IMYANDIKO MFASHANYIGISHO · 2012-09-20 · ya mbere n’iya kabiri) byandikwa mu ijambo rimwe ariko bikandikwa bitandukanye n’ibinyazina muri ngenga ya gatutu (mu nteko). 7 uMWAKA

IKINYARWANDA

IKINYARWANDA

IMYANDIKO MFASHANYIGISHO

UMWAKA WA MBERE

Igitabo cy’umwarimu

iii

ISHAKIROIKINYARWANDA i

ISHAKIRO iii

IRIBURIRO v

AMATEGEKO YEMEWE Y’IMYANDIKIRE Y’IKINYARWANDA 1

UMUTWE WA VIII 13

Isomo rya mbere 14

Isomo rya kabiri 16

Isomo rya gatatu 18

Icyumweru cya kabiri 19


AMATEGEKO YEMEWE Y’IMYANDIKIRE Y’IKINYARWANDA 27

Icyumweru cya mbere 39

Isomo rya kabiri 41

Isomo rya gatatu 43



Icyumweru cya gatatu 50

Icyumweru cya kane 54

Icyumweru cya gatanu 58



Icyumweru cya karindwi 69

Icyumweru cya karindwi 74

Umwaka wa mbere 76

Umwaka wa mbere 78

Umwaka wa mbere 81

iv

IKINYARWANDA: IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - IGItAbO cY’uMWARIMu

Umwaka wa mbere 82

Igihembwe cya kabiri 84









Igihembwe cya gatatu 107

Guhanga umwandiko 110

Uburinganire n’ubwuzuzanye 112

Kwangiriza ibidukikije bifite ingaruka ku buzima bwacu 114

Urwenya, byendagusetsa 116

Dukunde umurimo 118

Uturemajambo tw’izina mbonera 120

AMATEGEKO Y’IGENAMJWI AJYANYE N’INGOMBAJWI 122

IMPAKA 124

UMUCO NYARWANDA: KWAMBARA, KWIRIMBISHA, KWIDAGADURA 126

IBARUWA ISANZWE 128

MUVUYE IMBERE 130

Ibitabo n’nyandiko zindi zifashishijwe 132

v

IRIBURIROIki gitabo cyateguriwe gufasha abarimu bigisha ururimi rw’ikinyarwanda mu cyiciro cya mbere cy’amashuri yisumbuye muri ibi bihe tugezemo.

Nk’uko abashakashatsi mu by’indimi babivuga, ururimi ni ingombyi isigasiye umuco w’abaruvuga, bityo rukaba indangagaciro imibereho ya bene rwo ishingiyeho. Gutakaza ururimi rwawe, ni nko gutakara nawe ubwawe.

Turashimira cyane abashinzwe gutegura gahunda y’uburezi mu Rwanda kuko ikibazo cy’ururimi rw’ikinyarwanda bakibonye ritararenga maze bongera umubare w’amasaha rwigwa mo mu cyumweru. Iyo bitaba ibyo urubyiruko rwacu ari rwo Rwanda rw’ejo rwari ruharenganiye. Barimu rero mukore uko mushoboye ayo masaha iri somo ryahawe muyabyaze umusaruro mukundisha abana b’u Rwanda ururimi rwacu dore ko hari na bamwe muri bo bazarubyazamo ibibatunga.

Iki gitabo cyateguwe ku buryo bukurikije integanyanyigisho y’ikinyarwanda mu mwaka wa mbere w’amashuri yisumbuye. Gifasha umwarimu kimwereka uburyo amasomo yateganyijwe buri cyumweru kugeza umwaka w’amashuri urangiye.

Iki gitabo kibaha ingero z’amasomo n’integuro zayo zirambuye, ndetse kikabaha n’ingero z’imyitozo ikorwa kuri buri somo.

Nk’uko byari bimenyerewe mu bihe byashize, wasangaga umwarimu ariwe zingiro ry’isomo, ibyo bikabuza abanyashuri kugira imyumvire ishishoza, ibafasha kuvumbura ubumenyi ubwabo. Iki gitabo gikemura icyo kibazo, kuko umunyeshuri ari we giha uruhare runini mu ishuri, umwarimu akaza amwunganira.

Ni muri uru rwego, uretse kuba kirimo ibiganiro mpaka ku nsanganyamatsiko zinyuranye cyahaye umwanya uhagije abanyeshuri kugira ngo bivumburire, bagire imitekerereze ijora, ishima cyangwa ikanenga aho bibaye ngombwa.

Imimaro ine yitabwaho iyo bigisha ururimi ni yo ikigitabo cyubakiyeho: kuvuga, kwandika, kumva, Gusoma.

Mu kuvuga hateganyijwe imivugo, amagorane, byendagusetsa, ibisakuzo, ibiganiro mpaka, guca imigani bityo urubyiruko rwacu rwari rutangiye kuvuga igisa n’ikinyarwanda rubonereho umwanya wo kuvuga ikinyarwanda kidakocamye.

Mu rwego rwo guteza imbere imisomere myiza, hateguwe imyandiko ihagije izafasha umwarimu gutoza abana gusoma neza.

Imyitozo ku myandikire, amategeko y’imyandikire yemewe y’ikinyarwanda uko akurikizwa kugeza ubu byitaweho kugira ngo abakiri bato batozwe kwandika ururimi rw’ikinyarwanda uko byagenwe.

vi


Kumva ikinyarwanda uko kivugwa ni umwitozo ukorwa buri munsi mu isomo ry’ikinyarwanda, kuko iyo bajya impaka, batega amatwi bagenzi babo basoma baba bakora uwo mwitozo.

Ntitwiyibagize rero ko ibi byose bishingiye ku kibonezamvugo ari cyo gitanga amategeko yose abene rurimi bakurikiza iyo bakoresha ururmi rwabo. Murezi rero ngaho korera u Rwanda rw’ejo urera abana bawe ubakundisha ikinyarwanda, ni ho n’ubundi buhanga buzashingira.

Uwateguye iki gitabo.

RUDASINGWA Venuste

1

AMATEGEKO YEMEWE Y’IMYANDIKIRE Y’IKINYARWANDA

Amabwiriza ya Minisitiri No 13. 02/o3. 02/003 yo ku wa 2 Nyakanga 1985 yerekeye inyandiko yemewe y’ikinyarwanda.

Minisitiri w’amashuri abanza n’ayisumbuye;

Amaze kubona itegeko-nshinga rya Repubulika y’u Rwanda, cyane cyane mu ngingo yaryo ya 4;

Yongeye kubona amabwiriza ya Minisitiri No 05/03/492 yo ku wa 6 Gashyantare 1974 yerekeye ihuza ry’imyandikire y’ikinyarwanda.

Amaze kumva inama yo mu rwego rw’igihugu yerekeye imyandikire yemewe y’ikinyarwanda yashyizweho n’ibaruwa No 09. 02. /02. 4/30. 92 yo ku wa 3 Kanama 1983 igateranira i Nyakinama kuva ku wa 8 kugeza ku wa 13 Kanama 1983;

Atanze amabwiriza akurikira:

UMUTWE WA I

Imyandikire y’inyajwiINGINGO YA MBERE

Ikinyarwanda gifite inyajwi eshanu zandikishwa izi nyuguti: a, e, i, o, u.

INGINGO YA KABIRI

Gukurikiranya inyajwi birabujijwe keretse mu nyandiko y’ijambo (i) « saa » rivuga igihe no mu ijambo « yee » kimwe no mu magambo y’amarangamutima (yooo!) no mu myandikire ya gihanga.

UMUTWE WA IIImyandikire y’ingombajwi

INGINGO YA 3

Ingombajwi z’ikinyarwanda zandikishwa izi nyuguti: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, v, w, y, z.

INGINGO YA 4

Inyuguti ya « l » izakoreshwa gusa mu iyandika ry’amazina bwite y’abantu n’ay’ahantu yari isanzwe ikoreshwamo mbere y’aya mabwiriza kimwe no mu magambo y’amatirano

2


atarinjira mu Kinyarwanda.

Ingero: Kamali, Kigali, Angola, telefoni

INGINGO YA 5

Mu kwandika ingombajwi, birabujijwe gukurikiranya inyuguti zisa karatse inyuguti ya « n » mu gihekane « nny »

Urugero: umukinnyi

INGINGO YA 6

Inyuguti zandika ibihekane byemewe mu kinyarwanda zikubiye muri iyi mbonerahamwe. Ibitarimo birabujijwe usibye « bg » mu ijambo « Kabgayi »

1. ─ bw by byw mb mbw mby mbyw 2. ─ cw cy ─ nc ncw ncy ─ 3. ─ dw ─ ─ nd ndw ndy ─ 4. ─ fw ─ ─ mf mfw ─ ─ 5. ─ gw ─ ─ ng ngw ─ ─ 6. ─ hw ─ ─ ─ ─ ─ ─ 7. ─ jw jy ─ nj njw njy ─ 8. ─ kw ─ ─ nk nkw ─ ─ 9. ─ ─ ly ─ ─ ─ ─ ─ 10. ─ mw my myw ─ ─ ─ ─ 11. ─ nw ny nyw ─ ─ nny ─ 12. ─ pw py ─ mp mpw mpy ─ 13. pf pfw pfy ─ ─ ─ ─ ─ 14. ─ rw ry ─ ─ ─ ─ ─ 15. ─ sw sy ─ ns nsw nsy ─ 16. sh shw shy shyw nsh nshw nshy nshyw 17. ─ tw ty ─ nt ntw nty ─ 18. ts tsw ─ ─ ─ ─ ─ ─ 19. ─ vw vy ─ mv mvw ─ mvy 20. ─ zw ─ ─ nz nzw mvy ─

Ingero:bw: ubwato

by: ibyatsi

byw: kuyobywa

mb: imbaraga

mbw: imbwa

3

uMWAKA WA MbERE

mby: imbyino

mbyw: kurembya

cw: kwicwa

cy: icyaha

nc: incarwatsi

cw: ncweze (= nceceke)

ncy: incyamuro

dw: kudodwa

nd: inda

ndw: indwara

ndy: inda

fw: igufwa

mf: imfizi

mfw: imfwati (= isuka)

gw: kugwa

ng: ingoma

ngw: ingwate

hw: amahwa

jw: ijwi

jy: urujyo

nj: injangwe

njw: injwiri

njy: injyana, injyo

kw: ubukwe

nk: inka

nkw: inkwano

ly: Kalyabwite

4


mw: umwana

my: imyeyo

myw: kuramywa

nw: umunwa

ny: inyana

nyw: kunywa

nny: umukinnyi

pw: gucapwa

py: gupyoka

mp: imparage

mpw: impwempwe

mpy: impyisi

pf: gupfa

pfw: gukapfwakapfwa

pfy: nakapfakapfye

rw: urwara

ry: iryinyo

sw: umuswa

sy: gusya

ns: insina

nsw: konswa

nsy: insyo

sh: ishami

shw: igishwi

shy: gushya

shyw: umwishywa

nsh: inshishi

5

uMWAKA WA MbERE

nshw: yanshwanyaguje

nshy: inshyushyu

nshyw: -

tw: gutwara

ty: ityazo

nt: intara

ntw: intwaro

nty: intyoza

ts: umutsi

tsw: kotswa

vw: guhovwa

vy: zahovye (inzuki)

mv: imvura

mvw: urahomvomvwa (n’iki?)

mvy: yahomvomvye

zw: guhazwa

nz: inzu

nzw: kuganzwa

mv: imvura

INGINGO YA 7

Birabujijwe kwandika ibihekane: kw, hw, gw bikurikiwe n’inyajwi o cyangwa u.

Ingero: - Kwanga koga ni bibi - Kubaka ni ukugereka ibuye ku rindi

UMUTWE WA III

Gukata INGINGO Y 8

6


Inyajwi zisoza ibyungo na, nka kimwe n’izisoza ibigenera n’ijambo nyiri zirakatwa iyo zikurikiwe n’amagambo atangiwe n’inyajwi.

Ingero: - Wakomerekejwe n’iki? - Nta cyibyara nk’intare n’ingwe. - Nyir’ubwenge aruta nyir’uburyo. - Umubare w’amashuri y’imyuga uriyongera.

INGINGO YA 9

Inshinga ni na si kimwe n’izindi nshinga zose n’indangahantu ku na mu ntizikatwa.

Ingero: - Amasunzu si amasaka - Abagabo ni imyugariro - Abana bavuye ku iriba bajya mu ishuri

UMUTWE WA IV

Amagambo y’inyunge INGINGO YA 10

Amagambo y’inyunge yandikwa umujyo umwe.

Icyakora mu bisingizo no mu migani, amazina nteruro n’amagambo y’inyunge akabije uburebure yandikwa atandukanijwe kandi agashyirwa mu twuguruzo n’utwugarizo.

Ingero: - Umwihanduzacumu - Rugwizangoga - Ubwo « Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica » aba arahashinze.

UMUTWE WA V

Ingingo zihariyeINGINGO YA11

Ibyungo « na » « nka » bikurikiwe n’ibinyazina ngenga bivuga ba nyakubwirwa (ngenga ya mbere n’iya kabiri) byandikwa mu ijambo rimwe ariko bikandikwa bitandukanye n’ibinyazina muri ngenga ya gatutu (mu nteko).

7

uMWAKA WA MbERE

Ingero: - Ndumva nawe umeze nkanjye - Ndabona natwe tumeze nkamwe - Ndumva na we umeze nka bo - Ndabona na ko kameze nka bwo

INGINGO YA 12

Iyo ikigenera gikurikiwe n’ikinyazina ngenga byandikwa mu ijambo rimwe.

Ingero: - Umwana wanjye - Umurimo wacu - Amafaranga yabo

INGINGO YA 13

Impakanyi nta yandikwa itandukanye n’ikinyazina ngenga n’insano ngira biyikurikiye. Iyo indanganteko n’insano ngira ari inyajwi « i » cyangwa « u », indomo ihinduka inyerera « y » cyangwa « w ».

Ingero:

Nta we mbona

Nta cyo ndwaye

Iwacu nta wurwaye

Ya nka nta yagarutse

Muri iri shuri nta batsinzwe

INGINGO YA 14

Ibinyazina ndangahantu ho, yo, mo, mwo n’akajambo ko bifatana n’inshinga bikurikiye, keretse iyo nshinga ari ni cyangwa si

Ingero:Wa mugabo nimusangayo turagenderako ntitugaruka.

Si ho ngiye.

Rya riba yarivuyemo.

Kuki yamwihomyeho?

8


Ni mo (mwo) mvuye.

INGINGO YA 15

Imvugo « kugira ngo » cyangwa ibinyazina biremetse nka « wa wundi » na « aho ngaho » byandikwa mu magambo abiri.

Urugero: Kugira ngo wa wundi adasanga wagiye, ukwiriye kuba ugumye aho ngaho.

INGINGO YA 16

Aya magambo yerekana ibihe yandikwa mu ijambo rimwe: nimunsi, nijoro, nimugoroba, ejobundi. Ariko Ariko amagambo aremetse nka (i) saa tatu, (i) saa cyenda… yandikwa mu magambo abiri.

INGINGO YA 17

Amagambo nk’aya aranga ahantu (imuhira, hejuru, iburyo, ikambere, imbere, inyuma,) n’amagambo akomoka kuri « i » y ‘indangahantu ikurikiwe n’ikigenera wa n’ikinyazina ngenga (iwacu, iwabo, iwanyu. . .) yandikwa mu ijambo rimwe.

