İ L L İ Y E T N A Z A R İ Y E S İ N E D A İ R ')

1 — İlli münasebet nazar iyes i , h u k u k i lm inde geniş b i r y e r t u t a r . Tabiî i l im le rde olduğu g i b i h u k u k t a da b i r hâdisenin m u ­ayyen b i r asta i r c a m d a tereddüt olunduğu zaman ve y e rde i l l i münasebet meselesi o r t a y a çıkar ve bu münasebetin neden i b a ­re t olduğunu sorarız. Fizikî i l imler sahasındaki bu i rcaa, tab ia t hakkındaki tasavvurlarımızda b i r nizam, b i r bağ tesis edeb i lmek için muhtacız. Demek k i b u sahada i l l i ye t , b i r mum prentip

o l m a k kıymetini ha i zd i r ; ve - b u mahiyet ve kıymeti dolayısile, düşüncemizin esas mefhumlarından b i r in i l e sk i l eder . H u k u k i l ­minde de i l l i y e t , esas me fhumlar sırasına g-İrer. yan i hukukî dü­şüncenin teme l l e r inden b i r i d i r . Bu sahada da i l l i y e t , f i i l i le n e t i ­cey i b i r vahde t ha l inde yekdiğerine bağlıyan nazım b i r p rens ip ­t i r . Bu sebepled ir k i birçok şartların top luca tes ir i le husule ge­len b i r net icen in h a k i k i müessiri arandığı, yan i hang i f i i l in ya¬hut f i i l l e r in b u ne t i cey i doğurduğu tesbit o l u n m a k istendiği za* man m u h a k k a k i l l i y e t meselesi o r t a ya atılır. Y a n i bu t a k t i r d e i l l i y e t , aktüel b i r p r o b l e m d i r ve mesele şu şekilde vazed i l i r : A c a b a bu f i i l v eya f i i l ler i le mevzuubahis net ice arasında i l l i b i r münasebet k a b u l o lunab i l i r m i ? Bu sual sadece nazarî b i r

' ) F a l a r f i mtfhtırnlırU üna iy t f i o l m a y a D hukukçular ta ra l ındu d a bo

m a k a l e n i n okuBma ı ım t e m i n m a k a a ^ i l e hatı f i k i r l e r i n t e r cüme l in i r aıla hD ı -hütiin *e l a f l a n ha f l ı k a l m a y a r a k d a h a k a l a y anlaşılır h i r t r r rü ra - i h t i y a r t 1 ı J -m i j t i r . B a n B a k l a l a r d a m e t n i a anlatıl m ı ı m ı ko lay laşt ı racak i ı ıh lara d a b u

yüzden lüzum görülmüştür.

170 l>Tanbut On ivn ı i te t i H u k u k f" »V g l i m i M c r m u m

alâka celbi le ka lmaz ; b e l k i aynı zamanda çok yüksek tatbikî b i r kıymeti ha i zd i r . Çünkü umumiye t l e he rhang i b i r net icen in i l l e t i o l a rak b i r f i i l i n tesbitİne h u k u k t a biçilen kıymet, b u f i i l i n a y n i zamanda mezkûr net ice için mesuliyete esas görül m esi d i r . B u t e l a k k i n i n i fade ettiği mâna şudur: K a n u n u n net ice için tesb i t ettiği hukukî net ice lere - ayrıca düşünülmesi ge r eken k u ­sur meselesinin h a l l i mahfuz k a l m a k şartile- b u net icen in i l l e t i o l a rak görülen f i i l i işliyen kimsece katlanılmak i cabcdcr .

Bunu b i r hâdise i l e canlandırmak i s t e r i z : B i l f a r z b i r mü­zenin sa lonu t emi z l en i rken pencerey i si len, y en iden su almağa gitt iği zamanda b i r nazaretçi memur sa lona g i r i y o r . Kapının açılmasile hâsıl o l an k u v v e t l i cereyan, penceren in kanadını ha ­r eke t e g e t i r i y o r . Bu k a n a d a da camı si lenin m e r d i v e n i dayalı­dır. Bu merd i v en bîr v i t r i n üzerine düşüyor, v i t r i n i n camını ve içerisindeki kıymetli e sk i b i r vazoyu kırıyor. Şu suret le husule ge len za ra rdan dolayı dev le te karşı k i m mesuldür? Pencerey i s i len m i , y o k s a nazaretçi memur m u , y a h u t pencerey i t em i z l i -y en i b u vazi fe ite t avz i f eden k imse m i ? Bu so ruya karşılık v e r m e k içîn t İllet meselesinin o r t a y a atılması i c ap edecek t i r . Çünkü zarardan dolayı mesul iye t , ancak b u za ra ra sebebiyet ve ren k imseye teveccüh edeb i l i r ( M e s j u y e l i lesİs eden b i r p r e n ­s ip o l m a k itİbarile kusur meselesi şimdilik t e t k i k ha r i c inde k a ­l a b i l i r ) * Bu misa lde zarara k i m i n s,*bep olduğunu t a y i n e tmek c i dden güç o l a b i l i r . B u güçlük h a k i k a t t e o k a d a r büyüktür k i adetâ meselenin bu şeklile asla doğru vazedilmedİğİ yan i İlleti arattırmanın asıl cevabı İstenen mesul iyet meselesinin hal l ine temas etmediği şüphesi uyanır.

I I — İzhar o lunan b u şüphe, heTşeyden önce hukukî i l l i ­ye t kanununun aydınlatılması za rure t in i gösteriyor. Y a n i evve la , b i r hâdisenin müessiri o l a rak b i r f i i l i t e sh i l i n hang i prensibe göre cereyan ettiğini tanımamız, başka türlü söylenirse b i r f i i ­l in hangi şartlar içerisinde mütehassıl net icen in i l l e t i şeklînde t e l a k k i olunabileceğini anlamamız g e r e k t i r . H u k u k i l i n i naza­r i y e l e r i n i tanıyanlar, bu hususta t ek ve t o p l u görüşün mevcut olmadığını b i l i r l e r .

1 — İlletin sure t i t a y i n i n i en şümullü ta r zda ha l l e tmek i s -t i y e u nazar iye " C o n d l t l o sine quanon„ nazar i yey id i r . Buna gö re aynı zamanda net ice de o r t a d a n kalkmış olmaksızın ademi vü­c u d u tasavvur ed i l emiyecek o l an her şart, i l l e t t i r . Şu ha lde b u

İlliyet DMiur jyFAiftâ r l s i r 171

nazar i yece , net icen in husule gelmesine müessir her şart aynı z a m a n d a i l l e t o l a rak k a b u l ed i l i y o r . Bu sebeple nazar i yen in b i r adı d a "şar t nazar iyes i = Bed ingungs Iheo r i e , , d i r . Bu t e l ak ­k i n i n , i l l i k a n u n u n mantık ve b i l g i nazar iyes i bakımından m u -taleasında en çok l a l m i n ed i c i b i r nazar i ye olduğu m u h a k k a k ­tır. M a d e m k i Ülî k a n u n , aklımız ve diişrmcemiz için nazım b i r p r ens ip kıymetini ha i zd i r ve madem k i b.ı kanunun biribırini v e l yeden birçok hâdiseleri müessir ve tesir şeklinde b i r i b i r i n e bağlaması i c abed i yo r . Şu ha lde bu bağlılık, b u yahde t içerisine tecrübe ve müşahedemize nazaran ne t i cey i doğuran herşeyin g i rmes i tabiîdir. D e m e k k i şart nazar iyes inde i l l e t ve şart a r a ­sında b i r ayırt yapılmaz. Bütün şartlar, i l let ler le aynı, yan i mü­sav i kıymettedirler.

Maamaf ih bütün şartları i l l e t ler le müsavi kıymette gören b u mantıkî prens ip- pratik ( t a t b i k î ) i l i m l e r i n ihtiyarlarını karşı-l ıyamıyor. Tabi î i l im le r , şartlar arasında b i r derece farkı tanı­y o r l a r . Bu i l im le re göre muhte l i f şartlar, netice dediğimiz son hâdiseye oîan tes i r ve alâkalarının ölçüsüne göre b i r i n c i , i k i n c i , üçüncü ilâh., de recedend i r l e r . Bunlar illî tes ir ede ı hâdise sı­raları içerisinde böyle b i r derece farkı yapabilirler» Çünkü mezkûr i l im l e r , muhte l i f şartların neticemin husulüne tesir dere­ce le r in i kat*? ve tam o l a r a k ölçebilecek vaz i ye t t ed i r l e r . Meselâ m a h r e k i arzın teşekkülünde muhfeÜf şartların müşterek t es i r l e r i k a b u l e d i l m e k t e d i r . Faka t bunların, m a h r e k i arzın t a y in indek i iştirâkleri hiç te b i r tutulmamaktadır. Mezkûr şartların her b i ­rinin, m a h r e k i arzın t anz im indek i iştirak hisseleri ve bu his­seler in derecesi as t ro f i z i k ( A s t r o p h y s i k ) vasıtalarile k a b i l i me­sahadır. İşte tabiî i l im l e r bu şekilde muhte l i f şartlar arasındaki derece münasebeti tesbit e d i l d i k t e n sonra mevzuubahis illî me­sele ler i hallolunmuş sayıyorlar.

Hukuk ilminde de mesele b u n a benzer b i r mah iye t arzet-m e k t e d i r . İlliyet meselesi, he rhang i b i r net icenin husulüne müessir o l a n bütün şartların sadece tesbtti i le daha halledilmiş olmuyor.

