochecer con asistencia de la bri-llante banda de Santa Cecilia y la de tambo-rileros del paiacutes (hellip) Ademaacutes habraacute muacutesicas de ciegos (hellip) Se correraacuten tres bravos novi-llos (hellip) En el jardiacuten se alquilan caretas y

76 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1870 urteardquo 0303 Akta Sig77 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 548 or

dominoacutesrdquo 78 Normalean zezenak Orozkokoak izaten ziren ldquolos aficionados al arte de Cuacute-chares hicieron su agosto de golpes cogidas y achuchones pues que los de Orozco pega-ban firmerdquo Nabaria da jai honek arazoak ditue-la eta sentsibilitate desberdinak daudela garaien eta adinaren arabera Hortaz hain-bat gorabehera izan dira ohitura tradizio-nal honen ospakizunetan eta gaur egun ere kenduta dago hiribilduaren jai-programa-tik

78 EL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 2 or

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

40

XIX mendean batez ere bigarren erdialdean aldameneko elizateak eta be-reziki Abando izan ziren bilbotarrek uda-lerrian zegoen espazio gabeziari konponbi-dea emateko aurkitu zuten aldea Hasieran dirudunak hasi ziren luxuzko jauregiak eraikitzen bizitzeko baina mende hasie-rarako hiribilduak inguruko lurralde osoa zuen bereganatuta Horren ondorioz in-gurunea anexionatu ondoren eraikitako plazetara edo kale berrietara eraman zituz-ten jai-gune asko Hala Kale Nagusi berria toki egokia zen ekitaldi batzuk egiteko batez ere mai-la sozial jakin batekoak Adibidez 1899an karroza-desfile handia antolatu zen eta egunkariek honela jaso zuten ldquola buena sociedad bilbaiacutena prepara sus carruajes mas lujosos para que el espectaacuteculo tenga la ma-yor brillantez y sea digno de la villa invic-tardquo79 Egunkari berberak hurrengo egunean -otsailaren 13an- egindako iruzkinetan hau gaineratu zuen ldquoque aunque anterior-mente las familias de la buena sociedad bil-baiacutena se limitaban a ver pasar el Carnaval sin tomar parte en eacutel dicho antildeo habiacutean roto la rutina inaugurando una fiesta que de se-guro y a juzgar por el buen resultado que se dio la tarde anterior habiacutea de ser la nota maacutes agradable del Carnaval bilbaiacutenordquo Arti-kulugile berak hau adierazi zuen desfileaz ldquodesde las tres de la tarde comenzaron a con-currir a la anchurosa Gran Viacutea numerosos carruajes conduciendo a gran nuacutemero de familias de la buena sociedad bilbaiacutena (hellip) Momentos antes de las cuatro la animacioacuten era grandiacutesima circulando por el centro los

79 EL NERVIOacuteN Igandea 1899ko otsailaren 12a 2 or

KARROZA DESFILEAKKALE NAGUSITIK

carruajes y por los andenes numeroso gen-tiacuteo que presenciaba la fiesta vieacutendose ocu-pados los balcones de las casas(hellip) Entre los nombres de las personas que ocupaban los carruajes figuraban los de hellip ldquo (hainbat abizen Bilboko abizenik ospetsuenak) () Honek jendearen arreta erakarri zuen ldquoun breackrdquo tirado por cuatro caballos a la je-rezana y ocupado por varias maacutescaras que haciacutean derroche de ldquoconffetirdquo y serpentinas (hellip) tambieacuten lo hicieron dos maacutescaras a ca-ballordquo80

Hurrengo urteetan desfileak erre-pikatu zituzten Konfetiak eta serpenti-nak bota ziren karrozetan zihoazenen eta balkoi nasa eta Club Naacuteutico eta ldquoLa Bil-baiacutenardquo sozietateko bazkideentzat sortu-tako oholtzetan zegoen jendearen artean 1901ean honela deskribatu zuten ldquola primera autoridad de la provincia Sentildeor Gantildevaacuten acompantildeado del Comandante de Marina Sentildeor Concas estuvo paseando en su carruajerdquo Garrantzia zuen jende guztiak hartu zuen parte desfilean

80 EL NERVION Astelehena 1899ko otsailaren 13a

25

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

41

26

27

28

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

42

MOZORROAK ETA MASKARAK

INAUTERIAREN PERTSONAIAK

Mozorroa da Inauteriek duten bes-te osagai garrantzitsu bat mozorroa janztea eta ahal dela inork ez ezagutzea Aginta-rien ustez mozorrotzeak kontrolik eza era-giten du anonimotasuna dela-eta Hortaz ez da harritzekoa udal-akordioak egotea mozorroak debekatzeko garaien arabera XIX mende amaieran ere ez da adibiderik falta ldquocon el fin de que tengan puntual cum-plimiento las ordenanzas de esta Noble Villa y Reales Ordenes que sobre el particular se han expedidordquo Hala adierazi zuten 1830eko aktan debekua bandoaren bidez argitarat-zeko agindua emanda Beste batean gauez zein egunez maskara jantzita ateratzeko maskararik edo mozorrorik aldean erama-teko eta saltokietan edo hiribilduko bes-te nonbait saltzeko debekua agertzen da Udal-akordio horiek argi erakusten dute mozorroa erabili egiten zela baina hori da horri buruz dugun informazio bakarra Baimena ematen zuten akordioak ez dira jaso 1859koa alde batera utzita Urte ho-rretan alkateak jakinarazi zuen gauzainen kabo batek galdera hau egin ziola ldquosi en las noches del proacuteximo Carnaval prohibiriacutean el uso de caretas y le contestoacute que la praacutectica que se viene observando antildeos hace es la de tolerar la diversioacuten de maacutescarasrdquo81