INGINGO YA 18

Bitavuguruje ibivugwa mu ngingo ya 117, iyi « i » y’indangahantu ikurikiwe n’izina, ry’ahantu yandikwa itandukanye n’iryo zina.

Ingero:I Butare, i Kigali, i Kibungo.

UMUTWE WA VI

Amazina bwiteINGINGO YA 19

Amazina y’ibihugu n’ay’uturere afite indomo, yandikwa atandukanye n’iyo ndomo, ariko yo ikandikwa mu nyuguti nto, keretse iyo itangira interuro.

Ingero:U Rwanda, u Burundi, u Bufaransa, u Bushiru, i Gisaka, u Murera….

U Rwanda rurigenga.

9

uMWAKA WA MbERE

INGINGO YA 20

Amazina bwite y’abantu y’amavamahanga atari ay’idini akomeza inyandiko y’aho akomoka, nyuma bakandika mu dukubo uburyo avugwa mu Kinyarwanda.

Ingero:Einstein (Enshiteni)

Schumacher (Shumakeri)

Fraipont (Ferepo)

INGINGO YA 21

Amazina y’ibihugu by’amahanga n’ay’uturere yandikwa uko avugwa mu Kinyarwanda, nyuma bagashyira mu dukubo uko asanzwe yandikwa mu rurimi akomokamo.

Ingero: Cadi (Tchad)

Kameruni (Cameroun)

Wagadugu (Ouagadougou)

UMUTWE WA VII

Utwatuzo n’imikoreshereze y’inyuguti nkuru INGINGO YA 22

Dore ibimenyetso by’utwatuzo n’imikoreshereze yabyo:

Akabago (.) gasoza interuro ihamya.

Urugero: Umwana mwiza yumvira ababyeyi

Akabazo (?) gasoza interuro ibaza.

Urugero: Uzajya i Kigali ryari ngo tuzajyane?

Agatangaro (!) gasoza interuro itangara, kagashyirwa n’inyuma y’amarangamutima.

10


Urugero: - Mbega ukuntu kino kiyaga ari kini! - Ni ingwe ni ingwe y’ingore, iyo ngira umuhoro wanjye! - Uramwishe ntibihagaze, urabe wumva mutima muke wo mu rutiba! - Ntoye isaro ryiza wee! - Akitso (,) gakoreshwa mu nteruro kugira ngo bahumeke akanya gato.

Urugero: Umunyeshuri ushaka kujijuka, yirinda gusiba, ntakubagane mu ishuri kandi agakurikiza inama za mwarimu.

Uturegeka (…) dukoreshwa iyo berekana interuro barogoye irondora ritarangiye, cyangwa iyo mu nteruro hari ijambo bacikije

Urugero:Mu rugo haba ibikoresho byinshi: ibibindi, ibyansi, ishoka, ibitebo, isekuru…Baragenda ngo bagereb ku Ruyenzi bahahurira na mwene…simuvuze nzamuvumba!

Utubago tubiri (:) dukoreshwa mu nteruro iyo hari ibigiye kurondorwacyangwa gusobanurwa, ariko ntidukoreshwa inyuma y’ingirwanshinga « ti ».

Urugero: - Burya habaho imirimo myinshi: guhinga, kubaka, kubaza n’ibindi. - Mariya ati « ibyo uvuze bingirirweho»

Akabago n’akitso (;) bikoreshwa mu nteruro bagira ngo batandukanye inyangingo ebyeri ziremye kimwe kandi zuzuzanya.

Urugero: Gusoma neza si ugusukiranya amagambo; gusoma neza ni ukwitonda

Utwuguruzo n’utwugarizo (« ») dukikiza amagambo y’undi asubirwamo, imvugo itanye n’imvugo isanzwe, cyangwa ingingo igomba kwitabwaho. Utwuguruzo n’utwugarizo dukoreshwa na none iyo hari inyito ikemangwa cyangwa kugira ngo bakikize amazinanteruro n’amagambo y’inyunge akabije kuba maremare

Ingero:

Igikeri kirarikocora kiti « kuba mu bibuba si ko guhunika ibigega »

- Nuko « wa mugore » arakenyera aragenda nk’abandi bagore. - Ubwo « Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica » aba arahashinze.

11

uMWAKA WA MbERE

Iyo utwuguruzo n’utwugarizo twinjira mu tundi mu nteruro hakoreshwa akuguruzo n’akugarizo kamwe (‘… ’).

Urugero: Umugaba w’ingabo ati « ndashaka ko ‘Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica ’ aza hano »

Udukubo () dukikiza amagambo cyangwa ibimenyetso bifite icyo bisobanura cyangwa icyo byuzuza mu nteruro. Dukoreshwa iyo bashaka kwerekana uko basoma amagambo y’amavamahanga aruhije gusoma. Badukoresha ku mazina y’ibihugu by’amahanga n’ay’uturere amenyerewe kwandikwa uko avugwa mu Kinyarwanda, bashaka kwerekana uko asanzwe yandikwa mu ndimi akomokamo.

Ingero: - Meya yabwiye abaturage ko kugira ngo barwanye inzara, bagomba gushoka ibishanga

(impeshyi) yabaye ndende kwirirwa banywa bakabifasha hasi. - Einstein (Enshiteni) - Schumacher (Shumakeri) - Fraipont (Ferepo) - Cadi (Tchad) - Kameruni (Cameroun) - Wagadugu (Ouagadougou)

Akanyerezo (-) gakoreshwa ku kiganiro kugira ngo berekane iyakuranwa ry’amagambo. Gakoreshwa kandi bakata ijambo ritarangiranye n’impera y’umurongo. Banagakoresha kandi imbere n’inyuma y’interuro ihagitse.

Ingero: Mu mvugo y’abasubizanya.

- Wari wagiye he? - Kwa Migabo. - Wamusanze iwe? - Ni ho namusanze.

• Mu gukata ijambo mu gihe ritarangiriye ku murongo baritangiriyeho.

Urugero: - Nahuye ihene ku gasozi ndavunika.

• Imbere n’inyuma y’interuro ihagitse.

12


Urugero: Ejo nzajya mu misa - sinzi niba wari uzi ko nsigaye njyayo – ntuzantegereze mbere ya saa sita.

Udusodeko [ ] dukikiza intekerezo cyangwa insobanurobongeye mu mvugo isobanura amagambo y’undi.

Urugero: - Yaravuze ati « sinshobora kurara ntariye inkoko [ayo yari amirariro] keretse narwaye ». INGINGO YA 23

Inyuguti nkuru ikoreshwa: - Mu ntangiriro y’interuro.

Urugero: Isuka ibagara ubuntu ni akarenge. - Nyuma y’akabago, y’akabazo, na nyuma y’agatangaro.

Ingero: Twese duhagurukire kujijuka. Wabigeraho ute utazi gusoma? Ntibishoboka. Ntoye isaro ryiza shenge wee! Reka njye kuryereka nyogokuru. - Ku nyuguti itangira amazina y’amezi. Urugero: Ugushyingo gushyingira Ukuboza - Ku nyuguti itangira amazina bwite y’abantu n’aya’ahantu. Urugero: Rutayisire atuye i Butare hafi y’Akadahokwa - Ku nyuguti itangira amazina y’imirimo, ay’inzego z’imirimo n’ay’amashyirahamwe. Ingero: Meya runaka.

Minisiteri y’Uburezi. Umuryango Gatolika w’abakozi.

- Ku nyuguti itangira amazina y’impamyabushobozi, ay’icyubahiro, n’ay’ubwenegihugu.

Ingero: Dogiteri kanakaPapa PiyoKomini NyarugengeAbanyarwanda n’Abarundi

13

UMUTWE WA VIII

IBIMENYETSO BIGARAGAZA UBUTINDE N’IMITERERE Y’AMASAKUMu myandikire ya gihanga (mu mashuri no mu bushakashatsi), imiterere y’amasaku igaragazwa n’agasharu ndyomoso (^) kameze nk’agatemeri ku masaku nyejuru, ku masaku nyesi nta kimenyetso bakoresha.

Ubutinde bugaragazwa n’inyajwi ebyiri zikurikiranye ku migemo miremire.

Icyumweru cya mbere

Intego zihariye

Ibyigwa Imbonezamasomo Ibikorwa n’umunyeshuri

Inzovu na Rusake

Kuvuga ibikubiye mu

Mwandiko

Umugani muremure

Kuvuga inteko z’amazina

14

Isomo rya mbereUmwandiko

Inzovu na Rusake

UMUTEGURO W’ISOMOIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusoma umwandiko badategwa, baranguruye ijwi, bubahiriza utwatuzo n’iyitsa.

INTANGIRIRO

1. Kubaza abanyeshuri niba hari imigani miremire bazi.

ISOMO RISHYA

2. Gusomesha bucece Kubaza ibibazo rusange ku mwandiko

3. Gusoma umugani wose Asobanura amagambo mashya

4. Kubwira abanyeshuri gusoma umwe umwe

5. Kubaza abanyeshuri ibibazo ku mugani wasomwe

6. Kubaza abanyeshuri kuvuga muri make ibiri mu mugani yasomwe bakurikiza inyurabwenge

IHAMYANTEGO

1. Kubwira abanyeshuri gusoma baranguruye ijwi, badategwa kandi bubahiriza utwatuzo.

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORA ICYITONDERWA

1. Kuvuga imigani miremire bazi.

Ingero: Umukobwa wo mu gisabo Bwiza Nyangufi na bakuru be

2. Gusoma bucece Gusubiza ibibazo rusange ku mwandiko

3. Gukurikira uko mwarimu asoma Gukurikira igihe mwarimu asobanura amagambo.

4. Gusoma umwe umwe, igika ku kindi

5. Gusubiza ibibazo ku mugani wasomwe

6. Kuvuga muri make ibiri mu mugani yasomwe bakurikiza inyurabwenge

1. Gutega amatwi ibisobanuro bya mwarimu. Gusoma umwe umwe abandi bakurikira.

15

uMWAKA WA MbERE

2. Gukosora aho abanyeshuri batasomye neza.

3. Gushima abasomye neza no gutera abatabishoboye kugira ngo ubutaha bazasome neza.

Gusuzuma uko isomo ryagenze

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORA ICYITONDERWA

2. Kumva ibyo mwarimu abakosoye bagasubiramo aho batasomye neza.

3. Gusoma baranguruye ijwi, badategwa kandi bubahiriza utwatuzo.

16

Isomo rya kabiriUmwandiko: Inzovu na Rusake

UMUTEGURO W’ISOMOInyunguramagamboIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri basobanukiwe amagambo akomeye ari mu mwandiko bashobora gukora interuro zirimo ayo magambo.

IYIBUTSASOMO0. Kubaza abanyeshuri ibibazo ku mugani wasomwe mu isomo riheruka.

1. Ni nde watwibutsa umugani twasomye ubushize?2. Rusake yari ifite ikihe kibazo?

3. Ni ikihe kibazo inzovu yari ifte?

4. Ibibazo by’nzovu na Rusake byakemutse bite?

ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORA

0. Gusubiza ibibazo ku mugani wasomwe mu isomo riheruka.

1. Umugani twasomye ubushize witwa: Inzovu na Rusake. 2. Rusake yari ifite ikibazo cy’abantu bayiraga ku mutabmiko w’igiti, bo bakarara ku buriri, bakayibuza kwitorera ibigori n’amasaka kandi ari yo ibabwira ko buketye bakabyuka. 3. Inzovu yari ifite ikibazo cy’uko ibyara umwana umwe kandi ari inyamaswa nini, naho utunyamasw duto nk’imbeba tukabyara abana benshi. Na none kandi inzovuyashaka kubaza Imana impamvu izindi nyamaswa zigaburirwa ariko yo ikajya kwishakira ubwatsi mu mashyamba. 4. Ibibazo by’Inzovu na Rusake ntabwo byakemutse uko zabyifuzaga kuko Rusake yasobanuriwe ko impamvu itarara ku buriri ari uko itagiraga isuku, yataga amatotori yayo aho ibonye hose. Inzovu yo yashubijwe ko kubera yaryaga byinshi cyane yagombaga kujya ibyishakira kandi ntiyagombagan kubyara abana benshi kuko batari kubona ibyo barya.

17

uMWAKA WA MbERE

ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORAKuvuga isomo rigiye kwigishwa uwo mwanya

Isomo rishya

Inyunguramagambo

1. Gusoma igika ku gika

2. Gusobanura amagambo yose akomeye abana batumva.

3. Ingero z’amagambo akomeye

Nimunsi: Nimugoroba, bujya kwira

Isunzu: Igice gitukura kiba ku mutwe w’isake kiyitandukanya n’inkokokazi.

Kurengana: Kuzira ubusa, guhohoterwa.

Kurenganura: Gukemura ibibazo by’umuntu uzira ubusa

Ikigega: inyubako yangewe guhunikwamo imyaka.

Ihamyantego

4. Kubwira abanyeshuri gukoresha amagambo amaze gusobanurwa mu nteruro.

1. Gutega amatwi uko mwarimu asoma.

2. Kugenda abaza abanyeshuri amagambo batumva muri buri gika.

3. Gukoresha amagambo akomeye basobanuriwe bahimba interuro zinyuranye.

Ingero:

- Isunzu: Isake yacu ifite isunzu ritukura Ubu hari izuba ryinshi nimunsi rirazima. - Gusuzuma uko isomo ryagenze

18

Isomo rya gatatu

UMUTEGURO W’ISOMOGuca umuganiIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora guca imigani mu Kinyarwanda

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORA

IYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kuvuga muri make umugani wa Rusake n’ Inzovu.

Kuvuga isomo rigiye kwigishwa uwo mwanya.

Isomo rishya Guca umugani

2. Kubwira abanyeshuri, umwe umwe guca umugani azi.

Ihamyantego

3. Kubwira abanyeshuri guca umugani.

1. Kuvuga muri make umugani wa Rusake n’ Inzovu.

2. Guca umugani

3. Guca umugani


19

Icyumweru cya kabiri

UMUTEGURO W’ISOMOIsomo rya kane

INTANGIRIRO

1. Kubaza abanyeshuri kuvuga amagambo y’ikinyarwanda bazi.

2. Kuvuga isomo rigiye kwigishwa uwo mwanya.

ISOMO RISHYA

Amazina bwite n’amazina rusange

3. Kubwira abanyeshuriko mu magambo batanze harimo amazina.

Ingero: Yohani, ingurube, inzu

Gutanga igisobanuro cy’izina.

4. Inshoza y’izina

Izina ni ijambo rimwe cyangwa rirenze rimwe rivuga umuntu, ikintu, ahantu, cyangwa inyamaswa kugira ngo rigaragaze aho uwo muntu, icyo kintu cyangwa iyo nyamaswa itandukaniye n’izindi.

Izina rigaragaza icyo interuro ishingiyeho cyaba igikorwa

1. Kuvuga amagambo y’ikinyarwanda bazi.

Ingero: gukora, Yohani, ingurube, ariko, inzu, yego, oya, kinini….

Kwandika amagambo bazi ku kibaho.

2. Gutega amatwi ibisobanuro bya mwarimu

3. Gusaza abanyeshuri kuvuga ingero z’amazina bazi.

Ingero: inka, inkoko, umuntu, Kagabo, Kigali…


20



rikora, icyo rikorerwa cyangwa se risobanura.

