BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

Sddrdddin Konydvinin ontoloji baxışları 383

sanRanniN KONYaYİNİN ONTOLOJİ BAXIŞLARI

Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Gii/ş;mi

MFüzuli adına 8/yazmalar

İnstitunım Disertantı

Açar söz/ar: vücud, maşuq. eşq. e/m, ilahi isimlar

Keywords: existence, !over, love, science, divine names.

/(;uolleBbıe cnosa: me110, eosmo6neHHbZU, Jllo6oeb, HayKa, 6o:ıJcecmBeHHbıe

u1ı1eHa.

«Vücud»

Bildiyim.iz kimi, «V~hd~ti-vücud» dahi müt~f~kkir Mühyiddin ibn ar~­binin adı il~ ~laq~l~ndirilm~kd~dir. Lakin bir sıra alim v~ t;;ldqiqatçılar bel;;}

bir naticay~ g~lmişlar ki, «V<lhdatİ-VÜCUd», ya «panteizm» İbn 8r~bid~n daha ~vv~ı. Eynülqüzzat Miyanaci tarafind;;ln daha sistemli Ş;;lkild<l araşdırılıruşdır.

«V~hdati-vücud» bir naz~riyy~ kimi hala B~yazid Bistami, Cüneyd Bağdadi ,

M~nsur H~llac kimi ilk sufil~rd~ mövcud olmuşdur. Lakin 8fıfinin fikrine~, Cüneyd Bağdadi . v~ B~yazid Bistami «V;;lhdati-vücud»dan deyil, «vahd~ti­şühud»dan (mövcudların v~ ya şahidl~rin v~hdatind;;ln) b~hs etmiş va İbn

ar~binin n~z~riyy~sin~ b~nzar bir fals~f~ forınalaşdırmağa can atmamışlar. İbn ar~ b inin bir çox ~sa rini türk dilina t~rcüm~ V~ ş~rh etmiş 8hmad A vni

Konukun fikrine~. «vahdati-vücud» termini ilk dafa İbn arabi tar~fından deyil, onun t~lab~si olmuş s~dr~ddin Kon~vinin «Miftahül-qeyb» asarind~ işi~ nmişdir.

«Vücud» b~hsi Kony~vinin «Miftahül-qeyb» as~rinda · b~hs etdiyi mövzu­

lardan an önamlisidir. «Vücud» b~hsi bir çox fılosoflar, o cümladan Molla· S~dra t~r~find~n araşdırılıruş va onun «Hikm~ti-mütaaliya» nn~riyyasinin asasiarından biri olmuşdur. Kony~vi inanır ki, «vücudi-amm» v~hdat baxı­

mından Haqqa bağlı, k~srat baxımından isa mövcudatla ~laq~dadir [5, s. 194]. Bazi fılosoflar mahiyy~tin ~salatin~ etiqat etmişl~r. Bu filosoflar arasında

İşraq f~lsaf~sinin dahilari va onların ardıcılları, Calaladdin Davani (833-908/1429-1502), Seyid S~dr~ddin D~şt~ki (v~f. 930/1523), Mirdamad

384 Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Gülşan i

(vaf.l040/1630) va başqalarının adlannı çakmak olar. Maşai fılosofları

vücudu ya bir-birindan ayrı bilirlar. Bir çox ariflar vücudun vahdati va asalatina inanırlar va kdsrati vücudun m::ırtabalari va tac::ıssümündagörürlar.

Haqiq::ıtin vahid vücud olub-olmaması haqqında üç naz::ıriyy::ı

mövcuddur: 1 - «V::ıhd::ıti-m::ıhz» (xalis vahd::ıt) - bu n::ızariyyani bazi fılosoflar irali

sürmüşlar;