Meselâ demin zikrettiğimiz hâdisede net icenin husulüne, merd i ­v e n i n cama dayalı bırakılmış olmasının» nazarelçi memurun içeri g i r m e s i n i n ve hattâ yen iden su almağa gittiği zaman mer­d i v e n i pencereye dayalı bırakan temiz l ey i c in in ( i h t i m a l k i baş­k a b i r i daha ihtiyatkâr hareket e d e c e k t i ) müessir olmuş bu lun ­duklarını sadece tesb i t bize ne i fade e d e b i l i r ? B iz im bilhassa b i t m e k istediğimiz b u muhte l i f f aa l i ye t l e rden hangis in in mesuli-

172 İstanbul Üoiveraİtti ı H u l c u k Fakü t e n M t c m u m

yete temel o l a rak görüleceği noktasıdır. Bu n o k t a d a ise her-şeyden önce hukukî hiss imiz , bize bütün şahısların z a r a r d a n mesul tutulmamaları icabettiğini, hele vaz i ye t t en külliyen ha ­bersiz o l a rak içeri g i r en nazaretçi memurun mesu l i ye t i asla mevzuubahis olamıyacağını söyler. Faka t diğer yandan naza­retçi m e m u r u n içeri g i rmes in in zararı doğuran âmillerden b i r i olduğu, eğer o, t em i z l e y i c in in y e r i n i bıraktığı b i r andA içeri girmemiş olsaydı zararın husule gelmemiş bulunacağı da müna­kaşa götürmez. Bu d a gösteriyor k i i l l i b i r münasebetle y e k ­diğerine bağlı b i r sıra hâdiselerin h u k u k bakımından t e t k i k i n d e de şartlar arasında b i r t e r c i h , b i r seçmeden vaz geçilemez. Bü­tün şartları müsavi kıymetle t e l a k k i eden mantıkî prens ibe göre el imize ihtiyaç gösterebileceğimizden daha çok şartlar geçiyor. H u k u k i l m i ise b u şartlar arasında b i r tasf iye y a p m a imkânına yan i net icen in husulü bakımından muhte l i f şartların kıymetini sah ih o l a r a k ölçebilme mazhar i ye t ine mâlik değildir. Bu mazhariyetsızliğin sebebi şudur: Bir kere b u sahadak i şart­ların nev i ler i mah i ye t i t i b a r i l e büsbütün yekdİğehnden ayrı o l a ­b i l i r l e r . S o n r a d a b u r a d a şartlar arasında b i r seçme yapmanın i s t i hda f ettiği gaye» y a n i hang i şartın yahut şartların mesu l i ­ye te t eme l teşkil edeceği meselesi, muhte l i f şartların net icen in husulüne mihanikî t es i r l e r inden tamamen başka b i r m a h i y e t a r zed i yo r .

2 — Şart nazar iyes in in izah edi len b u tatbikî k i f aye ts i z -liğiı diğer birçok nazar i ye l e r in o r t a y a atılmasını dave t etmiş­t i r . Bunların, şartlar yığını içerisinden hakikî i l l e t l e r i m e y d a n a çıkarma imkânını ve rme l e r i lâzım ge lmek t ed i r . Bun la ra ben t o p l u o l a r a k " t e r c i h nazar iye l e r i - ; A u s w a h l t h e o r i e n „ [ 1 ] adını vermeği muvafık b u l u y o r u m . Fakat d e rha l ilâve e tme l i y im k i bun la r da şahsî kanaa t ime göre , mesul iyet esasını t a t m i n ed i c i b i r şekilde aydınlatmıya aslâ müsait değillerdir. Çünkü b i l fa rz biz umumiye t l e Binding i le b i r l i k t e " e n esaslı,, veya Bt'rkmeyer

İle beraber " o b j e k t i f eti müessir,, yahut Kohler i l e müştereken "ne t i c en in vücudunu bais,, şart» i l l e t o la rak görmeğe hazır o lsak

[ I ] P r o f . H o m g ' i n koyduğu h u t t r m i a t a m Iıar|i1ıgı lâfıa aadık La l i n - 1 ı f l •

t a k d i r d e * - a ı ıar iyeleı i * o l m u k ikti ıa «derdi. Auıw»h1 tâbirinde İ M n

İtİharjlt b i r e l e m e , r u h i l i b e r i l e d e b i r t e r c i h manaeı m e v c u t butundııfriıiidao

kargılık o l a r a k 11 t e r c i h n a z a r i y e l e r i „ n i İhtiyar e t t j k . B u şekil b i l e mtıkf lr

• • K i H y e L c r i n f i r i k v e müıterek vasıfijmfti d a h a İyi anlatıyor.

İ l l i y i • aiarİyeiLnc d a i r 173

bi le b u nazar iye ler , b i z i t a t b i k a t t a işe y a r a r b i r sonuca ulaş­tırmazlar. Yukarıda zikrettiğimiz hâdisede " e n esasl ı » " o b j e k ­t i f en müessir „ " n e t i c e n i n vücudunu bais n şart, şüphesiz k i nazaretçi memurun g i rmes i d i r . Çünkü o, girmemiş olsaydı ce­r e yan hâsıl olmıyacak, merd i ven de düşmiyecekti. Eğer biz -zikrettiğimiz nazar iye lere uyarak - memurun b u ha r eke t i n i , mesu l i ye t in yegâne esası şeklinde görecek o lu r sak , hemen b u t e l a k k i n i n akab inde za ra rdan hiç k imsen in mesul olmadığı ne­t icesine d e varacağız. Çünkü b u mesul iyet için lüzumlu ve za­rurî o lan kast y a h u t i h m a l [ l ] in -hâdisenin cereyan şekline göre- nazaretçi m e m u r d a bulunduğunu hiç düşünmeksizin r ed m e c b u r i y e t i vardır. Faka t şimdi b i r d e başka b ir ha l i , b u defa ceza h u k u k u n d a n alınmış b i r misa l i düşünelim: Müteharrik na ­k i l vasıtalarından b i r i n i sevkeden b i r kimse y o r g u n l u k t a n dü­men başında u y u y o r ve bu yüzden cadde üzerinde oynıyan b i r çok çocukları çiğniyor. Şoför, mahkeme huzurunda kazanın v u k u u esnasında u y u m a k t a olduğu c ihet le ne yaptığından kül­l i y en habers iz bulunduğunu söyleyerek k e n d i n i mazur göster­meye uğraşacaktır. Esasta b u mazere t , t e r c ih nazar iye ler i ba ­kımından şayanı k a b u l o lmak i cap e d e r d i . Çünkü " o b j e k t i f en müessir,,, " n e t i c e y i bais,, şart, şüphesiz araba ile o y n a m a k t a bu lunan çocuklar içerisine g i r m e d i r . Bu hareket için ise a ra ­bayı sevkeden mesul değildir. Z i r a b u n u asta b i lmeden, şuuru­na sah ip bulunmadığı b i r va z i y e t t e yapmıştır. Buna m u k a b i l şoför, ha r eke t t e bu lunan arabanın dümeni başında uyumasın­d a n mesuldür. Faka t b i za t ih i b u uyuma , " o b j e k t i f en müessir„ şart değildir.

3 — İşte b u k a b i l düşüncelerdir k i uygun illiyet nazariyesi[2]

denen t e o r i n i n vaz'ına müessir olmuş bulunsa lar g e r e k t i r , t»on Kries

[ ] ] B u müh*»*betle Borçlar K a n u n u m u t u n H i n c i maddaıine iıaret i l m e k

i ı te r i ı . Meikûr m a d d e — g e r e k kasden g e r e k İhnıat OC trstyyûp y a h u t t e d -

birei ı l ib i l e h a k a n b i r a u r e t t e diğer b i r kimıeye b i r t a r a r i k a e d e n a a h n . °

tararın taıminine m e c b u r d u r — d i y o r . Şu h a l d e t a r a r d a n m e a u l i y e l İçin K a ­

n u n u m u z u n l a r i h hükmüne h a k a n F i i l i n k a n t , i h m a l v e y a tedhiraiılik n e -

t i c e e i yapılını} olmaeı şarttır. Yukarkî miaalde» neıaratçi m e m u r a b u şartlar­

d a n hiç b i r i n i i z a f e y e İmkân y o k t u r .

[ ? ] B u t e r m i , • a d i o u a t e Kaaaaltheerİe „ karfilıft! kutlanıyorum. - a d i -

q u a t .. tâbiri " m u t a b a k a t , m u a d e l e t , m u v a f a k a t V, a . „ vaııflarrııi i h t i v a eder .

B u n a flöre u y g u n i l l i y e t naıariyaai y e r i n e b i r t e k k e l i m e i l e , m u t a b a k a t naıa-

r i y c e i . y a h u t " müterafık i l l i y e t aaıariyeei a d e d e n e b i l i r .

