كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

بسم اهللا الرحمن الرحيم

كتاب

)2(فلسفة ابن سينا ادامة درسهاي الهيات شفا

١١

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢

٢٣.............................................................................................................................هشتم مقاله

٢٣.......................................................................او صفات شناخت و وجود همه براي اول مبدأ شناخت در ٢٥................................................................................................قابليه و فاعليه علل تناهي :اول فصل

٢٥...................................................................................................................................مقدمه ٢٦..................................................................................................فصل اين در دهش طرح مباحث ٢٧...............................................................................................فلسفه در علل تناهي طرح جايگاه ٢٨...............................................................................................................معلول و علت معيت ٣١...................................................................................................................فاعلي علل اثبات

٣٣...................................................................................................................طرف و وسط برهان ٣٤...................................................................................................معلول و علت معيت: اول نكته ٣٥..........................................................................................اولي علت بودن مطلقه علت: دوم نكته ٣٦..............................................................................اند واسطه يك حكم در ها واسطه همه: سوم نكته ٣٦.....................................................................................علولم المعلول معلول و علة علةالعلة مناط ٣٩................................................................................................................متن توضيح و شرح ٤٢..........................................................................طرف و وسط برهان از سبزواري حاجي مرحوم بيان ٤٣................................................................................................سبزواري حاجي مرحوم بيان نقد

٤٥................................................................................وطرف وسط برهان در شيخ بيان توضيح ادامه ٤٦....................................................................................................شفا متن توضيح و شرح ادامه ٤٨.......................................................................................................................قابلي علل تناهي

٤٨..........................................................................................................................قابلي علت ٤٩.......................................................................................ء شي من ء شي كون تعبير از اول مقصود ٥٠.......................................................................................ء شي من ء شي كون تعبير از دوم مقصود ٥٤........................................................................جوهر در حركت درباره مالصدرا و بوعلي نظر اختالف ٥٥..............................................................................................................فلسفه در ماده معاني ٥٦..........................................................................................................فيزيك اصطالح در ماده ٥٧..........................................................................................................حرف با اولي ماده تشابه

٦٠.........................................................................آنها حل و علل تناهي بحث بر وارده ايرادهاي دوم فصل ٦٠......................................................................................................." ء شي من ء شي كون " تعبير ٦٠...................................................................................................................................مقدمه

٦١.......................................................................................ء شي من ء شي كون تعبير از ارسطو بيان ٦٢....................................................................................................ارسطو بيان بر وارده ايرادهاي ٦٢........................................................................................................................اول دايرا

٦٤........................................................................................................................دوم ايراد ٦٥.......................................................................................................................سوم ايراد ٦٧...............................................................................عناصر تركيب در مالصدرا و بوعلي نظر اختالف ٦٨.....................................................................................................................چهارم ايراد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣

٦٨................................................................................................................متن توضيح و شرح ٧١......................................................................................................................:ديگر ايراد ٧٢......................................................................................................................:ديگر ايراد ٧٣.......................................................................................................................ديگر ايراد

٧٥................................................................................................ء شي من ء شي كون بررسي ادامه ٧٨.........................................................................................ارسطو بيان بر وارده ايرادهاي يادآوري ٧٨..................................................................................ارسطو بيان بر وارده ايرادهاي به شيخ جواب ٨٠...................................................................................................ارسطو بيان از شيخ توجيه نقد

٨٤........................................................................................ء شي من ء شي كون بررسي و نقد ادامه ٨٦................................................................................................................شيخ بيان نقد ادامه ٨٧................................................................................................................كمال معيار و مناط ٨٨...............................................................................................عرضي و جوهري كماالت و غايات ٩٢................................................................................................ارسطو بيان بر ديگر ايرادي طرح ٩٣....................................................................................ء شي من ء شي بركون وارده ايرادهاي ادامه ٩٤................................................................................................................متن توضيح و شرح

١٠٤.............................................................................صوري و غائي علل تناهي اول قسمت - سوم فصل ١٠٤.................................................................................................................................مقدمه ١٠٥......................................................................ديآ يم دست به آنها خود فيتعر از ييغا علل يتناه

١٠٦.................................................................................................بالغير و بالذات مطلوب و غايت ١٠٩....................................................................................................................احداث و ابداع

١١١..................................................................................................الوجود واجب صفات چهارم فصل ١١١.................................................................................................................................مقدمه

١١٢..................................................................................................واجب وحدت اثبات در دليلي ١١٣..................................................................................................................كمونه ابن شبهه ١١٥.......................................................................................االخص بالمعني الهيات در بحث ترتيب ١١٦.................................................................................................وجود وجوب نبودن انكار قابل

١١٩.....................................................................................................................واجب صفات ١١٩........................................................................................................................واحد واحد ١٢١........................................................................................................................اشاعره نظر ١٢١........................................................................................................................معتزله نظر

١٢٢......................................................................................................................صواب نظريه ١٢٢...........................................................................................البالغه نهج در صفات و ذات وحدت ١٢٦..............................................................................................................متن توضيح و شرح ١٣٠.................................................................................................................اشكال يك طرح ١٣١........................................................................................................................اشكال حل

١٣٣..........................................................................................................ماهيت بر وجود زيادت ١٣٥.....................................................................................اسالمي معارف در واجب نداشتن ماهيت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤

١٣٧..............................................................................................انيته ماهيته بيان در شيخ تنظير ١٣٨.................................................................................................امروز اصطالح در طلقم وجود

١٤١...................................................................................................دارد؟ وجود مطلق، وجود آيا ١٤٣.........................................................................................................................اول برهان ١٤٤..............................................................................................................متن توضيح و شرح

١٤٦............................................................................................." انيته ماهيته الحق " در بحث ادامه ١٤٦.....................................................................................................................ماهيت معاني ١٤٧..........................................................................................مطلق وجود در مختلف نظرات ادامه ١٤٨.....................................................................................................مطلق وجود منكرين داليل ١٤٩.....................................................................................مطلق وجود از شيخ وجودي اصالت بيان ١٥١.............................................................................................الوجود واجب و مطلق وجود رابطه ١٥٢..................................................................................................................خيش دوم برهان ١٥٣.................................................................................................است وجود تأكد وجود، وجوب

١٥٨......................................................................................." انيته ماهيته الحق " در شيخ بيان ادامه ١٥٩..................................................................................................................مشتق در بحثي ١٦٥..............................................................................................................متن توضيح و شرح ١٧٥....................................................................................................است مجردالوجود الوجود واجب

١٧٥....................................................................................................................مجرد اصطالح ١٧٧......................................................................................................................مجردالوجود

١٧٨..........................................................................................................ذهن اعتبارات شناخت ١٨٠..................................................................................................................ماهيت اعتبارات

١٨٢............................................................است ال بشرط حقيقتش يعني است مجردالوجود الوجود بواج ١٨٢..................................................................................................است؟ مطلق الوجود واجب آيا

١٨٣................................................................................................مالصدرا فلسفه در مطلق وجود ١٨٤............................................................................مذهبي تعبيرات در تعالي واجب نداشتن ماهيت ١٨٥.....................................................................تعالي حق وحدانيت در سجاديه صحيفه عبارت توجيه ١٨٧...........................................................................................آنها وتعداد يتعال حق هيسلب صفات ١٨٩..............................................................................................ندارد فصل و جنس تعالي واجب

١٨٩.....................................................................................................................اول برهان ١٨٩....................................................................................................................دوم برهان

١٩٠...........................................................................................است خارج مقوالت از الوجود واجب ١٩٠.................................................................كند مي صدق تعالي واجب بر جوهر حد: اشكال يك طرح ١٩١............................................................................................................اشكال به شيخ جواب ١٩٣..............................................................................................................متن توضيح و شرح ١٩٤................................................................................................ندارد برهان و حد الوجود واجب

١٩٦...........................................................................................ندارد فصل و نوع و جنس الوجود واجب ١٩٦...........................................................است؟ جوهر جنس تحت الوجود واجب آيا: اشكال بررسي ادامه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥

١٩٧............................................................................................................جوهر صحيح تعريف ١٩٧..........................................................................است فصل به آن تعين و است مبهم معني جنس

٢٠١..................................................................................الوجود واجب توحيد در بحث ادامه پنجم فصل ٢٠١....................................................................................)1(تشخص راه از: واجب توحيد در برهان ٢٠٤............................................................................................الوجود واجب ديتوح بر دوم برهان ٢٠٤............................................................................................الوجود واجب توحيد در دوم برهان ٢٠٥.......................................................................................................................تكثر مالك ٢٠٥..........................................................................نيست الوجود واجب در تكثر مالكهاي از يك هيچ ٢٠٦...............................................................................................................................متن ٢٠٧...............................................................................................الوجود واجب توحيد در ديگر برهان

٢٠٧......................................................................................تمايز و تشخص كهايمال در بحث ادامه ٢٠٩.....................................................است؟ نيامده شيخ كالم در ذات تمام به متغاير واجب دو فرض چرا

٢٠٩.................................................................................................................كمونه ابن شبهه ٢١٠..............................................................................................................شبهه اين به جواب

٢١٨..........................................................................................................توحيد ادله در بحث ادامه ٢١٨.........................................................................................................مغايرت مالكهاي دنباله ٢١٩..................................................................ذات تمام به متغاير الوجود واجب دو فرض در بحث ادامه ٢٢٠..............................................................................الوجود واجب تعدد مختلف وجوه در شيخ بيان ٢٢١.............................................................................عدمي امر در الوجود واجب دو امتياز وجه فرض

٢٢٢..........................................................................است؟ ممكن عدمي فصلهاي به تمايز و تفاوت آيا ٢٢٤............................................................باشد وجودي فصل دو به امتيازشان كه الوجود واجب دو فرض

٢٢٤......................................................................................است متعدد سلبهاي مستلزم ايجابي هر ٢٢٦.........................................................نيست ايجابي امر يك نفي مستلزم همواره ايجابي امر يك اثبات ٢٢٨................................................................................................وجه اين رد در شيخ ديگر بيان

٢٢٨...................................................................................خاص و عام عرض با فصل و جنس تفاوت ٢٢٩.............................................................................................................جنس و فصل رابطه ٢٢٩................................................................................................................نوع و فصل رابطه ٢٣٣..............................................................................................................متن حيتوض و شرح

٢٣٩......................................................................................الوجود واجب صفات بحث ادامه ششم فصل ٢٣٩.....................................................................................................................ناقص موجود ٢٤٠.............................................................................................................بذاته مكتفي موجود

٢٤٠....................................................................................كماالت كسب در انسان بودن اي جنبه دو ٢٤٢......................................................................................................................تمام موجود ٢٤٢.................................................................................................................تمام فوق موجود ٢٤٢.................................................................................................است محض خير الوجود واجب ٢٤٣.................................................................................................................شر و خير معناي ٢٤٥........................................................................................عدم به شر و گردد برمي وجود به خير

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦

٢٤٨..........................................................................................................است حق الوجود واجب ٢٤٨......................................................................................................وجود و واقعيت يعني حق ٢٤٩....................................................................................................................حق معناي دو

٢٤٩..............................................................................................داشتن واقعيت معناي به: الف ٢٥٠...........................................................................................ذهني تصديق معناي به حق: ب ٢٥١..............................................................................................................متن توضيح و شرح ٢٦٠.................................................................................................است محض عقل الوجود واجب ٢٦٠..........................................................................................................چه؟ يعني محض عقل

٢٦١.....................................................................................................اصطالح اين پيدايش نشأم ٢٦٢...............................................................................................است خودآگاه الوجود واجب ذات ٢٦٢..........................................................................است خود ذات به آگاه الوجود واجب اينكه بر دليل ٢٦٣..................................................................................غيبت جهل مناط و است حضور علم مناط ٢٦٣...............................................................................................است غيبت جسماني عالم الزمه

٢٦٦.............................................................................است يكي معقول و عاقل جود،الو واجب ذات در ٢٦٧............................................................................................ندارد مغايرت اقتضاي اضافه صرف ٢٦٨..........................................................................................انسان در معلوم و عالم و علم وحدت

٢٧٣.....................................................................................................يتعال يبار علم در بحث ادامه ٢٧٣..................................................................................................خود ذات به تعالي واجب علم

٢٧٤...........................................................................................................چه؟ يعني خودآگاهي ٢٧٦.........................................................................................است حضوري علم نحو به خودآگاهي

٢٨١...........................................................رسد مي خودآگاهي به عدمي خصلتهاي طرد با طبيعي موجود ٢٨١..................................................................................خود به انسان حضوري علم به حصولي علم ٢٨٣........................................................................................است؟ ممكن اشياء به حصولي علم آيا

٢٨٥....................................................................................است عقل است مجرد الوجود واجب چون ٢٨٦.................................................................................................................اشكال يك طرح

٢٩١..................................................................................................................متن توضيح و شرح ٢٩٣................................................................................................لعق مراتب مختلف اصطالحات

٢٩٣....................................................................................................................بالقوه عقل ٢٩٣..................................................................................................................بالملكه عقل ٢٩٣...................................................................................................................بالفعل عقل ٢٩٤...............................................................................................................بالمستفاد عقل ٢٩٥...............................................................................................نظر با عقل داشتن مراتب نظريه ٢٩٦...............................................................است ارسطو فعل و قوه مبناي بر عقل داشتن مراتب نظريه ٢٩٧......................................................................امروز روانشناسي نظريات با عقل مراتب نظريه تفاوت ٣٠٠.............................................................................................................معقول و عاقل اتحاد

٣٠٢..................................................................................................................بيگانگي خود از ٣٠٤..............................................................................................ذات به واجب علم درباره بحث ادامه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧

٣٠٤......................................................................................تاس وجود نيست، ماهيات سنخ از علم ٣٠٧..................................................................................حصولي علم و حضوري علم مسأله پيدايش

٣٠٨..............................................................................معقول و عاقل اتحاد نظريه بر شده مطرح ايراد ٣٠٩.....................................................تعالي حق ذات در معقول و عاقل اتحاد بر وارده ايراد بر شيخ جواب

٣١٠.........................................................نيست وجود در مغايرت معني به عليت بحث در مفاهيم مغايرت ٣١٢...............................................................................نيست آن بودن مركب معني به مشتق مفهوم ٣١٣..............................................................................................................متن توضيح و شرح

٣١٧........................................................................................................سواه ما به الوجود واجب علم ٣١٧.........................................................................................................انفعالي علم و فعلي علم ٣١٨....................................................................................است فعلي علم اشياء به تعالي واجب علم

٣١٩...................................................................................سوي ما به الوجود واجب علم بر يان برهان ٣٢٠............................................................................................المعلوم قبل علم و المعلوم مع علم ٣٢١..................................................................................خود فعل به مجرد علم در اشراق شيخ نظر ٣٢٢.............................................................................................است خداوند علم از اي مرتبه عالم

٣٢٤....................................................................................................پروردگار علم داشتن مراتب ٣٢٥...........................................................................................اشياء به پروردگار وممعل از قبل علم

٣٢٥...................................................................................ماسوا به واجب علم تبيين در بوعلي روش ٣٢٦.....................................................................غير به واجب علم در اشراق شيخ و بوعلي بيان تفاوت ٣٢٧...................................................................................................اشياء به واجب ارتسامي علم ٣٢٩............................................................................................زماني جزئيات به تعالي واجب علم ٣٢٩.......................................................................................................................اشكال طرح ٣٣٠............................................................................................اشكال اين به پاسخ در بوعلي بيان ٣٣٠.......................................................................................................كلي نحو به جزئي به علم ٣٣١..................................................................................است كلي نحو به جزئيات به تعالي حق علم ٣٣٢..............................................................................................................متن توضيح و شرح ٣٣٢.................................................................................................شيخ نظر ادامه در خواجه بيان

٣٣٦.....................................................................................الوجود واجب با معقوالت نسبت: هفتم فصل ٣٣٧.................................................................................................................:بحث هاي زمينه ٣٣٧..............................................................................است؟ تفكر طريق از تعالي حق علم آيا - 1 ٣٣٧......................................................اوست؟ در حال صورتهاي تبع به اشياء به تعالي حق علم آيا - 2 ٣٣٨..................................................................................است بسيط عقل نحو به اشياء به باري علم ٣٣٨......................................................................................تفصيليه صور خالق اجمالي بسيط عقل ٣٤٢...............................................................................او ذات به تعالي حق علميه صور صدوري قيام

٣٤٢...................................................................نفس به حسيه صور قيام در مالصدرا و شيخ نظر تفاوت ٣٤٣..............................................................................................است فعلي علم تعالي واجب علم

٣٤٣...........................................................................................است فعلي علم از انسان آفرينندگي ٣٤٦..............................................................................................................متن توضيح و شرح

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨

٣٤٩.....................................................................................است ماسوا و خود ذات عاشق تعالي حق ٣٥٠.......................................................................................................است عشق مساوي وجود

٣٥٢.................................................................................................موجودات ينيع ونظام يعلم نظام ٣٥٣............................................................................................علمي نظام درباره شيخ فرضيه سه

٣٥٤......................................................................است تعالي حق ذات الزم علمي نظام: اول فرضيه ٣٥٤..............................................................است مجرده مفارقه صور قبيل از علمي نظام: دوم فرضيه ٣٥٥...........................................................است مرتسم بالذاتي شاعر ذات در علمي ظامن: سوم فرضيه

٣٥٧....................................................................اشياء به تعالي واجب حضوري علم در اشراق شيخ بيان ٣٦٠.........................................................................................اتحاد به نزديكي در شيخ قدم آخرين ٣٦٠.....................................................................................الرئيس شيخ و اشراق شيخ نظريه مقايسه ٣٦١..............................................................................................................متن توضيح و شرح