2 - «Kasrati-mahz» (xalis kasrat)- Maşai filosoflannın nazariyyasi; 3 - «Kasratda vahdat va vahdatda kasrat». Molla Sadraya göra, vücud vahid haqiqat baxımından martaba va

daracalara malikdir. Bir martabada «vacib», digarinda «mümkün», birinda «sab::ıb», digarinda isa «natica» yerlaşir. Va buna vahdatda kasrat va kasratda vahdat deyilir. Haqiqi va asi varlıq, yani «vücud» Haqqın harnin vacib varlığıdır va bu «vacibül-vücud»dan başqa na varsa, bir varlığın kölgasi hesab edilir. Vücudun fardi tazahürü va xarici alamda tamsil olu~ası varlığın «mümkün» martabasinda gerçaklaşir. Beb bir tacalli va tazahür istar «vacib», istar «müümkün», istar «cövhar», İstarsa da «araz» aksidensiya olsun, çoxluq, yani «kasrat» demakdir. Demali, «vücud» dedikda, haqiqi va asl varlıq,

«vahdat» dedikda isa şaxsi (fardi) vahdat nazarda tutulur [1, s. 7]. Molla Sadra mahiyyati vücudun arazlarind~n hesab edir va onu vücudun

kamiyyati va kasratinin sahabi bilir. Mahiyyati isa «insanın arxasınca gedan bir kölga» adlandıran alim ona asalari aid etmir. Molla Sadraya göra, tasirin markazi nöqtasi va an mühüm masalasi «vücud»dur va bu nazariyya Sadraddin Konyavinin falsafasind::ı da özünü açıq-aşkar büruza verir. _

Kainatda mövcud olan va zühur edan har bir varlıq «vücud>> va «şuüni­vücud»dan başqa bir şey deyildir va mütlaq vücudun kölgasi olan mümkünatın vücudu öz başlanğıcına tam bağlıdır. Buna misal olaraq, nur şüalarının nur haqiqatina bağlılığını göstara bilarik ki, bu nur şüaları nurdan ayrı olduğu halda, müstaqil da deyildir.

Konyavinin fikrine;;~, Haqqın tacalli va yardımı har an bu dünyaya yetişan vahid tacallidir. Vahid tacalli mövcudatın müxtalif qabiliyyat, sifat va istedadından ibaratdir ki, öz martabalarindan asılı olaraq, ilahi feyz va yardımdan va vücuddan bahralansinlar.

Konyavi üstünlük, maziyyat, langima, çoxluq va kasrati mövcudatın hallarından bilir va bela düşünür ki, Haqqın vücudunun nuru mövcudata çatmazsa, demak, mövcudat tamaman yox halında olar. Demak, alam

Sadraddin Konyavinin ontoloji baxışları 385

mövcud olmaq v::> bu mövcudluğa davam etm::>k ist::>rs::>, Haqqm fasil::>siz v::>

arasık::>silm::>z feyzi v::> yardımına möhtacdır.

8g::>r Haqqın bu feyz v::> yardımları bir göz qırpımı q::>d::>r k::>sil::>rs::>, al::>m

bir andaca m::>hv olub ged::>r, çünki bu,al~min yox olmasımn hökmüdür va

vücud Haqq-taala t::>r::>find~n verilmiş ::>r~zdir [ 5, s. 384].

«Vücud» va «xavatir»in tazalanmasi

Kony::>vinin t::>s::>vvüfd::> ir::>li sürdüyü b::>hsl::>rd::>n biri d~ Molla Sadramu

«hikm::>ti-müt::>aliyy::>» f::>ls::>f::>sind::> b::>yan etdiyi v::> «h~r::>kati-cövh::>ri»

adlandırdığı b::>hsdir ki, bu bahs Konyavinin irfani baxışlarının asasını taşkil

edir. Konyavi da bu fikirlarini Molla S::>dra kimi Qurani-K::>rimdan, «Vaqia»

sur::>sinin 61-ci, «Qaf» sur::>sinin 15-ci, «Fatir» surasinin 16-cı, «8r-rahman»

surasinin 29-cu ayaslarind~n axz etmişdir.