Ingero:

Igikorwa gikorwa n’izina

- Umuhinzi arabagara ibigori

Igikorwa gisobanurwa n’izina

- Umugabo akunda umugore

Igikorwa gikorerwa izina

- Umwana yakubiswe na se.

Kubwira abanyeshuri ko habaho amazina bwite n’amazina rusange.

5. Izina bwite

Ni izina ryihariye riranga umuntu, ahantu cyangwa ikintu rikagaragaza imitandukanire y’icyo kintu cyangwa uwo muntu, n’ibindi bisa na cyo, ni ukuvuga bihuje ubwoko.

Icyitonderwa: Amazina bwite atangizwa n’ inyuguti nkuru yaba atangiye interuro cyangwa yaba ahandi hose mu nteruro.

6. Izina rusange

Rigaragaza aho umuntu cyangwa ikintu gihuriye n’ibindi bihuje ubwoko urugero: umugabo, ikirayi, umunyeshuri na yandikishwa inyuguti ntoya iyo adatangira interuro.

21

uMWAKA WA MbERE


1. Gukora interuro zirimo amazina bwite.

Ingero: - Yohani araririmba.

- Mariya ni mwiza.

- Dutuye mu Rwanda.

- Gasana ni umukozi wa Leta.

2. Gukora interuro zirimo amazina rusange.

Ingero: - Uriya mugore azi gutwara imodoka.

- Bahawe ibitabo bike cyane.

- Isahani y’umweru ni yo uwo mwana akunda kuriraho.


IHAMYANTEGO

1. Kubwira abanyeshuri gukora interuro zirimo amazina bwite, nyuma bagakora n’izindi zirimo amazina rusange.

2. Gukosora interuro zatanzwe n’abanyeshuri.

Gushimira abakoze interuro neza.

Izina bwite n’izina rusangeIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gutandukanya izina bwite n’izina rusange


Isomo rya gatanuInteko z’amazina

Intego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gutandukanya inteko z’amazina y’ikinyarwanda

22


IYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kwandika interuro zirimo amazina bwite n’amazina rusaange.


ISOMO RISHYA

Inteko z’amazina

1. Inteko z’amazina

Amazina ni yo bashingiraho basanisha intego z’amagambo iyo bakora interuro. Isanishantego ry’amagambo rituma amazina ajya mu mirwi 16 itandukanye ari yo yitwa inteko z’amazina.

Mu rurimi iyo bakora interuro, amagambo agenda yisanisha afata intego y’ijambo ribanziriza iyo nteruro. Mu kinyarwanda naho ni ko bimeze.




- Mariya ni mwiza.

- Dutuye mu Rwanda.





- Isahani y’umweru ni yo

uwo mwana akunda kuriraho.

1. Gukora interuro zisanisha

Ingero:

- Umugore mwiza araboneka turamubona.

23

uMWAKA WA MbERE

2. Urugero:

Umwana mwiza namubonye.

Aya magambo agize iyi nteruro yo haruguru afite uburyo agenda ahindura intego asanganywe akurikije ijambo ngengasano ari ryo umwana.

Nyamara i nteruro ikurikira irakocamye

*Umwana beza nakibonye

Kugira rero ngo dukore interuro idakocamye tugenda duhindura intego z’amagambo ayigize, dukurikije intego y’ijambo ngengamasano, ari ryo riba ritangira ineruro.

Gusaba abanyeshuri gukora interuro ngengamasano bahereye ku mazina anyuranye.

IMBONERAHAMWE Y’INTEKO Z’AMAZINA Y’IKINYARWANDA

INTEKO INDOMO Indanganteko IGICUMBI

1 u- -mu - -ntu2 a- -ba- -ntu3 u- -mu- -rima4 i- -mi- -rima5 i- -ri- -riba6 a- -ma- -riba7 i- -ki- -raro8 i- -bi- -raro9 i- -n- -ka10 i- -n- -ka11 u- -ru- -dodo12 a- -ka- -kaboko13 u- -tu- -seke14 u- -bu- -taka15 u- -ku- -guru16 A -ha- -ntu


2. - Igiti kinini kiraboneka turakibona.

- Iriba rigari riraboneka turaribona.

- Ahantu heza haraboneka turahabona.

- Kureba amazina rusange ari mu gika cy’umwandiko mwandiko “Rusake n’Inzovu” bakavuga inteko abarirwamo.

Bigeze imbere y’Imana irabibaza iti “ni iki kibazanye”? Rusake iti “Nyagasani, jyewe ndi isaha y’abantu. Mbamenyesha ibihe by’umunsi, kandi nkababyutsa mbaririmbira. Ariko bo bambuza kwirira ibigori bihunguye ndetse n’amasaka. , bakaryama ku buriri mu birago bishyushye kandi byiza, jyewe n’inkokokazi zanjye bakaduha ibiti ngo niturareho. ” Rusake irakomeza iti “none ndashaka ngo undenganure”. Imana irabyumva iti “ba uretse”.

24


IHAMYANTEGO

1. Kubwira abanyeshuri kureba amazina rusange ari mu mwandiko “Rusake n’Inzovu” bakavuga inteko abarirwamo.

Gukosora umwitozo

Gushimira abakoze neza no guha akanyabugabo abatabashije gusubiza uko bikwiye, kugira ubutaha bazagerageze.



25


Isomo rya gatandatuKwandika amazina bwite yubahiriza imyandikire yemewe y’ikinyarwanda

Intego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kwandika amazina bwite bubahiriza imyandikire yemewe y’ikinyarwanda


IYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kwandika interuro zirimo amazina bwite.

Kuvuga isomo rigiye kwigishwa uwo mwanya.

ISOMO RISHYA

Imyandikire yemewe ku mazina bwite

1. Amazina bwite

Amazina bwite y’abantu n’ay’ahantu atangizwa, yaba atangiye interuru, ari hagati cyangwa ayisoza.

Amazina y’ibihugu n’ay’uturere afite indomo yandikwa atandukanye n’iyo ndomo, ariko yo ikandikwa mu nyuguti nto, keretse iyo itangira interuro.

Ingero:

u Rwanda, u Burundi, u Bufaransa, u Bushiru, I Gisaka, u Murera…. U Rwanda rurigenga.

Amazina bwite y’abantu y’amavamahanga inya ay’idini

1. Kwandika interuro zirimo amazina bwite

Ingero:

- Kalisa ni umusirimu.

- Umurwa w’u Rwanda ni Kigali.

- Kamali na Kamaliza batuye i Kagitumba.

26



akomeza inyandiko y’aho akomoka, nyuma bakandika mu dukubo uburyo avugwa mu Kinyarwanda.

Ingero:

Einstein (Enshiteni)


Fraipont (Ferepo)

Amazina y’ibihugu n’ay’uturere by’amahanga yandikwa uko avugwa mu inyarwanda, nyuma bagashyira mu dukubo uko asanzwe yandikwa mu rurimi akomokamo.

Ingero:

Cadi (Tchad)

Kameruni (Cameroun)


IHAMYANTEGO

1. Gukoresha icyandikwa

2. Gukosora umwitozo

3. Gushimira abakoze neza no guha akanyabugabo abatabashije gusubiza uko bikwiye, kugira ubutaha bazagerageze.

Gukora icyandikwa


27

AMATEGEKO YEMEWE Y’IMYANDIKIRE Y’IKINYARWANDA

Amabwiriza ya Minisitiri no 13. 02/o3. 02/003 yo ku wa 2 Nyakanga 1985 yerekeye inyandiko yemewe y’Ikinyarwanda.

Minisitiri w’amashuri abanza n’ayisumbuye;

Amaze kubona itegeko-nshinga rya Repubulika y’u Rwanda, cyane cyane mu ngingo yaryo ya 4;

Yongeye kubona amabwiriza ya Minisitiri no 05/03/492 yo ku wa 6 Gashyantare 1974 yerekeye ihuza ry’imyandikire y’ikinyarwanda.

Amaze kumva Inama yo mu rwego rw’Igihugu yerekeye imyandikire yemewe y’ikinyarwanda yashyizweho n’ibaruwa no 09. 02. /02. 4/30. 92 yo ku wa 3 Kanama 1983 igateranira i Nyakinama kuva ku wa 8 kugeza ku wa 13 Kanama 1983;

Atanze amabwiriza akurikira:

UMUTWE WA I

Imyandikire y’inyajwiINGINGO YA MBERE

Ikinyarwanda gifite inyajwi eshanu zandikishwa izi nyuguti: a, e, i, o, u.

INGINGO YA KABIRI

Gukurikiranya inyajwi birabujijwe keretse mu nyandiko y’ijambo (i), « saa » rivuga igihe no mu ijambo « yee » kimwe no mu magambo y’amarangamutima (yooo!) no mu myandikire ya gihanga.

UMUTWE WA II

Imyandikire y’ingombajwi

INGINGO YA 3Ingombajwi z’ikinyarwanda zandikishwa izi nyuguti: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, v, w, y, z.

28


INGINGO YA 4

Inyuguti ya« l » izakoreshwa gusa mu iyandika ry’amazina bwite y’abantu n’ay’ahantu yari isanzwe ikoreshwamo mbere y’aya mabwiriza kimwe no mu magambo y’amatirano atarinjira mu Kinyarwanda.

Ingero: Kamali, Kigali, Angola, telefoni

INGINGO YA 5

Mu kwandika ingombajwi, birabujijwe gukurikiranya inyuguti zisa karatse inyuguti ya « n» mu gihekane « nny »

Urugero: umukinnyi

INGINGO YA 6

Inyuguti zandika ibihekane byemewe mu Kinyarwanda zikubiye muri iyi mbonerahamwe. Ibitarimo birabujijwe usibye mu « bg » mu ijambo «Kabgayi »

1. ─ BW by byw mb mbw mby mbyw 2. ─ Cw CY ─ NC ncw ncy ─ 3. ─ DW ─ ─ nd ndw ndy ─ 4. ─ Fw ─ ─ mf mfw ─ ─ 5. ─ GW ─ ─ ng ngw ─ ─ 6. ─ HW ─ ─ ─ ─ ─ ─ 7. ─ Jw jy ─ nj njw njy ─ 8. ─ kW ─ ─ nk nkw ─ ─ 9. ─ ─ ly ─ ─ ─ ─ ─ 10. ─ mw my myw ─ ─ ─ ─ 11. ─ NW ny nyw ─ ─ nny ─ 12. ─ pw py ─ mp mpw mpy ─ 13. Pf pfw pfy ─ ─ ─ ─ ─ 14. ─ rw ry ─ ─ ─ ─ ─ 15. ─ sw sy ─ ns nsw nsy ─ 16. sh shw shy shyw nsh nshw nshy nshyw 17. ─ tw ty ─ NT ntw nty ─ 18. Ts tsw ─ ─ ─ ─ ─ ─ 19. ─ vw vy ─ mv mvw ─ mvy 20. ─ zw ─ ─ nz nzw mvy ─

29

uMWAKA WA MbERE

Ingero:BW: ubwato

By: ibyatsi

Byw: kuyobywa

Mb: imbaraga

Mbw: imbwa

Mby: imbyino

Mbyw: kurembya

Cw: kwicwa

CY: icyaha

NC: incarwatsi

Cw: ncweze (= nceceke)

Ncy: incyamuro

DW: kudodwa

Nd: inda

Ndw: indwara

Ndy: inda

Fw: igufwa

Mf: imfizi

Mfw: imfwati (= isuka)

GW: kugwa

Py: gupyoka

Mp: imparage

Mpw: impwempwe

Mpy: impyisi

Pf: gupfa

Pfw: gukapfwakapfwa

Ng: ingoma

Ngw: ingwate

HW: amahwa

Jw: ijwi

Jy: urujyo

NJ: injangwe

Njw: injwiri

Njy: injyana, injyo

Kw: ubukwe

Nk: inka

Nkw: inkwano

Ly: Kalyabwite

Mw: umwana

My: imyeyo

Myw: kuramywa

NW: umunwa

NY: inyana

Nyw: kunywa

Nny: umukinnyi

Pw: gucapwa

Ntw: intwaro

Nty: intyoza

Ts: umutsi

Tsw: kotswa

Vw: guhovwa

Vy: zahovye (inzuki)

30


Pfy: nakapfakapfye

Rw: urwara

Ry: iryinyo

Sw: umuswa

Sy: gusya

Ns: insina

Nsw: konswa

Nsy: insyo

Sh: ishami

Shw: igishwi

Shy: gushya

Shyw: umwishywa

Nsh: inshishi

Nshw: yanshwanyaguje

Nshy: inshyushyu

Nshyw: -

Tw: gutwara

Ty: ityazo

NT: intara

INGINGO YA 7

Birabujijwe kwandika ibihekane kw, hw, gw, bikurikiwe n’inyajwi o cyangwa u.

Ingero:Kwanga koga ni bibi

Kubaka ni ukugereka ibuye ku rindi

Mv: imvura

Mvw: urahomvomvwa (n’iki?)

Mvy: yahomvomvye

Zw: guhazwa

Nz: inzu

Nzw: kuganzwa

M:imvura

31

uMWAKA WA MbERE

UMUTWE WA III

Gukata INGINGO Y 8

Inyajwi zisoza ibyungo na, nka kimwe n’izisoza ibigenera n’ijambo nyiri zirakatwa iyo zikurikiwe n’amagambo atangiwe n’inyajwi.

Ingero: - Wakomerekejwe n’iki? - Nta cyibyara nk’intare n’ingwe. - Nyir’ubwenge aruta nyir’uburyo. - Umubare w’amashuri y’imyuga uriyongera.

INGINGO YA 9

Inshinga ni na si kimwe n’izindi nshinga zose n’indangahantu ku na mu ntizikatwa.

Ingero: - Amasunzu si amasaka - Abagabo ni imyugariro - Abana bavuye ku iriba bajya mu ishuri

UMUTWE WA IV

Amagambo y’inyunge INGINGO YA 10

Amagambo y’inyunge yandikwa umujyo umwe.

Icyakora mu bisingizo no mu migani, amazina nteruro n’amagambo y’inyunge akabije uburebure yandikwa atandukanijwe kandi agashyirwa mu twuguruzo n’utwugarizo.

Ingero:

- Umwihanduzacumu - Rugwizangoga - Ubwo « Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica » aba arahashinze.

UMUTWE WA V

Ingingo zihariyeINGINGO YA11

32


Ibyungo « na » « nka » bikurikiwe n’ibinyazina ngenga bivuga ba nyakubwirwa (ngenga ya mbere n’iya kabiri) byandikwa mu ijambo rimwe ariko bikandikwa bitandukanye n’ibinyazina muri ngenga ya gatutu (mu nteko).

Ingero: - Ndumva na we umeze nkanjye - Ndabona natwe tumeze nkamwe - Ndumva na we umeze nka bo - Ndabona na ko kameze nka bwo

INGINGO YA 12

Iyo ikigenera gikurikiwe n’ikinyazina ngenga byandikwa mu ijambo rimwe.

Ingero: - Umwana wanjye - Umurimo wacu - Amafaranga yabo

INGINGO YA 13

Impakanyi «nta» yandikwa itandukanye n’ikinyazina ngenga n’insano ngira biyikurikiye. Iyo indanganteko n’insano ngira ari inyajwi « i » cyangwa « u », indomo ihinduka inyerera « y » cyangwa « w ».