٣٦٤..............................................................................................)1 (اشياء علمي نظام در بحث ادامه ٣٦٤.........................................................................................................وجودند كتاب مجردات

٣٦٥.................................................................................................................اشكال يك طرح ٣٦٥............................................................................................است تعالي حق ذات صفات از اراده ٣٦٦....................................................................................................................چيست؟ اراده

٣٦٧.............................................................................................................تعالي حق در قدرت ٣٦٨..............................................................................................................تعالي حق در حيات ٣٦٨....................................................................................................تعالي حق در صفات وحدت ٣٦٩...............................................................................................................................متن

٣٧١.............................................................................................................................نهم مقاله ٣٧٣...............................................................................................اول مبدأ فاعلي صفت در: اول فصل

٣٧٣.............................................................................................................................مقدمه ٣٧٤................................................................................................................اول محرك اثبات ٣٧٥..........................................................است الحيثيات و الجهات جميع من واجب بالذات الوجود واجب ٣٧٦..............................................................................................................قديم به حادث ربط ٣٧٧...............................................................................هاست فلسفه همة مسألة قديم به حادث ربط ٣٧٨............................................................................................قديم به حادث ربط در الهيون نظر

٣٧٨.............................................................................................است قديم با حادث طراب حركت، ٣٧٩..............................................................................................................متن توضيح و شرح

٣٨٠...............................................................................................است الجهات جميع من واحد او ٣٨١........................................................................................................»احد« و »واحد« تفاوت ٣٨٢............................................................................ندارد منافات اختيار با الجهات جميع من وجوب

٣٨٧................................................................................................)1(قديم به حادث ربط بحث ادامة ٣٨٨............................................................................................قديم به حادث بط در فالسفه نظر

٣٩٠......................................................................................قديم به حادث ربط در متكلمين نظرات ٣٩١...............................................................................................................................متن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩

٣٩٢....................................................................الهي قضاي در شر دخول كيفيت و عنايت): 1(ششم فصل ٣٩٢............................................................................................................خداوند حكمت و عنايت

٣٩٢.............................................................................................................................مقدمه ٣٩٣...................................................................................................................»عنايت«معني ٣٩٤.................................................................................................................»حكمت« معني ٣٩٥............................................................شر و حكمت و عنايت مسألة در جديد و قديم السفةف مواضع ٣٩٦..........................................................................................الهي وعنايت حكمت بر هيوم اشكال ٣٩٧.................................................................................انسان در حكمت و درخداوند حكمت تفاوت ٣٩٨......................................................................................................................حكيم انسان

٣٩٩......................................................................................خداوند حكمت از غرب فالسفة برداشت ٤٠٠.....................................................................نيست بالقصد فاعل خدا: اوندخد حكمت صحيح طرح ٤٠٠..........................................................................................كند نمي پيدا سافل به التفات عالي، ٤٠١.................................................................................................................اشكال يك طرح

٤٠٢..........................................................................اسالمي حكماي نزد در عالم حكيمانة نظام تصوير ٤٠٣..........................................................................هستند خود غايات وعاشق دارند غايت اشياء همة ٤٠٣.....................................................................................است خداوند اشياء همة وقمعش و غايت

٤٠٦.......................................................................................تعالي حق عنايت و حكمت در بحث ادامة ٤٠٦.........................................................................................عنايت و حكمت معني مجدد بررسي ٤٠٨...............................................................عملي حكمت و نظري حكمت اصطالح در »حكمت« معني ٤٠٩............................................................................................نظر و فعل در خداوند بودن حكيم ٤١٠...........................................................................................................حكمت يكالم تعريف ٤١١...............................................................................................»حكمت« كالمي تعريف بررسي

٤١٤........................................................................................................................اشاعره نظر ٤١٤........................................................................................................................همعتزل نظر ٤١٥.....................................................است ظلم و عدل مسألة به ناظر آيه اين: آيه تفسير در ديگري وجه ٤١٧.................................................................»يفعل عما اليسئل« آيه دربارة) ره (طباطبائي عالمه نظر ٤١٩.......................................................................................تعالي حق عنايت و حكمت در بحث ادامة

٤١٩.............................................................................................................اشاعره نظر يادآوري ٤٢١............................................................................................................معتزله نظر آوري ياد

٤٢٢........................................................................فاعل غرض و فعل غرض ميان تفكيك: حكما نظرية ٤٢٢.............................................................................................او فعل و انسان ميان متقابل تاثير ٤٢٣.........................................................................................فاعل غايت و فاعل ميان متقابل تأثير ٤٢٥.........................................................................................اسالمي فلسفة در متكلمين آراء تاثير ٤٢٦............................................................................................اشياء استخدام و انسان يابي كمال ٤٣٢.......................................................................خداوند حكمت از غرب فالسفة تصور از ديگري بيان

٤٣٦....................................................................»..اليسئل« آية ذيل) ره (طباطبائي عالمه بيان بررسي ٤٣٧.....................................................................................مالك خاوند چون): ره (طباطبائي عالمه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠

٤٣٩...................................................................انبياء سورة ذيل »حكمت« معني در عالمه مرحوم بيان ٤٥٣..............................................................................................نظم برهان بر هيوم اشكاالت بررسي

٤٥٤.........................................................................................نظم وبرهان الهي حكمت بحث رابطة ٤٥٦.............................................................................................اخير دوران حسي فيلسوف هيوم، ٤٥٧................................................................................نظم دليل بودن مخدوش در هيوم نظر تقرير ٤٥٨................................................................................................نظم برهان بر هيوم اول اشكال ٤٦٠........................................................................................................................دوم اشكال ٤٦١.......................................................................................................................سوم اشكال ٤٦١.....................................................................................................................چهارم اشكال ٤٦٢......................................................................................................................پنجم اشكال ٤٦٢......................................................................................................................ششم اشكال ٤٦٢......................................................................................................................هفتم اشكال

٤٦٣................................................................................................................هيوم اشكاالت رد ٤٦٧.................................................................باالتر نه رساند، مي الطبيعة ماوراء افق به را ما نظم برهان ٤٧٠..............................................................................................................هيوم هشتم اشكال ٤٧١......................................................................دانست؟ تجربي برهاني توان مي چگونه را نظم برهان ٤٧١.............................................................................عقل و تجربه از مركب است برهاني نظم برهان ٤٧٢.............................................................................آن غائي علت براي است شئ تجربه نظم برهان

٤٧٤.......................................................................................نظم برهان بر وارده اشكاالت بررسي ادامه ٤٧٤...................................................................................................است؟ نسبي امر يك نظم آيا

٤٧٥.................................................................................است غائي علت با ارتباط در »نظم « تعريف ٤٧٨........................................................عالم نظم به نسبت مادي فالسفه و اسالمي حكماي بينش تفاوت ٤٧٩..........................................................................است موجودات تكامل اساس داري هدف و غائيت ٤٨١.................................................................نظم بودن تصادفي و عالم تدريجي تغييرات : ديگر اشكال ٤٨٤.............................................................................................نظم برهان رد داروين نظريه تأثير ٤٨٤......................................................................................موجودات داشتن غايت و داروين نظريه ٤٨٧...............................................................................................................................متن

٤٨٨..................................................................................................الهي قضاي در شر دخول فيتكي ٤٨٨....................................................................................................................»شر « تعريف ٤٨٨....................................................................................................» شر « لفظ استعمال موارد ٤٩٠.........................................................................شوند مي عدم منشأ يا و هستند عدمي امور شرور، ٤٩١..............................................................................................عدمند منشأ كه موجوداتي اقسام ٤٩٢....................................................................عدمند جبمو كه است اشيائي وجود ثنوي، تفكر منشأ

٤٩٣.........................................................................شوند نمي تقسيم شر و خير دسته دو به ها هستي ٤٩٤............................................................................................................شرور با خيرات تالزم ٤٩٥................................................................................................شرور بر مصالح و خيرات ترتب ٤٩٦....................................................................................................خيزد مي بر » ماده « از شر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١

٤٩٦......................................................................هست هم شر هست ماديات عالم در پذيري اثر چون ٤٩٧..............................................................................................................متن توضيح و شرح ٥٠٠................................................................................................شر و خير بودن نسبي و مطلق ٥٠٢..................................................................................................عالم كلي نظام در شرور موقعيت

٥٠٢................................................................................................گذشته درس مطالب بر مروري ٥٠٣.....................................................................................كنند نمي تخلف خودشان تبايع از اشياء ٥٠٣.....................................................................................موجودات جزئي نظام با كلي نظام تفاوت ٥٠٥........................................................................................................واقعيت و حقيقت ارزش

٥٠٥............................................................................ت؟اس ارزشمند نظام همان عالم موجود نظام آيا ٥٠٧..............................................................................است انان عمل و جزيي نظام به مربوط ارزشها ٥٠٨...............................................است انسان عمل حوضه به مربوط » ارزش « و » واقعيت « ميان تفكيك ٥٠٩.....................................................نيست طبيعت كلي نظام در تغيير معني به طبيعت در انسان تصرف ٥١٠...........................................................................است جزئي نظانم در تصرف عادت خرق و معجزه ٥١٢.......................................................................شرور با مصالح و خيرات دربارهتالزم ديگري توضيح ٥١٣.....................................................................................................................شرور نسبيت ٥١٣............................................................شوند واقع شر است ممكن خود اضافي و لغيره وجود در اشياء ٥١٤................................................................................................................متن توضيح و شر ٥١٥............................................................................................است شر ملكه عدم اعدام، ميان در

٥١٥.................................................................................................ملكه عدم و مضاف عدم تفاوت ٥١٨.....................................................................................................................شرور بحث ادامه

٥١٨..........................................................................................................گذشته درس آوري ياد ٥١٩.............................................................................................................:متن توضيح و شرح ٥٢٥.......................................................................انواع نه است افراد متوجه هميشه شرور كه است اين ٥٢٦.......................................................................نيست توجيه ابلق باشداخالق فرد طبيعت هدف اگر ٥٢٨.................................................................................گيرد مي را نوع يك افراد اقليت حقيقي شر

٥٢٨..............................................................................شود مي نوع يك افراد اكثريت شامل كه شري ٥٣٢......................................................................شود مي نوع يك افراد اكثر شامل كماالت، از بعضي عدم

٥٣٢..............................................................................................................متن توضيح و شرح ٥٣٣.....................................................نيست نوع طبيعت مقتضاي گردد مي افراد اكثريت لشام كه شري ٥٤٠....................................................................................................آن پاسخ و اشكال يك طرح ٥٤٧...................................................................................................فاسده اعتقادات و اخالق شريت ٥٤٧...............................................................بالعرض مقضي بالذات شر و است بالذات مقضي بالعرض شر

٥٤٩.........................................................................................اند شقاوت موجب كه شروري تحليل ٥٥٠...................................................................هستند محض عدمي فاسده، اخالق و اعتقادات از بعضي

٥٥١....................................................................هستند بالذات مقضي وجودي فاسده اخالق و اعتقادات ٥٥١........................................................................هستند مادي عالم نظام لوازم از فاسده اخالق و كفر

٥٥٢...............................................هستند الهي قضاي مقضي بالذات كه اي فاسده اخالق و اعتقادات تحليل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢

٥٥٢.............................................................................................ستا ناپذير تجزيه واحد يك عالم ٥٥٣....................................................................................يكديگر به عالم اشياء همه وابستگي اصل ٥٥٥..................................................................روايات و قرآن تعابير در عالم واحد و پيوسته هم به نظام

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣

هشتم مقاله

او صفات شناخت و وجود همه براي اول مبدأ شناخت در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥

قابليه و فاعليه علل تناهي :اول فصل

مقدمه

مبدأ شناخت يعني صفاته معرفه و كله للوجود االول المبدأ معرفة كه است واضح و معلوم . او صفات و خدا يعني ،الوجود واجب يعني ،وجود اصلي

اين شيخ از متأخران ميان در كه گفتيم بود پيش هفته در كه مختصري) 1 (جلسه در اصطالح اين با شيخ كلمات در ما. اند كرده اصطالح االخص بالمعني الهيات را قسمت و گويند مي االعم بالمعني الهيات را اولي فلسفه تمام متأخرين. ايم نكرده برخورد تاكنون

. نامند مي االخص بالمعني الهيات است االعم بالمعني الهيات از جزئي كه را قسمتش اين كلمات به رسد چه تا نشده ديده شيخ كلمات در. است متأخرين از اصطالح اين ظاهرا را اين ،شده رايج موقع چه از اصطالح اين اينكه. او امثال و فارابي مثل شيخ از تر متقدم . است نبوده رايج زمانها آن در اصطالح اين هك دانيم مي همينقدر ولي. دانيم نمي دقيق اينجا به بيشتر آنچه البته. است علل تناهي در آن اول فصل. دارد فصولي نيز هشتم مقاله

ساير تناهي جهت يك از كه گفت خواهيم بعد ولي. است فاعليه علل تناهي شود مي مربوط نجااي در آنچه. شود مي منتهي فاعليه علل تناهي به هم علل

: پاورقي

شده طرح دوباره جلسه آن مطالب اكثر البته. نيست دست در جلسه آن نوار متأسفانه [-1 ]. است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦

: است علت چهار داراي مادي ء شي يك كه گفتند مي. است فاعليه علل تناهي است مقصود علل اين تمام بگويند خواهند مي اينجا در. غائي علت ،صوري علت ،مادي علت ،فاعلي علت

باز و باشد داشته فاعلي هم آن فاعل و باشد داشته فاعلي ء شي يك اگر يعني. است متناهي به شود مي منتهي ،باشد غيرمتناهي تواند نمي سلسله اين ،باشد داشته فاعلي هم آن فاعل و باشد داشته غايتي هم غايت آن و باشد داشته غايتي ء شي اگر نيز و. له الفاعل كه فاعلي

غاية آن و ،له الغاية كه غايتي به بشود منتهي بايد باز ،باشد داشته غايتي هم غايت آن داشته اي ماده ء شي اگر همچنين و. شود مي بحث آن از غايات مبحث در كه است الغايات امر نهايت در باز ،باشد داشته اي ماده هم ماده آن و باشد داشته اي ماده هم ماده آن و باشد وآن باشد داشته صورتي ء شي اگر باالخره و. له الماده كه اي ماده به شود يمنته بايد

. له الصوره كه صورتي به شود منتهي بايد باز باشد، داشته صورتي هم صورت فرض چنين كسي است ممكن زيرا. است توضيح به نيازمند مدعا اصل لحاظ از اينها همه الي باشد داشته فاعلي هم فاعل آن و باشد يفاعل داراي فاعل كه دارد مانعي چه كه كند

است ممكن نيز و. هستند قائل چنين حكما خود اينكه به كند استشهاد هم بعد ،غيرالنهاية بيان بعد چنانكه ولي. بزند را حرف همين صوري علت و مادي علت و غائي علت درباب

. شد خواهد روشن كامال بحث محل كرد خواهيم

فصل اين رد شده طرح مباحث علل تناهي در بحث يعني والقابلية الفاعلية العلل تناهي في: گويد مي فصل ابتداي در شيخ قابلي و فاعلي علل تناهي به بحثش شد خواهد داده شرح چنانكه اما. است قابلي و فاعلي

خواهيم بيان بعد را اين. شود مي هم غائي علت و صوري علت شامل بلكه ،ندارد اختصاص . كرد بحث به را خود سخن كه است سزاوار ،است رسيده اينجا به ما بحث كه حال گويد مي شيخ بحث. است هستي تمام مبدأ آنكه ،دهيم پايان هستي تمام و وجود براي از اول مبدأ درباره او از كه مبدئي هستي آيا ؟ندارد وجود يا دارد وجود مبدئي چنين آيا كه است اين در اول

هستي كه شد معلوم و شد ثابت هستي براي مبدأ اصل اگر ؟ندارد يا دارد اشدب شده ناشي مبدأ آيا كه بود خواهد اين در سخن آنوقت ،نيست خود غير از قهرا مبدأ آن و دارد مبدأ به و ؟باشد متكثر تواند مي يا است واحد وجود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧

در را تعبير اين هم يخش كه - اسالمي تعبير به و ؟كثير يا است واحد او آيا فلسفي تعبير مرتبه در آيا ؟والندله مرتبته في له الشريك بطوريكه است واحد او آيا - كند مي ذكر اينجا ؟ء شي كمثله ليس؟نيست مانندي و مثل او براي ؟نيست شريكي او براي او ذات

نعنوا چه اگر و ،آيد مي پيش مبدأ صفات مسأله قهرا شويم فارغ كه مبدأ وحدت مسأله از صفاتي چه مبدأ صفات اينكه در بحث. آورد مي را آن بعد ولي نكرده ذكر اينجا را مسأله اين

چه ؟نمود سلب او از شود مي را صفاتي چه و كرد متصف شود مي صفاتي چه با را او ؟است ؟داريم صفات از ديگر بعضي نفي و صفات از بعضي اثبات براي برهاني از كه او غير ؟است وجود از اي مرتبه چه در او. است وجود در اول مبدأ مرتبه ديگر مسأله

پس. آورد مي پيش را باري افعال در بحث قهرا اين كه ؟دارند مراتبي چه اند شده صادر او - كنيم حساب جدا صفات را آن بتوانيم اگر - باري وحدانيت در بحث ،باري ذات در بحث ،است شده ناشي باري ذات از كه عواملي و باري افعال از بحث و باري صفات از بحث