1 7 1 I v l f t n b u l Ünivrrâİt#*i H u k u k F a l t t l t t i i M e c m u a n

i n , hesabı i h t i m a l i d e k i riyazî prensip lere i s t inaden vazettiği esas k a i d e y e göre : her günkü haya t tecrübelerine nazaran b i r net icen in husulüne en müsait görünen şart, o net icen in İlleti telâkki o l u n m a k i cabeder . Demek k i bu nazar iyede , imkâna

da i r b i r hüküm mevzuubah i s l i r . Bu imkân hükmü b i r mukayese mahsulüdür. Hâdiselerin filî cereyan şekli yan i i l l i y e t bakımın­d a n hakikî r ev i s i , m a k u l b i r düşüncenin hâdisat s i ts i les indeki i l l i münasebetin tarzına da i r hükmile karşılaştırılır. Bu m u k a ­yeseyi y a p a n , f i i l in işlendiği zamanda ahval ve münasebatı g ö z önüne g e t i r i r - Y a n i hâkim, b i r yandan f i k r e n maz iye , f i i l i n cereyanı anına r i c ' a t ederken aynı zamanda h a y a t t a n her gün kazanılan tecrübelere göre o f i i l in ne g i b i net ice ler dave t ede­bileceği hakkında d a b i r hüküm v e r i r . Böylece o, von Liszt in i fadesi lc , geçmiş b i r hâdise veya Fiil hakkında • sonradan bir

teşhis „ koymuş olur»

Bu nazar iyen in bize i l e r i ye doğru ehemmiye t l i b i r adım attırdığına şüphe y o k t u r . Çünkü umumiye t l e k a b i l i t a t b i k ve âdil k a r a r l a r a v a r m a hususunda t emina t a r z ed i yo r . Bu nazar i ye , y u k a r d a z ik red i l en hâdisede d i k k a t i m i z i , her şeyden önce ve tereddütsüz cam s i len in hareke t ine çekecektir. Her günkü ha ­y a t t a n kazanılan tecrübelere i s t inaden ka f î suret te beyan o l u n ­m a k i k t i z a eder k i : B i r m e r d i v e n i n tarassutsuz b i r pencere kanadına dayalı bırakılması, husule gelmiş bu lunan zarar nev­inden b i r za ra ra müncer o l a b i l i r . Y ine bu misa l uygun i l l e t nazar iyes ine karşı serded i len b i r itirazı da k o l a y c a cerh imkânı vardır. I l l i y e t in b u t a r z d a izahına karşı çok kere u y g u n i l l e t nazar i yes in in , i l l e t ve kusur mesele ler ini b i r b i r i l e karıştırdığı, b i r dereceye k a d a r k u s u r meselesi sahasına tecavüz ettiği i l e r i sürülmektedir. Bu i t i r a z v a r i t değildir. Çünkü: camı s i len in hareke t inde ihma l bu lunup bulunmadığı y a n i b u ha reke t t en dolayı bilhassa onun i t t i h a m e d i l i p edilemİyeceği meselesi, t a ­mamen t emiz l ey i c in in fikrî k a b i l i y e t ve eh l iye t ine bağlı b i r key ­f i y e t t i r k i b u n o k t a y a daha b u r a d a hiç b i r suret le temas e d i l ­miş değildir. C a m s i len in , fikrî k a b i l i y e t i meselesi, menf i su ­re t t e ha l o l u n m a k i k t i z a ettiği t a k d i r d e , medenî h u k u k bakı­mından ancak onu penceren in temiz lenmesi le t avz i f eden k i m ­seye rücu key f i y e t i b a k i kalır- Bu rücu için mezkûr k imsen in işi f i k r e n kısır b i r i s ine verdiğinden dolayı mesul ed i l eb i lmes i şarttır { b u r a d a Culpa in eiigendo denen bîrini b i r işe seçme­d e k i i h m a l k u s u r u mevzuu bah i s t i r ) . Bu mesul iye t ise ona a n -

İlliyet n a z a r i y e s i n * d a i r İ7S

cak eğer kend is i c a m si lenin aklî kifayetsizliğini b i l i y o r y a h u t b i lmes i i c a b e d i y o r d u ise t e vc ih o lunab i l i r . [ 1 ]

İkinci o l a r a k aldığımız misa lde de y ine u y g u n i l l e t naza r i ­y es in i esas t u t a r a k yorgunluğun basmasına rağmen yo la d e vam e tmen in , i l l i y e l i tesis ve İzah eden hareke t olduğu neticesine varılır. Çünkü b u ha lde yo la d e vam edi l ince b i r kazanın v u k u a ge lmes i , günlük h a y a t t a n kazanılan tecrübelere u y g u n d u r . B u hâdisede ceza h u k u k u bakımından mesul iyet için z a r u r i o l a n k u s u r meselesinin, actio iibera in causa (menşei i t i ba r i l e hür f i i l ) şekli hukuk i s in e müracaatla, ha l l i mecbur i ye t i vardır.

Faka t öyle ha l ler düşünülebilir k i bunlara taallûku İtibarile her günkü hayat tecrübelerinden bahs o lunamaz. Meselâ farze-d e l i m kî b i r arabacı, d a h a hiç koşulmamış a t la r la kalabalık caddeden geç iyor , o t o m o b i l l e r i n gürültülerinden at lar ürküyor-la r ve arabayı alıp götürüyorlar. Bu vaz iye t te muhteme l b i r kazayı önlemek için s o k a k t a n geçenlerden b i r i atların önüne çıkarak onları d u r d u r m a y a çalışıyorsa da zap l edemiyo r ve b iz ­zat kend i s i yere dev r i l e r ek e l i kınl ıyor. Y a h u t b i r k imse soğuk h a v a d a ev in in önünde buz tutmasına karşı t edb i r almıyor. Bu i h m a l net icesinde k a y a r a k düşmekten k o r k a n b i r yaya . kaldı­rımı bırakıp y o l u n ortasından g i t m e k t e i k e n b i r o t o m o b i l t a r a ­fından çiğneniyor. Y a h u t t a A , B y i seyrüsefere k a b i l i y e t i me$-

[ 1 ] B u münaacbetle Borçlar K a n u n u m u z u n " i n l i h d a m e d e n l e r i n m a n i i *

y e t i „ baştıgı altındaki 3 5 n c i m a d d e s i n i hatırlatırız. B u m a d d e hükmüne g a r a ;

• ba|kalarını i s t i h d a m e d a n k i m l e , m a i y e t i n d e i a l i h d a m ettiği k i m a e l e r i a va

a m e l e l i n i n h i z m e t l e r i n i i f a e t t i k l e r i eınada yaptıkları z a r a r d a n mesuldür. Şu

kadar ki böyle b i r zararın vukubulmnmesı için d e r h a l ve maelahatın ieabetıigi

bütün dikkat ('£ itinada bulunduğunu y a h u t d i k k a t v a i t i n a d a bulunmuş o l a a

b i l e zararın v u k u u n a mani otauıtuacayinl i s p a t e d e r s e m e a u l o l m a z , „ B u hâk

mün y u t a r d a k i izahatı t e k i l ettiği h a a i t b i r m u k a y e s e i l e anlaşılır. Esas i t i b a ­

r i l e b i r k i m s e kendi hakaız f i i l i n i n n e l a y i c i n d e u mesuldür. Borçlar K a ­

n u n u m u z u n a y n e n aldığımız şu 55 n e i m n d d e s i l e Medeni Kanunumuzun ev r e *

iainın v e l a y e t i alımda b u l u n a n g o c u k l a r l a reisliği tahtındık) m a h c u r ve akıl

bankalarının yaptıkları z a r a r l a r d a n bazı kayıtlar dahilînde m e s u l i y e t i n i t e s p i t

e d e n 3 2 0 D CI m a d d e n i b u eıaa k a i d e n i n i k i mühim istieneaıdir. H e r i İd şıkda d a

m e s u l i y e t , b i r kutur karinesine müstenittir, i a t i h d a m e d e n i n müstahdemi i n -

t i h a p d a . e v r e i a i n i n r i y a s e t i altındakilere n e z a r e t t e lazım g e l e n d i k k a t ve i h t i ­

mamı y i - • ( e r m e m i 5 bulunmaları m e a u l a d d e d i l m e l e r i n i m u c i p o l u y o r . İşçinin

m e s u l i y e t i h u s u s u n d a Borçlar K a n u n u n u n 3 2 1 n c i , t e m y i z k u d r e t i n i haîz o l m a ­

yanların m e a u l i y e t h u d u d u n u t a y i n «adedinde 5 4 n e u ' cezaî ve hukukî m e a u l i ­

y e t münasebetini t e s p i t için d e 53 ncü m a d d e l e r i n e müracaatı faydalı b u l u r u z .

1 7 6 U u n b u l Üniversite» H u k u k Fakültemi M e c m u a n

kûk g e m i l e r i de işlettiğini bildiği b i r şirketin vapur i l e m u a y y e n b i r deniz yolculuğuna sevk ve i lca ed i yo r ve f i l v a k i seyahat için tesb i t ed i l en günde çürük ve seyrüsefere k a b i l i y e t i o l m a ­yan b i r v a p u r l i m a n d a n ayrıl ıyor ve y o l d a batıyor — şimdi bütün bu ha l l e rde mecruh iye t veya ölümden dolayı g e r ek h u ­kukî — gerek cezaî mesul iyete esas tu tu l acak müessir y a n i i l l e t hang i s i d i r ? Bu k a b i l hâdiseler, m u h a k k a k k i her gün o l u p geçen şeyler değillerdir. Bundan dolayıdır k i her günkü hayatın tecrübelerine dayanan b i r imkân hükmü ile b u r a d a işin içinden çıkılamaz. Demek k i b u t a k t i r d e uygun i l l e t nazar i yes i , mese­lenin ha l l i nden âcizdir. T e r c i h nazar iye ler i ise y u k a r k i misa l ler ­de arabacıyı, ev sah ib in i ve A yı — Bunların h a r e k e t l e r i h u ­sule gelen za ra r l a r için " o b j e k t i f en müessir „ şart o l a rak t e ­lâkki edilemiyeceğinden — tebr i e edecekler yan i mesul iye t ten kurtaracaklardı. Sadece şart nazar iyes i de zararların husulüne müessir bîr çok sebepler tanıyacak ve b u çokluk içerisinde h u k u k bakımında t a m ve açık b i r f i k i r ve kanaat i s t ihsa l ine imkân bırakmıyacaktı.

İli — Yukarıda I rakamı altındaki izahatımızın sonunda illet hakkındaki tetkiklerin hukuk bakımından en mühim nokta

olan mesuliyet meselesini hiç te aydınlatmağa yaror mevkide

bulunmadığı şüphesini i zhar etmişlir. Yazımızın I I numaralı p a r ­çasında topladığımız i l l i y e t nazar iye ler ine da i r hülâsa, b u şüp­hey i sadece kuvvetlendirmiş bu lunuyor . Hele b i r d e b u v a k t e k a d a r güttüğümüz hâdisenin istikrai (induetif) metotla tetkikini

bırakıp lalili (deductif ) metoda geçersek bu şüphe, k a t i y e t hâline g i r e r , Talilî me toda i t t i b a a n meselenin vaz'ı şöyledir: illiyeti tetki­

kin mahiyeti nedir ve muayyen bir netice için hukukî mesuliyete

esas olan şeyin ne olduğunu araştırdığımız zaman nasıl bir tet'

kik mevzuubahistir?