Ingero:Nta we mbona

Nta cyo ndwaye

Iwacu nta wurwaye

Ya nka nta yagarutse

Muri iri shuri nta batsinzwe

INGINGO YA 14

Ibinyazina ndangahantu ho, yo, mo, mwo n’akajambo ko bifatana n’inshinga bikurikiye, keretse iyo nshinga ari ni cyangwa si

Ingero:Wa mugabo nimusangayo turagenderako ntitugaruka.

33

uMWAKA WA MbERE

Si ho ngiye.

Rya riba yarivuyemo.

Kuki yamwihomyeho?

Ni mo (mwo) mvuye.

INGINGO YA 15

Imvugo « kugira ngo » cyangwa ibinyazina biremetse nka « wa wundi » na « aho ngaho » byandikwa mu magambo abiri.

Urugero:Kugira ngo wa wundi adasanga wagiye, ukwiriye kuba ugumye aho ngaho.

INGINGO YA 16

Aya magambo yerekana ibihe yandikwa mu ijambo rimwe: nimunsi, nijoro, nimugoroba, ejobundi. Ariko Ariko amagambo aremetse nka (i) saa tatu, (i) saa cyenda… yandikwa mu magambo abiri.

INGINGO YA 17

Amagambo nk’aya aranga ahantu (imuhira, hejuru, iburyo, ikambere, imbere, inyuma,) n’amagambo akomoka kuri « i » y ‘indangahantu ikurikiwe n’ikigenera wa n’ikinyazina ngenga (iwacu, iwabo, iwanyu. . .) yandikwa mu ijambo rimwe.

INGINGO YA 18

Bitavuguruje ibivugwa mu ngingo ya 117, iyi « i » y’indangahantu ikurikiwe n’izina, ry’ahantu yandikwa itandukanye n’iryo zina.

Ingero:i Butare, i Kigali, i Kibungo.

UMUTWE WA VIAmazina bwite

INGINGO YA 19

Amazina y’ibihugu n’ay’uturere afite indomo afit indomo yandikwa atandukanye n’iyo ndomo, ariko yo ikandikwa mu nyuguti nto, keretse iyo itangira interuro.

34


Ingero:U Rwanda, u Burundi, u Bufaransa, u Bushiru, i Gisaka, u Murera….

U Rwanda rurigenga.

INGINGO YA 20

Amazina bwite y’abantu y’amavamahanga atari ay’idini akomeza inyandiko y’aho akomoka, nyuma bakandika mu dukubo uburyo avugwa mu Kinyarwanda.

Ingero:Einstein (Enshiteni)


Fraipont (Ferepo)

INGINGO YA 21

Amazina y’ibihugu n’ay’uturere by’amahanga yandikwa uko avugwa mu kinyarwanda, nyuma bagashyira mu dukubo uko asanzwe yandikwa mu rurimi akomokamo.

Ingero: Cadi (Tchad)

Kameruni (Cameroun)


UMUTWE WA VII

Utwatuzo n’imikoreshereze y’inyuguti nkuru INGINGO YA 22

Dore ibimenyetso by’utwatuzo n’imikoreshereze yabyo:

- Akabago (.) gasoza interuro ihamya.

Urugero:

Umwana mwiza yumvira ababyeyi

- Akabazo (?) gasoza interuro ibaza.

35

uMWAKA WA MbERE


- Agatangaro (!) gasoza interuro itangara, kagashyirwa n’inyuma y’amarangamutima.

Urugero: - Mbega ukuntu kino kiyaga ari kini! - Ni ingwe ni ingwe y’ingore, iyo ngira umuhoro wanjye! - Uramwishe ntibihagaze, urabe wumva mutima muke wo mu rutiba! - Ntoye isaro ryiza wee! - Akitso (,) gakoreshwa mu nteruro kugira ngo bahumeke akanya gato.

Urugero: Umunyeshuri ushaka kujijuka, yirinda gusiba, ntakubagane mu ishuri kandi agakurikiza inama za mwarimu.

- Uturegeka (…) dukoreshwa iyo berekana interuro barogoye irondora ritarangiye, cyangwa iyo mu nteruro hari ijambo bacikije

Urugero:Mu rugo haba ibikoresho byinshi: ibibindi, ibyansi, ishoka, ibitebo, isekuru…

Baragenda ngo bagereb ku Ruyenzi bahahurira Na mwene…simuvuze nzamuvumba!

- Utubago tubiri (:) dukoreshwa mu nteruro iyo hari ibigiye kurondorwacyangwa gusobanurwa, ariko ntidukoreshwa inyuma y’ingirwanshinga « ti ».

Urugero: - Burya habaho imirimo myinshi: guhinga, kubaka, kubaza n’ibindi. - Mariya ati « ibyo uvuze bingirirweho» - Akabago n’akitso (;) bikoreshwa mu nteruro bagira ngo batandukanye inyangingo

ebyeri ziremye kimwe kandi zuzuzanya.

Urugero: Gusoma neza si ugusukiranya amagambo; gusoma neza ni ukwitonda

- Utwuguruzo n’utwugarizo (« ») dukikiza amagambo y’undi asubirwamo, imvugo itanye n’imvugo isanzwe, cyangwa ingingo igomba kwitabwaho. Utwuguruzo n’utwugarizo dukoreshwa na none iyo hari inyito ikemangwa cyangwa kugira ngo bakikize amazinanteruro n’amagambo y’inyunge akabije kuba maremare

36


Ingero:Igikeri kirarikocora kiti « kuba mu bibuba si ko guhunika ibigega »

- Nuko « wa mugore » arakenyera aragenda nk’abandi bagore. - Ubwo « Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica » aba arahashinze.

Iyo utwuguruzo n’utwugarizo twinjira mu tundi mu nteruro hakoreshwa akuguruzo n’akugarizo kamwe (‘… ’).

Urugero: - Umugaba w’ingabo ati « ndashaka ko ‘Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica ’ aza

hano »

Udukubo () dukikiza amagambo cyangwa ibimenyetso bifite icyo bisobanura cyangwa se icyo byuzuza mu nteruro. Banadukoresha iyo bashaka kwerekana uko basoma amagambo y’amavamahanga aruhije gusoma. Badukoresha kandi ku mazina y’ibihugu by’amahanga n’ay’uturere amenyereye kwandikwa uko avugwa mu Kinyarwanda, bashaka kwerekana uko asanzwe yandikwa mu ndimi akomokamo.

Ingero: - Meya yabwiye abaturage ko kugira ngo barwanye inzara, bagomba gushoka ibishanga

(impeshyi) yabaye ndende kwirirwa banywa bakabifasha hasi. - Einstein (Enshiteni) - Schumacher (Shumakeri) - Fraipont (Ferepo) - Cadi (Tchad) - Kameruni (Cameroun) - Wagadugu (Ouagadougou) - Akanyerezo (-) gakoreshwa ku kiganiro kugira ngo berekane iyakuranwa

ry’amagambo. Gakoreshwa kandi bakata ijambo ritarangiranye n’impera y’umurongo. Banagakoresha kandi imbere n’inyuma y’interuro ihagitse.

Ingero: Mu mvugo y’abasubizanya.

- Wari wagiye he? - Kwa Migabo. - Wamusanze iwe? - Ni ho namusanze.

• mu gukata ijambo mu gihe ritarangiriye ku murongo baritangiriyeho.

37

uMWAKA WA MbERE

Urugero: - Nahuye ihene ku gasozi ndavu- - Nika. • Imbere n’inyuma y’interuro ihagitse.

Urugero:

Ejo nzajya mu misa - sinzi niba wari uzi ko nsigaye njyayo – ntuzantegereze mbere ya saa sita.

- Udusodeko [ ] dukikiza intekerezo cyangwa insobanurobongeye mu mvugo isobanura amagambo y’undi.

Urugero: - Yaravuze ati « sinshobora kurara ntariye inkoko [ayo yari amirariro] keretse narwaye ».

INGINGO YA 23

Inyuguti nkuru ikoreshwa:

- Mu ntangiriro y’interuro.

Urugero: Isuka ibagara ubuntu ni akarenge.

- Nyuma y’akabago, y’akabazo, na nyuma y’agatangaro.

Ingero: Twese duhagurukire kujijuka. Wabigeraho ute utazi gusoma? Ntibishoboka. Ntoye isaro ryiza shenge wee! Reka njye kuryereka nyogokuru. - Ku nyuguti itangira amazina y’amezi.

Urugero: Ugushyingo gushyingira Ukuboza

- Ku nyuguti itangira amazina bwite y’abantu n’aya’ahantu.

Urugero: Rutayisire atuye i Butare hafi y’Akadahokwa

- Ku nyuguti itangira amazina y’imirimo, ay’inzego z’imirimo n’ay’amashyirahamwe.

Ingero: Meya runaka.

Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye. Umuryango Gatolika w’Abakozi. - Ku nyuguti itangira amazina y’impamyabushobozi, ay’icyubahiro, n’ay’ubwenegihugu.

38


Ingero: Dogiteri kanaka

Papa Piyo

Komini Nyarugenge

Abanyarwanda n’Abarundi

UMUTWE WA VIII

Ibimenyetso bigaragaza ubutinde n’imiterer y’amasakuMu myandikire ya gihanga (mu mashuri no mu bushakashatsi), imiterere y’amasaku igaragazwa n’agasharu ndyomoso (^) kameze nk’agatemeri ku masaku nyejuru, ku masaku nyesi nta kimenyetso bakoresha.

Ubutinde bugaragazwa n’inyajwi ebyiri zikurikiranye ku migemo miremire.

39

Icyumweru cya mbere

Inzovu na Rusake

UMUTEGURO W’ISOMOIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusoma umwandiko badategwa, baranguruye ijwi, bubahiriza utwatuzo n’iyitsa.

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA

ICYO ABANYESHURI BAKORA ICYITONDERWA

INTANGIRIRO

1. Kubaza abanyeshuri niba hari imigani miremire bazi.

ISOMO RISHYA

2. Gusomesha bucece Kubaza ibibazo rusange ku mwandiko

3. Gusoma umugani wose asobanura amagambo mashya

4. Kubwira abanyeshuri gusoma umwe umwe

5. Kubaza abanyeshuri ibibazo ku mugani wasomwe.

6. Kubaza abanyeshuri kuvuga muri make ibiri mu mugani yasomwe bakurikiza inyurabwenge

1. Kuvuga imigani miremire bazi.

Ingero: Umukobwa wo mu gisabo

Bwiza

Nyangufi na bakuru be

2. Gusoma bucece Gusubiza ibibazo rusange ku mwandiko

3. Gukurikira uko mwarimu asoma

4. Gukurikira igihe mwarimu asobanura amagambo.

5. Gusoma umwe umwe, igika ku kindi

6. Gusubiza ibibazo ku mugani wasomwe. Kuvuga muri make ibiri mu mugani yasomwe bakurikiza

Inyurabwenge.

40



ICYO ABANYESHURI BAKORA ICYITONDERWA

IHAMYANTEGO

1. Kubwira abanyeshuri gusoma baranguruye ijwi, badategwa kandi bubahiriza utwatuzo.

2. Gukosora aho abanyeshuri batasomye neza.

3. Gushima abasomye neza no gutera abatabishoboye kugira ngo ubutaha bazasome neza.


1. Gutega amatwi ibisobanuro bya mwarimu.

2. Gusoma umwe umwe abandi bakurikira.

3. Kumva ibyo mwarimu abakosoye bagasubiramo aho batasomye neza.

Gusoma baranguruye ijwi, badategwa kandi bubahiriza utwatuzo.

41

Isomo rya kabiri

Umwandiko: Inzovu na Rusake

InyunguramagamboIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri basobanukiwe amagambo akomeye ari mu mwandiko bashobora gukora interuro zirimo ayo magambo.


IYIBUTSASOMO

0. Kubaza abanyeshuri ibibazo ku mugani wasomwe mu isomo riheruka.

1. Ni nde watwibutsa umugani twasomye ubushize?

2. Rusake yari ifite ikihe kibazo?

3. Ni ikihe kibazo inzovu yariifte?

4. Ibibazo bya Inzovu na Rusakebyakemutse bite?

0. Gusubiza ibibazo ku mugani wasomwe mu isomo riheruka.

1. Umugani twasomye ubushize witwa: Inzovu na Rusake.

2. Rusake yari ifite ikibazo cy’abantu bayiraga ku mutabmiko w’igiti, bo bakarara ku buriri, bakayibuza kwitorera ibigori n’amasaka kandi ari yo ibabwira ko buketye bakabyuka.

3. Inzovu yari ifite ikibazo cy’uko ibyara umwana umwe kandi ari inyamaswa nini, naho utunyamasw duto nk’imbeba tukabyara abana benshi. Na none kandi inzovuyashaka kubaza Imana impamvu izindi nyamaswa zigaburirwa ariko yo ikajya kwishakira ubwatsi mu mashyamba.

4. Ibibazo bya Inzovu na Rusakentabwo byakemutse uko zabyifuzaga kuko Rusake yasobanuriwe ko impamvu itarara ku buriri ari uko itagiraga isuku, yataga amatotori yayo aho ibonye hose. Inzovu yo yashubijwe ko kubera yaryaga byinshi cyane yagombaga

42



5. Kuvuga isomo rigiye kwigishwa uwo mwanya

ISOMO RISHYA

Inyunguramagambo

6. Gusoma igika ku gika

Gusobanura amagambo yose akomeye abana batumva.

Ingero z’amagambo akomeye

Nimunsi: Nimugoroba, bujya kwira

Isunzu: Igice gitukura kiba ku mutwe w’isake kiyitandukanya n’inkokokazi.

Kurengana: Kuzira ubusa, guhohoterwa.

Kurenganura: Gukemura ibibazo by’umuntu uzira ubusa

Ikigega: inyubako yangewe guhunikwamo imyaka.

IHAMYANTEGO

7. Kubwira abanyeshuri gukoresha amagambo amaze gusobanurwa mu nteruro.

kujya ibyishakira kandi ntiyagombagan kubyara abana benshi kuko batari kubona ibyo barya.


6. Kugenda abaza abanyeshuri amagambo batumva muri buri gika.

7. Gukoresha amagambo akomeye basobanuriwe bahimba interuro zinyuranye.

Ingero: - Isunzu: Isake yacu ifite isunzu ritukura - Ubu hari izuba ryinshi nimunsi rirazima. - Gusuzuma uko isomo ryagenze

43

Isomo rya gatatu

Guca umuganiIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora guca imigani mu Kinyarwanda

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORAIYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kuvuga muri make umugani wa Rusake n’ Inzovu. Kuvuga isomo rigiye kwigishwa uwo mwanya.

ISOMO RISHYA

Guca umugani

2. Kubwira abanyeshuri, umwe umwe guca umugani azi.

UMWITOZO

3. Kubwira abanyeshuri guca umugani.

1. Kuvuga muri make umugani wa Rusake n’ Inzovu.

2. Guca umugani

3. Guca umugani


44


Isomo rya kane

Izina bwite n’izina rusangeIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gutandukanya izina bwite n’izina rusange


INTANGIRIRO

1. Kubaza abanyeshuri kuvuga amagambo y’ikinyarwanda bazi.


ISOMO RISHYA

Amazina bwite n’amazina rusange

3. Kubwira abanyeshuriko mu magambo batanze harimo amazina.

Ingero: Yohani, ingurube, inzu

Gutanga igisobanuro cy’izina.

Inshoza y’izina

Izina ni ijambo rimwe cyangwa rirenze rimwe rivuga umuntu, ikintu, ahantu, cyangwa inyamaswa kugira ngo rigaragaze aho uwo muntu, icyo kintu cyangwa iyo nyamaswa itandukaniye n’izindi.