،است آمده االخص بالمعني الهيات يعني هشتم مقاله اين در كه است بحثهائي مجموعه . اند گذارده مباحث اين بر متأخرين كه نامي

فلسفه در علل تناهي طرح جايگاه عامه امور در تواند مي هم علل تناهي مسأله. است علل تناهي مسأله همين بحث اولين علل تناهي در اگر كه جهت آن از. االخص بالمعني الهيات در هم و بگيرد قرار بحث مورد مسائل از نه است عامه امور مباحث از شود بحث كلي بطور معلول و علت و كلي بطور

فالسفه از خيلي لهذا و. است معلول و علت باب آن جاي يعني. االخص بالمعني الهيات شيخ آنكه حال و. اند آورده معلول و علت درباب است كرده ذكر اينجا در شيخ كه را آنچه تناهي بحث اسفار در مثال. كند ذكر الهيات در كه داده وعده فقط و نكرده ذكر آنجا در

اي اشاره آن به االخص بالمعني الهيات در و شده ذكر معلول و علت باب همان در علل و علت مبحث در جايش است علل تناهي كه جهت آن از لعل تناهي. است شده رد و كرده

. ندارد فاعلي علت به اختصاصي كنند مي بحث علل تناهي در كه هم آنجا در. است معلول هم و كنند مي بحث فاعلي علت درباب هم ،كرده عنوان اينجا در هم شيخ كه جور همان . علل ساير درباب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨

و خدا درباب او بحث چون. است آورده الالم كتاب در ظاهرا را بحث اين ارسطو كه گفتيم در شايد هست يادم كه آنقدر ولي رفته يادم حاال. است الالم كتاب همان در اول محرك آنچه يعني. نباشد جدا اصال االخص بالمعني الهيات باب از معلول و علت باب ارسطو كتاب

خداوند درباب هم زيادي مسائل وارسط كتاب در كه ،بوده اول محرك و خدا به مربوط كه باب از را معلول و علت باب شيخ اينكه با. شده ذكر معلول و علت باب همان در ، نبوده

پيروي ارسطو كتاب از اينجا در را قسمتهائي يك حال عين در كرده جدا اول مبدأ معرفت واجب و لياو علت از كه كرده ذكر جا همان در را علل تناهي مبحث يعني. است كرده

. است كرده بحث الوجود

معلول و علت معيت موجودي اگر. است فاعلي علل تناهي شود مي بحث علل تناهي در كه مطلبي اولين علل اين آيا ،باشد داشته فاعلي علت هم علت آن و ،باشد داشته ايجادي و فاعلي علت مطلبي به سطري يك اي دمهمق در اينجا در شيخ ؟تواند نمي يا باشد غيرمتناهي تواند مي

از بسياري يا و اشكاالت و اعتراضات از بسياري خواسته مطلب آن با كه كند مي اشاره أن: است اين مقدمه آن. باشد كرده جلوگيري توهمات آن از و باشد داده جواب را انحرافات

هميشه ء شي وجود علت. تحقق و لك سلف فقد معه موجوده تكون ء للشي علةالوجود باب درهمين ششم مقاله از دوم فصل ،ايم كرده بيان قبال را مطلب اين ما. است ء شي همراه چيزي هر ايجاد علت. ..معلولها مع هي علة كل ان. ..كه خوانديم تفصيل به و گرديد منعقد

شود نمي. شود نمي متخلل معلول و علت ميان هرگز زمان يعني. نيست منفك ء شي آن از زمان و علت زمان بين اينكه از اعم ،بعد زمان در معلول و باشد قبل زمان در علت كه

و بيايد بوجود دوازده ساعت در علت كه كنيد فرض مثال. بشود متخلل هم زماني معلول بطوريكه ،شود معدوم علت معلول آمدن بوجود مقارن و ،سيزده ساعت در معلول تا علت زمان يعني ،نباشد همزمان حال عين رد ولي باشد معلول زمان به متصل علت زمان

چنين ،نه. گردد شروع بعد به اين از معلول زمان و شود تمام و بيايد سيزده ساعت. نيست وجود علت علتي چنين واال ،باشند همزمان يكديگر با بايد معلول و علت. شود نمي چون ،كنيم مي تكرار هم زبا ولي ايم كرده بحث مكرر درس همين در اينكه با را مطلب اين . است بزرگ خيلي لغزشگاههاي آن از اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩

فلسفي علل و طبيعي علل و باشند همزمان بايد معلول و علت اگر كه كند مي طرح را مطلب اين خود شيخ آنگاه يكديگر با معلولها و علتها كه بينيم مي خارج عالم در ما چرا پس باشند داشته معيت

با شما مثال. شود مي موجود علت عقب در معلول يعني ؟متعاقبند و نيستند همزمان شما دست حركت از بعد و كند مي حركت شما دست ،كنيد مي پرتاب را سنگي دستتان زماني در. كند مي حركت سنگ بعد و كند مي حركت شما دست اول ،شود مي پرتاب سنگ

شروع سنگ حركت تيوق از ،ندارد حركتي هنوز سنگ كند مي حركت شما دست كه شما دست توقف با مقارن سنگ حركت شروع و كند نمي حركت شما دست كه شود مي

زدن ،زنيد مي دارد قرار صافي صفحه روي كه اي گلوله به خود انگشت با مثال اينكه يا. است و گلوله به شما زدن. كند مي طي را صفحه از مقداري و شود مي او حركت سبب شما حركت آن كه است معلوم ولي. است آن حركت علت شود مي وارد آن به كه اي ضربه

شد وارد كه ضربه اين. شود مي پيدا حركت ضربه اين متعاقب ،نيست ضربه اين با همزمان پيدايش و همان ضربه كار شدن تمام و ضربه شدن وارد. شود مي پيدا حركت شد تمام و

بعد و آيد مي باران: است چنين بينيم مي خارج عالم در ما چه هر. همان آن از بعد حركت بين از و شوند مي خشك همه و رويند نمي گياهان كه نيايد باران اگر. رويند مي گياهان

بعد ماه يك تا مثال و كند مي روئيدن به شروع تدريجا گياه و آيد مي امروز باران اما. روند مي شخصي به گلوله. نيست تا دو يكي هائيمثال چنين. كند مي رشد و شود مي ظاهر تدريجا چنين كند اصابت هم مغز يا قلب به حتياگر گلوله. شود مي او مردن علت و كند مي اصابت مردن مقدمات كرد اصابت كه گلوله بلكه. شود حاصل مردن آن اصابت با مقارن كه نيست از بعد مردن و نيست معيت هم باز بكشد طول مردن تا هم ثانيه يك اگر و. شود مي شروع . آن با همزمان نه ،شود مي پيدا گلوله اصابت. فلسفي علل نه هستند طبيعي علل از همه علل اينگونه كه اند داده جواب را اينها حكما آنها الهيات كه عللي يعني الهي علل. كنند مي تعبير الهي علل به فلسفي علل از نيز گاهي

ستندني الهي علل طبيعي علل اينگونه. است علت خدا اينكه معني به نه ،داند مي علت را را آنها فيزيك و طبيعي حكمت كه هستند عللي اينها. شوند محسوب علت فلسفه در كه

،شيخ تعبير به و ،معد الهي حكمت شمارد مي علت فيزيك كه را آنچه. شمارد مي علت . كند مي محسوب مجرا و شمارد مي معين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠

آن طبيعيات كه علتي: كه اينست آن و شود مي مطرح ديگر مسأله يك ينجاا در كه گفتيم هم و است محسوس علت هم اينكه براي. است ساده خيلي شناختنش داند مي علت را

زنيم مي گلوله به را ضربه وقتي. است محسوس بيش و كم نيز آنها ميان رابطه و معلول را ضربه اگر كه نداريم شك ما و ،كند مي تحرك گلوله ما ضربه شدن وارد با گوئيم مي

را ضربه اگر و شد خواهد كمتر و تر آهسته و كندتر گلوله حركت كنيم وارد تر آهسته راه سر موانع كه چقدر هر نيز و. شد خواهد تر طوالني و شديدتر حركت كنيم وارد شديدتر اينها. است بيشتر كتحر باشد كمتر موانع اگر و است كمتر حركت هم باز باشد بيشتر

ما براي كه است همانهائي و شناسد مي معلول و علت درباب طبيعيات كه است چيزهائي و داند نمي علت را آنها الهي علم. است چنين نيز فرزند براي مادر و پدر. است محسوس

محسوس فرزند براي اينها عليت و داند مي علت را همينها طبيعي علم ولي ،شمارد مي معد .است

با مصاحب علت آن كه دارد وجود علتي معلولها اين براي كه داريم دليلي چه ما پس علت اسم الهي حكماي كه علل اين از غير بايد كه داريم كار در دليلي چه ؟است معلول علل بنام هم ديگري علل يك ،شمارند مي معين و معد را آنها و گذارند نمي آنها روي

نيز معينه علل و معده علل احيانا الهي حكماي را معدات اين ؟باشد هداشت وجود ايجادي متناهيه غير علل امتناع يعني علل تسلسل امتناع بحث. ايجادي علل مقابل در ،نامند مي طبيعيات كه عللي آن. باشيم داشته قبول را علل آن وجود كه است اين بر فرع خود نيز

نيست حكما قبول مورد است ثابت و محرز علم آن براي وجودش و دارد قبول را وجودشان كه ما گويند مي و ،شمارند مي خود بحث از خارج را آنها و گذارند نمي آنها روي علت نام و

غيرمتناهي معدات ،نيست معدات منظور است محال غيرمتناهيه علل تسلسل گوئيم مي پس. نيست محال غيرمتناهي معده علل كه گويند مي صريحا حكما را اين. باشد نمي محال . است محال غيرمتناهي ايجادي علل ؟است محال چيزي چه يا متناهي سر بر برويم بعد تا كنيم اثبات بتوانيم را ايجادي علل اين وجود بايد اول پس را آنها غيرمتناهي ترتيب و تسلسل است ثابت طبيعيات در وجودش آنچه. آن تناهي عدم

آنها غيرمتناهي تسلسل ،كنند ثابت برهان با حكما بايد كه را چيزي آن و ،دانيم نمي محال آيا كه بشويم مطلب اين وارد بعد تا داريم علل آن وجود اصل بر دليلي چه ما. است محال

و مهم سؤال يك اين. نيست يا است محال آنها تسلسل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١

با اينكه نه است مفهوم طبيعي علماي كلمات البالي از البته سؤال اين. است اساسي . باشند كرده بحث آن روي صراحت

فاعلي علل اثبات در كه آنچه به او اتكاء كند مي بحث علت درباره فيلسوف وقتي كه است چنين سؤال جواب فيلسوف. دارد قبول هم خود جاي به و) كند نمي انكار هم را آن البته. (نيست بيند مي حس

كه احساس راه از نه كند مي كشف را علت وجود عقلي ليلتح راه از و خودش عميق نظر با عقل در را اشياء اول فيلسوف. است فيزيكدان و طبيعي عالم براي معده علل كشف وسيله هر گويد مي. كند مي بندي تقسيم نفي و اثبات بين مردد يعني عقلي تقسيم يك با خويش الوجود واجب يا كه نيست خارج اين از عقلي حصر به بگيريم نظر در كه را ذاتي و ماهيتي

از كسي است ممكن ،است عقلي حصر يك اين. الوجود ممتنع يا و الوجود ممكن يا است هستي يا. است فرض سه همين حال هر به ولي باشد داشته قبول را يكي فرض سه اين الوجود بواج تعريف حسب به را او ما كه ،است محال ذاتش بر عدم و است ضروري او براي

كه است محال او بر هستي و است ضروري او براي نيستي ، برعكس يا. كنيم مي اصطالح اقتضاي نه ذاته حد في كه است اي بگونه ذات آن يا و. گوئيم مي الوجود ممتنع اصطالحا

وجود نه ،العدم ضروري نه و است الوجود ضروري نه ،را عدم اقتضاي نه و دارد را وجود در اگر گوئيم مي آنگاه. كنيم مي اصطالح الوجود ممكن را اين. عدم نه و دارد اعامتن برايش كه بگويد كسي است ممكن. است ايجادي علت يك به نيازمند باشد الوجودي ممكن عالم

بايد كه است بحثي خودش اين. الوجودند واجب اشياء همه نيست عالم در الوجودي ممكن در الوجودي ممكن اگر گويد مي خودش فلسفي تحليل در عقل ،نه يا است چنين آيا ببينيم علتي يعني ،است ايجادي علت به نيازمند است الوجود ممكن كه جهت آن از هست عالم بلكه ،كند فراهم را وجودش شرايط كه علتي فقط نه ،باشد او دهنده وجود علت آن كه

موجودات پس. است معدوم كه وجودال ممتنع. بدهد او به را وجود كه است علتي به نيازمند باشند الوجود واجب اگر. الوجود ممكن يا باشند الوجود واجب اينكه ميان است دائر امرشان

، است الوجود ممكن دارد وجود آنچه كه كرديم فرض اگر اما. است خودشان از وجودشان كه است ايجادي علت به نيازمندي امكان اين الزمه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢

به كه همان البته. دهد وجود او به كه است علتي به نيازمند يعني ؛ستا اعدادي علل فوق كه شده ثابت خودش محل در نيز اين. هست هم او نگهدارنده و مبقي دهد مي وجود او

. باشد ابقاء عالمت از غير تواند نمي احداثي و ايجادي علت نظر به عقل در هك ذواتي كه رسد مي اينجا به خودش تحليل و تجزيه در فيلسوف پس الوجود ممتنع دارد وجود آنچه. الوجود ممتنع يا و الوجود واجب يا الوجودند ممكن يا آيند مي

علتي هر از نياز بي باشد الوجود واجب اگر. الوجود ممكن يا است الوجود واجب يا ،نيست علت از هبلك است ايجادي علت از نياز بي تنها نه الوجود واجب كه گفت خواهيم و ،است

هم و است نيازمند ايجادي علت به هم باشد الوجود ممكن اگر و. است نياز بي هم اعدادي نيازمندي الوجودي ممكن هر الزمه البته. باشد اعدادي علت نيازمند كه است ممكن احيانا

اگر پس. است اعدادي علت به نيازمند الوجودها ممكن از نوعي بلكه ،نيست اعدادي علت به علت به اگر. است ايجادي علت به نيازمند نباشد موجود و باشد د الوجو ممكن زيچي

. نيست الوجود واجب باشد نيازمند هم اعدادي بين است داير امرشان اشياء اين. دارند وجود عالم در كه رويم مي اشيائي سراغ به اكنون عالم و است محرز طبيعي للع به نيازشان. الوجود ممكن يا و باشند الوجود واجب يا اينكه

زماني علل اين اگر مثال كه دارد قبول طبيعي عالم ،دارد قبول را جهت اين هم طبيعي و نور و هوا مثل زماني علل سلسله يك اگر مثال ،نبودند هم معلوالت اين نداشت وجود علل به نيازمند وجودش در درخت پس ،نداشت وجود هم درخت اين نداشت وجود غيره

كه اينست الوجود واجب خواص جمله از گفت خواهيم بعد چنانكه ،بنابراين. است عداديا )1(.علل جميع از است مطلق

:يپاورق

] نيست دست در شود مي طرف و وسط برهان وارد كه جلسه ادامه متأسفانه [-1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣

طرف و وسط برهان

ديگر هاي نوشته به چنانكه )1(.بود برهان اين صحيح تقرير و طرف و وسط برهان در بحث در شيخ كه را دقيقي نكات كه شود مي روشن مطلب اين زيادي حد تا شود توجه حكما. است نشده گنجانيده اند بوده او از قبل كه ديگراني و فارابي كلمات در گنجانيده برهان اين

هر به ولي ،يستن معلوم نداشته يا داشته توجه اينها به خودش ذاته حد في فارابي اينكه متوجه كمتر اند آمده كه ديگري حكماي هم شيخ از بعد. است نيامده هايش نوشته در حال

بوده هم الزم نكات اين آوردن و ،است شده گنجانده برهان اين متن در كه اند شده نكاتي انايرادهايش كه اند گرفته برهان اين بر ايرادهائي اند نشده نكات اين متوجه چون و. است كساني چه و اند شده برهان اين در مندرج نكات متوجه كساني چه اينكه. است اساس بي

كه است الزم وسيعي مطالعه و دارد مطالعه و دقت به احتياج اين از بيش اند نشده متوجه . شود مي باز ما براي اجماال باب اين اينجا در آن طرح با ندا نگرفته نظر در را برهان اين بانجو درست رسد مي بنظر كه كساني جمله از

: پاورقي در آن نوار كه است شده بحث مورد اين در قبل جلسه اواخر شد داده تذكر چنانكه [-1

]. نيست دست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤

. است ناتمام و نيست كاملي بيان برهان اين از حاجي بيان. است سبزواري حاجي مرحوم منظومه در كه آنچه با آن مقايسه و آن اتنك بيان و شيخ عبارات خواندن از بعد مطلب اين

همين در. است همينطور هم حاجي از غير كساني مورد در. شد خواهد روشن است آمده عمق به چندان كه دهد مي نشان است آمده دواني عالمه امثال ايرادهاي كه شفا حواشي

آنچنانكه نيز اند هكرد دفاع شيخ بيان از كه هم اشخاصي شايد و. بودند نرسيده برهان اين أسدالبراهين هذا و":گويد مي كند مي ذكررا برهان اين وقتي مالصدرا. اند نشده متوجه بايد اند گرفته برهان اين بر دواني امثال او از قبل كه ايرادهائي به اينكه با و. " الباب هذا في