Gortazarren mende erdialdeko gu-tun-bilduman mozorroak eta maskarak erabiltzen zirela jasotzen da 1851n idat-zitako gutun batean jaiak funts gutxikoak izan ziren eta mozorro gutxi izan zenrdquo las fiestas fueron de poco fuste y que hubo pocas

81 BILBOKO UDAL ARTXIBOA ldquoAkta Liburua 1858 urteardquo 0293 Akta Sig

maacutescarasrdquo Ez ordea 1855ean ldquoen las que hubo buen tiempo y fueron abundantesrdquo antildeadiendo que ldquoalgunas fueron a la Banque-ta y dijeron cosas desagradables a las sentildeori-tas entre ellas a Pascualita Arana y lo peor es que lo haciacutean tan alto que lo oiacutean los que pasabanrdquo82

Emiliano de Arriagak Bilboko In-auterietako hainbat mozorro deskriba-tu zituen gehienbat emakumeenak ldquoY el disfraz obligado de las costurerillas es el de

82 GORTAZAR Juan Carlos ldquoBilbao a mediados del siglo XIX Seguacutenrdquo Op Cit 293 or

30

29

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

43

vieja aldeana (hellip) Refajo de colorines a pe-dazos abarcas sabanilla trenzas de blanco lino y () guantes de cabretilla (no seacute por queacute no llevan sombrilla) (hellip) Se las ve por bandadas dando saltos y chillidos y soban-do de paso a cuanto quisque hallan al iacutedem (hellip) para los Campos () o la Casillardquo Bilbo-tarren artean baserritar-jantziak eramatea

zen mozorrorik ohikoena Egunkarietako iruzkinetan ez da maskarei egindako aipa-menik falta maiz esaldi hau gaineratutaldquobien rebozados por dentro y por fuerardquo ldquoCamaronrdquo idazle kostunbristak honela esan zuen Cancionero bilbaiacuteno la-nean ldquoEn la primera deacutecada de este siglo (XX) aquel bullicioso Carnaval callejero nos pareciacutea inconmovible con sus comparsas y sus aldeanos de caretas de cartoacuten abulta-dos poacutemulos narices grotescas pantalones ajustados y parcheados de colores que cuan-do pasaba alguacuten automoacutevil de los pocos que entonces rodaban saliacutean a la calzada y se arrodillaban para mirarles por debajo simulando investigar su mecanismordquo Ho-rren ondoren lehen apaindutako autoen paseoan Kale Nagusian jartzen ziren oholt-zak sozietate batzuetako mozorro-dantzak

eta mozorro-mota batzuk aipatu zituen83 Lehen zergei eta debekuei buruz aritzean esan bezala 1903an maskarei ko-bratzea erabaki zuten Hurrengo urteko El

Nervioacuten-ek jaso zuenaren arabera hau zen ordaindu beharreko zenbatekoa ldquodos pese-tillas por maacutescara y diacutea y cincuenta perras gordas tambieacuten diarias por cada individuo que forme parte de una comparsa carnava-lescardquo Horren ondorioz jendeak ez zuen mozorroa jantzi eta prentsa-idazlearen arabera ldquolos agentes del municipio los ca-zan para saber si tienen o no el oportuno documento que acredite haber pagado el im-puestordquo84 Horrek iskanbila izugarria eragin zuen Plaza Barrian azaldu ziren maskara urriek ez baitzuten zerga ordaindu nahi izan Batzuetan jendea maskaradak sort-zen irteten zen esate baterako 1908an aipatzen den ldquoande Donatordquo maskarada Kazetariak honela deskribatu zuen ldquono tar-doacute en aparecer en la Gran Viacutea y aprovechan-do una calma del temporal la citada masca-rada avanzoacute precedida del chistu y tamboril

83 ECHEVARRIA Juliaacuten de (Camaroacuten) El Cofre del Bilbaino Libreriacutea Arturo Bilbo 1969 145 or84 EL NERVIOacuteN Igandea 1904ko otsailaren 14a 2 or