Konyavinin fıkrinca, bazi mas::>l::>lar daimi hökm va sabit t::>sir::>

malikdirlar, b::>zil::>ri d::> yavaş-yavaş mahv olub aradan gedir, b.::>zilari is::> çox

sür::>tl::> bir haldan dig::>r hala keçirl::>r. Bazil::>rinin Haqqa nisbati çox daha

güclü va daha xalisdir. Bizim nazarimizd::> sabit v::> dayişm::>z qalmasına

baxmayaraq, dünyada h::>r bir şey dayişm::>kda va ::>v::>zlanmakdadir [6, s. 93].

Harakat va dayişiklik b::>hsi Sokrat (vaf.e.::>.399) dövründ::>n ::>vv::>l da

diqqati calb etmiş b::>hsl::>rd::>ndir. Heraklit (v::>f. e.a. 475) alamda mövcud olan

h::>r bir şeyin daimi har::>k::>t va dayişmakda olduğunu bildirir. Dahi fılosof

alami durmadan va nazınli h::>rakatda olan bir c::>rayan, · harak::>ti is::> varlığın

zatı kimi qalama verir.

Heraklitin fıkrinc::>, dünya ziddiyyatlardan taşkil olunmuşdur va bu

dünyamn davamı ziddiyyatlarin va mövcudatın daimi vuruşunun

girovundadır. Dünya icad, fasad, f::>na, m::>hv, gündüz, gee::>, müharib::>,

dostl.uq, hayat, ölüm va digar ziddiyyatlarla doludur va bu tazadların yox

olacağı gün dünya da aradan gedacakdir. Tazadlar arasındakı vuruş

«::>şya»nııi haqiqati va qoruyucusudur va a lamd::>ki tazadların hamısı öz

manşayini bir haqiqatdan alır. Bu h::>qiqati Heraklit «logos» adlandırır ki,

«faal ağıl» va ya «k::>lma» m::>nasını verir [10, s. 13; 5, s. 88, 89].

Arifin dilind::> «yenilanma» va «dayişilma» bu manada işl::>nilir - insan

vücudu va insan hayatı, elac::> d::> digar mövcudat bir-birina bağlı va anbaan

dayişmakda, avazl::>nmakda v::> yenil::>nmakdadir. Haqqdan insana çatan varlıq

feyzi da h::>r an yenil::>nir v::> dayişir. Mövcudatın vücudunu zahir::>n sabit v::> bir

386 Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Gülşani

halda görm~mizin s~b~bi ilahi feyzin davamı v~ sür~kliliyind~dir. Vücudun mövcudata feyz çatdırması daimi v~ ardıcıl olduğu üçün, h~mçinin anbaan v~ ardıcıl olaraq heç bir k~sinti v~ fa~il~ olmadan baş verdiyi üçün.biz onların sabit olduğunu düşünürük. Dem~k, heç bir varlıq sükun~t halında v~

h~r~btsiz deyil v~ öz zatı v~ fıtr~tin~ uyğun olaraq yeni karnal yoluna bağlı olur, h~r an başqa bir ş~kl~ düş~r~k nöqsanlı haldan kamala doğru yüks~lir. Bu yüks~liş varlığın tam ruhaniyy~t~ yetişm~sin~d~k davam edir, varlıq

madd~d~n xilas olur. Molla S~dranın etiqadınca, bu yolda eşq dünyanın damarlarında axan v~ varlığın bütün m~rt~b~l~rind~ mövcud olan bir ~sasdır [11, s. 149].

Aşiq va maşuq sirri

İrfani m~zmunlar sırasında eşq v~ m~h~bb~tin xüsusi yeri vardır.

s~dr~ddin Kony~vi d~ bu m~s~l~y~ çox diqq~t yetir~r~k, ona veril~n

ilhamların m~hz eşqin n~tic~si olduğunu qeyd edir. Kony~vi bildirir ki, m~şuq aşiqi öz camal v~ kamalatının aşkadanınasma

bais olduğu üçün sevir [6, s. 51]. Eşq b~hsi irfani m~tnl~rin v~ irfani m~zmunların ~saslarından biridir.