İ — illiyet meselesi sırf ontologigue b i r p r o b l e m d i r . Mesele» b u şekilde vaz'ı ha l inde - te leo log ique t e l a k k i y e m u g a y i r o l a rak hâdiselerin gaye ler i l e uğraşmaz, b e l k i mevcut hâdisatın t anz im ve t e t k i k i l e i k t i f a eder [ 1 ] . Şu ha lde i l l i y e t k a n u n u n u n mevzuu

[ I ] üntoioıjie k e l i m e s i içiu e a k i d e n h i r i " m e b h a s t vücut „ l A h l r l n i k u l l a -

nırl.ır B u " r m l a vücut ve mükevvcuatla a l a k a d a r b i r naıariye. metafiziğin b i r

kismı i f a d a e d i l m e k t e d i r . K e m a l i ilâhiden AMshın bi ıetibi m e v c u d i y e t i n e i n l i '

k a l e d e n telâkki va i s p a t tarzına K a n t ' d a n b e r i ontutojtk ispııt d e n m e k t e d i r .

III i »«t a a z e r i y c i i n e d a i r 177

hâdiselerdir. A c a b a i l l i y e t , mevzuu o l an hâdiselerle aynı nev i ­den birşey m i d i r ? Basit b i r düşünce, biz i aks i kanaate götürür.

Aon/ın" aklı mahzın t enk id i = K r i t i k der re inen V e r n u n f t H

ese r indek i m a r u f misa l i alal ım: Biz b i l a r d o o y u n u n d a b i r b i l -y a m n i k inc i y e çarptığını ve bu çarpanın o rada d u r a r a k diğe­r i n i n harekete geçtiğini görüyoruz. Bu t a k t i r d e b i r i n c i bilyanın önceki hareket i l e i k i n c i n i n şimdiki hareke t i arasında b i r rabıta ve münasebet bulunduğunu i dd i a ed i y o r ve bunun adına i l l i y e t d i y o r u z . Bu tâbirle de b i r i n c i b i l y a d a k i hareket k u d r e t i n i n İkinciye geçtiğini kasded i yo ruz . Bunun böyle olduğundan asla şüphelenmeksİzin Kant i le b i r l i k l e soralım: Acaba herhang i b i r k imse hareke t k u d r e t i n i n b i r i n c i b i l y adan i k i n c i y e geçişini hiç görmüş müdür? Buna yalnız menf i cevap ver i l eb i l i r . Bu misa l ­den öğreniriz k i , bilyaların hareke t l e r in in müşahedesi k a b i l , f aka t bizatihi illiyet in görülmesi imkânsızdır. [2] Bundan şu ne­t ice çıkar. İlliyet t a s a v v u r u , men'şelerini k e n d i dışımızdaki eşya

ve hâdisattan a l an müşahedelerimizin aksine, kendiliğimizden

idrâklerimize kattığımız b i r f i k r e i s t ina t eder. Bu ilâveyi, mü* şahede ve idrâklerimiz arasında b i r rabıta tesis etmek ve b u suret le haricî âlemde muayyen tebeddülleri, kend i l e r inden önceki hâdiselerin net ice ve tes i r l e r i şeklinde izah e tmek maksad i l e yaparız. Bu izah i l e de hâdiseleri, b i r b i r i n e bağlayan kanuniliği (3 ] bulduğumuza k a n i o lu ruz , hattâ kanuniliği bu izah ile aynı şey

B u iapatın d e l i l i : e£er A l l a h m e v c u t olmaıaydı d a h a mükemmel bîr varlığın

vücudı i k t i z a e d e r d i s e k l i n d e d i r . Şu kııa i r a h e t göateriyor k i ! ontolojık k c l i -

m e a i m e u f c ve i l l i y e t e , vücut ve mükevvenalın a u r c l i z u h u r u n a taallûk e d e n

b i r t a b i r d i r Tcltolngiv t a b i r i n ? jreliiırc b u n u n kar fd ı f ı o l a r a k *L mehhaaı j ; a -

y a l . ilmülgayat . tâbirleri kullanılmakla i d i . B u t e r m , h a d i e e l e r i gaıyet yanı

onların müteveccih oldukları h e d e f bakımından iıaha çalııan b i r n a l a r j y * an la¬

tır, Şu h a l d e h e r h a n g i b i r p r o b l e m ont<ıtojİk m a h i y e t i hai ı iac hâdiaelerin

menşe b e k ' m r n r i a n , e*,e» trlfntojik m a h i y e t i haiı iae y<rf jrörüele izahı m e v z u -

bahı d e m e k l i r . B u i z a h a t a v r i i l e t e f k i l «den mrtİnde illiyetia» t a m a m c a m e n -

| e e taallûk e d e n b i r meae le o l d u f l - u n a i i a r e t e d i l i y o r .

[7\ B u h u a u a l a f a z l a t a F a i l a t için aynı müellif ve mütercimin H u k u k F e l -

aefeıi ( i k i a c i b a a r m t a t a n b u l IW5 ) e n e r i n i n 36 acı v. a o p r a k i a a h i f e l e r i n a mü­

r a c a a t o l u n a b i l i r .

[3] Geaelzmâaeiflkeit kar | i l ı | ı kullandın kantiniitkU k a a t e d i l e n HTrhâdi -

«elerin a a b i t müneeeballerlc yekdiğerine hafttı o l d u k l a r } ve o •• le e e r y a o

e t t i k l e r i d i r . B u a u r e l l e mezkûr tâbir, m u a p e t i l i m l e r R o i önünde t u t u l m a k f a r ­

i l e , m u a y y e n i j e t m e f h u m u n u d a t e a r i e l a ? almış n l u r .

1 7 8 U t a n b u l Üniversiteli H u k u k Fakülte»! M e c m u a n

addeder i z . Bundan da mezkur kanuniliğin, hâdiselerin sade b i r kopyasından ibare t olmadığı yan i y a l a z c a bizîm müşahede ve idrâklerimize i s t inat etmediği, b e l k i aynı zamanda idrâklerimi­z in hariç ve f e vk inde b i r f i k r i harcı d a i h t i v a ettiği açıkça meydana çıkar. Başka türlü söylenirse, i l l i ye t k a n u n u , gördü­ğümüz ve idrâk ettiğimizden yan i hâdiselerin sadece zaman i t i ba r i l e t eva l i s inden fazlasını i fade eder. Bu suret le müşahedesi k a b i l " pos l hoc „ d a n zihnî faa l iye t imiz le b i r " p r o p l e r hoc „ yapıyoruz d e m e k t i r [ 1 ] . İlliyet kanununa taallûku i t i ba r i l e sa­dece münfail ( p a s s i f ) y a n i k a b u l ed ic i yahut alıcı ( r ezept i v ) vaz iye t te kalmıyoruz. Be lk i b u husustak i zihnî faa l i ye t imiz fa i l ( a c t i f ) daha doğrusu yaratıctdîr* Kant, b u hale f i k r i n 11 spon­tanéité „ [ 2 ] si adını v e r i y o r .

İşte sırf " şart nazar iyes i „ tamamen bu zihnî faal iyet çer­çevesi içerisinde k a l t y o r . Fa k a t y u k a r d a gördük k i : f i i l i n h u k u k bakımından mütalâasında b u nazar iyeden hiç i s t i fade ed i l em i ­y o r . Bi lhassa bu sebepledir k i alelıtlak H şart nazar iyes i „ n i n ,

[ ) J P o a t h a c ( b i z i m telâffuzumuzla p o a t h a k ) d e n i n c e eşya v e h a r f i a c -

l e r i n u m a n i t i b a r i l e yekdiğerini t a k i p e t m e a i anlaşılır. Pot\, m u a h h a r , a n a r a .

h o c h d a , o l a n d e m e k t i r , İman baıit b i r müşahit v a z i y e t i n d e kaldıkça d a i m a

böyle b i r t e v a l i y a n i p n a t h o c i l e kargı karlıyadır. S a r l e c e b i t a r a f b i r müşahit

v a z i y e t i n d e kalınmiyarak z i h i n f a a l i y e t i ! e t e v a l i e d e n h i d i a e l e r n r a u n d a i l l i

b i r münaıcbet t e l i l o l u n u n c a y a n i m e v c u t b i r v a z i y e t v e y a v u k u b u l a n b i r h i -

diaç k e n d i n d e n önceki b i r h a d i a e y e bağlanınca p r o p t e r h o c yapılmış o l u r . B u ­

r a d a b i r n o k t a y a e h e m m i y e t l e işaret o l u n m a k i c a p e d e r . Hâdiselerin b i r b i r i n i

z a m a n i t i b a r i l e t a k i p e t m e l i n i y a n i p o a t h o c ' u , d a i m a o n l a r a n a m d a b i r i l l i y e t

münaaeueti şeklinde y a a i p r o p t e r h o r o l a r a k L hatalıdır. Meıeİa g e c e y i

gündüz t a k i p e d e r . F a k a t g e r e , gündüzün i l l e t i değildir.