32

31

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

44

y seguida de inmenso gentiacuteo (hellip) Figuraba la mascarada varios erris con sus correspon-dientes neskas admirablemente disfrazados todos con el traje tiacutepico de los aldeanos (hellip) Para que la ilusioacuten fuera maacutes completa se-guiacutea a las parejas figurando el alcalde con su bastoacuten los tenientes de alcalde con sus chuzos y los agentes de la autoridad (hellip) Al llegar al tribunal del jurado formaacuteronse en ciacuterculo y cantaron acompantildeados del chistu y tamboril varias coplas en castellano cha-purreado (hellip) La banda de Santa Cecilia ejecutoacute una jota que bailaron los erris a esti-lo de aldea despueacutes de lo cual se retiraronrdquo85

Gaur egungo ikuspegitik interesga-rria da 1911n gertatu zena erakustea Bost emakume Kale Nagusiko paseoan azaldu ziren ausardia handiz galtza-gona ospet-sua jantzita kronikagilearen esanetan ldquovis-tiendo la famosa falda-pantaloacutenrdquo Jendea horretaz ohartu zenean oihuka hasi zen- ldquoiexclla falda-pantaloacuten iexclla falda-pan-taloacutenrdquoGazteen talde handi batek emakumeak in-guratu eta txistuka eta garrasika hasi zen ldquolas mujeres al principio afrontaron las fra-ses que les dirigiacutean pero como el escaacutendalo arreciaba y algunos pretendiacutean arrancarles la careta para verles las caras comenzaron a refugiarse en los portales de los comerciosrdquo Jendetza bildu zen emakumeei errieta egi-teko mila lagun baino gehiago eta Kale Nagusiko zirkulazioa ere eten zuen Azke-nean segurtasun-zaintzaileek esku hartu zuten eta udal-zaintzaileen laguntzaz ge-rrikoekin eta sableekin kolpeak emanez le-rro bat eratu zuten emakumeen inguruan eta ez zieten Hurtado de Amezaga kale-raino iristen utzi Azkenik kronikagileak esaldi hauek paratu zituenldquoY eso que se

85 EL NERVIOacuteN Astelehena 1908ko martxoaren 2a 1 or

presentaron con careta que si van sin dis-fraz hay tiros en la calle (hellip) Como se ve la aparicioacuten de la falda-pantaloacuten ha sido acogida en Bilbao como en Madrid Barce-lona Bruselas y Berliacuten (hellip) Estaacute visto que los hombres no transigen con que nadie se ponga los pantalonesrdquo86 Iruzkinari gainera-tu behar diogu indar puritano eta autorita-rio batzuek baimena zutela jantziak kantak eta jokabideak arautzeko bai eta gaur egun matxistatzat hartuko genituzkeen jarrerak bultzatzeko ere nahiz eta kasu honetan agintariek bestelako jokabidea izan eta emakumeei laguntza eman Denboraren poderioz jaietako eta gizarteko jokabideak aldatuz joan ziren eta berdintasunean oi-narrituago zegoen ikuspegitik hasi zen bar-neratzen Azkenik maskaren txapelketa izan zen urte batean Bilboko Abesbatzakoak ziren eta lehiaketatik kanpo aurkeztu ziren maskarada bateko kideek hamaiketako bat jaso zuten saritzat Marinel- eta baserri-tar-arropa jantzita azaldu ziren eta ldquoBoga bogardquo kantatu zuten maisutasun handiz

86 LA GACETA DEL NORTE Asteartea 1911ko otsai-laren 28a 2 or

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

45

trenbidea egiteko agindua jaso zenean dantza egin zuten eta 1860an ere bai Ma-rokoko gerratik itzulitako Saboya batailoia-ri harrera egiteko Emiliano de Arriagaren ustez erraldoiak tradiziozko osagaiak ziren In-auterietako jaietan eta parte hartzen ez zutenean gabezia hori sumatu eta halaxe adierazten zuen argitaratzen zituen artiku-luetan Nostalgiaz beteriko kontakizunean iraganeko kontu bat balira bezala hartzen zituenldquoY daban la nota a nuestro carnaval los novillos y los gigantes (hellip) iexclOh los gigan-tes iexclCuaacutento ha que los habiacuteamos perdido de vista (hellip) Y cual no habraacute sido el maacute-gico efecto producido por la reaparicioacuten del

famoso don Terencio en el tercero diacutea de las pasadas Carnestolendas (hellip) Una embaja-da del Kurding -que le habiacutea dado generoso albergue- le acompantildeoacute a hacer su visita de cumplido al Ayuntamiento (hellip) Que no la mereciacutea por el injustificado olvido en que lo tiene (hellip) Y precedido de la banda de tam-borileros de la pareja de enanos armados de infladas vejigas y con brillante seacutequito de admiradores presentoacutese a las doce en punto frente a las estatuas de la Ley y de la Justicia (hellip) Como demandaacutendola para siacute y para los suyos (hellip) iexclPobre don Terencio tuerto mal-trecho viudo de su amada dontildea Tomasa y privado de sus compantildeeros de glorias y fati-