Şihab~ddin Sühr~v~rdi «Hikm~ti-İşraq» ~s~rind~ nurun ali d~r~catla

~laq~sinin eşq v~ m~h~bb~t olduğunu qeyd edir v~ eşqi ali d~r~c~Ii mövcudat v~ ·uzunluq v~ en nurları arasındaki mövcud ~laq~l~ndirici bilir. Eşq varlığın bütün m~rt~b~l~rind~ c~r~yan ed~r v~ eşq v~ m~h~bb~t h~r m~xluqun zatmda sabit, möhk~m v~ davamlıdır. Bütün varlıqlar, h~tta c~_tısız al~m v~ bitki al~mi da bu gövh~r~ sahib olmaqla qiym~tlidirl~r. Bütüiı. varlıqların bir m~şuqu v~ m~hbubu vardır ki, ona çatmaq h~r k~sin m~qs~d v~ h~d~fıdir v~ h~r bs ona doğru h~r~k~td~dir. Eşqin vüs~ti o q~d~r genişdir ki, xaliqd~n tutmuş m~xluqun ~n z~if nümay~nd~sini bel~ ~hat~ ed~r [2, s. 34, 35].

Kony~vi yazır: «S~y göst~r, çalış ki, Allah s~ni sevsin v~ daima buna doğru can at, çünki ~g~r Allan bir şeyi sev~rs~, ona ·yetiş~r v~ onu özün~ yetişdir~r. Ondan başqa bir bs bu qüdr~t~ sahib deyil» [6, s. 53].

M~h~bb~t v~ eşq aşiq v~ m~şuq, sev~n v~ sevil~n arasında bir sıra

müşt~r~k sif~t v~xüsusiyy~tl~rin mövcudluğunun n~tic~sidir v~ b~z~n bir sıra feil v~ halların v~ ya m~rt~b~l~rin iştirakl il~ hasil olar. M~h~bb~t v~ eşq ilahi m~qam v~ vücud al~mind~ mövcud olan küll bir h~qiq~tdir v~ insanın özünd~n f~rqli olan dig~r birin~ aşiq olması qeyri-mümkündür. Onların

Sadraddin Konyavinin ontoloji baxışlan 387

ikisinin arasında mütl:}q bir müşt:}r:}k lıökml:}r mövcuddur ki, onlar arasında olan [:}rql::ırd::ın daha çoxdur [6, s. 55).

Xnzazın İlalıiy:} eşq lıüsulu yollarını b::ıyan ed::ın ID:}lı;;ıbb~t t~rifin~ gör~,

bu- «ür~yi m~lıbuba olan m~lı~bb~td~n başqa har lıansı bir dig;;ır m;;ılı:}bb~tin şirinliyind::ın azad etm~k, m~lıbuba olan m~lı~bb~td~n başqa lı::ır lıansı digar m~lı~bb~ti acı bilmak» demakdir [9, s. 243).

O, Haqqa olan malı::ıbbat nişanalarini Allahın lıökml~rin:} ita~t,

haramdan uzaqlıq, Onun düşm~ni il~ düşman, elçil::ırinin ardıcılı olmaq, qorxu va ümidla v~ Onun r~hm~tin~, ağlamadan v~ nal~ etm~d::ın ilahi d~rgalıın qapısımn üzüna açılacağına ümidsizlik olmadan yaşamaq, daim, yorulmadan sitayiş v~ dua etm:}kd~ görür [9, s. 243].

Bad;min (cismin) ahamiyyati

Kony~vi yalmz insanın ruhunu mülıüm bilib, b~d~nin~ (cismin~) lıörm::ıt qoymayanlan t~nqid edir v~ qeyd edir ki, ~g~r bu insanlar insan üçün bu dünyadan ayrılmazdan avval hasil olan har _kamalın ruhun lı~min bu b~d:}nl~ ünsiyyatinin n~ticasi olduğunu va şariatda da vada edildiyi kimi, Haqq­taalanın müşahid~sina doğru apardığını bilsaydil~r, lıeç zaman onu m~zam­m~t etm~zdil~r. Allalı insan canına çox alı~miyyat verir, özüna sui-qasdi v~ bilar~kdan kimis~ öldürmayi ~n böyük günalılardan hesab edir [4, s. 12].