ان حتي و ندانسته جهتو قابل اصال و اساسا و نگرفته چيزي به را ايرادها آن ،داشته توجه. است بوده برهان اين نكات همه متوجه خود كه دهد مي نشان اين. نكرده هم قلت قلت تأييد مورد و كند مي نقل را ديگران نظرات رسد مي كه جاهائي چنين به معموال او چون

و " است گفته همينقدر و نكرده نقل را نظريات رسيده كه اينجا به ولي. دهد مي قرار رد يا و نكرده نظري اظهار هيچ هم خودش از ديگر طرف از و " الباب هذا في أسدالبراهين هذا

في أسدالبراهين هذا و انتهي و..."است گفته هم آخر درو است آورده را شيخ عبارات همان شيخ كلمات در كه را مخصوصي نكات خودش تعبير با و خودش قلم و زبان با. " هذاالباب

. است كرده اكتفا شيخ عبارات همان به و هنكرد بيان هست

طرف و وسط برهان از شيخ بيان در مندرج نكات

معلول و علت معيت: اول نكته امثال - ديگران چه اگر را اش نكته يك. است توجه قابل مخصوصا نكته سه شيخ كلمات در

اين اما. است بوده توجهشان مورد مسلما ولي اند نكرده اشاره بدان يا نكرده ذكر - حاجي اين در كه است همان نكته آن. است نشده رعايت فرنگيها و متجددين كلمات در نكته علت. تحقق و لك سلف فقد معه موجوده تكون ء للشي علةالوجود ان أما: است آورده سطر. حركت علت نه است وجود علت منظور اينجا در. باشد داشته معيت معلول با بايد وجود كه ندارد امكان كه است اين ،است وجود علت ،نامند مي علت را آن الهيون اصطالح در آنكه

. نيست ممكن ايجادي و الهي معلول و علت ميان تعاقب. باشد داشته زماني تخلل معلول با خودمان متقدمين حتي اند كرده ذكر را برهان اين كه كساني همه كه است اي نكته اين توجه بدان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥

. باشند نكرده ذكر را آن چه اگر ،است بوده موردي همچو نظرشان و داشته

اولي علت بودن مطلقه علت: دوم نكته اذا انا: اينست دارد تكيه بدان شيخ و هست شيخ كالم در كه ديگر نكته دو از يكي اما

،يهنها بغير عله عله لكل يكون أن يمكن فليس ،عله لعلته و ،عله فرضناله و ،معلوال فرضنا كانت بعض الي لبعضها الذي القياس في جملتها اعتبرت اذا علته عله و علته و المعلول الن گويد مي. كند مي ذكر " مطلقة " كلمه با را نكته اين. لالمرين مطلقة اولي علة العله عله علت معلول هم علت آن و باشد داشته علتي معلول اين و باشيم داشته معلولي ما اگر

معلول اين كه نيست چنين يعني. لالمرين مطلقه اولي علة آخر علت اين ،اشدب ديگري باشد علت آن علت فقط آخر علت اين و باشد علتي معلول هم علت آن و باشد داشته علتي

علت آخر علت اين كه است اين اي سلسله چنين الزمه بلكه. نباشد علت آن معلول علت و است جاري مساوات قياس يك اينجا در يعني. است طلقهم علت آخر علت اين ،باشد هردو از غير و باشد بايد هم همينجور كه كنيم مي عرض بعد ما را آن توضيح. علة العلة علة كه .باشد تواند نمي اين

هم علت آن و باشد علتي داراي كه باشيم داشته معلولي ما اگر كه گويد مي شيخ آنگاه خاصيت. دارند را خود به مخصوص خاصيت اينها از يك ره ،باشد ديگري علت معلول خود

اينست وسط خاصيت و " ء للشي علة ليس أنه بمعني طرف هو " كه اينست اخير معلول و علت: است قائل حيثيت دو وسط براي يعني ،" لطرف معلول و لطرف علة أنه " كه

اولي علة هو گويد مي كهبل ،علةللوسط هو كه گويد نمي ديگر طرف خاصيت مورد در. معلول. است آنها همه علت و اولي علت او كه اينست او خاصيت. غيره للكل علة أنه ،مطلقة

كه اينست هم معلول خاصيت و است همه براي اولي علت كه اينست طرف اين خاصيت ابتدا در ما چه اگر كه است مبنا اين بر شيخ بيان اصل بنابراين. باشد مي همه معلول

معنايش واقع در ،ديگر علت و ديگر طرف معلول وسط و است وسط معلول اين وئيمگ مي در. است مطلق معلول هم اين است مطلقه علت آن اگر. است همه معلول اين كه اينست

فقط نه هم علت اين و. دارد معلول آن براي را واحد علت يك حكم علتها آن همه واقع . است ههم علت بله است خودش از بعد علت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦

اند واسطه يك حكم در ها واسطه همه: سوم نكته كند نمي فرق ،يكي از بيش چه و باشد يكي چه واسطه گويد مي كه اينست سوم نكته

و علت يك هم طرفش دو است وسط يك اينكه نه. واحدند واسطه حكم در اينها تمام ، آن از قبل و معلول هم و است علت هم كه باشد يكي معلول از قبل اگر بلكه. معلول يك اينها همه باالبرود چه هر ترتيب همين به و معلول هم و است علت هم باشدكه ديگري هم براي است اي واسطه خودش كدام هر كه معنا اين به نه. شريكند بودن واسطه خاصيت در به وقتي يعني. هستند واحد واسطه حكم در اينها همه كه معنا اين به بلكه ،طرفش دو

. للجميع علة يعني علت گفتيم اولين به وقتي و ،للجميع معلول يعني ،معلول گفتيم آخرين معلول گرفته قرار پائين در آنكه ،هزارتا ده چه و تا سه چه و باشد تا دو واسطه چه حال

اند گرفته قرار وسط در كه هم آنهائي و ،للجميع علة گرفته قرار مافوق در آنكه و للجميع يك حكم . لمادون علة و فوق لما معلول كه دارند را واحد

معلول المعلول معلول و علة علةالعلة مناط معلول و علة العلة علة چرا. دارد توضيح به احتياج نكته آن كه هست اي نكته اينجا در

هفلسف با اين و نيست شيخ كلمات در آن بيان البته. دارد بيان به نياز اين ؟معلول المعلول آن بيان. كند مي تكميل را بيان اين مالصدرا فلسفه يعني ،آيد درمي جور خوب مالصدرا به معلول ،كند مي ايجاد را معلولي علت اين كه كنيم فرض را علتي ما اگر: است چنين چيزي معلول كه نيست چنين. است علت به منتسب خودش هويت تمام به و هستي تمام وجودش تمام به ،است علت به نسبت عين وجودش اين. ديگر چيز علت با نسبتش و باشد

علت وقتي كنيم فكر كه اينست ايجادي علت درباب غلط تصور. است علت به منتسب انتسابش و خودش ،نه. دارد علت با هم نسبتي و دارد وجودي معلول ،كرد ايجاد را معلولي

معلولي است علت به انتساب عين وجودش كه چيزي اگر حال. است چيز يك علت به به منتسب يعني ،باشد اين به منتسب يعني ،باشد اين به قائم وجودش كه باشد داشته چيزي به انتساب عين اين نتيجه در ،است مافوق به انتساب عين چيز آن كه باشد چيزي اضافه ،علت به انتساب به است انتساب ،است علت به انتساب عين هم چيز آن كه است ذاتش مرحله در و خودش از اول معلول اين آنوقت. علت به اضافه به است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧

علت با كه نسبتي جهت از غير ،شود پيدا او از جائي به نسبتي بتواند كه ندارد استقاللي . است علت به منتسب وجودش تمام با خود كند پيدا نسبتي كه چيز هر به اين. دارد خود

انتساب دو يعني. علت به است اين انتساب عين ،اين به دوم معلول انتساب كه اينست به انتساب قهرا باشد داشته انتساب اول معلول به بخواهد دوم معلول كه همينقدر. طولي. است علت به انتساب عين امر آن كه است امري به انتساب ،بود نخواهد) مستقل (امر يك

. بود خواهد هم آخر معلول علت است وسط علت كه اولي علت كه اينست يك معلول وجود و ،داد مي معلول به نسبتي فقط است معلول كننده ايجاد كه علت اگر ،بله يك و دارد وجودي يك هم اين كه حال گفتيم مي ،ديگر چيز علت به نسبتش و بود چيز

باشد داشته ديگري نسبت معلول اين به ديگري معلول كه ندارد منافاتي ،اوئي به نسبت معلول كه شود نمي دليل صورت اين در و. دارد خود علت با معلول اين كه نسبتي زا غير قالب يكديگر به را هائي حلقه كه اينست مثل كأنه. باشد داشته علت آن با نسبتي هم دوم معنايش اين. سومي به را دومي ديگر جاي و ،دومي جاي يك به را اولي ،باشيم كرده وجودش تمام دومي كه وقتي اما. باشد شده قالب هم ميسو به اولي كه نيست چنين . است نيز سومي به بسته عين است دومي به بسته كه نيز اولي ،است سومي به قالب

خود بالواسطه معلول براي اولي علت فقط نه ،باشيم داشته اولي علت يك ما اگر كه اينست صدهزار چه اگر ،هست هم ولشمعل معلول معلول علت و معلولش معلول علت بلكه ،است

معلول فقط نه ،باشيم داشته اخيري معلول اگر دليل همين به و. باشد داشته هم واسطه . هست هم علتش علت علت معلول و علتش علت معلول بلكه ،است خودش مباشر علت براي نكته اين وقت آن ،بكنيم تصور شكل اين به را مطلب بتوانيم ما وقتي كه است اينجا

،داريم هم علتي يك و وسائط عده يك و داريم اخيري معلول اگر كه شود مي روشن ما يعني. واحدند وسط حكم در همه بيشتر چه و تا سه چه و تا دو چه باشد يكي چه وسط

نسبتي و دارد طرف اين با نسبتي واسطه اين كه گفتيم مي بود واسطه يك اگر كه همانطور منتسب يك حكم همه ،دارند را انتساب همان همه باشد هم سطهوا تا سه اگر ،طرف آن با گويد مي شيخ كه اينست. هستند خودشان مافوق به انتساب عين اينها همه چون ،دارند را چه و تا دو چه باشد يكي چه وسط كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨

واسطة حكم في أنها في كلها تشترك اينكه در كند نمي فرق باشد غيرمتناهي چه و تا ده . واحده اولي معلول علت فقط كه نيست اين اولي علت معناي كه آمد چنين شيخ كالم در پس نيز است طرف كه اخير معلول معناي و. للجميع مطلقة علة يعني اولي علت بلكه ،است . للجميع معلول كه اينست معنايش بلكه ،باشد اخير علت معلول كه نيست چنين يا تا هزار يا تا ده يا پنج يا يكي كه كند نمي تفاوت يمباش داشته وسط اگر اينكه ديگر نكته

اگر فوقه لما معلول و علةلالخير اينكه در دارند را واسطه يك حكم همه ،باشد غيرمتناهي متناهي چه وسط. دارد را خودش ماوراي در علتي اقتضاي باز باشد هم غيرمتناهي وسائط

وسط بودن يرمتناهيغ با اين ولي. دارد ار خودش ماوراي علتي اقتضاي غيرمتناهي چه و مطلقة اولي علة يعني ،خواهد مي ماوراء شد واقع وسط علتي كه همينقدر ،آيد درنمي جور . )1 (باشد غيرمتناهي اند تو نمي بنابراين و خواهد مي نكات اين و شود مي تمامي درصد صد برهان يك ،برهان اين كه است نكات اين به توجه با

. است شده گنجانده شيخ كالم رد همه شود نمي روشن شيخ كالم نكنيم توجه آن به قبال اگر كه است مطلبي بر مبتني شيخ كالم

اينست مطلب آن. است همين مطلب ولي نگفته شكل اين به را مطلب خودش چه اگر و يك و است چيزي ،معلول اينكه نه. است علت به منتسب هويتش تمام به معلول كه تمام ،نيست حقيقتش و وجودش از غير علت به نسبتش يعني. دارد علت با هم تينسب

آن باشد چيزي به نسبت عين هويتش شيئي هرگاه و. است علت به نسبت همان حقيقتش نه ،است اشراقيه اضافه عليت حقيقت گويند مي لهذا. گويند مي اشراقيه اضافه اصطالح در را

. ديگر چيز اضافه و است يزچ يك مضاف كه مقوليه اضافه به درست كه را حاجي امثال جمله اين من بنظر كه دارد اي جمله كالمش آخر در شيخ ديگري منظور به را جمله آن شيخ ولي. است انداخته اشتباه به بيشتر اند نكرده توجه نكات اكنون. است گفتهاند كرده فرض آقايان اين كه ظوريمن آن از غير

: پاورقي

]. باشد مي علت با معلول معيت از عبارت كه بود اول نكته بر عالوه نكته دو اين [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩

الاقل يا و ديگران نظرات و بخوانيم را كتاب عبارت ،نكات ذكر از بعد كه بدهيد اجازه . شود روشن مطلب تا كنيم مطرح اينجا رادر حاجي نظرات

؟نباشد وسط ديگر آن كه را علتي كند مي اقتضا بودن وسط: سؤال از وسط. غيرمتناهي يا كنيم فرض متناهي را آن ما كه كند نمي فرق هم وسط و ،بله: استاد

تواند نمي وسط باشد طرف اگر چون و ،دارد طرف اقتضاي است وسط كه جهت آن . باشد تناهي بايد باشد وسط كه جا هر پس ،باشد غيرمتناهي

متن توضيح و شرح في فصل ،فصول سبعه صفاته معرفة و كله للوجود االول المبدأ معرفة في الثامنة المقالة . والقابلية الفاعليه العلل تناهي مطلب دنبال در و كند مي ذكر را قابلي و فاعلي علل فقط اينجا در كه كرديم عرض قبال

. كند مي علتها همه به اشاره وأنه كله للوجود االول المبدأ بمعرفة نختمه أن فبالحري كتابنا من هذاالمبلغ بلغنا قد اذ و

في مرتبته علي ندل و ؟ندله وال مرتبته في له الشريك واحد هو هل و ،موجود هو هل . به مستعينين ،اليه العود حال علي و ،مراتبها و دونه الموجودات ترتيب علي و ،الوجود

. كند مي اي اشاره هم معاد مسأله به فصل اين در

كل في أن و متناهية، كلها الجوه من العلل أن علي ندل أن ذلك من ناعلي مايجب فأول واجب ،الموجودات لجميع مباين أنه و ،واحد جميعها مبدأ أن و ،اول مبدأ منها طبقه

. وجوده ابتداء فمنه موجود كل وأن ،وحده الوجود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠

اگر ،صوري و غائي علت حتي يعني ،وجوه تمام در علل به كند مي تصريح كه است اينجا كنيم مي ثابت اينجا اين بر عالوه. كرد اشاره قابلي و فاعلي علل تناهي به فصل اول در چه صوري و مادي علت ،مستقل هم غائي علت ،باشد مستقل فاعلي علت كه نيست چنين كه . شود مي منتهي فاعلي علت به علت سه آن همه بلكه. مستقل كدام هر هم

آن در نكته به بايد حتما كه گفتيم و داديم توضيح ما كه را سطري يك مقدمه آن اكنون : كند مي بيان كرد توجه

. تحقق و لك سلف فقد معه موجوده تكون ء للشي الوجود عله أن أما: فنقول

. است آورده ششم مقاله از دوم فصل در را نكته اين گفتيم كه همانطور علة لكل يكون أن يمكن فليس ،علة ولعلته ،علة فرضناله و ،معلوال فرضنا اذا انا: نقول ثم لبعضها الذي القياس في جملتها اعتبرت اذا علته عله و علته و المعلول الن ،نهاية بغير علة ان و ،اليها المعلولية نسبة لالمرين وكان ،لالمرين مطلقة اولي علة العلة عله كانت بعض الي

االخير كذلك يكن ولم ،متوسط بغير معلول خرواال بمتوسط معلول أحدهما أن في ختلفا فقط، واحد ء لشي عله - للمعلول المماسة هوالعلة الذي - المتوسط الن المتوسط وال

) ء لشي عله ليس والمعلول

" الف " معلول نيز " ب " و است " ب " معلول كه " ج " مثل باشيم داشته معلولي اگر معلول علت چون كه اولي علت گوئيم مي " الف " به جهت بدان كه نكن فكر چنين ،باشد و است " ب " علت هم كه است اولي علت گوئيم مي " الف " به دليل بدان ،نه. است اول تنها نهنيز و. است علت هميشه علت علت يعني. يكديگر طول در اما ،" ج " علت هم اما. است او معلول هم شا الواسطه مع معلول بلكه استاو معلول اولي علت بالواسطه علولم واحد ء شي يك علت فقط متوسط زيرا ،متوسط نه و باشد مطلقه علت تواند مي اخير نه

علت خصوصيت اين پس. نيست چيزي علت اصال نيز اخير و است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١

. است علت اولين مخصوص بودن مطلقه وخاصية ،ء يلش علة ليس أنه المعلول الطرف خاصية فكانت ،خاصية الثالثة من واحد ولكل . لطرف معلول و لطرف علة أنه المتوسط خاصية كانت و ،غيره للكل علة أنه االخر الطرف

بلكه نيست چيزي علت تنها نه و ،]نيست چيزي علت كه اينست معلول طرف خاصيت[

خاصيت پس. كرد خواهد بيان بعد و نكرده ذكر اينجا را اين كه ،است علل آن همه معلول لكل معلول ولكنه ء لشي علة ليس أنه: كه اينست است " ج " ما مثال در كه معلول طرف