[ 2 | B u tâbirle a l e l u m u m k a a t e d i l e n şey, derunî y a n i kökleri ve müeaair* l e r i t a m a m e n f a i l i n n r f e i n d e mündemiç ruhî bîr U ı î i ye l t a m d ı r . Kararların h a ­ricî mâvıı ir lcrden azade o l a r a k b i n e f a i b i veriliş şeklidir. Kant ın b u tâbire verdiği m a n a d a h a h u a u a i y c t e r i e d e r . K a n t , Spontıneitat dediği • z i h n i n i n t a n d a k i a k l i ( i a t e l l i g i b l ) hüriyete b i n a e n k c c d i l i f l i n d e n yaptığı f a a l i y e t i va b u f a a l i y e t neticeıinde t a i a v v u r l a r i kendiliğinden y a r a t m a k a b i l i y e t i n i kıetedi-y o r . O n a göre b u f a a l i y e t neticeıinJe yaratılan t a a a v v u r l a r — a k l ı hürriyet i c a b ı — t a m a m e n i l l e t s i z y a n i hiaaî âmillerle inıan k a r a k t e r i n i n t e t i r i n d e n kül­l i y e n a z a d e d i r l e r . K a n t ın S p o o l a n e i t a t e verdiği b u huıuaî mânayı tebarüz e t ­t i r m e k üıero H u k u k Felıefeai kitabımızda b u m e f h u m u i z a h e t m e k l e b e r a b e r b i r ternı h a l i n d e fikrin İhtiyari y a n i , l i h n i n ihtiyatî f a a l i y e t i tâbirini k u l l a n * mışlim ( mezkûr e l e r ı . 3 8 ) . Dr^ E d i p S e r d e n geçti h u çevirişe b i r az d a haklı o l a r a k t a r i z c d i y o r e a d a ( t ı lnnbul Üniverailcai H u k u k Fakültesi Mecmuanı a a -yı 4 a a y f a 5 4 2 ) maaleıef d a h a münnaip b i r karşılık t e k l i f i n d e d e b u l u n m u y o r .

İlliyet neeariyeeiaa dair 179

4 1 t e r c i h nazar i ye l e r i „ ve * u y g u n i l l e t nazar iyes i w ile t a m a m ­lanması teşebbüsüne girişilmiştir.

2 — Bunun la beraber , " tercih nazariyeleri „ n in yaptıkları g i b i , illiyet prensibini tercih prensibile tahdit teşebbüsünde b u ­lunulunca şeniyeti t e t k i k t e n vazgeçilmiş, kıymet hükmü sahasına geçilmiş o l u r . Çünkü her t e r c ih , b i r kıymet biçmenin net icesi­d i r . Muhte l i f şartların kıymet axiologie [ 1 ] bakımından mutalea

ve takdiri, mezkûr şartların m u a y y e n b i r net icenin i l l e t l e r i o la ­r a k t esb i t inden büsbütün bûşka b i r şeydir. Hattâ daha i l e r i g i d i l e r ek deneb i l i r k i : ontologique ve axiologique t e t k i k i n b u şekilde yekdiğerine karıştırılması mantıksızlığa da müncer o l u r . Çünkü net icen in husulü için zarurî olmasından dolayı b i r kere i l l e t o l a rak izah ve k a b u l ed i l en hâdiseler z inc i r indek i b i r u n ­sura , kıymetinin eksikliği hasebi le sonradan b i r de gayrı i l l i m a h i y e t izafe edi lemez.

Uygun illet nazariyesi de aynı şekilde her türlü i l l i y e t p r e n -sipi le tenakuz h a l i n d e d i r . Çünkü: i l l i y e t b i r z a ru r e t t i r . Ne t i ce için zarurî o lmayan b i r şeyin, onun için illî b i r mah iye t a lma­sına da imkân y o k t u r . H a l b u k i u y g u n i l l e t nazar iyes i , imkân ve i h t i m a l me fhumuna i s t ina t e d i y o r . Bu nazar iye mese l e y i : m a k u l b i r hükmün, f i i l i n ikaındaki ne t i cey i önceden kest i rmes i müm­kün m i y d i ? şeklinde vazeder. Fakat imkân ve zaruret noktai

nazarları, bir ve aynı mevzua taallûk edince, ortada yekdiğerinin

aynı tek hüküm değil, belki ayrı iki hüküm var demektir. Bu sebep le r l ed i r k i t e r c ih nazar iye ler i l e u y g u n i l let nazar iyes i , h u ­kukî i l l i y e t nazar i ye l e r i o l a rak tavs i f ed i l ince p r o b l e m i n esasına nüfuz ve o n u hal imkânının önüne geçilmiş bu lunur . H a k i k a t t e de b u nazar iye le r , i l l i b i r münasebetin isbat ına çalışmıyorlar, (böy* le b i r i sbat yalnız b i r i l l i ye t nazar i yes in in vazi fesi o l a b i l i r ) : b e l k i esasen m e v c u d i y e t i sabit illî b i r münasebetin kıymetini

takdire yardım e tmek i s t i y o r l a r . H u k u k a n alâkayı dave t eden b i r f i i l i n , di frer he rhang i b i r şart g i b i , net icen in husulü için zaruri olduğu sabi t ise, illet meselesi hatlotunmus d e m e k t i r .

[1] Malûm olduftu üiere • aıio , , defter ifade eder. U p > İ m itf*e olnn-dufru bar kelimeya , h mebha* veya İ l im. manalarını ilâve e l t i s ine n e n r a n aıiologie ila hâdiaatı defter ve kıymet bakımından mütalâa eden babi i kart olunuyor demektir. Bunun aıfatı olan aıioloa.ique tabiri, har kıymet hükmüoüa bir bedel aaj maktada teveccühü tabii o l an ınd ın t e 1 e o l o g i q u e t ib i r i le gayede

bir lef ir .

IhO İstanbul Ü ı ı i v e m i l t P i H u kule Fakültesi M e c m u a n

Tesb i t edi len şartlar arasında en müessiri y a h u t en u y g u n u aranınca i l l i y e t t a h a r r i s i n i n neticelenmiş bulunması ve o n u n ye­r ine başka nev iden bîr araştırmanın geçmiş olması icabeder* Bu yeni araştırmanın hedef i mesul iyet meselesini t a y i n d i r ; vaz i ­f e s i : lllî b i r vakıaya iştirâk eden şahısların h a r e k e t i , acaba bunların mesul iye t ine esas teşkil eder m i ; şayet ederse mesu l i ­ye t derecesi n e d i r ? Sual ler ine cevap aramaktır.

Meselenin sırf i l l e t v eya mesul iyet bakımlarından böyle iki muhtelif şekilde voz'ım öğrenince, bun l a r arasındaki mâna v e mah i ye t farkını da açıkça tebarüz ettirmeğe çalışmak ge­r e k t i r . Bu hususta d a i m a , tıpkı ha r i c i âlemdeki diğer hâdiseler g i b i insan ha reke t l e r in in de kendis ine tâbi oldukları illet hük­

müne. Ondan müstakil bir diğer hükmün iltihak ettiğini ve b i z i m b i r h a r e k e t i n hukukî ehemmiye t ine a i t t a s a v v u r u ancak b u i k i n c i hükme i s t inaden kazandığımızı hatırlamak ve b u n o k t a üzerinde d u r m a k icabeder . İllet düşüncesine ilâve ed i l en b u ayrı ve müstakil hükme ben, "objektif İsnat İmkanına dair hü­

küm,, [ 1 ] adını v e r m e k i s t i y o r u m . Bu hükmün net ices i , t a s d i k

| 1 | B u n u , " U r l e i l übar d i e o b j e k t i v e Z u r e c h n u n g ,. karşı lı£ı kullanıyorum

L n t i n c c a i İmpatatio o l m Zurehnung tâbiri aaaa i t i b a r i l e m u a y y e n b i r f i i l i n

f a i l i n i n m u a y y e n b i r İtimin olduğunu i f a d e e d e n b i r hükme d e l a l e t e d e r . F a i l

İle f i i l araımda b i r münaıebet t e a i a i başka t a b i r l e bİr f i i l i n b i r k i m a e y e ianadı

dört şekifde k a b i l d i r s f a i l ve f i i l a r a a i o d a İllî b i r münaaebet ve rabıta v a r a a

zahiri; f i i l , İnilin iategüe yapılmışta ahlâkî; h u i ıtek, meş'ur b i r i r a d e n i n

eaerİ İne ruhi\ f i i l b i r c e z a y r i a t i k a m ediyorıa cezai i s n a t imkânından b a h a

o l u n u r , İsnadın m u h t e l i f d e r e c e l e r i va rd ı r : b i r k i m a e b i r f i i l i b i z z a t işlemiş

' • e ( Fai l i atlıda olduğu g r b i ) , i a n a t doğrudan doğruya ; eğer haşkaaına İşlet-

mîşae { müşevvikte olduğu g i b i ) H b i l v a a t t a d i r . N e t i c e n i n huaulünde f i i l i n le ı i r

d e r e c e s i n e g n r e de i a n a t k a b i l i y e t i , tam v e y a }ayri tanıdır. B i r fiilin» b i r

kîmaeya i a n a t e d i l a b i E m e a i için, o şahaıo b u i a n a t imkânını b i l e c e k v e görecek

e h l i y e t i hai ı ( Zurechnuno,a râhig ) olmaaı d a h a d o j r u a u k e n d i h a r e k e l i n i n n e *

İlçelerini derpiş v e heamp e d e c e k v a z i y e t t e bulunmanı lanındır* Şu h a l d e b i r

k i r m e n i n haricî v e y a derunî f i i l i n i n vaaıtaeiz ve vaaıtatı n e t i c e l e r i o l a r a k önce­

d e n görmek m e c b u r i y e t i n d e bulunduğu bütün şeyler, o n a k a b i l ! i a n a t ve göre-

m i y e c e k l e r i İae gayrı k a b i l i innnttır. B u aebepte İnian görmcai i c a p e t t i j i h a l ­

d e görememiş bulunduğu n e t i c e l e r d e n dolayı d a c c i e y a çarpılır. Şu i z a h a t t a n

anlaşılmıştır k i i a n a t imkânını, m e s u l i y e t e t e m e l teşkil e t m e k üzere t f i i l i f a i l i n

a e r b e a t ve şuurî i r a d c a i n a İrca mânagında kullanıyoruı. B u i a n a t İçin iaa . f e r ­

d i n temyiz k a b i l i y e t i n e eıhip olması i a r u r i d i r . B u mânada i a n a t •• t e m y i z k a ­

b i l i y e t i b i r b i r i n d e n ayrı lamaı i k i m e f h u m d u r . D a h a failaaı içio H u k u k F c l e a -

feaî kitabımızın 7 6 ve 7 7 n e i a a y l a l a n n d a k i i z a h a t l a C e z a K a n u a u m u z u n c e i a i

e h l i y e t i kaldıran v e y a h a f i f l e t e n 4 0 i l a ÛÖ ncı m a d d e l e r i hükümlerine bakımı .