Izina rigaragaza icyo interuro ishingiyeho cyaba igikorwa rikora, icyo rikorerwa cyangwa se risobanura.

1. Kuvuga amagambo y’ikinyarwanda bazi.

Ingero: gukora, Yohani, ingurube, ariko, inzu, yego, oya, kinini….

2. Kwandika amagambo bazi ku kibaho.

3. Kubaza abanyeshuri kuvuga ingero z’amazina bazi.

Ingero: inka, inkoko, umuntu, Kagabo, Kigali…

45

uMWAKA WA MbERE


Ingero:

Igikorwa gikorwa n’izina

- Umuhinzi arabagara ibigori

Igikorwa gisobanurwa n’izina

- Umugabo akunda umugore

Igikorwa gikorerwa izina

- Umwana yakubiswe na se.

4. Kubwira abanyeshuri ko habaho amazina bwite n’amazina rusange.

Izina bwite

Ni izina ryihariye riranga umuntu, ahantu cyangwa ikintu rikagaragaza imitandukanire y’icyo kintu cyangwa uwo muntu, n’ibindi bisa na cyo, ni ukuvuga bihuje ubwoko.

Icyitonderwa: Amazina bwite atangizwa n’ inyuguti nkuru yaba atangiye interuro cyangwa yaba ahandi hose mu nteruro.

Ingero:

Izina rusange

Rigaragaza aho umuntu cyangwa ikintu gihuriye n’ibindi bihuje ubwoko urugero: umugabo, ikirayi, umunyeshuri na yandikishwa inyuguti ntoya iyo adatangira interuro.



- Mariya ni mwiza.

- Dutuye mu Rwanda.





46



UMWITOZO

Kubwira abanyeshuri gukora interuro zirimo amazina bwite, nyuma bagakora n’izindi zirimo amazina rusange.

Gukosora interuro zatanzwe n’abanyeshuri.

Gushimira abakoze interuro neza.

- Isahani y’umweru ni yo uwo mwana akunda kuriraho.


47


Isomo rya gatanu

Inteko z’amazinaIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gutandukanya inteko z’amazina y’ikinyarwanda


IYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kwandika interuro zirimo amazina bwite n’amazina rusaange.


ISOMO RISHYA

Inteko z’amazina

Inteko z’amazina

Amazina ni yo bashingiraho basanisha intego z’amagambo iyo bakora interuro. Isanishantego ry’amagambo rituma amazina ajya mu mirwi 16 itandukanye ari yo yitwa inteko z’amazina.

Mu rurimi iyo bakora interuro, amagambo agenda yisanisha afata intego y’ijambo ribanziriza iyo nteruro. Mu kinyarwanda naho ni ko bimeze.



- Mariya ni mwiza.

- Dutuye mu Rwanda.





- Isahani y’umweru ni yo

uwo mwana akunda kuriraho.

48



Urugero:

Umwana mwiza namubonye.

Aya magambo agize iyi nteruro yo haruguru afite uburyo agenda ahindura intego asanganywe akurikije ijambo ngengasano ari ryo umwana.

Nyamara i nteruro ikurikira irakocamye

*Umwana beza nakibonye

Kugira rero ngo dukore interuro idakocamye tugenda duhindura intego z’amagambo ayigize, dukurikije intego y’ijambo ngengamasano, ari ryo riba ritangira ineruro.

Gusaba abanyeshuri gukora interuro ngengamasano bahereye ku mazina anyuranye.

IMBONERAHAMWE Y’INTEKO Z’AMAZINA Y’IKINYARWANDA

INTEKO INDOMO Indanganteko IGICUMBI1 u- -mu - -ntu2 a- -ba- -ntu3 u- -mu- -rima4 i- -mi- -rima5 i- -ri- -riba6 a- -ma- -riba7 i- -ki- -raro8 i- -bi- -raro9 i- -n- -ka10 i- -n- -ka11 u- -ru- -dodo12 a- -ka- -kaboko13 u- -tu- -seke14 u- -bu- -taka15 u- -ku- -guru16 a -ha- -ntu

Gukora interuro zisanisha

Ingero:

- Umugore mwiza araboneka turamubona.

- Igiti kinini kiraboneka turakibona.

- Iriba rigari riraboneka turaribona.

- Ahantu heza haraboneka turahabona.

- Kureba amazina rusange ari mu gika cy’umwandiko mwandiko “Rusake n’Inzovu” bakavuga inteko abarirwamo.

Bigeze imbere y’Imana irabibaza iti “ni iki kibazanye”? Rusake iti “Nyagasani, jyewe ndi isaha y’abantu. Mbamenyesha ibihe by’umunsi, kandi nkababyutsa mbaririmbira. Ariko bo bambuza kwirira ibigori bihunguye ndetse n’amasaka. , bakaryama ku buriri mu birago bishyushye kandi byiza, jyewe n’inkokokazi zanjye bakaduha

49

uMWAKA WA MbERE


UMWITOZO

Kubwira abanyeshuri kureba amazina rusange ari mu mwandiko “Rusake n’Inzovu” bakavuga inteko abarirwamo.

Gukosora umwitozo


ibiti ngo niturareho. ” Rusake irakomeza iti “none ndashaka ngo undenganure”. Imana irabyumva iti “ba uretse”.


50

Icyumweru cya gatatu

Isomo rya karindwi

Gusesengura uturemajambo tw’izinaIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusesengura uturemajambo tw’izina


IYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kwandika interuro zirimo amazina rusange

ISOMO RISHYA

Uturemajambo tw’izina mbonera ry’ikinyarwanda

Izina mbonera ni izina rigizwe n’uturemajambo 3 ari two: indomo, indanganteko, n’igicumbi.

1. Indomo

Indomo ni akaremajambo gatangira cyangwa gaterura izina. Indomo iba igizwe n’inyajwi 1.

Mu kinyarwanda inyajwi zikora nk’indomo ni eshatu ari zo: a, i, u

Indomo

a: amazi

i:insina

u: umutima

2. Indanganteko

Indanganteko ni akaremejambo kerekana inteko izina rirmo. Indanganteko ni yo utundi turemajambo dushingiraho mu

2. Kwandika interuro zirimo amazina rusange

Ingero:

- Abana bakunda ibiryo. - Umwana afite ikaramu. - Amenyo ye ni manini. - Iryinyo rirwayr

rirababaza. - Ibyatsi bigitra ifumbire

nziza. - Inyana ziraryoha. - Ni byiza kugira impuhwe.

51

uMWAKA WA MbERE


nteruro. Nk’uko inteko z’amazina ari 16 indanganteko na zo ni 16.

3. Igicumbi

Igicumbi ni akaremajambo k’izina kadahinduka iyo rishyizwe mu nteko zitandukanye ari byo twita igoragoza.

Uko indomo iboneka

Indomo ni inyajyi iburizwamo iyo bafashe izina ibanjirije bakongeraho ijambo ribaza –ki.

Urugero:

Umwana, UMwana ki?

Cyangwa iyo izina ribanjirijwe n’ikinyazina nyereka.

Urugero:

Igiti, Kiriya i giti kiravunitse.

Na none indomo iburizwamo iyo izina ribanjirijwe n’impakanyi nta.

Urugero:

Amazi, Nta a mazi nanyoye.

Uko indanganteko iboneka

Kugira tubone indanganteko y’izina, turishyira mu nteruro isanisha.

Urugero:

Umwana munini araboneka turamubona.

Uko igicumbi kiboneka

Igicumbi kiboneka hakoreshejwe inzira y’igoragoza. Ni ukuvuga gushyira izina mu

Gukora umwitozo.

Mu gihugu cya kure habayeho umugabo amaze gushaka umugore ajya ku rugerero bakiri abageni.

Umugabo amaze kugenda wa mugore Nyirarwimo akundana n’umukire Rutamizabiri bari baturanye. Babana rwihishwa Nyirarwimo asama inda, ariko agira ubwoba bwo kuyigaragaza kuko umugabo we yari kuzaza akamusenda. Nyirarwimo ntiyizeraga cyane Rutamizabiri, bityo amusaba amafaranga yo kujya gukuzamo iyo nda kuko yayifataga nk’impanuka. Rutamizabiri amuha amafaranga, Nyirarwimo ava ku musozi wabo agenda abeshye abaturanyi ko agiye gusura


52



nteko zinyuranye, maze igice kidahinduka kikaba ari igicumbi.

Urugero:

abana nt. 2

umwana nt. 1

utwana nt. 13

akana nt. 11

icyana nt. 7

Mu ijambo abana igice kidahinduka ni –ana iyo rigoragojwe. –ana ni cyo gicumbi.

Amategeko y’igenamajwi ajyanye n’inyajwi

abana a-ba/-ana a→Ø/-j abana

umwana

utwana

akana

icyana

amenyo a-ma/-inyo a+i=e

amenyo

ubwinyo

urwinyo

icyinyo

akenyo

umwana u-mu/-ana u→w/-j umwana

umwotsi u-mu-otsi u→w/-j umwotsi

ibyatsi i-bi-atsi i→y/-j ibyatsi

imyumbati i-mi-umbati i→y/-j imyumbati

53

uMWAKA WA MbERE


Amategeko y’igenamajwi ajyanye n’ingombajwi

inyana i-n/-nyana n → ø /n-

inka i-n/- ka n → ø /n-

ihene i-n/-hene n → ø /G-

impuhwe i-n/-huhwe n→m/-h imhuwe

mh=mp impuhwe

impuha i-n/-huha n→m/-h imhuha

mh=mp impuha

iriba i-ri/-riba i- ø /-riba r → ø /G- iriba

ibuye i-ri/-buye imfura i-n/-pfura n→m/-p i-m/-pfura

pf=f mfura

insina i-n/-tsina ts=s inina

inshuti i-n/-cuti c=sh inshuti

inzara i-n/-yara n+y=z inzara

udusimba u-tu/-simba t→d/-GR udusimba

k→g igicuma i-ki/-cuma k→g/-GR igicuma

imbeba i-n/-beba n→m/-b imbeba

IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri gusesengura uturemajambo tw’amazina rusange ari mu mwandiko.

Gukosora umwitozo


54

Icyumweru cya kane

Isomo rya munani

Kwirinda sida n’izindi ndwara zifatira mu myanya ndangagitsinaIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kumenya uko sida n’zindi ndwara zandurira mu myanya ndangagitsina zandura n’uburyo bwo kuzirinda.


IYIBUTSASOMO

1. Umwandiko kuri Sida

n’izindi ndwara

zifatira mu myanya

ndangagitsina

Kugirana n’abanyeshuri

ikiganiro kigufi kiganisha ku

mwandiko cyangwa

kwitegereza no kuganira ku

mashusho yerekeye kuri sida

Gusomesha bucece

Kubaza ibibazo rusange ku

mwandiko

Gusoma umwadiko woseGusomesha igika ku kindi

Kugaragaza ingaruka za sida ku

muryango

Gusaba abanyeshuri kuvuga

uko bakiriye inyigisho iri mu

mwandiko

1. Kwitegereza amashusho akayavugaho

• Gusoma bucece

• Gusubiza ibibazo ku mwandiko

• -Gusoma igika

• Gusubiza ibibazo ku mwandiko wose

• Kuvuga inyigisho akuye mu mwandiko

• Kuvuga ingamba bafashe ngo birinde Sida

55

uMWAKA WA MbERE


ISOMO RISHYA

Uturemajambo tw’izina mbonera ry’ikinyarwanda

Izina mbonera ni izina rigizwe n’uturemajambo 3 ari two: indomo, indanganteko, n’igicumbi.

Indomo

Indomo ni akaremajambo gatangira cyangwa gaterura izina. Indomo iba igizwe n’inyajwi 1.

Mu kinyarwanda inyajwi zikora nk’indomo ni eshatu ari zo: a, i, u

Indomo

a: amazi

i:insina

u: umutima

Indanganteko

Indanganteko ni akaremejambo kerekana inteko izina rirmo. Indanganteko ni yo utundi turemajambo dushingiraho mu nteruro. Nk’uko inteko z’amazina ari 16 indanganteko na zo ni 16.

Igicumbi

Igicumbi ni akaremajambo k’izina kadahinduka iyo rishyizwe mu nteko zitandukanye ari byo twita igoragoza.

Uko indomo iboneka

Indomo ni inyajyi iburizwamo iyo bafashe izina ibanjirije bakongeraho ijambo ribaza –ki.

Urugero:

Umwana, U-Mwana ki?

Cyangwa iyo izina ribanjirijwe n’ikinyazina nyereka.

Gukora umwitozo.

Mu gihugu cya kure habayeho umugabo amaze gushaka umugore ajya ku rugerero bakiri abageni.

Umugabo amaze kugenda wa mugore Nyirarwimo akundana n’umukire Rutamizabiri bari baturanye. Babana rwihishwa Nyirarwimo asama inda, ariko agira ubwoba bwo kuyigaragaza kuko umugabo we yari kuzaza akamusenda. Nyirarwimo ntiyizeraga cyane Rutamizabiri, bityo amusaba amafaranga yo kujya gukuzamo iyo nda kuko yayifataga nk’impanuka. Rutamizabiri amuha amafaranga, Nyirarwimo ava ku musozi wabo agenda abeshye abaturanyi ko agiye gusura


56



Urugero:

Igiti, Kiriya i giti kiravunitse.

Na none indomo iburizwamo iyo izina ribanjirijwe n’impakanyi nta.

Urugero:

amazi, nta a mazi nanyoye.

Uko indanganteko iboneka

Kugira tubone indanganteko y’izina, turishyira mu nteruro isanisha.

Urugero:

Umwana munini araboneka turamubona.

Uko igicumbi kiboneka

Igicumbi kiboneka hakoreshejwe inzira y’igoragoza. Ni ukuvuga gushyira izina mu nteko zinyuranye, maze igice kidahinduka kikaba ari igicumbi.

Urugero:

abana nt. 2

umwana nt. 1

utwana nt. 13

akana nt. 11

icyana nt. 7

Mu ijambo abana igice kidahinduka ni –ana iyo rigoragojwe. –ana ni cyo gicumbi.

IHAMYANTEGO


57

uMWAKA WA MbERE


Gukosora umwitozo


58

Icyumweru cya gatanu

Isomo rya cyenda

Ubwoko bw’interuro n’uturango twazoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kumenya ubwoko bw’interuro n’uturango twazo ndetse no gukora interuro zitandukanye.


INTANGIRIRO

1. Kubwira abanyeshuri kuvuga interuro bashatse, bakazandika ku kibaho.

ISOMO RISHYA

Kuvuga ubwoko bw’interuro n’uturango twazo.

Amoko y’interuro

Interuro zifite amoko ane bitewe n’imvugiro abaganira baba barimo.

Interuro ihamya, interuro ibaza, interuro itangara, n’interuro itegeka.

a) interuro ihamya Interuro ihamya ikoreshwa iyo uganira

avuga ibitekerezo bye. Interuro ihamya isozwa n’akabago. Urugero: Yohani ni umuhungu.

b) interuro ibaza Iyi nteruro ibaza ikoreshwa n’umuntu

iyo ashaka kugira icyo amakuru akura ku uwo bavugana ku ngingo runaka. Interuro ihamya isozwa n’akabazo.

Urugero: Uvuye he?

1. Kuvuga interuro bashaka no kuzandika ku kibaho.

Ingero:

- Umugore ni umutima w’urugo.