جميع علت كه اينست ديگر طرف خاصيت و. باشند مافوق " الف "و " ب " كه ،فوقه ما شود آورده اگر كه است تقدير در اي جمله اينجا قهرا كه ،خودش از غير است خاصيت [. للكل علة انه ولكن ء لشي لولمع ليس أنه االخر الطرف خاصية و: شود مي چنين . ]است ديگر طرف معلول و طرف يك براي علت كه اينست هم متوسط طرف : ديگر نكته

أو متناهيا ترتيبا ترتب فسواء واحد فوق كان فان ،واحد أوفوق واحدا الوسط كان وسواء الطرفين مابين عدد جملة كانت متناهية كثره في ترتب ان فانه ،متناه غير ترتيبا ترتب

من واحد لكل ويكون ،الطرفين الي بالقياس الواسطة خاصية في تشترك واحده كواسطه . خاصية الطرفين

وسط حكم در باشد كه هم متعدد. متعدد يا باشد يكي وسط كه كند نمي فرق فرض اين در

،باشد تهداش جداگانه حكم كدام هر كه است آحاد حكم در متعدد اينكه نه ،است واحد كند نمي فرق نيز بودن متعدد فرض در و. (كند مي پيدا را واسطه يك حكم آنها همه حكم هر كه كنيم خيال نبايد پس. است واحد حكم در هم باز ،)غيرمتناهي يا باشد متناهي كه

وسط و نسبي طرف رتصو اين در كه ،است طرف داراي خودش كه است وسطي يك كدام . ديگر وسط براي باشد طرف و خودش طرف براي باشد وسط يك هر كه ،شود پيدا نسبي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢

غيرالمتناهي الطرف جميع كان الطرف يحصل ولم غيرمتناهية كثره في ترتب ان وكذلك كانت و االخير، المعلول لوجود علة كانت أخذت جملة أي النك الواسطة خاصية مشتركافي

بالمعلول الوجود ومتعلق. الوجودبها قةمتعل الجملة و ،معلول منها واحد كل اذ معلولة الحصر في زدت كلما و له، علة و االخير، المعلول وجود في شرط الجملة تلك أن اال ،معلول فيها وليس موجوده علل جملة تكون أن اذن يجوز فليس باقيا غيرالنهاية الي الحكم كان . محال هذا و بالطرف هواسط يكون المتناهي غير جميع فان اولي علة و معلولة غير عله واسطه يك حكم در غيرمتناهي هاي واسطه اين همه باشد متناهي غير كثرت در اگر نيز و

هر اينكه براي گويد مي و داده توضيح بيشتر را مطلب اينجا در شيخ. ندارد طرف كه است يك حكم مهه باشند غيرمتناهي يا تا هزار يا تا پنج يا يكي كه ها واسطه مجموع اين از يك هيچكدامشان زيرا ،هستند هم معلول اينها همه حال عين در و ،دارند معلول براي را علت باشند ء شي يك براي معلول كه دارند اقتضا معلولند اينها همه چون و ،نيستند طرف فقط و شود مي واسطه همان جزء باشد معلول هم ء شي آن اگر زيرا. نباشد معلول ء شي آن كه هم مجموع قطعا باشند معلول يك هر كه وقتي. كند مي پيدا واسطه يك حكم آنها اب باز

مجموع اين بر عالوه ،است اعتباري امري و نيست چيزي خود كه مجموع. است معلول هم مجموع باشند معلول اجزا اگر ،دارد تعلق اجزائش وجود به وجودش كه است امري هم سلسله مجموع است معلول آن واحد هر كه يمباش داشته اي سلسله ما اگر. است معلول عدد هم چه هر حاال ،است اخير معلول علت مجموع همان اينكه جز ،است معلول مسلما باقي حكم اين هم باز بدهيم قرار باال كه چه هر ،هزارتا ،تا سه ،تا دو ،ببريم باال را جمله واحدرا واسطه يك حكم همه ،كنند مي طرف اقتضاي و وسطند اينها مجموع يعني است، . است محال آنها بودن طرف بدون و دارند

طرف و وسط برهان از سبزواري حاجي مرحوم بيان ببينيم را سبزواري حاجي مرحوم عبارت اكنون. است تمام تقريبا شيخ بيان تقرير اينجا در : گويد مي. كند مي تطبيق شيخ سخن با چقدر كه كنيم بررسي و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣

هو كلما ان محصوله ،الشفا الهيات في الشيخ قرره هوالذي و والطرف الوسط يلدل ومن "

لكانت غيرالنهاية الي العلل تسلسلت فلو ،بالضروره طرفين بين وسط فهو معا علة و معلول انها وأما. االخير للمعلول عله فالنها علة انها أما ومعلوال علة أيضا غيرالمتناهيه السلسله فيكون ،وسط فهو علة و معلول هو كلما أن ثبت وقد. االحاد الي جها فالحتيا معلولة

.)1 (محضه علة الي ينتهي أن فالبد ،محال وهو بالطرف وسطا المتناهية الغير السلسله

گويد مي (.آورد مي را آن خودش بيان به و كند نمي ذكر را شيخ عبارت عين حاجي مرحوم ميان و وسط ،معلول هم و باشد علت هم كه يچيز هر) كه است اين شيخ بيان محصول

سلسله اين كه آيد مي الزم) يابد ادامه نهايت بي تا علل سلسله اگر. (بالضروره است طرف دو براي علت اينها اينكه براي است علت سلسله اين. معلول هم و باشد علت هم رمتناهيغي

. دارد راداف به احتياج جمع چون است معلول و ،هستند اخير معلول علل سلسله يك ما اگر كه است كرده ذكر بيان اين با را مطلب حاجي مرحوم ،ببينيد

وسط غيرمتناهي سلسله اين كه آيد مي الزم ،باشند هم معلول كه باشيم داشته غيرمتناهي علت چرا. باشد داشته علت اينكه بدون معلول هم و است علت هم يعني ،باشد بالطرف

. است اخير معلول علت ،سلسله متما چون ؟است

سبزواري حاجي مرحوم بيان نقد يك با داريم اخير معلول يك گويد مي. برد مي مجموع روي را بحث اول از حاجي بنابراين كه آيد مي الزم يعني. است بالطرف وسط مجموع اين كه مجموع يك ،غيرمتناهي سلسله

مجموع اينكه اما. باشد داشته علت اينكه بدون ،معلول هم و باشد علت هم مجموع اين دليل چه به اما. است اخير ء شي اين علت مجموع كه باشد مي دليل اين به است علت

معلولند آحاد و است آحاد معلول مجموع كه چون گويد مي حاجي مرحوم ؟است معلول . است معلول هم مجموع پس

: پاورقي

.المعلول العلة بين المشتركة احكام غررفي السابعه، دهالفري المقصداالول، منظومه، شرح-1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤

يك از مجموع اين. است واضح آن علت و) نيست طرف بدون (مجموع باشد چنين اگر مجموع وقتي. خودش آحاد براي است معلول ديگر طرف از و است اخير براي علت طرف معلول وسط اين رفط يك. دارد هم طرف كه است وسطي اين باشد خودش آحاد معلول الزم بالطرف وسط كجا از بنابراين. باشد مي خودش آحاد هم ديگرش طرف و است اخير ؟آيد مي اول از كه است غلط بنابراين. است اعتباري وجودش و ندارد حقيقي وجود مجموع اصال

درست و. است آحاد معلول مجموع اين كه بگوئيم و بياوريم مجموع بصورت را مطلب خود ماقبل علت معلول اخير معلول. است اخير معلول علت ،مجموع بگوئيم كه تنيس توانيم مي بخواهيم هم اگر. ترتيب همين به هم آن و ،خود ماقبل معلول هم آن و ،است

معلول يعني. است مجموع معلول نه ،است علتها آن جميع معلول اخير معلول بگوئيم انتزاع آحاد از را آن كه مجموعي معلول نه ،است آحاد خود معلول. است آحاد آن جميع

. كنيم مي در اگر ما. است فرق مجموع و آحاد ميان. آورد مي مجموع روي را حكم حاجي مرحوم پس را آحاد وقت يك. نيست واقعيت دو واال - كند مي اعتبار دو ذهن ،هستيم نفر ده اينجا كنار در را همه و ،كند مي اعتبار و گيرد مي نظر در كند اعتبار را آن بودن جمع اينكه بدون

كه را افراد اين يعني. كند مي اعتبار را جمع و آيد مي ذهن هم وقت يك. بيند مي يكديگر به خودش اعتبار عالم در ذهن ،يكديگرند از جدا آحادي و نيستند مركب خارج در واقعا كل آن جزء فردي هر كه دهد يم اينها به وحدت يك و دهد مي واقعي صورت يك اينها حكم مجموع مورد در وقت آن ،كند مي اعتبار كل يك را مجموع وقت آن و ،شود مي حيث من مجموع مورد در بلكه ،ديگر فرد نه و ،فرد آن نه و ،فرد اين مورد در نه ،كند مي

خودش اراعتب عالم در و كند مي اعتبار ماده يك منزله به را آحاد اين ذهن يعني. المجموع در. است ذهن عالم در اين ولي. شود مي مجموع اين و دهد مي آنها به وحدت صورت يك آحادي و مستقل اشياء بصورت آحادي ،مجموع و آحاد: ندارد وجود چيز دو واقع عالم

چيزي چنين خارج عالم در. ايم داده آنها به وحدتي صورت كه موادي مجموعه يك بصورت از بعد ،كند مي اعتبار وجودي مجموع براي ذهن. است ذهن اعتبارات اينها ،ندارد وجود گوئيم مي ؟چيست معلول مجموع اين پرسيد توان مي و است درست حرفها اين اعتبار و جزء اگر. است كل علت جزء گوئيم مي اينكه مثل. است خودش اجزاي معلول

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥

بوجود جزءها بواسطه كل آيا ؟جزء علت كل يا است كل علت جزء آيا ،باشيم داشته كلي ،دارد تقدم كل وجود بر جزء وجود عقل حكم در گوئيم مي ؟كل بواسطه جزءها يا آيد مي

عالم در. شود مي اعتبار اجزا وجود از بعد اعتباري وجود و است اعتباري كل وجود چون فانتفي الجزء انتقي. باشد جزء عدم علت كل عدم نه ،است كل عدم علت جزء عدم هم عدم با بدانيم اينكه شرط به ولي است درست اينها همه. الجزء فانتفي الكل انتفي اينكه نه ،الكل . كنيم مي بحث ذهني اعتبارات عالم اين شناختن فايده. باشد نداشته را اعتبارات اين تواند نمي داردو را اعتبارات اين بشر

فلسفه فوايد از يكي. نكنيم اشتباه واقعي امور با را اعتباري امور ما كه است اين اعتبارات از نظر قطع كه وجودهائي از سازد مي خودش اعتبار با ذهن كه را وجودهائي كه است اين

يكي آن جمله از. كند مي تفكيك صحيح معيار و مقياس با دارند عينيت ذهن اعتبار صدها و ندك مي اعتبار كل يك ذهن ،هست اجزا سلسله يك كه جا هر. است جا همين لهذا و دارد اعتباري وجود كل كه فهميم مي تيزبين ديده با ولي. برد مي كل روي هم حكم ) 1(...آيد مي آن روي حكم اغلب اجتماعي مسائل در

وطرف وسط برهان در شيخ بيان توضيح ادامه ،]باشد داشته وجود بايد اولي علت يك [كه داريم قبول را اين] بگويد كسي است ممكن[

كه گفتيد هم خودتان شما. باشند غيرمتناهي توانند نمي وسطها كه كند نمي اثبات اين ولي چه حاال. باشد داشته اولي علت يك كه كند مي اقتضا غيرمتناهي چه و متناهي وسطهاچه

؟باشند داشته هم اولي علت يك و باشند غيرمتناهي وسطها كه شود مي غيرمتناهي. است نكرده تصور درست را مطلب كه زند مي كسي را حرف اين گويد مي شيخ يك به برويم پيش چه هر يعني ،است غيرمتناهي. آيد درنمي جور داشتن طرف با بودن فرض كه وسطي كه است اين اش الزمه باشد مطلق علت اگر. رسيم نمي مطلق علت غير حاليكه در .گيرد قرار حاصر دو دربين ،است محصور غير و است غيرمتناهي ايم كرده

. گيرد نمي قرار حاصر دو بين محصور

: پاورقي ].است نبوده دست در درس اين از اي دقيقه چند [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦

فعال چون ،)دارد هم اولي علت ولي است غيرمتناهي وسط (كه بگويد چنين كسي هم اگر لطمه ما هدف به باشد چنين هم اگر گوئيم مي ،نيست غيرمتناهية علل ابطال ما هدف اولي علت و اخير معلول بين كنيد فرض اينكه ولو است اولي علت اثبات ما هدف. زند نمي تصور كه كسي ،اين بر عالوه. نيست ما مطلب به مضر اين. باشد موجود علل نهايت بي

اگر كه فهمد مي باشد كرده تصور درست كه كسي. زند مي را حرفي چنين نكرده را مسأله داشته وجود غيرمتناهي علل ،علت آن و مفروض معلول بين كه است حالم باشد اولي علت . باشد

شفا متن توضيح و شرح ادامه ،الطرفين لوجود تسليمه مع نهاية بال تكون - العلل قبل العلل اعني - انها القائل قول و

اثبات هو و ،فيه نحن غرضناالذي بمنع ليس ،بالنهاية وسائط بينهما و طرفان يكون حتي .االولي العلة

دو اينكه عين در هستند غيرمتناهي وسائط (كه بزند را حرفي چنين كسي كه كنيم فرض علت اثبات مقام در فقط اينجا ما زيرا. نيست اينجا در ما سخن مضربه اين )،دارند طرف . غيرمتناهي علل نفي مقام در نه ،هستيم اولي و ،االعتقاد دون باللسان يقوله قول نهاية بغير وسائط و طرفين ههنا أن: القائل قول أن علي فان ،طرفه الي الينتهي المحصي كان فان ،نفسه في متناه فهو طرف له كان اذا النه ذلك أن هو ،متناهيا نفسه في االمر وكون ،نفسه ء الشي في المعني المحصي في معني ذلك . بهما ورهضر محدود فهو الطرفين بين ما كل و ،طرف له يكون طرفين داراي نهايت بي وسائط (كه كند تصور را مطلبي چنين تواند نمي انسان ،بعالوه غيرمتناهي واقعا كه عددي با باشد احصاء قابل غير كه عددي بين افرادي گاهي .)باشند چيزي با باشد احصاء قابل غير چيزي وقتي اگر كه كنند مي خيال و كنند مي اشتباه است احصاء غيرقابل حاليكه در. است يكي ،است غيرمتناهي ذاته دح في كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧

بگذاريم هم كنار ماه كره تا اينجا از را ذراتي اگر مثال. است انسان به مربوط امر يك بودن به مربوط بودن احصاء غيرقابل ،گويد نمي نامتناهي كسي را همين ولي ،نيست احصاء قابل

انسان كه كننده احصاء اگر حال. است بودن نامتناهي مسأله از غير و است انسان ظرفيت تفاوت و است انسان خود در معنائي برساند آخر به شمردن با را خودش نتواند است . باشد متناهي غير ذاته حد في چيز آن خود اينكه با كند مي

ينالطرف بين ما كان ان و فانه ،أولي علة ههنا أن االقاويل هذه جميع من تبيين فقد . معلول غير علة وهو ،اليتناهي لما أول الطرف فذلك ،وجدالطرف و ،غيرمتناه

چه اگر ،است اولي علت به نياز اينجا در كه شود مي روشن بيانات اين جميع از بنابراين [ فقط كرديم ابطال ما كه علل تسلسل اين آيا ،حال .]باشد وسائط نهايت بي طرفين مابين شيخ ؟است جاري هم غائي و صوري و مادي علل درباب يا است ريجا فاعلي علت درباب

.]شود مي جاري هم ديگر علل در [بيان اين كه گويد مي. كند مي مطرح مادي علت و قابلي علت درباره را ديگري بحث شيخ ،بحث اين ادامه در

آن به يخش متأخرين كه كند مي مطرح را بحثي بيشتر شايد و ورق دو يكي حدود در آنگاه من ء الشي كون ": است ارسطو از مبهمي عبارت پيرامون بحث آن. اند نپرداخته بحث شارحان ميان بعدها ظاهرا عبارت اين. كردن پيدا وجود چيزي از چيزي " ء الشي

آن اطراف در حرفهائي و شده واقع فراواني بحث مورد ديگران و ارسطو آثار اسكندراني زيادي مقدار ارسطو كتاب از شبهه رفع و حل براي شيخ. اند گرفته ائيايراده شايد و اند زده

در نبوده الزمي خيلي بحث چون كه كرده بحث ء الشي من ء الشي كون تعبير به راجع و كرده بحث شيخ چون ولي ندارد هم لزومي و. اند نگرفته را آن دنبال متأخرين كتب

. شويم مي بحث اين وارد] بعد جلسه در [هم ما آورده هم مندمجي و مشكل عبارات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨

قابلي علل تناهي

برهاني و ،بود فاعليه علل درباب نهائي علت اثبات مقام در شد عرض گذشته در كه بياني گفته فصل اين اول سطر در. )شد داده توضيح (شود مي خوانده طرف و وسط برهان كه

و فاعلي علل از اعم است علل تناهي در بحث يعني والقابلية الفاعلية العلل تناهي في بودند و فاعلي چه است علل جميع تناهي در ما بحث كه گفتند نيز بحث ضمن در. قابلي علل خواهند مي اكنون. كردند ايراد را بحث فاعلي علل درباره ابتدا. مادي و صوري چه و قابلي . دهند ادامه قابلي علل درباره را بحث

قابلي علت يعني ،است او از ء شي وجود آنكه " ء الشي منه ما ": شود مي تعبير چنين قابلي تعل از

كه است اينجا. است گرفته و كرده قبول را او وجود و بوده ء شي اين وجود قابل آنكه مورد ارسطو كالم شارحان ميان در بعدها كه است بوده ارسطو از زمينه اين در تعبيري

كالم در ابهامي حال هر به. است شده اشتباهات سلسله كي موجب و گرفته قرار بحث كه بشكافند جوري را مطلب اند خواسته ارسطو كالم شارحان بعدها. است بوده ارسطو بعد فصل در بيشتر و فصل اين در كمتر نيز شيخ. شود روشن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩

قصودم. است بوده " ء شي من ء شي كون " مسأله در ابهامي همچو يك كه كند مي روشن در بيشتر آن بحثهاي ؟است معنا چه به جمله اين ؟چيست " چيزي از چيزي وجود " از

. آيد مي بعد فصل

ء شي من ء شي كون تعبير از مقصود و مراد ما كه ترتيبي و بيان اين با و است خالصه و مختصر آورده اينجا در شيخ كه بياني فرمايد مي شيخ: ] آوريم مي چنين مطلب شدن روشن ايبر ما كه [،است نياورده گوئيم مي بعديت صرفا آيا ؟ايم كرده بيان را مقصودي چه " چيزي از چيزي بودن " عبارت با كه

از چيز اين. دارند زماني بعديت رابطه صرفا دو اين كه معنا اين به ؟ايم كرده بيان را زماني نشان ولي دارد ثيريتأ آن وجود در چيز اين كه است درست يعني شد درست چيز آن دارند فاصله يكديگر با زمانا كه هستند ء شي دو و ،است اين از بعد زمانا آن كه دهد مي ،باشد مي " االب من االبن كون " مثالش ظاهرا ولي نكرده ذكر آن براي مثالي شيخ.