I I I , y e t t ı e ıar iyea ine d a i r 181

ha l inde "objektif isnat edilebiliş = d ie ob j ek t i v e Zurechen­b a r k e i t „ nefi ha l inde ise " f i i l i n ob j ek t i f i snat edilemeyişi — d i e o b j e k t i v e N i ch tZurechenbarke i t der Handlung« dır. Bu m e f h u m l a r l a r l a kas ted i l en şeyin daha etraflı ta fs i l i i c abed i yo r .

3 — İsnat hükmünün, i l l e t hükmüne karşı husus iye t in i i s -ba t teşebbüsünde mebde i hareke t , h u k u k u n i lk p l anda muay­yen vaz i y e t l e r in husul veya men ' iy le o lan alâkasıdır. H u k u k u n husul veya men ' in i i s t i hda f ettiği b u vaz i ye t l e r i " net iceler „ d i ­ye tavs i fe alışığız. Çünkü b u vaz iyet ler b i z i , - i l l i y e t kanunu b a ­kımından görülünce- insan hareke t l e r inden dogmaları i t i ba r i l e alâkadar e d i y o r l a r . Bu net ice ler , kanun larca hâdiseler şeklinde i y i ce t esb i t ve t a h d i t olunmuşlardır. K a n u n u n şekil ve h u d u ­d u n u çizdiği böyle b i r vakıa t a h a k k u k eder etmez b i r h u k u k i vaz iye t tahaddüs etmiştir. Başka türlü söylenirse b i r hukukî ha l ve v a z i y e t i n husulü için, b i r " netice „ n in t a h a k k u k u da ­imî ve zarurî b i r şarttır.

Böyle b i r net ice» n i n , ancak insan ha r eke t in in tcs i r i le husu l bulduğu t a k t i r d e h u k u k a n alâkayı dave t edeceği y u k a ­rıda söylendi. Şimdi b u r a d a i l let hükmü için, net icey i doğuran şartlar arasında b i r insan f i i l i n in de mevcut olduğunu tesbit hiç şüphesiz ka f i g e l e cek t i . F a k a t bu tesb i t i le h u k u k bakımın­d a n çok b i r iş yapılmış o lmaz . Z i r a her hâdise, pek t a b i i o l a ­r a k birçok âmillerin ( faktör ler in) v e r i m i olduğuna göre, h a k i k i i l l e t hükmü, insan f i i l i n i diğer şartlarla t amamen müsavi t u t m a esasından hareket e tmek mecbur i y e t i nded i r . Umumî felsefî mâ­nada d a "müessir» [ l ] , m u a y y e n bir şart olmayıp, şartların heye t i mecmuası bulunduğuna re acaba bu şartlar arasında mevzuubahs insan f i i l i , hukuk nîzammm mütehakkik ve müte-h a d d i s net ice i t i b a r i l e kend is ine izafe etliği m e v k i i alıyor m u y o k s a almıyor m u ? suali le i l k defa hukukî c ihete temas ed i l ­miş yan i mesele hukukî bakımdan görülmüş o l u r .

Çünkü h u k u k , her şeyden Önce muayyen vaziyetlerin husul v eya men'Üe alâkadar o lmak l a beraber ve aynı zamanda b u va z i y e t l e r in , fiillerle i hdas yahut terk ve İhmalleriz men o luna­bileceği esasım da k a b u l eder. Beşerî cemiye t hayalının nizamı o l m a k i t i ba r i l e h u k u k , insan hareket 'mt teveccüh eder. Yan i

( İ l U r a a c h e y a n i mücaair va i l l a t İla W i r k u n g y a n i l e a i r * e eaer e n a m ­

d a k i münaathet ; taerın, müeaaire t a b i ; müeaairin iae , eanrn hâkim Imaaınd-n

İbarettir.

tıtanbuf Üüivcrtiteı i H u k u k Fakültesi M e c m u a n

hukuk» insan hareketini t anz im etmekle m u a y y e n vaz i y e t l e r in ihdas veya men ' i hususunda is teni len t es i r i i c r a eder, İnsan ha­r e k e t i n i n b i lhassa hukukî ka ide l e r in tesir ve nüfuzuna tâbi o l ­masının sebebi , b i r y a n d a n m a h i y e t i i t i ba r i l e b i r i r ade izharını i fade eden h a r e k e t i n b u tesire müsait bulunması, d iğer yandan d a ka ide l e r in insan i rades inden başka b i r şeye teveccüh ede­meyişleridir. Böylece insan f i ' l i n i n irade izharı o lma vasfı üze­r i nde du runca onun i l l e t l i k sıfatı ta l i dereceye düşer, bu suret le her h a r e k e t i n asıl ve menşeinde meknuz bu lunan ve { B i e r l i e g ve W u n d t ' u n tâbirlerile ) " yaratıcı benzeri fiil = Q u a s i schöp­fer ischer A k t a- denen kısım ehemmiye t kesp eder . Bu suret le aynı zamanda hâdisatı t e t k i k tarzı da illî o l m a k t a n çıkar, gaf mah iye t alır. Art ık f i i l i n , net icen in b i r şartı olması alâkayı d a ­vet etmez. Bilâkis alâkanın toplandığı n o k t a , o f i i l i le hâdisatın i l l i seyr ine maksada uygun ( gayev î ) sure t te müdahale o l u n a b i ­leceği k e y f i y e t i d i r . Şimdi artık f i i l , vasıta m a h i y e t i n d e d i r , b u ­nunla insan tabiî hâdiselerin cereyanına müdahale gaye l e r i n i t a h a k k u k e t t i r i r , y an i b u vasıta i l e tabiatı, k e n d i maksa t ve gayesine had im ve tâbi kılar. Bu hususta insan k u d r e t i n i n m u ­ayyen sınırlarla t a h d i t edilmiş bulunduğu z ik r e değmez b i r v a ­kıadır. Faka t insan, muayyen b i r hareke t in t es i r l e r in i önceden görmeğe ve b u tes i r l e r i u y g u n hareke t l e r l e ihdas , m u k a b i l ve muha l i f hareke t l e r l e men etmeğe eh l i ye t l i bulunduğu derece ve mabet te , m u h i t i n e müessir o l u r ve m a l i k olduğu bu müessîrlik imkânile mütenasip b i r suret te , n ihayets i z i l l e t ve net ice ( mü­essir ve tesir ) z inc i r inde sade bir uzuv, yalnız b i r cüzü o l m a k l a ka lmaz , belki bunların nâzım prensipi vaz iye t ine geçer. İşte b i l ­hassa bu sebepled ir k i insan ha r eke t i , maksat ve gayeye u y g u n ­luk bakımından sırf o b j e k t i f b i r şekilde mütalâa o lunab i l i r * Böyle b i r o b j e k t i f l i k ancak insanın münferit ahva lde hareketİle şahsan ne elde e tmek istediğine bakılmayarak, o n u n ferdî a r zu " l a rma bağlı kalınmayarak t emin o lunab i l i r . F i l i y a t t a d a b u araş­tırmayı, başka b i r i n i n muayyen b i r hareke t i üzerinde düşünmek yan i o ha r eke l i n o b j e k t i f şekilde gayeye u y g u n o l u p olmadığı hakkında kend imizce b i r hüküm vermek suret i le , hergün t a t b i k sahasına çıkarıyoruz. Y a n i b i z , he rhang i b i r insan h a r e k e t i n i n va ik l e r in i tanıdığımız, hareke t t e bulunanın m'yel ve t a savvu runu bizzat bildiğimiz ha lde de başkalarının f i i l l e r i n in gayeye u y g u n veya muğayir oluşlarına da i r kafamızda kend im i ze has b i r hü­küm teşekkül ed i yo r . Mesela b i r ananın çoçuğunu t e r b i y e için

bmıtriycflİDe d a i r 183

yaptığı h a r e k e t i düşünelim: A n a , o vak te k a d a r k i tecrübelerine İstinaden, ha r eke t in in çocuğun ahva l inde b i r salâh husule g e t i -remiyeceğini düşünebilir. Buna rağmen tecrübeli b i r p edagog , b e l k i de b u t e d b i r i n t es i r l e r i i t i ba r i l e pek i f r a t a gittiğine, za­rarlı net iceler doğuracağına hükmedecektir. Şu ha lde demek k i mezkûr t e d b i r , o b j e k t i f o l a rak gayeye m u g a y i r d i r . Y a h u t başka b i r m isa l alalım : Çok hırslı b i r motos ik l e t sah ib i , mak ines in in sür'atİni çoğaltmak için bazı değişiklikler yapıyor. Bu tebeddül i l e onun s u r a t gayes in i e lde ettiğini de kabu l ede l im. Faka t m a k i n e y i inşa eden i h t i m a l k i o n a t b u hareke t i l e mo tos ik l e t i n dayanış ve kullanış müddetini azalttığını, çünkü mak inen in muhte l i f parçalarının b u kada r sürati temin edecek sure t te inşa e d i l m e d i k l e r i n i söyüyecektir. Şu ha lde mo tos ik l e t sah ib in in ha ­r e k e t i , o b j e k t i f bakımdan gayeye m u g a y i r d i r .