Erraldoiak eta buruhandiak XIX mendean Bilboko jaiei erantsitako osagaiak dira Hasieran Corpus Christi jaietan bai-zik ez ziren ateratzen prozesioekin batera Pixkanaka-pixkanaka irudien ikusgarrita-sunaren ondorioz kutsu profanoagoa zu-ten beste era bateko ekitaldietan ere hasi ziren dantzatzen Hala bada Inauteri egu-netan ere nahi izaten zituzten baina anto-lakuntzaren ezaugarrien ondorioz -hain ofizialak ez izateagatik- beharbada ez ziren hain ugariak izango Esan bezala JC Gortazarrek ar-gitaratutako gutunen arabera XIXmendea-ren erdialdean Isa-bel infantaren jaiotza ospatzeko erraldoiak atera ziren abenduan ldquoDontildea Tomasa con cha-leco chaqueta y adorno de cabeza pagados por la Pasteleriacuteardquo 1852an Corpuseko prozesiorako konpondu ziren eta handik bi urtera jaietan parte hartu zuten abuztuan Bilboko kaleetatik lehen-biziko aldiz irten zen Gargantuaren alda-menean Jai horietan itsas adarretik atera zituzten erraldoiak paseoan eta adituen arabera arrakasta handia izan zuen horrek Marea alde izanik San Agustineraino jaitsi ziren baina ezin izan ziren itzuli Haiek bi-latzera joan eta beste bide batetik eraman behar izan zituzten hiribildura Abuztuko jaietan hartu zuten parte sarrien baina hiribilduko beste gertaka-ri garrantzitsu batzuetan ere azaldu ziren Esate baterako 1856an burdinbidea edo

ERALDOIAK

33

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

46

gasrdquo87 XIX mende amaierako Bilbon sona handia zuen ldquoEl Kurdingrdquo sozieta-teaz ari zela Joseacute de Oruetak zioenez don Terencioren burua zuten gordeta sozietate horretan ldquoel primer don Terencio padre del actual y del grupo de gigantes que unos cuantos concejales que estimaron que pueblo ldquocultordquo equivale a pueblo triste y aburrido y sin maacutes consideraciones los suprimieron y malvendieronrdquo88 Gazteen koadrila horrek konpartsaren likidaziotik ateratzea lor-tu eta lehentasunezko tokian gorde zuen lokalean El Nervioacuten egunkariak ere jaso zuen Arriagak eta Oruetak deskribatutako Terencioren berragerpena Honelaxe zi-hoen 1895eko Inauterietako asteartean ldquoPrecedido por los tamborileros del municipio vestido de gran uniforme y acompantildeado por los dos tra-dicionales enanos el ceacutelebre personaje que tan gratos re-cuerdos tiene entre la presente generacioacuten bilbaiacutena al cabo de cerca de veinte antildeos de au-sencia se ha presentado hoy tan lozano y rozagante como en otros tiemposrdquo89 1912 urtera arte ez dugu datu gehiagorik aurkitu Inauterietako jaietan izan-dako erraldoiei buruz Urte horretan berriz Sustapen Sindikatuak jaiak antolatu eta programa bat finkatu zuen El Nervioacuten egunkarian eman zuten argitaraldquolas fiestas comenzaraacuten mantildeana a las diez con el desfile de Gigantes y Cabezu-

87 ARRIAGA Emiliano de ldquoVuelos Cortos de un Chimbordquo 114 or88 ORUETA Joseacute de ldquoMemorias de un bilbaiacutenordquo Op Cit 219 or89 EEL NERVIOacuteN Asteartea 1895eko otsailaren 26a 1 or

dos por la Gran Viacuteardquo90 Gero 1914ko aipa-men bat dago haiei buruz ldquofueron muchas las comparsas y estudiantinas que ayer se vieron Llamoacute la atencioacuten el desfile de cua-tro gigantes y dos cabezudos y cinco figuras representando a Europa Asia Aacutefrica Ameacute-rica y Oceaniacutea que recorrieron todo Bil-baordquo91

Egun horren ondotik ez dugu inon-dik aurkitu baina ziurrena Sindikatuak jaiak antolatu zituen bitartean aterako zi-ren Kontuan izan behar da figurak Uda-larenak zirela eta Udalaren baimena behar zela haiek erabiltzeko

90 EL NERVIOacuteN Larunbata 1912ko otsailaren 17a 1 or91 EL NERVIOacuteN Astelehena 1914ko otsailaren 23a 1 or

34

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

47

Mutikoekin higi jokoa egiten zuen pertsonaiak entzute handia zuen eta ez bakarrik bilbotarren artean E Arriagak honelakoak esan zituen pertsonaia hone-taz ldquoPero el colmo de la majaderiacutea era la de aquellos que no por ser tipo generalizado allende el Ebro dejaba de tener imitadores entre los de aquende (hellip) Me refiero al del higuiacute ldquocon la mano no con la boca sirdquo (hellip) Gozaban haciendo durar todo el diacutea al higopaso babosea-do por los muchachos y riendo de su propia can-didez car car car dentro de la innoble care-ta (hellip) Lo cual produciacutea un efecto muy original para el observador curio-sordquo92 Kronikag i leen artean Juliaacuten del Valle da hobeto deskribatu zuena eta pasadizo bitxi hau gaineratu zuen hari buruz ldquoEl hombre del Aliacute guiacute - No podiacutea faltar este popular per-sonaje en los diacuteas de carnaval Sus diver-timientos soliacutea realizarlos en el Arenal al mediodiacutea cuando mayor era la afluencia de nintildeos a los que dedicaba su juego Este con-sistiacutea en atrapar con la boca un higo paso pendiente de una cuerda que a su vez iba sujeta a una vara o palo Nuestro hombre se daba la gran mantildea para sortear en haacutebiles maniobras de subida y bajada los bocados