آن از وهمي اين " الشجره من الثمره كون " گوئيم مي يا ،است پدر آن از بچه اين گوئيم مي . است شده پيدا درخت

بحث قابلي علت از وقتي ديگر تعبير به يا و " ء شي من ء شي كون " از بحث وقتي آيا از ميوه بودن نظير مقصودمان آيا ؟است قبل مثالهاي همانند چيزي منظورمان كنيم مي

؟ است پدر از فرزند بودن نظير يا ؟است درخت بلكه ،نيست اين مقصود كه كنيم روشن را اين اول بايد پس. نيست مقصود اين ،خير

: است چنين ديگر تعبير به " ء شي من ء شي كون " و تعبير يك به قابلي علت از مقصود

ء شي من ء شي آون تعبير از اول مقصود كه معنا اين به است دوم ء شي از اول ء شي كه داريم ء شي دو تعبير اين در ما: اول مقصود يافته كمال اين كه است اين در دارند هم با كه تفاوتي. هست اين در او ذات و رجوه تمام اين ميان كه است اين تعبير اين اطالق موارد از يكي پس. ديگر چيز نه است ء شي آن هم اين در آن ماهيت تمام و نيست اختالفي هيچگونه ذات و جوهر در ء شي آن و ء شي

است اول ء شي همان دوم ء شي ،است آن يافته كمال اين هك اينست تفاوتشان. دارد وجود .بود خواهد اعراض نوع از قهرا كماالت اين كه ،كماالت سلسله يك بعالوه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠

دو هر ،آمده بوجود كودك از مرد. كودك از مرد وجود " الصبي من الرجل كون " مثل را تفاوت اين هم با اما. دباشن مي انسان يعني نوع يك از دو هر و هستند ماهيت يك داراي - جوهري و ذاتي كمال يك نيز كمال اين. است يافته كمال كودك همان مرد كه دارند

سانتيمتر هشتاد كودك قد مثال ،است عرضي كمالي.نيست) مشائين و بوعلي نظر در البته( تفاوت هم با اين نظير ديگري خصوصيات در و ،است سانتيمتر شصت و صد مرد قد و رسيده كمال به نقص مرحله از كه است انسان همان اين ،است يكي ماهيتشان اما ،رنددا

اول ء شي كه است معنا اين " ء شي من ء شي كون " تعبير از ما منظور گاهي پس. است يافته كمال دوم ء شي ولي ،جوهر و ذات جهت از است دوم ء شي همان و دوم ء شي عين . باشد مي اول ء شي

ء شي من ء شي آون تعبير از دوم ودمقص جوهر. اول جوهر تمام نه ،است دوم جوهر در اول جوهر از جزئي كه است اين دوم مقصود

. دارد وجود آن از جزئي بلكه ،ذات و جوهر تمام نه ولي دارد وجود دوم ء شي در اول ء شي يا " الماء من الهواء ونك " )1(،شود تبديل آب به هوا يا شود تبديل هوا به آب اينكه مثل

اين كه اينست مقصود آمد بوجود هوا از آب گوئيم مي كه وقتي. " الهواء من الماء كون " بوجود را هوا صورت و ماده مجموع ،است صورتي و اي ماده داراي آب به تبديل از قبل هوا را ديگري صورت و كند مي رها باشد هوائي صورت كه را خود صورت ماده اين بعد. آورد مي صورت كه جزئش يك شد آب به تبديل هوا كه وقتي پس. پذيرد مي باشد آبي صورت كه

گوئيم مي كه اينست. است مانده باقي باشد اش ماده كه ديگرش وجزء شده معدوم باشد . جوهر آن تمام نه اول، جوهر جزء اما ،است باقي دوم در اول جوهر فقط اختالفشان و است باقي رجل در صبي وهرج تمام ،شود مي تبديل رجل به كه صبي

از جزئي ،شود مي تبديل آب به كه هوا يا شود مي تبديل هوا به كه آب. است اعراض در كون " تعبير از ما منظور. است رفته بين از ديگر جزء و است باقي دومي در اولي جوهر جوهر از جزئي هيچ هك اول مقصود آن نه ،است مقصود و منظور دو اين " ء شي من ء شي . نباشد دوم در اول :يپاورق

.دهند يم حيتوض بعد زين استاد. ميقد اتيعيطب مطابق -1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١

كه اينست براي بحث اين كه كرديم عرض و. است نزاع محل تحرير براي مطالب اين. گيرد قرار ايراد مورد كه نبوده اينها از غير چيزي جمله آن از ارسطو مقصود كنند روشن

. كنند مي نقل ارسطو از بعدها كه ئيحرفها براي است توجيهي مطالب اين واقع در صرف بعديت نحو به يا تعبير اين كه گفت " ء شي من ء شي كون " تفسير در شيخ بنابراين

دو خود نباشد بعديت نحو به اگر. نيست بعديت نحو به يا ،درخت از ميوه بودن مثل ،است ديگر بار شيخ. رجوه جزء يا است باقي دومي در اولي جوهر تمام يا: شود مي قسم اينجا در شيخ عبارت در اما ،كند مي بيان ديگر تعبير به را دوم قسم همين و گردد برمي

قسم دو شامل خود داشت قرار بعديت مقابل در كه دوم قسم: گويد مي. هست تشويشي است چنان اول ء شي ماهيت كه هست وقت يك ،ديگر ء شي به ء شي يك تبديل در: است وجود تمام با اول ء شي و شود مي مستكمل بدان و كند مي حركت دوم ء شي سوي به كه

به شيئي اگر ، نيست چنين گاهي اما. رود مي دوم ء شي سوي به و كند مي حركت خود صورتي داراي اول ء شي بلكه ،كند نمي حركت او سوي به اول ء شي شود تبديل ديگر ء شي

صورت آن ،كرد فاسد را صورت اين خارجي علل از علتي اگر حال. است دوم ء شي با متضاد يك نه هستند چيز دو دوم و اول ء شي صورت اين در. گيرد مي را او خالي جاي متضاد وجودش تمام با صبي. آن دوم نوع هوا و آب و است قسم اين اول نوع از رجل و صبي. چيز حركت رجوليت سوي به

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢

. رود مي او سوي به و كند مي جستجو را آن صبي كه است كمالي رجوليت يعني ،كند مي به كه ندارد طبيعتي چنان نيز هوا يا ،برود هوائي بسوي كه نيست چنان آب طبيعت اما

را اين استعداد هم آن ماده اما. متقابل و هستند متضاد صورت دو هوا و آب. برود آبي سوي علتي اگر. دارد را هوائي رتصو پذيرفتن استعداد مه و بپذيرد را آبي صورت كه دارد

صورت آب ماده ،نمود تبخير را آن و كرد فاسد را آبي صورت و آمد حرارت مثل خارجي خارجي علت اگر ،برعكس و. گيرد مي خود به هوائي صورت و دهد مي دست از را آبي

. پذيرد مي را آبي صورت مرتبه دو ماده همان ،برد بين از را هوائي صورت و شد پيدا ديگري هوا به آب هم كه داشتند اعتقاد چنين كه) است قديم طبيعيات با مطابق مثال اين البته(

كه كردند مي فرض چنين آنها شايد يعني. شود مي تبديل آب به هوا هم و شود مي تبديل دانيم مي اما. دارد جنس يك هوا با و است هوا همان آيد مي بوجود آن تبخير از كه آب بخار هست هم بخار در هست هوا در كه اكسيژني ،گذارند مي فرق آب بخار و هوا بين كنونا كه خيلي سرماهاي در هوا كه بودند معتقد آنها. نيست آب بخار در هست هوا در كه ازتي اما

بوده قبول مورد قديم طبيعيات در اصل اين جهت همين به. شود مي آب به تبديل شديد اينجا در آنچه پس. گردد مي تبديل آب به هوا هم و شود يم تبديل هوا به آب هم كه . ديگر چيز نه دارد مثال ارزش فقط گوئيم مي فاسد صورتي ،گيرد مي صورت فساد و كون جاها بعضي در كه بودند معتقد آنها ،پس اين به نه ولي است تكامل ديگر جاهاي بعضي در و ،گردد مي طاري ديگر صورت و شود مي به معتقد بوعلي امثال زيرا. كند مي پيدا كمال خودش بودن جوهر در جوهري كه معنا

در كه اينست جوهر يك كردن پيدا كمال معناي گفتند مي آنها. نبودند) جوهري حركت( كماالت به ميل آن ،ديديم كمال به ميل جوهري در اگر ،شود مي پيدا كمالي او اعراض . است عرضي

بوعلي ظرن از جوهر تبدالت انواع

آن نوع يك: است نوع دو بوعلي نظر از ،دهد مي رخ عالم جواهر در كه تبدالتي بنابراين جز تبدل اين. شود مي تبديل ديگر صورت به صورتي كه است ديگر جوهر به جوهري تبدل

دوم صورت تا شود معدوم و تباه و فاسد اول صورت بايد يعني ،نيست فساد و كون نحو به ) .است تكاملي تبدالت دوم نوع. (بگيرد را آن جاي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣

اگر. ندارد امكان اين نيست، خودش بودن جوهر در جوهر يك كمال تبدالت اين ولي اين كه اينست معنايش رود مي كمالي سوي به خود ذات تمام به كه شده مشاهده جوهري ماالتك سلسله يك بلكه ،كند نمي پيدا تغييري و است ثابت خودش جوهريت در جوهر روز همان در. بگيريد نظر در را جنين بلكه و نوزاد يا صبي شما مثال. كند مي كسب عرضي كنيد فرض اينكه تا رود مي كمال به رو روح اين ،شود مي انساني روح داراي جنين كه اولي اين جوهر بوعلي ديدگاه از. شود مي بوعلي خود مثل سال شصت حدود در مردي صورت به

،است نكرده فرقي هيچ شده سينا بوعلي كه وقتي آن تا بوده رحم در كه تيوق از كودك چه و انساني كماالت چه ،كرده پيدا كه كمالي هر ،است ناطق حيوان همان جوهرش جسم جوهر كه بعد. شده بيشتر جسمش ابعاد مثال. است اعراض در همه ،جسماني كماالت فرق وزنش ،كرده تغيير سالمتش ،كرده يرتغي كيفياتش اينكه يا. است آن كميت ،نيست نيز نفسانيات. است كرده تغيير كه است اعراضي اينها تمام ،كرده فرق بدنش لطافت ،كرده آيد مي دنيا به كه بعد ،است جاهل است رحم در كه وقتي طفل نفس مثال. است چنين ،شود مي عقل و فكر داراي كم كم ،شنود مي ،بيند مي ،كند مي كسب معلومات تدريجا. شود مي عالم مختلف هاي رشته در و خواند مي مختلف علوم ،رود مي مكتب ،رود مي مدرسه

عرضي كمال يك ،است انسان نفس براي نفساني اعراض سلسله يك علم ؟چيست علم. است اعراض سلسله يك نيز كماالت اين. كند مي پيدا اخالقي كماالت انسان اينكه يا. است

. است اعراض سلسله يك هم ايماني كمال گويد مي شيخ ،كند مي پيدا ايماني الكم مثال يا در حتما كمال آن ،كرد پيدا كمال ولي ماند باقي نخورده دست و باقي ء شي جوهر اگر پس

و است فساد و كون صورت به اوال ،شد پيدا تغييري ء شي جوهر در اگر اما. است اعراض ثانيا و ،پذيرد مي را ديگري جوهري صورت و كند مي اره را جوهري صورت يك اي ماده كه نيست چنين فساد و كون در ،رود نمي آن سوي به خودش طبيعت به ء شي آن هرگز ماده كه گويد مي شيخ. بپذيرد را ديگر صورت و كرده رها را صورتي ،كند كوشش ماده خود

شده وارد صورت رفت تصور اين چون و ،پذيرد مي را صورتي هر و دارد قابلي حالت حرف اين بوعلي لهذا و. نيست صورتها اين بين تفاوتي ماده براي. كند مي قبول را ديگري

در. كند مي رد دارد اشتياق و شوق صورت به ماده كه است آمده بعضي كلمات در كه را بوعلي چون اما. است آنها تخيالت و اشعار از و است صوفيه از اصال نظر اين گويد مي جائي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤

به تواند مي ماده چگونه كه نفهميديم هنوز ما گويد مي است باانصافي بسيار و محتاط مرد ماده كه كنند درك را معنا اين و بيايند افرادي ما از بعد شايد ،باشد داشته اشتياق صورت

. باشد داشته اشتياق صورت به تواند مي است آنجا دارد كمال به شوق ء شي و باشد نميا در اشتياق جائي اگر بوعلي نظر از بنابراين

صورت به ماده كه ندارد معنا واال دارد عرضي كماالت به شوق جوهرش تمام به ء شي كه . صوري كمال هم آن. برود كمال سوي به ماده كه ندارد معنا. باشد داشته اشتياق

جوهر در حرآت درباره مالصدرا و بوعلي نظر اختالف اشتياق مالصدرا نظر از. است جا همين يكي بوعلي با مالصدرا نظر اختالف موارد جمله از

عالوه. رود مي او سوي به و است صورت طالب ماده اصال ،است حقيقت يك صورت به ماده و كمال به شوقي نشود فاسد جوهرش ء شي يك اگر كه بوعلي نظر اين مالصدرا اين بر

. داند نمي صحيح را است اعراض در كمال شد شاهدهم كمال جائي اگر و ندارد ديگر جوهر جوهري حركت او فلسفه اصول از يكي زيرا داند مي صحيح را جوهر در تكامل مالصدرا

را رجوليت سوي به صبي حركت حتي ،داند مي صحيح را جوهر در حركت چون و. است مادر رحم در كه ساعت آن از بوعلي نفس آيا گويد مي. شمارد مي جوهري تكامل نيز در بوعلي نفس جوهر آيا ؟بود نيافته تغييري هيچ رفت دنيا از كه ساعتي آن تا شد پيدا

نفس ،نيست چنين گويد مي ؟است يكسان مرگ هنگام در او نفس جوهر با پيدايش هنگام تكامل بنابراين. رسد مي مرحله اين به تا كند مي پيدا جوهري تكامل و تغيير صدها انسان

وجود بلكه و ندارد مانعي لبس از بعد لبس و جوهر در اشتداد ،جوهري كمال و ذات در مثال. گيرد مي صورت لبس و خلع مواردي در كه نيست اين منكر مالصدرا البته. دارد

صورت و كند رها را صورتي ماده كه ندارد مانعي جا اين در. است چنين هوا به آب تبديل لبس و خلع بصورت حتما جوهر در تغيير هر كه ندارد قبول را اين اما. بپذيرد را ديگري از بعد لبس بصورت و است چنين هم اكثرا و نباشد لبس و خلع كه است ممكن ،است و ،پذيرد مي را ديگر صورت دارد صورتي حاليكه در جوهر كه صورت بدين. است لبس نحو به صورت پذيرفتن ينا يعني. منفصل نحو به نه ،پذيرد مي را صورتهائي التوالي علي

را واحدي) نوع (مراتب ،است حركت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥

. بپيمايد را مراتب آن تا كند مي پيدا اشتداد و كند مي طي مطلب اصل وارد شيخ اينجا از. شد داده توضيح زمينه اين در بوعلي بيانات اينجا تا