Allah elçilarinin xitab etdiklari insanlar

Allah elçil::ırinin b~yan etdiklari haqiqatl::ırin insanlar tarafından anlaşıl­ması va q::ıbul edilm::ısi müxt~lif va· f::ırqli olmuşdur. Bu ~axımdaıi insanlar bir n eç~ d~st~y~ bölünürlar. Birinci d~sta Allalı peyğambarlarinin bayan etdikla­rini ist~r anlayaraq, ist~rs~ d::ı anlamadan qabul edanl~rdir. Kony~vi bu in­sanların hamısını islam ~hli hesab edir. İkinci dast::ı qati sur~tda inkar ed~nlar, y~ni kafır v~ üsyankarlardır. Digar bir dasta bazi peyğ~mbarl~r~ inanır, bazi-· larin~ inanınır va yaxud peyğ~mbarl~rin b~zi sözl~rini q~bul edir, b~zilarini qabul etmirl~r. Onlar da kafırdirlar. Bnilari isa Peyğ~mb~rl::ırin k::ılam, b:}yan va müraci~tlarin~ hey ratlanmiş va qati bir qarara g::ılm~kd;;ı aciz !) lanlardırlar.

Peyğ~mbarl~rin dav~t'ini q~bul etmiş birinci dast~nin özünü da dörd d::ıst~ya bölürl::ır. Birinci d::ıst::ıya yalnız ş~riatin zalıirin::ı bağlı, tabir v~ t~fsir

388 Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Gülf;mi

~hli olmayan, ağlı k~nara qoyaraq, batini d~rk etm~y~ şövqü v~ ist~yi

olmayan, ibad~tı~ kifay~tl~n~n insanlar aiddir. İkinci d~st~y~ ağılları v~ dark saviyyalari dinin batinini dark etmaya aciz

olanlar daxildirlar. Bu insanlar saleh amalli, doğru yol yolçularıdırlar va Allaha, onun karnal va camal sif~tlarina sitayiş edarlar.

Üçüncü dastaya daxil olanlar ağı! va dark qüvvasi baxıırundan anlama va haqiqata yaxınlaşma qüdratina malikdirlar, lakin müallim va r~hbarlarinin olmaması va düşüneada xatalara yol vermamalari sahabindan haqiqata yetişmak da acizdirlar.

Dördüncü dastaya aid olanlar yüksak hümmatli va aşyanın haqiqatini H aqq-taala elminda t~yin olduğu şakilda tanımağa, dark etmaya çalışan­lardır. Onlar dark eda bilmadiklarini Allah va onun övliyalarının öhdasina buraxırlar. Bu insanlar peyğambarlara qoşulmaq arzusundadırlar va Allahın elçilarina hasil olanın onlarüçünda hasil olmasını va qürbi-İlahinin an yüksak daracasina yetişmak istayirlar [4, s. 21, 22].

«İiqa»nm növlari

«İlqa», yani «qalba galan xitab» iki növ ol!ir: 1. Haqqdan va mal~kl~rd~n galan, doğru olan ilahi, rahmani va rabhani

xitab; 2. N~fsdan galan, nadürüst, doğru olmayan nafsani va ya şeytani xitab. İlahi va rabhani «ilqa» vacib va qeyri-vacib ibadatlarin sababkarıdır.

Nafsani <<ilqa»da nafsani lazzatlar mövcuddur va buna «qalbin xüturatı»

deyilir. Şeytani «ilqa» insanı günaha davat ed~r ki, ona da <<Vasvas» deyilir. «İlqa»nın doğru darkimeyarı şari~tdir. Haqqa yaxınlıqla, yani qürbi-İlabi ila natic~ı~tian «ilqa» ilahi va rabbanidir, ikrah va nifratla yanaşı olan«ilqa» isa n~fsani va şeytanidir.

İlahi «ilqa»da çox azamatlİ lnzatl~r möycuddur ki, bütün insan vücudunu bürüyar v~ b~z~n insan uzun müdd~t yemay~-içmaya ehtiyac hiss etmaz.