92 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

que los chavales lanzaban al higo El palo o vara lo manteniacutea con la mano izquierda y con la derecha a la par que le serviacutea para llevar el ritmo de la cancioacuten Aliacute-guiacute aliacute-guiacute con la mano no con la boca siacute pegando so-bre la vara atizaba cada estacazo al chaval que intentaba cogerlo de otra formardquo ldquoPero el que armoacute la gorda fueacute un ldquoarloterdquo de la tertulia de Donato tambieacuten con el Aliacute guiacute (hellip) Fue el mismo antildeo en que salieron los del Atleacutetico En los bancos que habiacutea proacuteximos al kiosko de la muacutesica ban-cos con amplios asientos fuertes de anclaje

y respaldos igualmente ro-bustos y en los que no ha-biacutea forma de que la gente joven los ocupase normal-mente sino que apoyan-do el trasero sobre el res-paldo los pies ensuciaban la madera destinada al asiento Pues bien en uno de estos bancos con gran alarde de preparacioacuten se situoacute nuestro ldquoarloterdquo En el puesto de Felipa teniacutea guardados sus uacutetiles de propaganda que consis-tiacutean en un gramoacutefono de los de bocina con un solo disco el ldquoAdioacutes a la vidardquo de Tosca haciendo que la

gente formase una doble barrera esperando algo fuera de serie Mientras el divo se par-tiacutea el pecho trajo una caja como de unos 20 kilogramos de cabida en cuya tapa deciacutea ldquoHigos de Fragardquo La puso junto al parlante volviendo al puesto de ldquoFelipa la gordardquo para regresar con los aparejos del Aliacute guiacute Desta-pa la caja dejando al descubierto una her-mosa hilera de sabrosos higos con su peque-ntildea capa de azuacutecar mezclada con harina los ojos de la chavaleriacutea y de algunos mayores tambieacuten se dilatan iexclEste es Aliacute guiacute y no el

HIGIA

35

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

48

del ldquososordquo de todos los antildeos Olvidamos decir que nuestro ldquoarloterdquo vestiacutea disfraz de Arle-quiacuten a todo lujo con guantes de cabritilla Hizo la operacioacuten usual de subirse al banco embarraacutendolo todo habiacutea llovido y toman-do uno de los higos lo puso en la cuerdardquo- Aliacute gui aliguiacute con la mano no con la boca siacuterdquoY en cada estrofa intercalaba mirando ha-cia la caja que la teniacutea bastante distante- iexclCuidado con la caja iexclChavales Y tanto repetir el iexclcuidado con la caja y el no poder con la boca morder el de Fraga les teniacutea ldquonegrosrdquo momento que eacutel calculoacute para hacer la sonada que traiacutea pre-parada Le llamaron desde un grupo todos en combinacioacuten dio media vuelta cesando en el juego y iexclzas cincuenta manos que se introducen en la caja hasta los codos Nues-tro ldquoarloterdquo recoge el gramoacutefono dejando palo y cuerda al garete unieacutendose al grupo de amigos que le teniacutean preparada una ga-bardina con la que ocultoacute el disfraz de Arle-quiacuten El suceso es rigurosamente cierto y no quiero entrar en detalles sobre el contenido de la caja bajo la engantildeosa capa de los her-mosos higos de Fraga El estanque y la fuen-te proacutexima al paseo de las acacias tuvieron que hacer de lavadero a los que ldquopicaronrdquo en la pesada bromardquo93 Egunkariek gutxitan aipatu zuten baina noiz edo behin azaldu zen adibidez 1896an ldquotampoco faltoacute el sujeto del ldquohi-guirdquo al que seguiacutean una caterva de chiqui-llosrdquo Inauterietako ohiko ekintzak eta pert-sonaiak agertzen ziren joko dibertigarri horretan

93 DEL VALLE Juliaacuten ldquoEl hombre del Aliacute guirdquo Mi calle El Cofre del Bilbaino 166-67 or

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

49

merables chiquillos que le rodeaban(hellip) El presunto ldquoosordquo creo que no vaa sentir el friacuteo en quince diacuteas(hellip) Yo alcalde a estos dos ldquomamarrachosrdquo les hubiera ldquofacturadordquo en una jaula con destino al Riffrdquo96 Ez dugu uste Bilboko hartza egunkarian aipatzen den bortxaz hartuko zutenik baina ziu-rrena berarekin zegoen zaintzaileak indar-keriaz jokatuko zuen hartzak agindutakoa betetzen ez zuenean