بوعلي ؟باشد متناهي غير تواند مي قابلي علل سلسله آيا كه اينست مدعا اصل. شود مي مثل ،است باقي اول صورت همان و شود نمي عوض صورت و جوهر كه آنجا در گويد مي

توجه. باشد غيرمتناهي تواند نمي مادي علل كه نداريم شك اينجا در ،رجل به صبي تبديل . نكنيم اشتباه فاعلي علل با را اينجا كه باشيم داشته

فلسفه در ماده معاني شيخ امثال كلمات در اصطالح دو اين كه داريم اصطالح دو گاهي ماده و مادي علت درباب

: است آمده هم ء شي استعداد حامل معني به ماده اصطالح گاهي: ء شي استعداد حامل معني به ماده. 1

گندم استعداد حامل گندم دانه كه معنا بدين. است گندم بوته ماده گندم دانه مثال. است . است

معنا بدين ناميم مي ديگر چيز ماده را چيزي نيز گاهي: ء شي صورت حامل عنيم به ماده. 2 دارد وجود االن كه را انساني يك بدن مثال. او استعداد حامل نه ،است او صورت حامل كه

فعليت حامل بلكه ،است نفس استعداد حامل كه معنا اين به نه ،خوانيم مي او نفس ماده صورت حامل بعد كه ،است همان است استعداد حامل كه چيزي هر البته. است نفس حامل نطفه يا ،است گندم بوته استعداد حامل گندم دانه گوئيم مي كه وقتي. شود مي

نطفه صورت وقتي. صورتي و دارد اي ماده اكنون هم نطفه واقع در ،است انسان استعداد . پذيرد مي را نيانسا صورت بعدها است نطفه در كه اي ماده همان ،شود زايل منظور آيا ؟است معني كدام منظور ،باشد غيرمتناهي تواند مي ماده آيا پرسيم مي كه وقتي ء شي اين ماده االن همين ،صورت و ماده از مركب باشيم داشته ء شي يك اگر كه است اين الي( صورتي و ماده از باشد مركب هم ماده اين و صورتي و ماده از باشد مركب تواند مي

در ولي ندارد مانعي بروي پيش هم واسطه صد تا اگر اينجا در گويد مي شيخ) ؟غيرالنهايه محض ماده. صورت و ماده مجموع نه ،باشد مي محض ماده كه برسي اي ماده به بايد آخر استعداد و قوه و قابليت جز كه حقيقتي يعني

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٦

". ندارد چيزي ) 1 ("مشتهر حدالهيولي جسمية الصور قوه محض ذا بجوهر ناطقه نفس براي است ماده بدن اين گوئيم مي و رويم مي انسان بدن سراغ االن ما ،ببينيد است ناطقه نفس حامل كه بدن اين يعني. است صورتي و ماده از مركب هم بدن اين خود

در باتن خصلت هم چون. نباتي ماده و حيواني صورت: است صورتي و ماده مجموع خودش و ماده از مجموعي نيز آن. رويم مي انسان نباتي جنبه سراغ. حيوان خصلت هم و است اين

تركيبات يعني معدني خصلت اين كه ،است معدني خصلت همان اش ماده. است صورت صورتي و ماده مجموع خودش نيز آن برويم معدن سراغ اگر. است انسان در نيز جمادي

مطلق جسم از اگر حال. معدني صورت يك و دارد وجود اآنج در مطلقي جسم. است است جسميت صورت آن صورت ،دارد صورت و ماده اينها عقيده به هم باز برويم پائينتر

اسمش آن و ندارد هويتي هيچ بودن ماده جز كه است حقيقتي صورت اين زير در كه ديگر آن كه اي ماده به شوند مي منتهي االن صورتها و ها ماده كه اينست. است اولي هيوالي

. است محض ماده يك

فيزيك اصطالح در ماده طبيعيات اصطالح در ماده با فلسفه اصطالح در ماده كه] كرد توجه بايد نيز نكته اين به [ اصطالح در است صورت و ماده مجموع فيزيك اصطالح در ماده. كند مي فرق فيزيك و

. باشد داشته ابعاد ،باشد داشته جرم كه است چيزي آن فيزيك اصطالح در ماده زيرا. فلسفه همان كه صورتي به شود مي تحليل خود دارد بعد و جرم كه چيزي هر فالسفه نظر از ولي همان كه اي ماده و [،است جسميت صورت اسمش و است داشتن امتداد و بودن جرم

حقيقت آن كه شده عارض حقيقتي بر جسميت صورت اين يعني .]است اولي هيوالي محال ،است موجود صورت يك ضمن در هميشه ،باشد موجود بتواند تنها كه ندارد امكان استدالل قوه با. گردد لمس حقيقت آن كه است محال و شود حس حقيقت آن كه است چيزي ،باشد نمي حس و لمس قابل فلسفي ماده بنابراين. كرد كشف را او وجود توان مي

كشف را وجودش برهان فقط كه است : پاورقي

الهيولي تعريف غررفي االولي، الفريده المقصدالرابع،). ره (سبزواري حاجي منظومه شرح -1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٧

از مجزا آن خود اصال .]كنيم حس صورت از [مجزا را آن بتوانيم ما آنكه بدون ،كند مي در توانيم مي المث آيا. كرد حس مجزا را آن بتوان تا باشد داشته وجود تواند نمي صورت . است محال چيزي چنين ؟برسيم فلسفي هيوالي آن به البراتوار

حرف با اولي ماده تشابه آن با كه هستيم صوتي حروف داراي االن ما كه ام كرده ذكر اينجا در را مثال اين شايد " رفح مثال خواهيم مي وقت هر. آخر الي ،" تاء " ،" باء " ،" الف " حرف ،كنيم مي تلفظ

يا " ب " يا " ب " گوئيم مي كنيم مي تلفظ مختلف صداهاي از يكي با كنيم تلفظ را " باء هم صداها اين وسط در صداهائي حتي. " ب " يا و " با " يا " بي " يا " بو " يا " ب "

كنيم نگاه اگر ايران مختلف ي ها لهجه در مثال. داريم را " ب " خراسان در كنيد فرض مثال. ستني جور يك همه صوتها تلفظ كه بينيم مي

تر نرم خيلي ديگر اقوام از بعضي ولي كنند مي تلفظ تر خشن خيلي ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٨

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// است او. ندارد بودن محض امكان و بودن محض قوه و بودن محض استعداد جز حقيقتي

اين به گاهي ،آيد درمي شكلي به روز هر كه است عياري بت آن او ،دارد را صورتها اين كه .ديگر شكل به وگاهي شكل آن به گاهي ،شكل

نظر از ،است مطرح) بالعكس و (انرژي به ماده تبديل عنوان تحت امروز كه آنچه لهذا و انرژي يا و بودن ماده استعداد كه دارد وجود حقيقتي كه اينست دهنده نشان (فيلسوف

پيدا انرژي بعد و شود معدوم) فيزيك اصطالح در (ماده اين كه شود مي آيا .)دارد را شدن تبديل كه است او گوئيد مي اينكه يا ؟باشد داشته گذشته با ارتباطي هيچ اينكه بدون شود انرژي و بودن ماده حالت از تر بسيط حالت يك بايد پس) است چنين اگر( ؟شد اين به

ماده را اسمش گيرد مي را شكل اين وقتي تر بسيط حالت آن كه ،باشد داشته وجود بودن پس. گذارند مي انرژي را اسمش بگيرد را شكل آن چون و گذارند مي) فيزيك اصطالح در(

ماده ديگر آن كه گويد نمي فيلسوف. هستند تر بسيط اي ماده براي صورت دو انرژي و ماده . برسيم محض ماده به بايد كار آخر گويد مي ،است محض

مطرح اروپائي فلسفه در اكنون كه آنچه با را للع اين ،مادي علل تناهي بحث در بنابراين بگوئيم مثال. است زماني علل همان اروپائي فلسفه در مادي علل اين. نكنيد اشتباه است چيز هم هسته علت و است هسته درخت مادي علت و است درخت ميوه اين مادي علت كه درختي به برسيم دباي صورت اين در كه ،علل تناهي به) شويم منتهي اينكه تا (ديگر و مرغ تخم مثل. باشد نيامده درخت از هسته آن كه اي هسته يا نيامده هسته از درخت آن تخم بنام دارد اي ماده مرغ كه بگوئيم بعد ،مرغ از تخم و آيد مي بوجود تخم از مرغ كه مرغ و مرغ

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٩

محل اين ،نه. باشد هيمتنا بايد اين و ،است ديگر مرغ كه دارد اي ماده هم مرغ تخم اين خارج ما بحث محل از محض بعديت كه كند مي عنوان اول از شيخ. نيست فالسفه بحث ماده كه است ممكن ،دارد صورتي و ماده االن كه ء شي اين كه اينست فالسفه حرف. است

همين به و باشد صورتي و ماده از مركب اينهم ماده و باشد صورتي و ماده از مركب هم او پيش يكديگر طول در و باشد داشته وجود اينجا هم تركيب هزار اگر. برود پيش رتيبت

بحث. ندارد صورتي هيچ محض ماده آن كه برسد محضي ماده به بايد امر نهايت در ،برود آنها حرف با نبايد را اينها بيان. است حرفي چنين متوجه فالسفه نظر از مادي علل تناهي اين منظورشان آنها ،نه. بزنند خواهند مي را حرفي چنين آنها كه بگوئيم و كرد اشتباه . نيست دارد صورتي صبي كه است معلوم. است روشن مطلب رجل و صبي مورد در گويد مي شيخ

و غيرمتناهي صورتهاي واحد آن در االن ولي ،دارد اي ماده و صورتي هم اش ماده ،اي ماده و . نيست بحثي مورد اين رد. ندارد وجود غيرمتناهي مواد چنين اينجا بگويد كسي كه است ممكن. آئيم مي بود هوا به آب تبديل كه دوم نوع سراغ قبال آن ماده يعني ،بوده هوا اول آب اين. شود مي مرغ تخم و مرغ نظير اينجا زيرا ،نيست چه اينجا ،بوده آب هم هوا از قبل و بوده هوا هم آب آن از قبل ،داشته آب صورت

اشتباه اين. شود مي شخصي ماده گفتيد شما كه اي ماده اين دهيم مي جواب ؟گوئيد مي اي ماده اين ،شد معدوم هوا ماده بودن آبي ،نه. است بوده آب اول هوا اين بگوئيد كه است كنيم مي نگاه ماده همين به فقط ما ،نداريم كار آن صورت به ،بود هم آب ضمن كه است ما. نه دارديا اي ماده آيا هم آن ماده باز و ،نه يا دارد هم اي ماده آيا ماده اين ببينيم كه

آب آن و ،ديگر آب يك از هوا آن و شده پيدا هوا يك از آب اين كه برويم اين دنبال نبايد علت هيچكدام شوند مي متبادر كه صورتهائي اين و ،معنا اين به شخصي امور. ديگر هواي از

.باشد مي متناهي هم آن و است مادي علت فقط ماده همان. يستندن يكديگر . كنيم مي شروع را بعد فصل آينده در كه بعد فصل اول تا است فصل اين مطالب اينها

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٠

آنها حل و علل تناهي بحث بر وارده ايرادهاي دوم فصل

" ء شي من ء شي آون " تعبير

مقدمه درباره پيش فصل. است مادي علل تناهي جمله از و لعل تناهي درباره اساسا ما بحث مقصود است متناهي مادي علل گوئيم مي ما اگر كه) شد روشن. (بود بحث محل تنقيح

را مادي علت ارسطو از پيروي به شيخ آنگاه. نشود اشتباه ديگر موارد با اينكه براي ،چيست كردند تعبير يشيئ به را مادي تعل. " ء شي من ء شي كون ": كرد بيان تعبيري چنين با

چند به تعبير اين كه گرفتند پيش را بحث اين تعبير اين از بعد لهذا. ء شي منه يتكون كه : شود مي اطالق مورد رابطه فقط منه متكون ء شي و اول ء شي بين كه شود مي اطالق موردي در وقتها گاهي بيان نيز ديگري موارد( .است خارج ما مكال محل از مورد اين كه گفتيم. است برقرار بعديت

. بود نزاع محل تنقيح و تقرير براي فصل آن پس .)شد مطرح گذشته مباحث در كه كرد محل از كه گفت توان مي تقريبا نيز و باشد مي هم مفصلي فصل تقريبا كه دارد فصلي اينجا. گردد مي ديگري بمطل وارد و شود مي خارج است مادي علل تناهي اثبات كه اصلي بحث

است شده وارد ايرادهائي تعبير آن به و است كرده اينجا در ارسطو كه تعبيري تناسب به ايرادها آن به شود مي آيا كه پردازد مي مطلب اين به

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦١

چه اينجا در ارسطو ببينيم كه است اين به مربوط واقع در فصل اين پس ؟نه يا داد جواب يا داد جواب شود مي ايرادها آن به آيا و گرفت او بيان بر شود يم ايرادهائي چه و است گفته . است علل تناهي بحث از خروج واقع در و مطلب وسط در است پرانتزي اين پس ؟شود نمي محاذات در و شبيه را خودمان حرف كه دهيم مي ترجيح اينجا در ما كه گويد مي شيخ . بياوريم است آورده " الصغري االلف " سوم مقاله در ارسطو كه آنچه نامي خود و است شده معروف نام اين به بعدها كه ،ارسطو مابعدالطبيعه كتاب كه ايم گفته

حروف از يكي تحت مقاله هر و است مقاالتي بر مشتمل ،است نگذاشته كتاب اين بر ظاهرا ،آنها تعبير به " بتا " و ما تعبير به " ب " مقاله مثال. است آمده يوناني هجائيه عناوين تحت كتاب اين مقاالت چون و. است بوده مقاله چهارده كتاب اين مقاالت مجموع مابعدالطبيعه يعني. است معروف هم الحروف كتاب بنام كتابش آن است بوده الفباء حروف اخيرا كه دارد الحروفي كتاب هم فارابي كمااينكه. گويند مي هم الحروف كتاب را ارسطو آورده الفباء حروف عناوين با را خودش مابعدالطبيعه مقاالت هم فارابي. است شده چاپ . ..الباء مقالة ، االلف مقاله: است

همان در. الكبري وااللف الصغري االلف: دارد االلف مقالة دو خودش كتاب اين در ارسطو كنم مي خيال و. است كرده طرح را علل تناهي بحث اين كه است الصغري االلف مقاله اين. باشد ارسطو الصغراي االلف مقاله همان مقصود هم " اول تعليم " اصطالح اين اساسا في آثرنا فقد نحن و: گويد مي كه شود مي ظاهر خورده يك شيخ عبارت اين از نظر

...الصغري بألف الموسومة المقاله في االول التعليم في منه المذكور نحاذي أن هذاالبيان و شده وارد ايرادهائي مطلب آن بر كه گفته را مطلبي الصغري االلف در ارسطو بنابراين

. كند حل را شكوك و ايرادها آن خواهد مي شيخ

ء شي من ء شي آون تعبير از ارسطو بيان

جامع و كامل تفسير اين كه كرده بيان را تفسيري " ء شي من ء شي كون " درباب ارسطو خودمان بيان و تعبير با را او مطلب ما. است آمده وارد يرادهائيا تفسير اين بر و. نيست

من ء شي كون: (گويد مي. است همين مطلبش ولي نگفته شكل اين به او چه اگر ،آوريم مي علي«. االستكمال سبيل علي اماو االستحالة سبيل علي اما) ء شي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٢

زايل صورتش است صورت و ماده از مجموعي كه ء شي يك اينكه يعني »االستحالة سبيل از يعني ،گويند مي استحاله اصطالحا را اين. گردد حائل ماده آن بر صورت آن ضد و شود ما قدماي كه تعبيري آن مثل ،درآمدن حالت آن ضد به حالي از ،درآمدن حالي به حالي

داراي آب كه گفتند مي. آب به هوا و شود مي تبديل هوا به آب كه بودند معتقد و داشتند صورت آب ماده بر و شود مي زايل آب صورت هوا به آب تبديل در ،است صورتي و اي ماده

اين ،است هوائي صورت داراي كه هوا ،است صادق نيز آن برعكس. گردد مي عارض هوائي. شود مي او عارض ديگر صورتي يا آتش صورت يا آب صورت و دهد مي دست از را صورت

يعني كه اينست است االستحاله سبيل علي " ء شي من ء شي ونك " اينكه از منظور پس . ء شي آن بر جزء آن ضد حلول و ء شي از جزئي زوال سبيل علي نه ،است االستكمال سبيل علي گفته ارسطو كه را " ء شي من ء شي كون " از ديگري نوع به نه ،او براي اليكم شدن پيدا معناي به چيزي از چيزي شدن پيدا. االستحاله سبيل علي

اينكه بدون اينجا در. گردد پيدا ديگر چيز تا شود زايل منه ازمتكون چيزي اينكه معناي ": گوئيم مي ،الصبي من الرجل كون مثل. است شده پيدا ديگر چيز آن شود زايل چيزي

معنا اين به هواء يصيرالماء جمله. " رجال يصيرالصبي ": گوئيم مي نيز و " هواء يصيرالماء نيست معنا اين به رجال يصيرالصبي جمله اما. الهوائية يعرضه و المائية عنه يزول كه است زايل او از كه چيزي ،والعدم النقص عنه يزول بل ،الرجلية ليعرضه ء شي عنه يزول كه اين. شود نمي زايل او از وجودي امر هيچ واقع در و ،است عدم و نقص همان شود مي كون " گوئيم مي را اولي و. " االستكمال سبيل علي ء شي من ء شي كون " گوئيم مي را