- Uvuye he wa mukobwa we?

- Mbega akazu keza!

59

uMWAKA WA MbERE


c) interuro itangara

Interuro itangara ni interuro ko uvuga ashimishijwe cyangwa atunguwe n’ibyo abwiwe cyangwa abonye. Interuro itangara isozwa n’agatangaro

Mbega umukobwa ngo araba ihoho!

d) interuro itegeka Interuro itegeka ikoreshwa n’umuntu

ushaka ko uwo bavugana akora ibyo amabwiye. Iyi nteruro nayo isozwa n’agatangaro.

Urugero:

Jya ku ishuri!

Imikoreshereze y’inyuguti nkuru n’utwatuzo

Utwatuzo: akitso, akabago n’akitso, akabago, agatangaro, akabazo……………….


Inyuguti nkuru



Urugero:

Nahuriye na we i Gasogi.

Erega twese turi intumwa!


Ingero:

Iterambere rikeneye ikoranabuhanga. Abatitabira kwiga ikoranabuhanga bazatera imbere bate? Ntibishoboka.

60



Mbega umugabo wiyahuriye umugore utari uwe! Ashobora kuba yari umurwayi.

- Ku nyuguti itangira amazina y’amezi.

Urugero: Tuzaruhuka muri Nzeri, tujye gusura nyogokuru, tugaruke mu Ukuboza.


Urugero: Kamana akora i Kigali ataha mu Bugesera


Ingero:

Meya runaka.

Minisiteri y’Uburezi. Umuryango Gatolika w’Abakozi. - Ku nyuguti itangira amazina

y’impamyabushobozi, ay’icyubahiro, n’ay’ubwenegihugu.

Ingero:

Dogiteri kanaka


Utwatuzo:

akitso

Akitso (,) gakoreshwa mu nteruro kugira ngo bahumeke akanya gato.

Urugero:

Kaje yahuye na Kajeberi yikoreye imiteja, aje amugana, aramujata.

61

uMWAKA WA MbERE


- akabago n’akitso; - Akabago n’akitso (;) bikoreshwa mu nteruro

bagira ngo batandukanye inyangingo ebyiri ziremye kimwe kandi zuzuzanya.

Urugero:

Kuba umugabo si ukumera ubwanwa; kuba umugabo ni ukugira ibitekerezo bihamye.

Akabago.


Urugero:


- Agatangaro! Agatangaro (!) gasoza interuro itangara, kagashyirwa n’inyuma y’amarangamutima.

Akabazo?

- Akabazo (?) gasoza interuro ibaza.


IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri gushyira utwatuzo ku nteruro zatanzwe.

Gukosora umwitozo



Gukora umwitozo.

- Uzagaruka ryari - Bariya baturanyi se

barakundana koko - Mbega ibitangaza - Yaravuze ati uzongera

kunkinisha tuzabonana

62


Isomo rya cumi

Gukoresha inyuguti nkuru n’utwatuzoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gukoresha inyuguti nkuru n’utwatuzo


IYIBUTSASOMO

1. Kubwira abanyeshuri gutanga interuro zibaza, zitangara…

ISOMO RISHYA

Inyuguti nkuru



Urugero:




Ingero:





1. Gutanga interuro zibaza, zitangara…

Ingero:

- Umugore ni umutima w’urugo.

- Uvuye he wa mukobwa we?

- Mbega akazu keza!

Gukora umwitozo

Nyirarwimo abwira rutamizabiri ko inda yayikuyemo, ko nta kibazo agifite. umugabo we avuye ku itabaro babana uko bisanzwe babyarana umwana w’umukobwa bamwita aline. wa mugabo wa nyirarwimo aje gusubira ku rugamba agwayo. Nyirarwimo yiberaho nk’umupfakazi, ariko nta bibazo byinshi afite kuko umugabo yari yaramusigiye imitungo ihagije. Hagati aho kandi rutamizabiri nawe yajyaga acishamo akamusura nk’umuntu bigeze gukundana, ariko akabikora

63

uMWAKA WA MbERE





Ingero:

Meya runaka.

Minisiteri y’Uburezi. Umuryango Gatolika w’Abakozi. - Ku nyuguti itangira amazina

y’impamyabushobozi, ay’icyubahiro, n’ay’ubwenegihugu.

Ingero:

Dogiteri kanaka



Amoko y’interuro



a) interuro ihamya Interuro ihamya ikoreshwa iyo uganira

avuga ibitekerezo bye. Interuro ihamya isozwa n’akabago. Urugero: Yohani ni umuhungu.

yigengesereye kugira ngo aboavandimwe b’umugabo we batamurakarira. Amaze kuba ingimbi, wa muhungu bakajya bamubwira ko bamutoye nyina wamubyaye yaramutaye, ukuri bakugira ibanga. Arangije amashuri ye muri sominari wa muhungu yakomereje kaminuza mu by’amategeko, kuko rusisibiranya wiyitaga uhagarariye ababyeyi be yamwishyuriraga ateganya ko azajya amufasha kuburana amahugu, dore ko byari byaramugize umuherwe.


64



b) interuro ibaza Iyi nteruro ibaza ikoreshwa n’umuntu

iyo ashaka kugira icyo amakuru akura ku uwo bavugana ku ngingo runaka. Interuro ihamya isozwa n’akabazo.

Urugero: Uvuye he?

c) interuro itangara Interuro itangara ni interuro ko uvuga

ashimishijwe cyangwa atunguwe n’ibyo abwiwe cyangwa abonye. Interuro itangara isozwa n’agatangaro


d) interuro itegeka Interuro itegeka ikoreshwa n’umuntu

ushaka ko uwo bavugana akora ibyo amabwiye. Iyi nteruro nayo isozwa n’agatangaro.

Urugero:

Jya ku ishuri!


Utwatuzo: akitso, akabago n’akitso, akabago, agatangaro, akabazo…


Inyuguti nkuru



Urugero:



65

uMWAKA WA MbERE


Nyuma y’akabago, y’akabazo, na nyuma y’agatangaro.

Ingero:








Ingero:

Meya runaka.

Minisiteri y’Uburezi.

Umuryango Gatolika w’Abakozi.


Ingero:

- Dogiteri kanaka - Abanyarwanda n’Abarundi

66



IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri gukoresha inyuguti nkuru aho biri ngombwa mu mwandiko.

Gukosora umwitozo


67


Isomo rya cumi na rimwe

Amagorane n’uturingushyoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kuvuga batarya amagambo, gusoma baranguruye, badategwa, kubwira abandi ibyo bafashe mu mutwe no guhanga amagorane n’uturingushyo.


INTANGIRIRO

1. Kubwira abanyeshuri gusoma bucece amagorane n’uturingushyo mu bitabo byabo.

ISOMO RISHYA

Amagorane n’uturingushyo

2. Kubaza ibibazo rusange ku

magorane n’uturingushyo

Kubasomera uturingushyo n’amagorane.

Gusobanura amagambo mashya

Gusomesha baranguruye

Gufatisha mu mutwe

amagorane n’uturingushyo

Amagorane n’uturingushyo

Amagorane

Amagorane n’imvugo ya gihanga itondekanya amagambo mu buryo bunogeye amatwi kubera isubirajwi riba riyiganjemo kandi igatanga igitekerezo gishimisha uyunva.

1. Gusoma bucece amagorane n’uturingushyo mu bitabo byabo.

Ingero z’uturingushyo n’amagorane

2. Gusubiza ibibazo rusange ku magorane n’uturingushyo.

Gutega amatwi

Amagorane

- Ibibiribiri bibiri biri mu murima wa Mubirigi.

- Igishwi kimanutse Kirinda kibinze ikirizo kirinze ko bwira no kwa Nyamutera kiti “Yemwe batindi bo kwa Nyamutera mutonora udutoki dutoto dutanu dutonze umutemeri, kiti ‘nze’ ” bati “ngo” kiti “oya” bati “awa!

- Mbonye imbogo mponga imboga

Uturingushyo

Agatereranzamba ka nyina wa Nzamba kahuye na Nzamba ngo mutahe na Nzamba.

68



Amagorane aberaho kwigisha abantu kumenya kuvuga kuko ari umwitozo mwiza wo kungikanya inyuguti zihuje imivugirwe.

Ingero:

Uturingushyo

Uturingushyo ni amagambo umusizi atondekanya ku buryo bunogeye amatwi ashaka kugira isomo atanga, kugira uwo akosora cyangwa ashaka gusetsa.

Ugero:

- Agatereranzamba ka nyina wa Nzamba kahuye na Nzamba ngo mutahe na Nzamba.

IHAMYANTEGO

Kubaza abana kuvuga amagorane n’uturingushyo bazi mu mutwe.


Gusoma umwe umwe.

Gufata amagorane n’uturingushyo mu mutwe.

Kuvuga amagorane n’uturingusho bihimbiye

69

Icyumweru cya karindwi

Isomo rya cumi na gatatu

Ubutinde nimiterere y’amasakuIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kwandika bagaragaza ahari ubutinde n’amasaku, gusoma amagambo banditse bubahiriza amasaku n’ubutinde.


IYIBUTSASOMO

Kwandika agaragaza ahariubutinde n’amasakuGusoma amagambo yanditseyubahiriza amasaku n’ubutinde

Gusoma aranguruyeyumvikanisha injyanaKuvuga umuvugo yafashe mumutwe ashize amangaGutandukanya umuvugo n’indimyandiko

Kubwira abanyeshuri kuvuga interuro bashatse, bakazandika ku kibaho.

ISOMO RISHYA


Amoko y’interuro



i) interuro ihamya Interuro ihamya ikoreshwa iyo

uganira avuga ibitekerezo bye. Interuro ihamya isozwa n’akabago. Urugero: Yohani ni umuhungu.

uvuga interuro bashaka no kuzandika ku kibaho.

Ingero:

- Umugore ni umutima w’urugo. - Uvuye he wa mukobwa we? - Mbega akazu keza!

70



j) interuro ibaza Iyi nteruro ibaza ikoreshwa

n’umuntu iyo ashaka kugira icyo amakuru akura ku uwo bavugana ku ngingo runaka. Interuro ihamya isozwa n’akabazo.

Urugero: Uvuye he? kinteruro itangara

Interuro itangara ni interuro ko uvuga ashimishijwe cyangwa atunguwe n’ibyo abwiwe cyangwa abonye. Interuro itangara isozwa n’agatangaro


k) interuro itegeka Interuro itegeka ikoreshwa

n’umuntu ushaka ko uwo bavugana akora ibyo amabwiye. Iyi nteruro nayo isozwa n’agatangaro.

Urugero:

Jya ku ishuri!


Utwatuzo: akitso, akabago n’akitso, akabago, agatangaro, akabazo……………….


Inyuguti nkuru



71

uMWAKA WA MbERE


Urugero:




Ingero:








Ingero:

Meya runaka.

Minisiteri y’Uburezi.

Umuryango Gatolika w’Abakozi.


72



Ingero:

- Dogiteri kanaka - Abanyarwanda n’Abarundi

Utwatuzo:

akitso

Akitso (,) gakoreshwa mu nteruro kugira ngo bahumeke akanya gato.

Urugero:

Kaje yahuye na Kajeberi yikoreye imiteja, aje amugana, aramujata.

- akabago n’akitso; Akabago n’akitso (;) bikoreshwa

mu nteruro bagira ngo batandukanye inyangingo ebyiri ziremye kimwe kandi zuzuzanya.

Urugero:

Kuba umugabo si ukumera ubwanwa; kuba umugabo ni ukugira ibitekerezo bihamye.

Akabago.


Urugero:


- Agatangaro! Agatangaro (!) gasoza interuro itangara, kagashyirwa n’inyuma y’amarangamutima.

- Akabazo? - Akabazo (?) gasoza interuro ibaza.


Gukora umwitozo.

- Uzagaruka ryari - Bariya baturanyi se

barakundana koko - Mbega ibitangaza - Yaravuze ati uzongera

kunkinisha tuzabonana

73

uMWAKA WA MbERE


IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri gushyira utwatuzo ku nteruro zatanzwe.

Gukosora umwitozo



74


Isomo rya cumi na kane

Umuvugo: IndyoheshabirayiIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusoma umuvugo baranguruye, gufata umuvugo mu mutwe no kuwuvuga bashize amanga kandi bakurikiza injyana, ndetse no gutandukanya umuvugo n’indi myandiko.


INTANGIRIRO

1. Kubwira abanyeshuri kuvuga amoko anyuranye y’imyandiko bazi.

ISOMO RISHYA

Kubwira abanyeshuri isomo rishya.

Umuvugo: Indyoheshabirayi

Umuvugo I

Kubwira abanyeshuri gusoma umuvugo bucece.

2. Gusoma aranguruye yumvikanisha injyana.

3. Gusobanura amagambo yose akomeye ari mu muvugo.

Ingero:

- Igikoroto: ikintu kinini, kibyibushye

- Rwa muturagara ku bijumba: irya ibijumba byinshi cyane yarangiza ntive aho iri, ikaryama.

1. Kuvuga amoko anyuranye y’imyandiko bazi.

Ingero:

- Imyandiko isanzwe; - Imbwirwaruhame; - Imuvugo; - Ibyivugo…

2. Gusoma umuvugo bucece.


75

uMWAKA WA MbERE


Imicanda: izikiri ibibwana

Kongera gusoma aranguruye.

Kubwira abanyeshuri gusoma bakurikije injyana.

4. Gufasha abanyeshuri gufata umuvugo mu mutwe, basubiramo inshuro nyinshi, umukarago umwe ku wundi.

IHAMYANTEGO

5. Kubwira abanyeshuri kuvuga igice cy’umuvugo bafashe mu mutwe

Gukosora umwitozo



4. Gusoma bakurikije injyana.

Kuvuga umuvugo yafashe mu mutwe ashize amanga

5. Gukora umwitozo.

76

Umwaka wa mbere

Igihembwe cya kabiri

Icyumweru cya mbereIsomo rya cumi na gatandatuUmwandiko: Ibintu ni ubusa ko Mwungeli wa Nyankaka

Intego: Isomo rirarangira abanyeshuri bamenye indangamuco n’ingingo z’amateka y’u Rwanda bikubiye muri uyu mwandiko.


IYIBUTSASOMO

1. Kubwira abana kuvuga umuvugo Indyoheshabirayi.

ISOMO RISHYA

2. Kubwira abanyeshuri isomo rishya Gusomesha bucece.

Gusoma umwandiko wose

3. Gusomesha umwandiko igika ku kindi hasobanurwa amagambo mashya

Kubaza ibibazo rusange ku mwandiko.

1. Mwungeri yamenyanye ate n’umugoe we?

2. Imana yasabye iki umugore wa Mwungeri kugira ngo ubukire bwabo buzakomeze?

3. Ubutunzi bwabo bwagiye bute?

1. Kuvuga umuvugo

2. Gusoma bucece. Gukurikira uburyo mwarimu asoma.

3. Gusoma umwandiko igika ku kindi.

Gusubiza ibibazo ku mwandiko.

1. Bamenyanye agiye Mwungeri ashaka aho gucumbika.

2. Kugira ngo ubukire bwabo buzakomeze, Imana yasabye umugore wa Mwungeri kuyoboka i bwami, akabakeza, no kutazahemukirana n’umugabo we.

3. Ubutunzi bwabo bwarigise ari uko umugore wa Mwungeri amuhemukiye akaryamana n’undi mugabo, Mwungeri yaragiye mu ishyamba.