96 EL NERVIOacuteN Astelehena 1897ko martxoaren 1a 1 or

Emiliano de Arriagaren deskri-bapenetan Hartza agertzen da Bilboko In-auterietako osagai gisa Pertsonaia klasikoa da euskal lurraldeko beste toki batzuetan batez ere Markinan gaur egunera arte gor-de den herrietako bat baita Testuak hone-laxe dio ldquoiexclPues tampoco nos haciacutean poca gracia los que de OSO vestiacutean con felpudos o narrus viejos revolcaacutendose de vez en cuan-do en el arroyo con espantables bramidos (hellip) iexclY que despueacutes de bien rebozados en mascales iban a abrazar a las pulcras da-miselasrdquo94 Emakumeak besarkatzen eta musukatzen saiatzen da zikintzeko asmoz Jokabide hori bera agertzen da Euskal He-rriko beste toki batzuetako Inauterietan Ondoko egunkariek Etxetxua pla-zan zegoen giroaz egindako deskribape-naren arabera 1909an hartzak ez ziren fal-ta eta 1910ean ere hartza paseatzen zuen koadrilak jaso zuen saria Aipuak honela zioen ldquotambieacuten se concedioacute un premio espe-cial de 30 pesetas a una cuadrilla en la que figuraba un oso que bailaba al son del bom-bo platillos y cornetardquo95 Inauteriei buruzko artikulu batean kazetariak Bizkaiarekin mugan dagoen herri batean pertsonaia honekin gertatu-takoaren berri eman zuen Ez zuen herria aipatu ldquoDespueacutes me encontreacute con un sujeto que llevaba un cuerpo con unas pieles de co-nejo y de otros animales (hellip) El camarada que le dirigiacutea le daba de vez en cuando un palo en las espaldas a fin de hacerle com-prender que debiacutea lanzar de vez en cuando un ldquorebuznordquo para hacer gracia a los innu-

94 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or95 EL NERVIOacuteN Asteartea 1910eko otsailaren 80a 3 or

HARTZA ldquoARTZArdquo

36

37

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

50

Zahagi-dantzan ikusi dugun ldquotur-koardquo pertsonaia Emiliano de Arriagak des-kribatu zuen ldquoDespueacutes veniacutea en el orden zooloacutegico-carnavalesco el turco (hellip) Dis-fraz asequible y econoacutemico pues se reduciacutea a sacar las faldas de la camisola sobre el blanco pantaloacuten rodeando la cintura con rojo garrico que veniacutea desde el hombro en bandolera amen de turbante formado con un pantildeuelo blanco y otro de colores (hellip) Con el Turco iba siempre - aten ustedes cabos - la monja o beata cuyo traje consistiacutea en blan-cas enaguas al exterior y gran toca negra por remate (hellip) Tambieacuten se divertiacutean estas ino-centes calderapecos y sus acompantildeantes los Turcos que iban al parecer con falsa beata aunque en realidad con buena turcardquo97 Ziurrena jantzi horrekin egingo zuten 1851ko gutunetan agertzen den za-ragi dantza lehen aipatu duguna ldquohamabi turkok eratutako konpartsa batrdquo izan bait-zen airez betetako bi zahagi eta makila batzuk hartuta danbolindariaren doinuan dantzan aritu zena ldquouna comparsa de doce turcosrdquo

97 ARRIAGA Emiliano Op Cit 112 or

TURKOA

38

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

51

riosas cuando por medio de un cantildeoacuten de es-copeta tras el cual soplaba el tirador apunta-ba eacuteste a las maacutes peripuestasrdquo Ohiko egoera Inauterietan besteak beste jendeari adarra jotzea eta satira egitea baitu helburu

Emiliano de Arriagak ekarri zigun mozorro honen izena Durango hiribilduan deskribatutako zurrandiaren antz handia du Durangokoak sudur izugarri handia izateaz gain zintzarriak ditu eta gerriko bat eramaten du eskuan berarekin gurut-zatzen diren gaztetxoei astinduak emateko Zahagiekin jotzeko ekintza oso zabalduta egon da Inauterietan eta gaur egunera arte gorde da leku askotan Folklorista batzuek Antzinako Erroman luperkoek egiten zuten jaiarekin jarri dute harremanetan errituzko saio hau Guri Bilboko rabia ekartzen digu gogora Arriagak deskribatzen digun frais-kuaren aitzindaria izan zitekeena Hala ere ez zuen kolpeak emateko tresnarik edo antzinako rabien zahagien modukorik Ho-nela deskribatu zuen Arriagak ldquo- iexclFraiscu fraiscu fraiscu - coreaban antantildeo los chi-cos en cuanto apareciacutea alguno de la especie (hellip) Que vestiacutea de aldeano con sombrero arratiano nariz descomunal la claacutesica pipa atravesada en ella y a las veces un cencerro colgado en el lugar en que nace el apeacutendize a los irracionales (hellip) los fraiscus han sido siempre los mismos (hellip) hoy los fraiscus han sustituido el sombrero arratiano por la roja boina del chorierricordquo Pertsonaia honek erabiltzen zuen zintzarria oso tresna ohi-koa zen landa-guneetako Inauterietan eta Bilbon ere ezin zen falta Rabiek bezala jende artera zahia botatzeko zuen ohitura aipatu zuten 1729an baina ez zuten zehaztu zein izan zen hori egin zuen pertsonaia Emiliano de Arriagak hau adierazi zuen ldquolos confetti que arrojados a manotadas reciben hoy las chicas con sonrisa de satisfaccioacuten contrasta con los disparos de soma que las poniacutean fu-