İnsan ona kanardan hasil olan «ilqa»lara eti.ıp.ad etmamali, agar kamil ustadın tarhiyasi altında olarsa, bu kanar ilqaları öz ustadına bildirmalidir. 8gar müalliıiı bu «ilqa»lan doğru bilarsa, onları qabul etmali, agar radd ed~rsa, onlara ah~miyyat vermamalidir. Bu növ«ilqa»ların nişanasi kimi azab, narahatlıq va buna banzar hislarİ misal göstarmak olar [4, s. 39, 40].

Sadraddin Konyavinin ontoloji baxışlarz 389

Xalvat va tanhalığın gözalliklari

T:mhalıq v~ x~lv~tin, y~ni x~lqd~n uzaqlaşaraq Haqqa yaxınlaşmağın n~tic~si Haqq-taalaya çatmanın yolları v~ üsullarını ?ld~ etm~yi düşünm~k. bu düşünm~nin n~tic~si v~ s~m~r;}si Haqqın zikri, zikrin d~ O;}tic~si Haqqı d~rk etm~kdir. Davamlı v~ ardıcıl zikrin n~tic~si is~ bu d~rk v~ diqq~t v~ n~zar~tin davamı, bu diqq;}t V;} n~zar~tin davamının n~tic~si is~ Haqqın razı

olmadığı işd~n Haqq qarşısında h~yadır. Bu h~yanın da n~tic;}si ;}d~b, ~d~bin n;}tic~si ş~ri~t qanunlarına riay~t v~ ş~ri~tin t;}yin etdiyi Ç;}rçiv~d~n

çıxmamaqdır ki, bunun da n~tic~si Xudav~nd~ yaxınlıq, onunla üns v~ ilahi t~r~find~n q~bul olunmaqdır [4, s. 46].

Kony~vi -nicat v~ qurtuluş yolunu Allahla müxalifatd~n ç~kinm;}k, al ç~km~k v~ Haqqdan başqa h~r bir şeyd~n üz dönd~rm~kd~ görür ki, bun?­«inab~t» deyilir. «İnab;}t» q~lbi şübh~ qaranlığından qurtarmaq, q~fl~td~n uzaqlaşaraq Haqqı zikr etm~y;} V;} S;}mimiyy~t~ yön~ltm~k dem;}kdir [1, s. 93]. Alim inab;}tin n~tic~sini tövb~ v~ keçmişd~n peşmançılıq bilir v~ bunun nişan~si olaraq hüzn, q~m-qüss~, zamanın h~d~r getm~sind~n, indiki zaman v~ g~l~c~kd~n qorxu, Allahdan başqa h~r bir varlıqdan uzaqlaşmağı misal göst~rir [4, s. 46].

«8smai-ilahi» - «Allahın adları»

S~dr~ddin Kony;}vinin bir çox ~s~rl~rind~ haqqında b~hs olunan v~ alimin fikirl~rinin, dünyagörüşünün v~ n~z~riyy~sinin ~sasını t~şkil ed~n

b;}hSl;}rd~n biri ilahinin xalis v~ mütl~q vücudunun al~md~ t~zahürl~rinin ffi;}Cmusudur. H;}r bir varlıq - mövcudat Onun xüsusi ad V;} ffi;}XSUSi ID;}ft;}b~d~ m~zh~ridir [4, s. 271]. ·

8slind~ «~sınai-ilahi» y~radılış bölümün~ aid olaraq, h~r bir ad al~md~ özün~ffi;}XSUS iş V~ t~sird:m qaynaqlanar. Sonralar Molla s~dra t~r~find~n daha da genişl;}ndirilib t~k.mill~şdirilmiş «v;}hdatd~ k~sr;}t, bsr;}td~ v~hd;}t» · O;}Z~riyy~sinin yaranmasına zamin~ yaradan bu fikirlardir: Allah kasr~tin vahididir, çoxluq t~şkil edan adlar zatı ifada etm~l~ri baxımından vahid v~ sif~tl;}ri ifad~ etm~ baxımından çoxdurlar.