77

uMWAKA WA MbERE


4. Gusaba abanyeshuri gutahura mu Mwandiko indangamuco n’ingingo z’amateka ziri mu mwandiko.

5. Gusaba abanyeshuri kuvuga inyigisho bakuye mu mwandiko

ISUZUMABUMENYI

6. Kubwira abanyeshuri guhina umwandiko mu mirongo icumi.


4. Gutahura mu mwandiko indangamuco n’ingingo z’amateka ziri mu mwandiko.

Ingingo z’amateka ziri mu mwandiko

- Kujya gukeza i bwami; - Kera habagaho abaja n’abagaragu.

Indangamuco ziri mu mwandiko:

- Ubukwe bwa Kinyarwanda; - Ubworozi bw’inka; - Ibikoresho byo mu bworozi

bw’inka: ibyansi, ibisabo…5. Kuvuga inyigisho bakuye mu mwandiko.

Urugero: Kudahemukirana.

6. Guhina umwandiko

78

Umwaka wa mbere



Isomo rya cumi na kaneIngingo z’ingenzi n’iz’ingereka mu mwandiko

Intego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kugaragaza ingingo z’ingenzi n’iz’ingereka mu mwandiko

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORAINTANGIRIRO

1. Kubwira abanyeshuri gusoma umwandiko

ISOMO RISHYA

2. Gusomesha umwandiko baranguruye, igika ku kindi.

Ibice bigize umwandiko

Umwandiko usanzwe ugizwe n’ibice bitatu ari byo: intangiriro, igihimba, n’umusozo.

Intangiriro

Intangiriro ni cyo gice kibimburira umwandiko. Umwanditsi atangira amenyesha ibyo agiye kuga ariko atabiva imuzi kuko aba ari bubivuge muri gihimba. Avuga gusa mu magambo make ashoboka cyangwa akavuga ingingo ari buvugeho mu gihimba.

Igihimba

Mu gihimba, umwanditsi avuga mu magambo arambuye ingingo zose yakomojeho mu ntangiriro. Ahara

1. Gusoma umwandiko bucece.

2. Gusoma umwandiko baranguruye, igika ku kindi.

3. Gushaka ingingo z’ingenzi mu mwandiko.

79

uMWAKA WA MbERE

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORAingingo ku ngingo, yirinda kuvanga ingingo zidafite aho zihuriye. Buri ngingo igomba kugira umuwanya wa yo. Hari abakurikiranya ingingo bava ku ziremereye kurusha izindi, bajya ku zoroheje, hakaba n’abazikurikiranya bava ku zoroheje bajya ku zirusha izndi uburemere.

Igihimba kigirwa n’umubare w’ibika runaka bitewe n’umubare w’ingingo zivugwaho.

Umusozo

Umunzuro ni cyo gice kirangiza umwandiko. Muri iki gice umwanditsi ashobora kongera kuvuga ku ngingo yari yavuze mu magambo make (ariko adasubiye mu magambo yakoresheje mu ntangiriro), ashobora gutanga umusozo cyangwa ibyifuzo bye ku ngingo amaze kuvugaho.

Intangiriro n’umusozo biba ari bigufi cyane ugereranyije n’igihimba.

Ingingo z’ingenzi z’umwandiko

3. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko ni ibitekerezo bitandukanye, bifitanye yangwa bidafitanye isano bikubiye mu mwandiko.

Ingingo z’ingereka z’umwandiko

Mu ngingo z’ingenzi habamo ingingo z’ingereka.

Ihinamwandiko

Ihinamwandiko ni uburyo bwo kuvuga cyangwa kwandika mu magambo make ibitekerezo bikubiye mu mwandiko runaka.

80


IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORAAkenshi ibivugwa cyangwa ibyandikwa mu ihinamwandiko biterwa n’uburebure cyangwa umubare w’amagambo uwsabye ko bahina uwio mwandiko ashaka.

Mu guhina umwandiko birabujijwe kurengera wandika ingingo zidafite aho zihuriye cyangwa se gusiga ingingo z’ingenzi ukandika izitari ngombwa. Mu guhina umwandiko umuntu agomba kurasa ku ntego kuko ueretse kuba baba bamuhaye igihe gito, ntagomba no kurenza umubare w’amagambo bamubajije.

IHAMYANTEGO

Guha abanyeshuri undi umwandiko bagashaka ingingo z’ingenzi ziwugiza.

Gukosora umwitozo



Gusha ingingo z’ingenzi zigiza umwandiko bahawe.

81

Umwaka wa mbere


Icyumweru cya kabiriIsomo rya cumi na gatanu

IhinamwandikoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora guhina umwandiko.


ISUBIRAMO

1. Gusomesha umwandiko.

ISOMO RISHYA

2. Guhina umwandiko afatanyije n’abanyeshuri kandi bafatiye ku ngingo zagaragajwe.

IHAMYANTEGO

3. Kubwira abanyeshuri kwandika incamake y’ibikubiye mu mwandiko bahawe.

4. Gukosora umwitozo.



1. Gusoma umwandiko.

2. Kwandika incamake y’ibikubiye mu mwandiko bahawe.

3. Kwandika inshamake y’umwandiko bahawe.

4. Gukosora ku kibaho

82

Umwaka wa mbere


Icyumweru cya gatatu Isomo rya cumi na gatandatuGusesengura uturemajambo tw’izina

Intego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusesengura uturemajambo tw’izina.


IYIBUTSASOMO

1. Kubaza abanyeshuri kwandika interuro zirimo amazina rusange.

ISOMO RISHYA







mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye

1. Kwandika interuro zirimo amazina rusange.

Ingero:

- Abana bakunda ibiryo. - Umwana afite ikaramu. - Amenyo ye ni manini. - Iryinyo rirwayr

rirababaza. - Ibyatsi bigitra ifumbire

nziza. - Inyana ziraryoha. - Ni byiza kugira

impuhwe.

83

uMWAKA WA MbERE


imfura i-n/-pfura n→m/-p i-m/-pfura

pf=f imfura







IHAMYANTEGO

2. Kubwira abanyeshuri gusesengura uturemajambo tw’amazina rusange ari mu mwandiko.

Gukosora umwitozo



2. Gusesengura amazina rusange aciyeho akarongo.

bana tujye tugira impuhwe. Tureke ingeso abantu benshi badukanye aho buri wese akunda udukoresho twe. Abatunze inka n’ihene zijya ziguma mu ntizone imyaka y’abaturanyi nk’ibishyimbo, insina, ndetse ntizangize n’amariba tuvomaho. Abahekenyera amenyo ababagira inama nabo nibabireke.

84


Icyumweru cya kane

Isomo rya cumi na karindwiIbisakuzoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusesengura uturemajambo tw’izina


IYIBUTSASOMO

1. Kubwira abanyeshuri kuvuga uturingushyo na byendagusetsa bazi.

ISOMO RISHYA







mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


1. Kuvuga uturingushyo na byendagusetsa bazi.

- So ni nde? -Kazitunga

85

uMWAKA WA MbERE


pf=f imfura







IHAMYANTEGO

2. Kubwira abanyeshuri gusesengura uturemajambo tw’amazina rusange ari mu mwandiko.

Gukosora umwitozo



2. Gusesengura amazina rusange aciyeho akarongo.


86


Icyumweru cya kaneIsomo rya cumi n’umunaniIbisakuzoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusubiza ibisakuzo no gushaka ibisakuzo byabo.

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO ABANYESHURI BAKORAIYIBUTSASOMO

1. Kubwira abanyeshuri kuvuga amagorane bazi

ISOMO RISHYA

2. Gutera abanyeshuri ibisakuzo Gutanga ingero izindi ngero z’ibisakuzo

Sakwe sakwe!

Aho wabereye warabonye?

Karakurizaga karakurutaga wa duri we?

Nkuruye umugozi ishyamba rirahubangana!

Kuba aharengeye si ko kumva!

Zagarika amahembe ntiwamenya iyo nyoko yakowe!

Tuvuyemo umwe ntitwarya!

IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri guhanga ibisakuzo

Gukosora umwitozo


1. Kuvuga amagorane bazi bazi.

Ingero:

2. Ibibiribiri bibiri biri mu murima wa Mubirigi.

- Igishwi kimanutse Kirinda kibinze ikirizo kirinze ko bwira no kwa Nyamutera kiti “Yemwe batindi bo kwa Nyamutera mutonora udutoki dutoto dutanu dutonze umutemeri, kiti ‘nze’ ” bati “ngo” kiti “oya” bati “awa!

Gusubiza ibisakuzo bahawe

bakoresheje inyurabwenge.

Ingero:

Soma!

Ubukumi bwa so na nyoko.

Akanyarirajisho.

Inzara y’umusore.

Umwumba w’insina.

Ingara z’iminyinya.

Ishyiga.

Gushakisha ibisakuzo

87


Icyumweru cya kane

Isomo rya cumi na n’umunaniImigani y’imigenuranoIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gushakisha imigani y’imigenurano, kuyisobanura no kuyikoresha mu mvugo.


IYIBUTSASOMO

1. Kubwira abanyeshuri guhana ibisakuzo bazi.

ISOMO RISHYA

Imigani migufi

Gutanga ingero z’ imigani migufi

Ingero z’imigani y’imigenurano

Uwiba ahetse aba abwiriza uri mu mugongo.

Igisobanuro: Ntugakore ibintu bibi abana bakureba kuko na bo uzaba ubigisha gukora nabi

Uguhiga ubutwari muratabarana.

Igisobanuro: Iyo umuntu akwishongoyeho ngo akurusha gukora ibi n’ibi byaba byiza muhiganwe bikagaragazwa n’ibyo mukoze.

Utazi ubwenge ashima ubwe.

Igisobanuro: Uyu mugani ushaka kuvuga ko umuntu udafite icyo azi ari we ubona arata ibyo azi aho kugira ngo areke abandi bamwigishe ibyo bazi.

1. Gusakuza.

Ingero:

Aho wabereye warabonye?

Karakurizaga karakurutaga wa duri we?

Nkuruye umugozi ishyamba rirahubangana!

Kuba aharengeye si ko kumva!

Zagarika amahembe ntiwamenya iyo nyoko yakowe!

Tuvuyemo umwe ntitwarya!

88



Umukobwa aba umwe agatukisha bose.

Igisobanuro: Umuntu umwe mu itsinda runaka ry’abantu iyo akoze ikosa usanga ryitirirwa rya tsinda ryose.

Inyana ni iya mweru.

Igisobanuro: Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu ukora ibikorwa bibi abamubyaye na bo bakaba barakoraga ibikorwa nk’ibyo.

Findi findi irutwa na so araroga.

Igisobanuro: Aho gukeke umuntu ibyo udafitiye gihamya ukagenda umubwira abandi, wamwegera ukabimwibwirira akaguha ibisobanuro ukava ku izima.

Utaranigwa agaramye agira ngo ijuru riri hafi.

Igisobanuro: Uyu mugani ushaka kuvuga ko umuntu utarahura n’ikibazo runaka atekereza ko aramutse ahuye na cyo yagikemura nta ngorane.

Urwishigishiye ararusoma

Igisobanuro: Uyu mugani ushaka kuvuga ko iyo umuntu yikururiye ibibazo abizi neza agomba kwemera guhangana n’ingaruka bimugizeho.

Ushaka inkama arya nka zo

Igisobanuro: Uyu mugani ushaka kuvuga ko iyo umuntu ashaka ikintu cyiza agomba kukigeraho arushye, nta wakwicara ngo ibintu bimwizanire adakoze.

• Gusaba abanyeshuri gutanga

ibisobanuro by’imigani

yatoranyijwe

89

uMWAKA WA MbERE


• Kubasaba gushakisha imigani

migufi

• Gusobanura imikoreshereze y’imigani migufi.

Gusobanura imigani migufi

• Gushakisha imigani migufi

• Gukora imyitozo yo kuzuza

imigani migufi ituzuye

yahawe.

IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri gutanga ibisobanuro by’imigani bahawe.

Kubwira abanyeshuri kuzuza imigani yatanzwe igice.

Kubwira abanyeshuri gutanga imigani bazi.

Gukosora umwitozo



Gutanga ibisobanuro by’imigani bahawe.

Ingero:

- Nyamwanga kumva ntiyanze kubona.

- Gira so yiturwa indi. - Kora ndebe iruta vuga

numve.

Guzuza imigani yatanzwe igice.

Ingero:

- Ukwanga atireste agira ngo…

- Urukwavu rukuze… - Usize inyama ku ishyiga

akayisanga… - Uriye umusaza… - Agasozi kamanutse

inka… - Akebo kajya… - Ugiye i Buryasazi… - Uko ureze umwana…

Gutanga imigani bazi.

90

Igihembwe cya kabiriIcyumweru cya gatanu

Isomo rya cumi n’icyendaNteraIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gutandukanya ntera n’andi magambo y’ikinyarwanda, kugaragaza uturemajambo twayo n’amategeko y’igenamajwi.


IYIBUTSASOMOKubwira abanyeshuri gukora interuro zisanisha. ISOMO RISHYANteraNtera ni ijambo rishishingiye ku ndangasano no ku gicumbi. Ntera iherekeza izina cyangwa irindi jambo ikavuga imitere cyangwa imimerere yaryo. Ntera ishobora kujyana n’izina cyangwa ikarisimbura. Ntera isanishwa n’izina kandi iboneka mu nteko zose. Ibitandukanya izina na ntera.

Izina Ntera Rigira mu nteko ryagenewe

Ijya mu nteko zose

Rigira indanganteko Igira indangasanoAmazina agira ibicumbi bitabarika

Ntera zigira ibicumbi bibaze

Izina ni ijambo ngengamasano mu nteruroUrugero: Umugabo munini araboneka turamubona. Ubwato bunini buraboneka turabubona.

Ntera ifata isano igendeye ku izina (isanishwa n’izina mu nteruro)

Urugero: Umugabo munini araboneka turamubona. Ubwato bunini buraboneka turabubona.

Gukora interuro zisanisha.

Ingero:

- Umugabo munini araboneka turamubona.

- Igiti gito kiraboneka turakibona.

- Akarima gato karaboneka turakabona.

91

uMWAKA WA MbERE


Uturango twa ntera

Ntera igira igizwe n’indangasano n’igicumbi, ariko iyo isimbuye izina igira indomo.

Urugero:

Umugabo munini turamubona.

Umunini turamubona.

Ibicumbi bya ntera

Ntera zifite ibicumbi kamere n’ibicumbi nkomoka.

Ibicumbi kamere bya ntera ni ibi bikurikira:

/-bi /-re(re)

/-tagatifu

/-tindi

/-to (toya)

/-zima

/-inshi

/-taraga

/-bisi

/-gari

/-gufi

/-iza

/-ke

/-nini

/-sa

/-shya

/-hire

/-kuru

/-ni

92



Ibicumbi nkomoka bya ntera ni ibi bikurikira:

Ku mizi ya ntera dushobora kongeraho imisuma tukabona ibicumbi nkomoka.

/-gufi; /-gufiya

/-to; /- toya

/-ni; /-niya

/-ninya; /-nzinya; /-nyuru; /-nuru; /-nuya; /-nuyu; /-nzunyu;/-nzuguru; /-nzugunyu; /-nzuguru; /- onyine≈ /-enyine

Ntera mburabuzi

Ntera mburabuzi ni ntera zijyana n’amazina yagenwe.