FRAISCUS

39

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

52

Ez dakigu noiztik egiten den 1877an otsailaren 15eko egunkariko be-rri labur batean urte hartako Inauterien amaiera deskribatu zuten ldquoanoche recorrioacute las calles de la poblacioacuten el ldquoentierro de la sardinardquo Rompiacutea marcha un muy glorioso mancebo de escoba en ristre al cual seguiacutean inmediatamente despueacutes el presidente de la fuacutenebre ceremonia que montaba un ceni-ciento asno La caja mortuoria donde des-cansaban los restos era llevada a hombros por cuatro caballeros que ostentaban el ne-gro crespoacuten hasta en su fisonomiacutea tiznada convenientemente Un corneta batiacutea mar-cha y seis cirios encendidos tributaban triste homenaje al cuerpo de la viacutectima Excusado es decir que un inmenso gentiacuteo escuchaba silencioso los can-tos entonados de la singular comiti-vardquo98 Bilbok beste herri askok bezala ekitaldi sinboliko honekin ematen zien amaiera jaiei Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren ar-teko borroka gogora ekarrita Jaia-ren eta dibertsioaren garaia buka-tu eta baraua eta haragia uzteko sasoia hasiko da Garizumarekin batera

98 HISTORIA DE VIZCAYA A TRAVES DE LA PREN-SA Op Cit 24-25 or

SARDINA EHORZKETA

40

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

53

EPILOGOA

Aurkeztu dugun informazioan In-auteri historikoak agertzen dira aspaldi hasitakoak Antzinako garaietan udaberri-ko erritualengatik ospatuko zuten behar-bada Esanahi horrek bizirik iraungo zuen landa-giroetan Datuetan agertzen diren lehen mendeetan jaia guztiz onartuta ze-goen eta zabal bizi zen gizartean Egunka-rien arabera XIX mende amaierarako bi-zitasuna galtzen hasia zen Hala uste dute askok behintzat Dena dela ekitaldi ugari egin ziren hurrengo aldietan ere XX men-deko lehen urteetan horrelaxe iraun zuen Hala ere antza ez zen hainbesteko distiraz bizi izan datuen argitan Gaur egun berriz neurri batean beste aldea dago galbidean Inauterien ordaina zena Garizuma alegia Barauak eta abstinentziak egiteko eta jai-rik ez izateko garaia Don Carnal eta Dontildea Cuaresmaren arteko borroka deskribatzen duen Hitako artziprestearen liburuaren arabera Garizumaren garaipena irudikat-zen zuena Agintari batzuk beti saiatu dira jaiak kontrolatzen edo zuzentzen Azkenik Primo de Riveraren diktaduraren garaian erdizka debekatu zuten eta diktadura fran-kistan erabat Gaur egun berriz piztu da jaia iraganeko une gorenak berreskuratu nahian baina hainbesteko distirarik gabe igarotako urteen ondorioz belaunaldi be-rriek ez dute Bilbon egiten ziren ospakizu-nen berri Denborak aurrera egin ahala be-rreskuratuko ahal dugu iragan garaietako poztasun kritikoa eta alaia Berezko ezau-garriak dituen jai honetako jokabideak eta ekintzak zuzenean transmititu ez direnez gure ustez ezinbestekoa zen jaiaren histo-ria eta jaietako ekintzak aztertzea Ahal zen neurrian iraganean nolakoa izan zen jaki-tea Horixe izan da lan honen helburua Eta behar bezala bete nahiko genuke Azken batean Inauterietako eki-taldiak uneko sorkuntzak dira gutxi-go-

rabehera finkoak diren parametro batzuen barruan eginak Ez dira goitik zuzentzen antzezleak sortzen baititu jaietako uneak era aktiboan biziz espiritu jostagarriz eta kritikoz Inauteriak urtero bizitzen eta bir-sortzen dira

INtildeAKI IRIGOIEN

41

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

54

01 ndash Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA803

02 ndash Devociozco Ejercicioa Intildeauteetaco Iru Egunetan Jesusi Ematen Zayozcan Naiga-beac Arintzeko Francisco Muguerza-ren moldizteguian Tolosa1890 Bilduma Labayru Fundazioko Euskal Libirutegia

03 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA807

04 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA806

05 ndash Comparsa Los GuitarricosJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 39or