Bu hususta daha başka misa l ler z ik r ine lüzum y o k t u r sa­nırız. Bundan s o n r a k i vaz i femiz , bu objektif gayeye uygunluk

hükmünün, hukukî vahalara tatbikini izahtır. Bu suret le ob j ek ­t i f isnat edilebilişin mânâsı da daha açık anlaşılacaktır.

4 — H u k u k t a - her hüküm veren g i b i - muayyen gai ba­kımlardan hareke t eder. H e r h a n g i b i r f i i l k e n d i t a k d i r i n e arz edilmiş b u l u n a n b i r k imsen in hükmü, zarurî şekilde esasen mev­cut ve maz ide geçmiş hareke te taallûk etmek mecbur i ye t inde olduğu ha lde , h u k u k u n ka ide l e r i l e her şeyden evve l i l e r i d ek i h a r e k e t i tanzim etmek istediği şüphe götürmez b i r k e y f i y e t t i r , Mamafİ b u f a rk , h u k u k ka ide ler i l e alelıtlak hükümler arasındaki müvazatı ihlâl etmez. Çünkü h u k u k ka ide l e r i n in , aynı zamanda insan h a r e k e t i n i n hüküm \re takdirine yarıyacak Ölçüleri de İhtiva e tme le r i İcabeder. Yalnız h u k u k ka ide l e r i , u m ' J im tecrübe ve kanaate göre insandan beklenebi len yani ona tahmili k a b i l o l an h a r e k e t i t a l ep edeb i l i r l e r . H u k u k , d i n g i b i insan i rades in in t a m mânâsile ilâhî emre inkıyadını, şahsiyetten külliyen fera­gat le t a h a k k u k edebi len m u t l a k bîr t es l im iye t i i s t ihda f etmez. K e z a h u k u k , ahlâk g i b i i r aden in teşekkülünde sırf manevî u n ­sur l a ra bağlı kalmayı ve sadece ahlâkî hareke t i ame l i zaruret f e vk ine yükselten b u unsur lar üzerinde durmayı d a i s t ihda f etmez. Keza h u k u k , ahlâk g i b i İradenin teşekkülünde sırf ma­nevî unsur l a ra bağlı kalmayı ve sadece ahlâkî hareke t i amelî zaruret f evk ine yükselten bu unsur lar üzerinde durmayı da is­t i hda f etmez. Daha z iyade h u k u k , İnsana " t a h m i l „ o lunabi len

18-4 l a t a n b u l Üniversitesi H u k u k Fakülteni m e c m u M I

hareke t l e kanaat eder. Demek o l u y o r k i o, insandan u m u m i * ye t le k u d r e t i sahasına g i r en , ittîba ve r iaye t İmkânına m a l i k bulunduğu ha r eke t i b ek l e r . İşte gayeye u y g u n l u k hükmünün objektifliği tâbİrile İfade e tmek İstediğim düşünce b u d u r .

Şu noktayı d a tebarüz e t t i r e l i m : H u k u k , b i lhassa insan ha r eke t i n i y ine onun i rades i delâletile t a y i n e tmek İktidarına sahip olduğu içindir k i beşerî cemiye t hayatının nizamı şeklinde t a r i f o l u n a b i l i r . Hukukî emi r - v e nehyler İnsan İradesine te ­veccüh eder ler . Z i r a yalnız insan i rades id i r - k i bu emrü nehy -l e r in tesir ve nüfuzuna maruz k a l a b i l i r . Şimdi her i k i düşünceyi yekdiğerine bağlayınca şu net iceye vasıl o l u r u z : Hukukî em i r ­ler, vazıı kanunca istenen b i r net icenin husulünü, hukukî nehy ­ler İse vazıı kanunca arzu ed i lmeyen b i r net icen in men ' in i ancak b i r şartla y a n i bu net i cen in ihdas veya men ' i n in norma! surette

insana tahmili kabil İse t a l ep edeb i l i r l e r . İnsana tahmili kabil

olan şey iset onun kudreti dahilinde bulunan harekettir, Binnetİce h u k u k bakımından ehemmiye t i haiz şey, yalnız kanunen tesb i t o lunan b i r net icen in i l l e t i n i teşkil eden ve aynı zamanda onun delâletile b u net icen in ihdas veya men' i işleyenin k u d r e t i d a h i ­l i nde bu lunan insan h a r e k e t i d i r . Bu düşünceyi şu suret le i fade edeb i l i r i z : Mesuliyete esas teşkil etmesi mevzubahs olan hareket

yalnız kanunen tesbit olunan bir neticenin illeti olan ve kendisile

bu neticenin ihdas veya men'i gayeye uygun görülerek vaz'ı ta­

savvur olunabilen harekettir. H e r i k i düşüncenin de anlattıkları şey aynıdır : A n c a k b i r h a r e k e t i n ob j ek t i f gayeye uygunluğu farz ve tesb i t o l u n d u k t a n ve b u düşünce i f l iyete in z imam et­t i k t e n sonradır k i mezkûr ha reke t in hukukî ehemmiye t i için m u k t a z i bu lunan hukukî temel vücut bulmuştur. Y a n i h e r h a n g i b i r ha r eke t i n , b i r net ice İçin i l let mah i y e t in i haiz olması kâfi g e lm i yo r . Buna ilâveten b i r de hareke t i İcra eden in i rades i le hâdisatın i t l i seyr ine hâkim bulunmnş olması i cabed i yo r .

I V — Art ık ob j ek t i f isnat p r ens ib in i , b i r de hukukî m e t o -d o l i j i n i n en zor p r o b l e m i olduğunda i t t i f a k edi len " i h m a l i n illİyeti,, [ 1 ] meselesinde, denemenin ve b u sahada d a doğrulu­ğunu göstermenin sırası g e l d i .

[ 1 1 B u teı imi " KnuaaÜtat d e r U n t e r l a u u n g „ karşılığı k u l l a n a r a k

" Unterlaaaııng .. t e h i r i n i umumî mânâda " tuk., bırakma „ , hukukî m a n a d a

" f i i l . m karf i l ı f ı o l m a k ülere '" İhmal „ şeklmde Türkçemiıe çevirmeyi doğru

İlliyet neıariyeaine d a i r U S

1 — H e r k e s b i l i r k i , vazıı kanunca is tenmeyen b i r net ice­n in husulü için m u h a k k a k b i r f i i l y a n i b i r s ey in yapılması şart deği ldir . B e l k i böyle b i r netice, b i r i h m a l , yan i birşeyi y a p ­m a m a k l a da t e m i n ed i l eb i l i r . Şu ha lde h u k u k a n , f aa l i ye t t e b u ­lunma ile harekets iz k a l m a tamamen aynı m a h i y e t t e d i r . F aka t lakayıt ve harekets iz kalmanın, b i r net icenin müessiri, y a n i i l l e t i o l a r a k görülüp görülemiyeceginde tereddüt k a b i l d i r . Bu tereddüt, b i lhassa illiyetİn popüler telâkkisi düşünüldüğü t a k d i r d e büyür. Bu telâkki i l l i y e t t e n , müessirin neticeye tetirini kas te ­de r , Müessir i le eser arasında böyle b i r münasebet t a savvur edince net icen in , i l lete dinamik b i r şekilde tâbi olduğu düşünü­lüyor d e m e k t i r . Bu tâbilik sebebile, eser yani net icen in mües­s i rden doğması y a n i neticeye tesir i c ra eden k u d r e t l e r i n i l let le vücut bulması i cabeder . I l f i ye t i b u mânada anlayınca, faa l i ye t te b u l u n m a i i e harekets i z k a l m a i l l i y e t i arasında çok k a f i b i r tef­r i k e vasıl o lma za rure t i vardır. Çükü faa l iyet te bulunma i le ne­t iceye müessir o l an k u d r e t l e r i n yaratılmasına m u k a b i l hareke t ­siz k a l m a i le sadece hâdiseler ve on la ra tesir eden kudre t l e r k e n d i tabiî cereyanlarına bırakılmış o l u y o r l a r .

2 — Bununla beraber evvelce ver i l en izahat göstermiştir k i , ilmî mânasİle i l l i y e t me fhumu, hiçbir suret le müessirin n e t i ­ceye o lan tesirinin mahiyetini izah iddiasında değildir. Bu mef­h u m , sadece har i c i âlemdeki değişmelerin sebep ve esas h a k ­kındaki tasavvurumuzu i fade etmek içindir. Bu mânada i l l i y e t me fhumu, yalnız ne t i ceye he rhang i birşeyin temel ve esas o la ­r a k düşünülmesinin zaruri oluşunu an l a tm ak dileğindedir. Y o k -

buluyoruı . N i t e k i m , Ceıa k a n u n u m u m n 4 5 İnri m a r b l a a i n i n i k i n c i fıkraaı " k a ­

b a h a t l e r d e * m i * * b i t oJmaaa b i l e h e r k t i k e n d i fiti ve İh ma Ün de o nunuMûr m

d e m e k a u r e t i l * i h m a l i l ımtmtD ve ya lmı b u m a n a v a alıyor. P r o f , H m

• İhmal v e teaeyyüp nurlarının R o m a h u k u k u n d a n eekı A l m a n müşterek h u k u ­

k u n a k a d a r o l a n tekâmül s e y r i „ başlıg-il* Türkçemiie çevrilen Çak t a y a m d i k ­

k a t v e mevzuumuı i t i b a r i l c d e t a b i y e y e ılefcer m a k i l e r i n d e < Capiloltıım,

yıl : 2, aayı | 5 - 6 , m. 3 9 ) • Unterlnaıunv karfilı£ı o l a r a k " i h m a l va i m r y y u p .

kullanılmıştır. B u kullanı|rn e * b * b i n i < Borçlar k a n u n u m u i u o A] I D U maddeaın'

d a * i h m a l ve teaeyyüp „ tâbirinin b e r a b e r l ikredı lmi) bulunmanı teşkil e l a a

yerektır. Katıaalimiıee " i h m a l , , i " teaeyyüp - t * o ayırmak ve b u i k i n c i tâbiri

bü lbü lün a t m a k mümkün defrılıe d e yalnrı * k a a t M m »iddi o l a n - ruhî

halel,, i i f a d a h u a u a u n d a k u l l a n m a k lâtımdır N i l e k i m Borçlar k a n u n u m u !

g-erek i h m a l ve j ye rek teteyyübÜ b u mânâda alıyor. B i ı " i h m a l „ e teaeyyübûo

İfade etmediği h e r h a n g i b i r v a i i y r t t e f f l e u lâkayrt k a l m a mâoânnı d a v e r i y n r u a .