/-angu ≈ /- ango (bisobanura kudakora icyo ugenewe)

inda nyangu

inshuro nyangu

/-hanya

Umuhoro muhnay uteme ibizarara. (Ibihuru)

/-itumo

Umurimo mwitumo (umurimo umuntu yiyemeje gukora kugeza awurangije)

/- kurambere

Igiti gikurambere

/-oro

Inyoni nyoro ntitora mu ruhuri.

/-rizi

93

uMWAKA WA MbERE


Umwana murizintakurwa urutozi.

/-rinzi

Umumarayika murinzi

/-mu (soma kimwe n’ « umugore »)

Inkungu nyumu (inkungu soma kimwe n’ « umwami »): inyota ikaze

Amagambo adahinduka akora kimwe na ntera

Ingero:

igitsina gabo (gore)

igihindu gembe

umukungu jumba

amaso nkanu

umusaza rukukuri

umuco nyarwanda

Ibicumbi bya ntera byisubiramo

Iyo igicumbi ntera yisubiyemo ntigire icyo ihindukaho ierema amagambo abiri, ariko iyo ibice byayo bisubiwemo hakagira igihinduka birema ijambo rimwe.

Ingero:

Amazi mabimabi

Umuzungu musamusa

Ibishyimbo bikebike

Ibirayi binibini

Nyamara:

94



Udutugori dutoto

Imyenda mishyashya

Amategeko y’igenamajwi muri ntera

abana beza ba-/-iza a+i=e beza

ibiti byiza bi-/-iza i→y/-J byiza

amazi menshi ma-/-inshi a+i= e menshi

ibigori byinshi bi-/- inshi i →y/-J byinshi

inka nziza nzi-/-iza muri nt 9, 10 indangasano ya /-iza ni nzi ntiwakita ny kuko utashobora gutandukanya inyibano n’inzibano

inzu ndende n-/-re- n- /-re r→d/n- ndende

igiti kirekire ki-/-re-ki-/-re kirekire

udutoki dutoto tu-/-to-/-to t→d/-G

IHAMYANTEGO

Kubwira abanyeshuri:

- guca akarongo kuri ntera ziri mu mwandiko;

- kugaragaza uturemajambi tw’izo ntera; - kugaragaza amategeko y’igenamajwi.

Gukosora umwitozo



Gukora umwitozo bahawe.

Joriji Baneti yagiraga amatwi mabi.

Ntiyumvaga neza ibyo yabwirwaga. Nyina amubwiye gushikura urugi, ararukura, ararwikorera, arutererana umusozi muremure. Ageze mu mpinga ahura n’ibisambo byibye amafaranga menshi, abonye bikiri ku ntera ndende, yurira igiti kinini. Anyariye ibisambo bikeka ko bibonye amazi meza aturutse mu ijuru ritagatifu.

95


Icyumweru cya gatandatu

Isomo rya makumyabiriUmwandiko: Uburinganire n’ubwuzuzanye Intego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashora kugaragaza ibyiza by’uburinganire n’ubwuzuzanye, n’ingorane zikomoka ku ivangura rishingiye ku gibitsina.


INTANGIRIRO

Kuganiriza abanyeshuri ku mirimo itandukanye bafashamo ababyeyi babo.

Kubaza abanyeshuri niba hari imirimo mu ngo zabo baharira abakobwa indi bakayiharira abahungu.

Kubabaza icyo batekereza ku ivangura ry’imirimo igenewe igitsina iki n’iki.

ISOMO RISHYA

Gusomesha bucece.

Kubaza ibibazo rusange ku mwandiko

Gusomesha umwandiko wose baranguruye

Gusomesha umwandiko igika ku kindi asobanura amagambo mashya

Gusaba abanyeshuri kuvuga inyigisho bakuye mu mwandiko

Kubaza abanyeshuri ingaruka z’ivangura ku muryango nyarwanda.

Kuvuga imirimo itandukanye bafashamo ababyeyi babo.

Gusubiza ibibazo ku mirimo ikorwa n’abahungu n’ikorwa n’abakobwa.

Gusubiza ibibazo ku ivangura ry’imirimo igenewe igitsina iki n’iki.

Gusoma umwandiko bucece.

Gusubiza ibibazo rusange ku mwandiko

Gusomesha umwandiko wose baranguruye

Gusoma umwandiko igika ku gika

Kuvuga inyigisho bakuye mu mwandiko

Gusubiza ibibazo ku ngaruka z’ivangura ku muryango nyarwanda

96



Gusaba abanyeshuri kugaragaza icyo bakora ngo uburinganire butezwe imbere.

Kubwira abanyeshuri gusoma bucece badahwihwisa.

Kubwira abanyeshuri gusomera abandi baranguruye, yubahiriza utwatuzo n’iyitsa.

Kubwira abanyeshuri kuvuga inyigisho yakuye mu mwandiko.

Gusaba abanyeshuri gubiza ibibazo ku mwandiko.

IHAMYANTEGO

Gusaba abanyeshuri kuvuga ingaruka z’ivangura ku muryango nyarwanda.

Gusaba abanyeshuri kugaragaza ingamba bafata ngo uburinganire n’ubwuzuzanye bigerweho.

Gukosora umwitozo


Kugaragaza icyo bakora ngo uburinganire butezwe imbere.

Gusoma bucece badahwihwisa.

Gusomera abandi aranguruye, yubahiriza utwatuzo n’iyitsa.

Kuvuga inyigisho yakuye mu mwandiko.

Gusubiza ibibazo ku mwandiko.

Kuvuga ingaruka z’ivangura ku muryango nyarwanda.

Kugaragaza ingamba bafata ngo uburinganire n’ubwuzuzanye bigerweho


97



Isomo rya makumyabiri na rimweUbumwe n’ubwiyungeIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora kugaragaza akamaro gatandukanye k’umuco w’amahoro n’ubworoherane.


IYIBUTSASOMO

Kuvugira mu ruhame, ashize amanga kandi atanga ingingo zifatika

Gutanga ibitekerezo bye bwite ku nsanganyamatsiko yahawe Impaka ku

muco w’amahoro

n’ubworoherane

Gutanga insanganyamatsiko igibwaho impaka

Kuyisobanura

Kurema amatsinda y’abanyeshuri

Gusaba buri tsinda kwitoramo

Umuvugizi

Gutanga amabwiriza agenga impaka: gusaba ijambo, kwirinda amahane, agasuzuguro, imvugo isesereza

Kubasaba kujya impaka ku nsanganyamatsiko mu matsinda no gutangaza ibyagezweho

98



Gusaba ijambo mbere yo kuvuga

Kuvuga nta mahane, nta gasuzuguro

Gukoresha imvugo idasesereza

Gutanga ibitekerezo bye ku

Nsanganyamatsiko

Gusubiza ibibazo bya bagenzi be ashimangira igitekerezo cye

IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



99



Isomo rya makumyabiri na kabiriInkuru ishushanyije: Kujya impakaIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gusobanura ibikubiye mu nkuru ishushanyije no kwikoreara nkuru ishushanyije ubwabo.


• Gusobanura inkuru ahuza amashusho n’amagambo mu buryo bw’ inyurabwenge.

• Kugaragaza inyigisho iri mu nkuru

Inkuru ishushanyije • Kwerekana amashusho no

kubasaba kuvuga mu magambo make ibyo babona

• Gusomesha bucece

• Gusomesha barangurura

• Kubaza ibibazo bigaragaza isano iri hagati y’amashusho n’amagambo.

• Kubaza inyigisho bakuye mu nkuru n’ingamba bafashe.

• Gusaba abanyeshuri gukina iyo nkuru

• Kuvuga mu magambo make ibyo babona ku mashusho.

• Gusoma bucece bahuza amashusho n’amagambo.

100



• Gusoma baranguruye.

• Kuvuga isano iri hagati y’amashusho n’amagambo

• Kuvuga inyigisho bakuye mu nkuru

• Gukina bigana iyo nkuru

IYIBUTSASOMO

ISOMO RISHYA

IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



Abahekenyera amenyo ababagira inama nabo nibabireke.

101


Icyumweru cya munani

Isomo rya makumyabiri na gatatuIhimbamwandiko: Uburinganire n’ubwuzuzanyeIntego: isomo rirarangira abanyeshuri bashobora guhanga umwandiko ku nsanganyamatsiko ziandukanye: uburinganire, sida n’izindi ndwara z’ibyorezo, no ku muco w’amahoro.


Icya munani Guhanga umwandiko yubahiriza inyurabwenge, injyabihe n’imyandikire yemewe y’ikinyarwanda

Ihangamwandiko ku nsanganyamatsiko zikurikira:

indwara z’ibyorezo na Sida

uburinganire n’ubwuzuzanye

umuco w’amahoro

• Gutanga insanganyamatsiko

• Kuyisobanura

• Gusaba uhanga gukusanya ibitekerezo abyandika.

• Gutanga umukoro wo guhanga inkuru ishushanyije

• Gusesengura insanganyamatsiko yahawe

Kuvuga uturingushyo na byendagusetsa bazi.

102



• Gukusanya ibitekerezo

• Guhitamo iby’ingenzi akabyandika

• Guhanga inkuru ishushanyije

IYIBUTSASOMO

Kubwira abanyeshuri kuvuga uturingushyo na byendagusetsa bazi.

Gusubiza ibisakuzo yahawe akoresheje inyurabwenge

• Gushakisha ibisakuzo

ISOMO RISHYA







mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


Gusesengura amazina rusange aciyeho akarongo.


103

uMWAKA WA MbERE


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



104


Icyumweru cya munani

Isomo rya makumyabiri na kaneUbutinde n’imiterere y’amasakuIntego: Isomo rirarangira abanyeshuri bashobora gushyira amasaku ku nteruro bubahiriza ubutinde n’ububanguke bw’imigemo.


Icya mbere • Kuvuga bimwe mu bidukikije n’akamaro kabyo

• Kuvuga ingaruka ziterwa no kwangiza ibidukikije

Umwandiko ku

bidukikije


• Kubaza ibibazo rusange ku mwandiko

• Gusomesha umwandiko wose baranguruye

• Gusomesha umwandiko igika ku kindi asobanura amagambo mashya

• Kubaza abanyeshuri ingaruka ziterwa no kwangiza ibidukikije

• Gusoma bucece

• Gusomera abandi aranguruye kandi yubahiriza utwatuzo n’iyitsa

• Gusubiza ibibazo byabajijwe ku mwandiko

Kuvuga uturingushyo na byendagusetsa bazi.

Gusesengura amazina rusange aciyeho akarongo.


105

uMWAKA WA MbERE


• Kuganira ku ngaruka ziterwa no kwangiza ibidukikije

IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


106



pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



107

Igihembwe cya gatatu

Icyumweru cya mbere

Isomo rya makumyabiri na gatanuMigambi umwana w’amatsiko

IGIHE ICYO MWARIMU AKORA ICYO UMUNYESHURI AKORA


• Kuvuga ingaruka ziterwa no kwangiza ibidukikije Umwandiko ku

bidukikije






• Gusoma bucece



• Kuganira ku ngaruka ziterwa nokwangiza ibidukikije

108



IYIBUTSASOMO


Gusubiza ibisakuzo yahawe akoresheje inyurabwenge • Gushakisha ibisakuzo

ISOMO RISHYA







mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura insina i-n/-tsina ts=s inina


109

uMWAKA WA MbERE




k→g igicuma i-ki/-cuma k→g/-GR igicuma imbeba i -n/-beba n→m/-b imbeba

IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



110

Guhanga umwandikoIGIHE ICYO MWARIMU AKORA



Umwandiko ku

bidukikije






• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







111

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



112

Uburinganire n’ubwuzuzanye




Umwandiko ku bidukikije






• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







113

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



114

Kwangiriza ibidukikije bifite ingaruka ku buzima bwacu




Umwandiko ku

bidukikije






• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA





115

uMWAKA WA MbERE




mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



116

Urwenya, byendagusetsa










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







117

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



118

Dukunde umurimo










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







119

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



120

Uturemajambo tw’izina mbonera










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







121

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



122

AMATEGEKO Y’IGENAMJWI AJYANYE N’INGOMBAJWI










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA






123

uMWAKA WA MbERE



mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



124

IMPAKA










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







125

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



126

UMUCO NYARWANDA: KWAMBARA, KWIRIMBISHA, KWIDAGADURA










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA





127

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



128

IBARUWA ISANZWE










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







129

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



130

MUVUYE IMBERE










• Gusoma bucece




IYIBUTSASOMO




ISOMO RISHYA







131

uMWAKA WA MbERE


mh=mp impuhwe


mh=mp impuha


ibuye i-ri/-buye


pf=f imfura







IHAMYANTEGO


Gukosora umwitozo



132

Ibitabo n’nyandiko zindi zifashishijweBizimana S Imiterer y’ikinyarwanda I, amajwi, amagambo n’interuro IRST, Butare, 1998

BIZIMANA, S. (19) Imitere y’ikinyarwanda, amajwi, amagamb, n’interuro, Igatabo

Cadiou, Yves, Le kinyarwanda, Etude de morpho-syntaxe, Louvain, BIG, 1985

Cadiou, Yves, Le kinyarwanda, Etude linguistique, Paris, SELAF, 1983

COUPEZ André Abrégé de grammaire Rwanda, BUTARE, INRS, 1980 (2 tomes)

EDITIONS BAKAME, IKIBONEZAMVUGO 2009

GORDON, P. M. (2002) English Grammar for Schools.

http/www. nyarwanda. dk

IGIRANEZA, Theodomir, Ikinyarwanda, ikibonezamvugo, iyigantego, inshoza y’inshinga nyarwanda, Kigali, MINEPRISEC, 1990.

JOVANET, Le Kinyarwanda, langue bantu du Rwanda, étude linguistique, Paris, SELAF, 1983

JOVANET, Modèle informatise du traitement des tons- domaine bantu, Paris, SELAF 1987s

JOVANET, Prosodologie et phonologie non linéaire Paris, SELAF, 1985

KAGAME, A. Indyoheshabirayi muri http/www. Inyarwanda. dk

KIMENYI, Alexandre, Relational grammar of Kinyarwanda Los Angeles, 1980

KIMENYI, Alexandre, Tonal grammar of Kinyarwanda, autosegmental and metrical analysis, New York

Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye: (1988) Ikinyarwanda, umwaka wa munani,

MULIHANO, B. (1986) Ibirari by’insigamigani, MINEPRISEC, Kigali

MUTAKE Tharcisse, Imbonerahamwe y’itondaguranshinga risanzwe, Kigali, IMPRISCO, 1991

MUTAKE, T. (1991) Ikinyarwanda, Ikibonezamvugo, Imbonerahamwe y’itondaguranshinga

NSHIMAMUNGU, Eugène, Systématique verbo-temporaire du Kinyarwanda, Lille, 19…

NTAWIZERA, C. (2007) Uturango tw’umuco nyarwa\nda mu buvanganzo nyakanwa (inédit)

OVERLUDE, C. M. Apprendre la langue Rwanda, Paris, Mouton, 1975 risanzwe, IMPRISCO, Kigali

tTWIRINGIYIMANA, C. (2006) Imiterere y’ikinyarwanda, isomo ry’ikinyarwanda, KIE

Documents

IMYANDIKO MFASHANYIGISHO · 2012-09-20 · ya mbere n’iya kabiri) byandikwa mu ijambo rimwe ariko bikandikwa bitandukanye n’ibinyazina muri ngenga ya gatutu (mu nteko). 7 uMWAKA