06 ndash Pepe Albeniz ldquoClub Cocherito Bil-bao 1910-60rdquo T Graacuteficos Alvarez El Arte de Imprimir Bilbao 1960 63 or

07- Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bil-baiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 29or

08 ndash Comparsa Los Nintildeos LloronesJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 19or

09 ndash Comparsa La Bilbaiacutena (1910)JJuliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 41or

10 ndash Comparsa Los Pierrots (1907)

Juliaacuten Alegriacutea ldquoCarnavalescas Bilbaiacutenasrdquo Coleccioacuten Temas Vizcaiacutenos XI urtea 121 zk Bizkaiko Aurrezki Kutxa Bilbao 1985 32or

11 ndash Jose Antonio y Luis Lerchundi y Siro-tich Julian Alegriaren irudia rdquoGaleriacutea de Celebridades Vizcaiacutenasrdquo Bilbao 1950 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903969-027

12 ndash Francisco Antonio Richter middotVista de la Muy Noble Villa de Bilbao middotXVIII erdi aldiko marrazki akuarelatua (xehetasuna)Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81113

13 - Manuel Losada y Peacuterez de Nenin El Corredor de Columnas Consulado de Bilbao en la Plaza Vieja Bilduma Euskal Museoa Bilbao 81110

14 ndash Genaro Peacuterez de Villaamil middotAurres-cu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monu-mental Vistas y descripcioacuten de los sitios y monumentos maacutes notables de Espantildeamiddot T III 1850 BildumaEuskal Museoa Bilbao 814327

15 ndash Teatro de la VillaJuan Eustaquio Delmas ldquoViaje Pintoresco por las Provincias Vascongadasrdquo Ed Nico-laacutes Delmas Bilbao 1846 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 903427

16 ndash Pasteleriacutea del Cafeacute suizoldquoAlbum Artiacutestico del Comercio e Industria de Bilbaordquo Fototipia y Tipografiacutea de O Bellmunt Gijoacuten 1894 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 00-4836-35

17 - Genaro Peacuterez de Villaamil ldquoAurrescu en Begontildea Espantildea Artiacutestica y Monumen-tal Vistas y descripcioacuten de los sitios y mo-

ILUSTRAZIOAK

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

55

numentos maacutes notables de Espantildeardquo T III 1850 Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814327

18 ndash Teatro Arriaga Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812038-15

19 ndash Quisco del Arenal c 1920Bilduma Euskal Museoa Bilbao TP 812496-73

20 ndash Quisco de la Plaza NuevaBilduma Euskal Museoa Bilbao TP 904589-4

21 ndash Los Campos EliacuteseosArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA654

22 ndash Euskalduna FrontoiaArgazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA876

23 ndashZaragi - DantzaArgazkia Villa Bilduma Beti Jai Alai

24 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 Ed Litografiacutea de Leguina Bil-bao Col Euskal Museoa Bilbao 902886

25 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA830

26 ndash Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA812

27 - Karroza desfilea Kale Nagusitik Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA824

28-Karroza desfilea Kale Nagusitik

Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Eus-kal Museoa Bilbao ABA825

29 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA803

30 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA799

31 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa BilbaoABA804

32 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA802

33 ndash Grande cavalcade agrave Bilbao a lrsquooccasion de courses de taureaux Drsquoapregraves un croquis de M de Pablo de Landesa LrsquoIllustration vol XXXVIII nordm 971 5 octobre de 1861

34 - Argazkia Eulalia Abaitua Bilduma Euskal Museoa Bilbao ABA847

35 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (detalle) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

36 ndash Artza Bilduma Euskal Museoa Bilbao 901442

37 ndash Markinako Artza 1984 Argazkia Intildeaki Irigoien

38 ndash Inprimatutako kartela Fiestas en Bilbao 1865 (xehetasuna) Ed Litografiacutea de Leguina Bilbao Bilduma Euskal Museoa Bilbao 902886

39 ndashBeti Jai Alai taldearen FraiskuakBilduma Beti jai Alai Basurto Bilbo

40 ndash Sardinaren ehorzketaBilduma Bilboko Udala - Jaiak eta Herri-

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

56

tarrei Laguntza Saila

41 ndash Alfonso Gortazar SinsorgoGargantua Konpantildeiak antolatutako le-hiaketa 1980 Inauteriko Iragarkia saritua Dohaintza Compantildeiacutea Gargantua Bilduma Euskal Museoa Bilbao 814266

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra

Euskal Museoa - Bilbao - Museo VascoPlaza Unamuno 4 - 48006 Bilbao

Cruz 4 - 48005 BilbaoTfnos 94 415 53 23 - Fax 94 479 06 08

museoaeuskal-museoaorgWeb Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Facebook Euskal Museoa - Bilbao - Museo Vasco

Bizkaiko Dantzarien BiltzarraLuis Brintildeas 31 - 48013 Bilbao

Tfnos 94 441 85 63museoaeuskal-museoaorg

Web Bizkaiko Dantzerien BiltzarraFacebook Bizkaiko Dantzerien Biltzarra