2

1 8 6 IslıınKul Onivtraitcı i H u k u k FvkülUİ M t c m m i ı

sa net iceye esas teşkil eden b u şeyin ne olduğu y a h u t nasıl

vücut bulduğu hakkında malûmat ve rmek davasını gütmez. B u ­na göre ilmî mânasİle İlliyet mefhumu, iki muattarım mantı kan

ve bilgi nazariyesine tevfikan yekdiğerine raptından başka ve fazla b i r şey değildir. İllet me fhumunun b u mânasile, i h m a l i n i l l i y e t i t a savvuru pek âlâ k a b i l i t e l i f t i r . Çünkü madem k i b i r f aa l i y e t in i l l i y e t i n i i d d i a edeb i lmek için, onun aynı zamanda kend is inden doğan net ice de o r t a d a n kalkmaksızın t a s a v v u r d a n çıkarılamaması kâfi g e l i y o r ; şuhalde kendis ine m u k a b i l ve m u ­ha l i f b i r f i i l i n ne t i cey i ber tara f etmiş bulunacağı b i r hareke ts i z ­l i k (birşey y a p m a m a ) da i l l e t o l a r a k tavs i f ed i l eb i lme l id i r *

3 — Bu suret le i l l e t in ilmî t e l a k k i s i , -popüler t e l akk i y e m u h a ­l i f o l a rak - i l let teşkil e tme hususunda harekets iz kalmağa, fa ­a l i ye t te bulunmanın haiz olduğu ehemmiye t at f yan i i h m a l i n i l i i y e t i n i n f i i l i n i l l i y e t ine müsavi kıymette b i r düşünüş şekli olduğunu ib raz e d i y o r . Bu i t i ba r l a d a ilmî t e l a k k i , diğerine na­zaran şayanı t e r c i h b i r vaz iye te geçiyor. Bununla beraber b i l ­hassa b u ihma l in i l l i y e t p r o b l e m i , mücerret illet hükmü ile, ih­

mal için çok haizi ehemmiyet olan noktaya henüz temas edilme­

miş olduğunu gösterir.

Çünkü i h m a l ha l inde hukukî mânasile b i r müessir ( i l l e t ) den bahs o lunab i lmek için harekets i z kalmanın - tıpkı faa l iye t ­te bu lunma ha l inde olduğu g i b i - b i r i r ade izharı m a h i y e t i n i haiz bulunması lâzımdır. Z i r a hııkukan ehemmiye t i haiz o l an yalnız i r ade izharlarıdır. Bundan çıkan net ice, i h m a l i n i l l e t teşkil etmesi için - tıpkı f i i l i n i l l i y e t h d c olduğu g i b i - başka suret le hareke t edeb i lme hürriyetinin yani harekets iz k a l m a m a imkânının mevcut ve meşrut bulunması z a r u r e t i d i r . FakaL bas i t b i r mülâhaza i l e anlaşılır k i t a t b i k a l t a başka türlü hareket i m ­kânını selp eden sebepler bakımından hareke ts i z ka lma , d a i m a faa l i ye t te butunmıya takaddüm eder. B i r fiil ( y a p m a ) , eğer ak len a n o r m a l olmanın y a h u t maddî b i r c eb r in net ices i İse ancak o zaman b i r i r ade izharı sayılmaz. H a l b u k i b i r ihmal

( y a p m a m a ) , harekets iz kalanın (ş imdi z i k r ed i l en l e rden g a y r ı ) he rhang i b i r o b j e k t i f y a h u t sübjektif sebepten dolayı faa l iyet imkânı mevcut olmaması ha l inde de b i r İrade izharı değildir. B u vaz i y e t , ihma l m e f h u m u n u n kat 'F şekilde t esb i t i z a r u r e t i n i doğuruyor. Meselâ: Komşusunun atını koşmayı ve o n u ahıra götürmeyi üzerine almış k imseye b i r d e n b i r e baygınlık gelmesi le atın kaçması ve b u yüzden zarar husulü ha l inde b i r i hma lden

İHivtt fttııriytBİa* **air

bahso tunah i l i r m i ? Y a h u t b i r p la jda bu lunan ve yüzme b i l m i -y en b i r i s i n i n , boğulmakta o lan b i r diğerini k u r t a r m a k üzere suya atılmaması ha l inde b i r ihma l mevzuubahs o l ab i l i r m i ? Şüphesiz k i hayır!. . Bu kiiçük misa l ler de gösteriyor k i : Bir ha­

reketsiz kalma, hukukan bir fiile müsavi kıymet v* mahiyet ala­

bilmek içirt, lâkayit kalmanın neticesini bertaraf edici harekett

cari ahval ve şerait dahilinde hareketsiz kalan kimseden bekle-

nilmelidir. A n c a k b u şartladır k i b i r harekets iz ka lma , b i r i h ­m a l mânasını i k t i s ap eder Şu halde hukukî ehemmiyet i haiz b i r net iceye t a a l l u k u i t i ba r i l e h u k u k a n müessir b i r ihmalden bahs tdeb i lmemi z için - h e r h a n g i b i r k imsen in net icey i k a i d e n menetmemiş bulunması ha l inden sarfınazar ed i l i r s e - net icenin husulünden kend i s in i mesul tuttuğumuz k imsen in bu net icey i önceden görebilmek, ona hâkim o lab i lmek , onu menedebi lmek imkânına mâlik bulunmuş olması i cabeder . Eğer onu menede-mİyecek id ise, net icenin men ' in i i h m a l ettiğinden bahsetmenin hiçbir mânası y o k t u r .

4, — Bu i zahat tan sonra t o p l u o l a rak deneb i l i r k i : Mesul i ­y e t i n t a y i n i hususunda i l let sorusuna diğer b i r sorunun inz ima­mı i c a b e t t i f i n i b i lhassa ihma l me fhumu, açık ve tereddütsüz b i r sure t te gösteriyor. Cevabını araştırmak mecbur iye t inde b u ­lunduğumuz bu mütemmim sual şudur: A c a b a mesul t u t m a k istediğimiz k imse net icey i menebi lecek vaz iye t te mî i d i ; hare­kets iz kalacağı ye rde net icen in husulüne mâni b i r faal iyet sar* fe tmesi mümkün mü i d i ? Ancak eğer net icenin husulü mevcut şerait d a h i l i n d e önceden görülebiliyor ve m u k a b i l tesir i c ra eden b i r hareke t l e o net icey i men, fa i l in iktidarı sahasına g i re ­b i l i y o r d u ise b u suale müsbet cevap v e r i l i r . İşte ihma l me fhu­m u n u tebarüz e t t i r en bu şartlar d a h i l i n d e d i r k i -bilhasse husule ge len net ice bakımından- harekets iz kalmanın gayeye uygun o l a r a k vaz'ı düşünülebilir. Burada da görülüyor k i : Net icen in önceden görülebileceği ve geçilebileceğine d a i r tecr i iheye i s ­t inaden ver i l ecek hükme yani hareketsiz kalmanın objektif ga­

yeye uygunlunğu faraziyesine t e v f i kan , b u harekets iz ka lma , ne­t i cen in husulü için h u k u k a n kâfi b i r sebep o l a rak görülebilir. B i z i m de kısaca objektif isnat edilebilsin prensibi dediğimiz İşte b u d u r .

Bu prens ip , aynı t a r zda harekets iz ka lma hakkında olduğu g i b i faa l i ye t te bu lunma bankında da ca r i d i r . Harekets i z ka lma-

1S8 l*[*obül Ü m v ^ . i t t u H u k u k F ıkültaı i M

m n , net icenin husulünü hukulcan i zah eden b i r ihmal, f aa l i ye t te bulunmanın ise y ine net icen in husulünü h u k u k a n i zah eden b i r fiil vasfını almaları, i l k defa b u p rens ip sayesinde mümkün o l u ­y o r . Şuhalde, ancak b u p rens ib in tatbİkİledir k i f aa l i ye t t e b u ­lunma ve harekets i z ka lma , füf ve ihma l mefhumlarına inkılâp ve b u İtibarla d a mesu l i ye t in esaslarını teşkil ed i yo r l a r . Böy­lece b i d a y e t t e yalnız hâdisatın i l l i seyr inde unsur o l a r a k gör ­düğümüz b i r faa l i ye t te b u l u n m a y a h u t b i r harekets i z k a l m a , h u k u k a n alâkayı ca l ip ne t i cen in yalnız şartı o l m a k l a kalmayıp, aynı zamanda o net iceden mesul iye te de esas teşkil e d i y o r . İşte ancak b u noktanın tavazzuhundan sonradır k i b i r ne t i cen in h u k u k a n hüküm ve t a k d i r i n d e gayrı k a b i l i içtinap diğer h u ­susları, meselâ h u k u k a mugaye re t ( icabı ha l inde haksızlığı k a l ­dıran meşruiyet ) ve kusur mesele ler in i o r t a y a atmanın zamanı gelmiş o l u r .

lürkçege çeviren: Yazan:

Doç, Dr. Af. Yavuz Abadan Prof, Dr. R. HONİG