İbn ar~bi arifl~rdan birinin dilind~n buyurur: H~r «isim» - ad zatı ifada etm~si baxımından bütün «isim»l~ri - adlan ~hata edar, çünki zat bütün sifatl~ra malikdir. «8smai-ilahi» alamda k;}sratin manşayidir v~ Haqqın zatı

390 Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Giilşani

tanınmainış, nam~lum qaldığı üçün «~sınai-ilahi» olmasa idi, biz Haqqın fitr~tini tanımaq, d~rk etm~k üçün başqa yol tapa bilmazdik. Al~min bütün f;:ırql;:ıri, növl;:ıri, m;:ırt~ba vd ddrac~l;:ıri «asmai-ilahi»yd aiddir. Allahın adları

iki növdur: bdzildri insan sif~tl~ri ild yaxındırlar v~ ümumiyy;:ıtld götürs~k, dünyanı dks etdirmirl~r. Dig~r növ is~ insan kimi deyildir vd ümumiyydtl;:ı bütün dünyam ;:ıks etdirir. «İlk» vd «son» - al~min uzunluq baxımından kasr::ıti vd zaman f~rqini dhat~ edir. «Zahir» v;:ı «batin» isd ~şyanın m~rtdba vd mdkanın baxımından f~rqini dhatd edir.Bu dörd ad bütün al~md aiddir.

İbn 8r;:ıbinin «vdhddtd~ kasr::ıt, kasr;:ıtd::ı vdhd~t» n~z~riyyasi il~ bağlı

olaraq n::ıql etdiyi mövzulardan biri «göy qurşağı» mövzusudur: rangsiz olan vahid nur hava ila t~masa gir::ır::ık, göy qurşağı ş::ıklind::ı t::ızahür edir. Bu göy

qurşağının çoxlu r::ıngl::ıri vardır v::ı vahid nur bütün bu r::ıngl::ıra malikdir, yani bu ela h~min «vahd~tda k~sr~t»dir. H~min nurun müxtalif ranglarda t~zahür etm::ısi d~ «k::ısr~tdd v~hd::ıt»dir. Göy qurşağı misalı al~min x::ıyali olmasını göst::ıtir, çünki göy qurşağının varlığım bütün r~ngl::ıri il~ inkar etm~k mümkün deyil va eyni zamanda ağıl deyir ki, orada heç bir şey yoxdur. Daha

bir misal olaraq r~ngli şüş~ni göstarm~k olar: ::ıg::ır r::ıngsiz vahid nur r~ngli

şüşaya düşarsa, o şüşanin arxasından müxtdlif rdngldr şdklind~ zahir olar. 8gar bu nur bir cismin üzdrind düşdrs::ı, ran~li nurlardan ibarat bir ddst:;ı yaranar ki, bunu göran insanın hislarİ burada bir neça ~urun mövcudluğuna inandırar, lakin ağlı isa eld hdmin vahid nurunolduğunu tdkid ed::ır [8, s. 498, 499,560, 570].

Sadraddin Konyavinin ontoloji baxışları 391

aDaBİYYAT

1. Göyüşov N. T~s~vvüf anlamları v~ d:}rvişlik r~mzl:}ri. Bakı: Tural-8,

2001, 240 s. 2. ,J_,1 <-t4.- ,y\.:iS ı:,}:ı. ... Y. :r-9 .I.J.ı..-)1..... _, 4-uı <Y-1 ~ j1 ~ ~ ı_s-i'+o .~.l.=..o ,~

.0-'2 'A 'f + b.l_jjl...,;,, ""AY

3. ...::...1).~1 :u'...*i .ı.s~k- .)~ ~ .(.)".illı ...::..ı_y-;:..:.. ı.>o ~yı...::...~ .~)1~ 'u-"~

.0-'2 'Y' 'f +~·~'iV. '!'-'.) <-t4.- .wk.)li.l

4. <-t4.- .I.J.ı.....a ~~ ...::..ı....>.. .)~ .u1...*i .Lı~ _, uı.~ı .J-l ...::..ı....s:. ...>:>" .~~ •ı.s' -ü...l..:..

0-'2 ii'f , 'i A • •J..ıl.

5. <-t4.- ,~_,.. wi.JI..!.J.jl :ul...*i .ı.s..?-1_,.:.. ~ .(~1 c-:iJti.. c.;Jı) ~'il Ct.,ı.....:.... .•j.o.:.. •ı.s.JUS

.0-'2 A 'fö +.ı..;_, .l\:i..a , 'iV' 'f'J-l

6. '' iVö'f'J-l ı.t4- ,~_,.. ...::..ıi.JI..!.J.j\ :ul...*i .ı.s..P.-1..? ~ .~1 ...::..ıhiJJI.ı:&il~ •ı.s.i>~

.0-'2 Hö +~_,Jr..

7. ...::..ı1.JI..!.J.j1 :ul...*i .r.J'T:t .ll;. • .ll;. üioı J-l.ı_s-il_,ı:-1 ~Y')le .~ 6ı . ..ı\.3 .~.)ol.) ·ı:ı~ts .0-'2 'fV'f ·~ ı.s..»A 'i A. 'r.J'T:t .ll;.·~.)_,~ wi.JI..!.J.jl d_;.;._, tJi.J.J""

8. .t.r"J.J ~1 J~ w)'_,.._, ı.sy~ tY..lli.J.ı...... __;#. t~ o\S.l;-l jl -l.J?o.J Wl::.._, ·ı""'\! ~\SIS • Y H-Y M 0-'2, Y •' • ,..::.ı....,Sj ~ :~~ .ı.sy~ ı:&J1 ~ e,)W1ı)H ~l...t.A (.>.!1_,1

9. ,J_,1 ı.t4-•uA~b ~ :ul...*i .w-lb J,ıc.t.......1 .~l.!y:. u4j _, ı_s-ii.) ~ .~ •\.:.i> .0-'2 iV ö +b-l yı..;; , 'i Vi

ı o. , 'iA'f •J.Jı ı.t4- •u1fol y:;ü :u1..*i .u\.:-l\.,ı! u1.#> • .ı..i..JS ~.fi. y\.:iS .ı.s.Jh.fi. ·~Y.

.0-'2 ''fA

ll. .0-'2 'ii

392 Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Gü/ş;mi

PE3IO.ME

XoTsr no I<OJlHtieCTBY npoH3Be.ıı;emm fyı~eaa ycrynaer I16a Apa6a, ao c TOlll<H 3peHIDI KaqecTBa H rrornKH HMeer 6o1Thmyıo Ba)I(HOCTb. lf.ıı;en H pa6oTbi fyaeaa pa3.ıı;erre:ın,ı aa .ıı;ae rpyın:II>I. llacTb ero rrpoa3ae.ıı;el:IH:H 6ı;ma aamıcaaa .ıı;mı

nposrcaeHIDI TPY.llHbiXH coMIDITeJThHI:ıiX MOMeHTOB, B TOM qacrre 6ı;ma aanHcaaa rro.ıı; BJIIDIImeM a.ıı;e:H HHC1pyıa:ulli cl>aı<yi< I16a Apa6a. Ilo y6e)f(,l{eamo fyaesa, M6a Apa6a y.ııyq:ımuı 3TH rrraaı;ı. BTopasr qacn, rrpoH3Be.ıı;emı:H pe3y1ThTaT MHCTH'iecıam OII&IT H CBOHX MblCJie:fi f}'HeBH, KOTOpble B 3TOH CTaTI,e KpaTI<O OIIHCaHbi.

SUMMARY

Although the number of works of Ibn Arabi Gunavi inferior, but in terms of quality and logic is of great importance. The ideas and work Gunavi divided into two groups. Part of his work was written to clarify the difficult and doubtful points, including was written under the influence of ideas and instructions Fakuk Ibn Arabi. By conviction Gunavi, Ibn Arabi improved these cbapters. The second part of the works result mystical experience Gunavi and his thoughts, which in this paper are briefly described.