. است ارسطو بيان اين. " االستحالة سبيل علي ء شي من ء شي

ارسطو بيان بر وارده ايرادهاي : جمله از ،اند گرفته ايرادهائي بيان اين بر

اول ايراد براي ؟چطور. است نكرده ذكر را اماقس همه و نيست مستوفي تقسيم اين كه اند گفته اوال

است قسم دو بر خودش است االستكمال سبيل علي كه قسمي آن اينكه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٣

. است كرده ذكر را قسمش يك فقط ارسطو كه زايل منه متكون از چيزي كه بود صورت بدين بود االستحاله سبيل علي كه قسمي آن

استكمال در كه گفتيم ولي. واءه يصيرالماء مثل ،گردد عارض آن بر ديگر چيز و شود است الدفعي سبيل علي وقتها گاهي: است قسم دو بر خود اين كه شود نمي زايل چيزي سبيل علي وقتي ارسطو. نيست جور يك هميشه بنابراين. الحركة سبيل علي وگاهي

ء شي كه صورتي يعني ،كند مي بيان را حركت صورت همان كند مي بيان را االستكمال كرده بيان را تدريجي استكمال او پس. شود مي تبديل كائن ء شي به تدريجا منه نمتكو. دهد رخ اعراض در حركت اين اينكه ولو است حركت طريق از كه استكمالي يعني ،است

شيخ و ارسطو عقيده به. فانا آنا أي تدريجا برجولية يستمكل ،تدريجا رجال يصيرالصبي نهايت در شد پيدا صبي در كه كيفي و كمي ييراتتغ ،است ثابت حال هر به جوهر

و كمي تغييرات سلسله يك او در كه است جوهري صبي. شود مي رجوليت اسمش امر . است الحركة سبيل علي و تدريجي همه تغييرات اين. گردد مي رجل و شود مي پيدا كيفي

بلكه ،نيست دريجيت تغيير ولي هست استكمال كه داريم هم دفعي تغييرات سلسله يك ما اينجا در. عالم به جاهل شدن تبديل ،الجاهل من العالم كون مثل. است دفعي تغيير

صبي كه همانطور ،شود عالم به تبديل خود به خود جاهل تدريجا كه نيست كار در حركتي . شود عالم شخص تفكر يا تعلم اثر در وقت يك در مثال كه) است ممكن. (شد مي رجل

هم تدريجي استكماالت اين بر عالوه. نيست دفعي استكماالت شامل ارسطو بيان بنابراين آن قسم يك شامل فقط ارسطو بيان كه است قسم دو بر خود كرده بيان را آن ارسطو كه

كه ،شده وارد ارسطو حرف بر كه ايراد يك اين پس. شود نمي شامل را ديگر قسم و ،است . است نكرده را اقسام استيفاي ارسطو

. شود استكمال كه نيست اي ماده دفعي استكمال در: سؤال . غيردفعي و دفعي كند نمي فرق: استاد

كه نيست اي ماده اينجا در شود مي عالم جاهل فرمائيد مي شما اينكه: -

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٤

. هست آن در حتما هم حركت باشد ماده اگر. گيرد صورت استكمال. دانند مي دفعي هم را اين مانند و هوا به آب تبديل اينها امثال و ابوعلي و ارسطو ،نه: استاد

. شود مي حادث هوائيت صورت و شود مي زايل مائيت صورت آنا مورد اين در اينها عقيده به ،هستند حركت به قائل اعراض از بعضي درباب فقط اينها. هستند فساد و كون به قائل اينها . گيرد مي صورت فساد و كون طريق از هك دانند مي دفعي را جوهري تغييرات ولي

دوم ايراد و صورتي زوال با ولي بود " ء شي من ء شي كون " جا هر كه است پيدا ارسطو بيان از ،ثانيا

اينجور ارسطو بيان از ما يعني. است استكمال اين ،نبود همراه ديگر صورت كسب استكمال يا و نيست استكمال و است استحاله يا: نيست بيشتر دوگونه تغيير كه فهميم مي

معلوم. ديگر صورتي بروز و صورتي زوال يعني استحاله كه گفتيم. نيست استحاله و است استكمال زيرا ،نيست استكمال اين شود پيدا ديگري چيز و شود زايل چيزي اگر كه است او از چيزي ااينج ولي. زائد ء شي مع. باشد داشته است داشته كه را آنچه ء شي كه است آن

و ،نيست استكمال است استحاله كه آنجا پس. شود مي داده ديگر چيز و شود مي گرفته است ممكن كه شود مي گرفته ايراد. نيست اي استحاله ديگر قهرا است استكمال كه آنجا

چيزي اينكه عين در كه باشد تبدلي يعني. استكمال نه و باشد استحاله نه كه باشد موردي من ء شي كون " حال عين در ،است نشده پيدا برايش هم كمالي نشده زايل منه كونمت از

جهل به انسان اگر. شود مي پيدا شخص براي مركب جهل كه مواردي مثل. باشد هم " ء شي كه داند مي و داند نمي را چيزي كه است روشن ،باشد جاهل چيزي به نسبت بسيط اعتقاد و كند پيدا علم بعد شخص اين اگر. داند مي هم خودش و است كمالي فاقد ،داند نمي دچار (باشد اشتباه و خطا قطعش اين ولي است قرار اين از مطلب مثال كه كند پيدا جازم دانست نمي ابتدائي آموز دانش يك: بگيريد نظر در را قديم هيأت. )است شده مركب جهل او به علم اين در. كرد مي هيأت علم تحصيل و آمد مي بعد. است چگونه آسمانها وضع كه احاطه آب را خاك اعظم قسمت ،است چگونه هوا طبقات و زمين طبقات كه آموختند مي

بر محيط. ندارد وجود خاكي هيچ آنجا در و كرده

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٥

نيز ناري برقشر. است ناري قشر آن كه است محيط ديگري قشر هوا بر و است هوا خشكي خاك نه است آب نه ،نيست زمين اين مواد جنس از كره اين و هكرد پيدا احاطه فلك كره است جسمي آن ،دارد جداگانه ماده يك او ،ندارد اينها با شباهتي اصال ،هوا نه و آتش نه فلك نيز آن بر و دارد احاطه ديگري فلك نيز فلك آن بر. است محيط اينها همه بر كه

آن. اند كرده پيدا احاطه يكديگر بر پياز پوست انندم افالك اين. رسد مي فلك نه به تا ديگر من ء شي كون "اينجا. كرد مي پيدا علم آن به راسخ اعتقاد با و آموخت مي را اينها دانشجو

اين اما. شده عالم حاال و بوده جاهل قبال ،الجاهل من العالم كون يعني ،هست " ء شي در ،ندارد آن در شكي و است جزم و قطع كه معنا اين به است علم اينكه عين در علمش در كه است خطاهائي سلسله يك ،نيست دانستن ،اعتقاد اين. است مركب جهل حال عين

كون " بگوئيم توانيم نمي. است شده پيدا او براي كه است اشتباهاتي و است آمده ذهنش از و كرده فرق هك حالي در ،نكند فرقي هيچ حالش بايد نباشد اگر ،نيست " ء شي من ء شي در ،بوده عالم ؟نبوده عالم بطلميوس مثال كه گفت شود مي. شده كاملي عالم خودش نظر اين ارسطو بنابراين. بدانيم كمال بوده خطا صددرصد كه را علمي. توانيم نمي ما حال عين . است كرده ذكر را آن قسم يك فقط و نكرده ذكر را قسم

سوم ايراد چنين استحاله درباب ارسطو كه اينست هست اينجا در ارسطو بيان بر كه گريدي ايراد ثالثا يعني ،است االستحاله سبيل علي حتما نيست االستكمال سبيل علي كه موردي كه گفت كه داريم ديگر قسم يك ما حاليكه در. باشد مي ديگر ء شي عروض و ء شي يك زوال حتما

ديگري شق آن ،له االستحا سبيل علي نه و است مالاالستك سبيل علي بگوئيم توانيم مي نه " ء شي من ء شي كون " حال عين در و نيست مورد دو اين از يك هيچ در داخل و است

. ستا است او عرض در كه ديگر عنصر به عنصري كه است وقتي استحاله كه گفتيم ،ببينيد احيانا. گردد پيدا ومد عنصر صورت و شود زايل اول عنصر آن صورت يعني شود تبديل او عرض در كه ديگري مركب به تبديل مركبي وقتي كه بگويند شايد هم مركبات درباب مطلب اما. شود مي پيدا دوم مركب صورت و شود مي زايل اول مركب صورت ،شود مي است

حاصل مركبات ابتدائي عناصر تركيب از كه است قديم طبيعيات در هم ديگري

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٦

آيا ؟دهد مي رخ حالتي چه شود مي پيدا عناصر تركيب از مركبي كه وقتي ،حال. شوند مي قدما حساب همان به كه كنيد فرض ؟سومي شق يا و ؟است استكمال آيا ؟است استحاله

آهن ،شود درست طال قدما قول به و شوند جمع جا يك در آتش و هوا و خاك و آب كه درختي مثال ،داريم االن ما كه مركبي اين در. شود درست گياهي ماده ،شود درست

به درخت اين تا اند شده تركيب مختلفي عناصر ،شده تشكيل مختلفي عناصر از داريم االن عناصر اين آيا ؟هستند حالي چه در االن عناصر اين كه است اين سؤال. است آمده وجود

خود به تصور فوق صورت آيا ؟اند پذيرفته را جديدي صورت خود صورت حفظ عين در خاكي صورت و آتشي صورت و هوائي صورت و آبي صورت هم درخت اين در آيا ؟اند گرفته عارض صورتها اين بر است درخت ناميه نفس همان كه درخت صورت يك هم و دارد وجود ؟هستند باقي خود حال به صورتها آن و است شده

.]است باقي عناصر آن صورت كه است اين فرض يك [ آبي نه ديگر االن و شوند مي زايل صورتها آن تركيب هنگام در كه است اين ديگر فرض عنصري هاي طبيعت و عنصري صورتهاي ،هوائي نه و آتشي نه و خاكي نه و دارد وجود ما بدن در عناصر ماده دوم فرض بنابر. است نشسته آنها جاي به مركب صورت و شده زايل در اثر منشأ آنكه و عناصر طبيعت و صورت يعني ،ناصرع خود. عناصر خود نه دارد وجود دو اين از يك كدام. است آمده جديد صورت يك آن جاي به و شده زايل است عناصر ؟است ]حيصح [نظريه مزاج حصول در ،شود مي پيدا مزاج) تركيب اين اثر بر (گويند مي كه اينست مسلم قدر

در ،شوند مي تركيب يكديگر با عناصر تيوق يعني ؟چه يعني مزاج. ندارد ترديد كسي او به را خودش اثر از مقداري اين ،شوند مي متأثر همديگر از و كنند مي تأثير يكديگر

برقرار توسط و تعادل نوعي نتيجه در ،دهد مي اين به را خودش اثر از مقداري او و دهد مي هنگام در. دارد اردب طبيعت ديگر عنصر ،است حار طبيعت داراي عنصر فالن. شود مي

را بارد هم حار و كند مي متبرد را او و دهد مي او به خودش برودت از بارد عنصر تركيب از اين برسند همديگر به چون كه سردي و گرم آب دو مثل نتيجه در. كند مي متفخن يزن عناصر. آيد مي بوجود ولرم آب و دهد مي اين به برودتش از آن و دهد مي او به حرارتش

اصال. ندارند شك اين در. آيد مي بوجود متوسط مزاج يك شوند تركيب يكديگر با وقتي متوسط كيفيت معناي به مزاج

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٧

مزاج اين كه آنجا كه است اين در سخن ولي. است يكديگر با عناصر تركيب از حاصل ورتص يا دهند مي دست از را خودشان صورت عناصر آيا ،آيد مي بوجود متوسط كيفيت و

؟است اينها از كداميك ؟كنند مي حفظ را خودشان

عناصر ترآيب در مالصدرا و بوعلي نظر اختالف است معتقد بوعلي. است اختالف هم مالصدرا و بوعلي ميان كه است مسائلي از اين اتفاقا. كند مي اشاره بدان هم اينجا در ،دهند نمي دست از را خودشان اولي صورت عناصر كه

كه بينيم مي رفت بين از تركيب اينكه از بعد كه است اين مطلب دليل گويد مي بوعلي ،شود مي پيدا تفاسد كم كم ببرند را درخت همين اگر. گردند برمي اوليه حالت به عناصر

و گردند برمي هم خاك و آتش ،شود مي آب و گردد برمي آب ،شود مي هوا و گردد برمي هوا كه است جهت همين به. ند گرد برمي خودشان سرجاي مكدا هر ،شوند مي خاك و آتش

به اكنون خاك از مقداري مثال اينكه براي. شود نمي زياد و كم هيچوقت عالم مواد مجموع اين دوباره بروند بين از مركبات آن كه وقتي ،شده تبديل هستند عالم در كه مركباتي

است معتقد مالصدرا اما. است نينچ نيز آتش و آب و هوا. گردد برمي خود جاي به خاك است خودش نظر روي شيخ فرض اين ولي. رود مي بين از عناصر صورت مركب آمدن با كه . است داشته نظري چنين ظاهرا هم ارسطو كه

؟استكمال يا است استحاله] است باقي عناصر صورت آن در كه تركيبي اين ببينيم [،پس صورت استكمال آيد مي بوجود مركب يك آنها تركيب از و شوند مي تركيب عناصر كه اينجا

جمع و اند آمده چيز چند ،باشد شده مستكمل كه نيست چيز يك زيرا. است نگرفته پيدا كمالي موجود ء شي يك اينكه نه ،است آمده بوجود چيز يك آنها مجموع از و اند شده صور كه شويم قائل بايد ستا استحاله بگوئيم اگر زيرا. نيست هم استحاله. باشد كرده

عناصر صور تركيبات اين در كه دارد عقيده بوعلي كه گفتيم ولي ،است شده زايل عناصر من المركب كون " شامل " ء شي من ء شي كون " از ارسطو تقسيم بنابراين. شود نمي زايل

. است دهش گرفته ارسطو بيان بر كه است ديگري ايراد باز اينهم. است نشده " العناصر نقل را آنها بوعلي كه اند گرفته ارسطو بر ديگران قبال را ايرادها اين كه شود مي معلوم . دهد مي جواب ايرادها اين به و كند مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٨

چهارم ايراد من ء شي كون " تعبير مادي علت درباب و آمده ارسطو كه است مطرح نيز ايراد اين ،رابعا " ء شي من ء شي كون " تعبير بلكه ،نياورده را موضوع يا ماده كلمه. است آورده را " ء شي باشيم داشته شيئي ما كه است درست جائي در تعبير اين. است ناقصي تعبير كه آورده را ء شي حالتي تغيير يك با ،شود پيدا ديگري اسم با ديگري ء شي آن از كه خاص اسم يك با

نيست " ء شي من ء شي كون " اساسا كه داريم مواردي ما ولي. شود پيدا ديگر اسم با ديگر اما ،كرده قبول را صورتي ماده يعني. است صادق آنجا در مادي عليت مسأله حال عين در و و. است آخر ء شي من ء شي كون ،تعبير اين معناي چون. نيست " ء شي من ء شي كون "

پيدايش با كه باشد اشتهد نامي اول ء شي آن كه است صادق و درست جائي در تعبير اين به متقوم صبي بودن صبي. " الصبي من الرجل كون " مثل. گردد زايل نامش دوم ء شي از گفتيم اينكه با ،شود مي رجل به تبديل صبي كه بعد ،نباشد رجل اصال كه است اين

كه است مورد اين. شود مي عوض صبي اسم ولي شود نمي زايل چيزي صبي حقيقت حقيقت كه هست موارد بعضي در اما " ء شي من ء شي كون " گوئيم مي

" الصبي من الرجل كون " بجاي اگر مثال. شود نمي عوض اسم ولي دارد وجود استكمال اين معنايش ،" االنسان من الصبي كون " بگوئيم يا " االنسان من الرجل كون " بگوئيم در شما تعبير بنابراين. باشد شده ايلز انسانيتش شدن رجل يا شدن صبي از بعد كه نيست . شود نمي قسمت اين شامل و است ناقص اينجا

متن توضيح و شرح

حلها و قيل ما تلزم شكوك في فصل راجع شيخ گذشته حرفهاي. است ما گذشته حرفهاي الزمه كه است شكوكي در فصل اين . بود " ء شي من ء شي كون " به ) 1 (االول التعليم في منه المذكور نحاذي أن البيان هذا في آثرنا فقد نحن و

:يپاورق ].است االول تعليم في ديگر اي نسخه در [است، غلط االول التعليم في - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٦٩

نتجرد ثم نوردها أن يجب شكوك الموضوع هذا علي ثم ،الصغري بألف الموسومة المقالة في . لحلها و ،كرديم اختيار بود آمده اول تعليم در آنچه اب محاذات به را بيان اين ما گويد مي شيخ حل مقام در پس ،شود وارد هم ما بر است ممكن شده وارد اول تعليم بر كه ايرادهائي لهذا :آئيم برمي آنها ء شي من ء الشي كون في القسمة يستوف لم االول المعلم ان: يقول أن لقائل أن ،ذلك فمن : وجهين علي ذلك ذكر النه ،آخر

. االستحالة سبيل علي الذي الكون بالجملة و ،يضاده آخر عن ء الشي كون ،حدهماأ .)2 (الكون طريق في والذي) 1 (اليه المتحرك عن المستكمل ء الشي كون ،والثاني

وجه دو بر را آن زيرا ،]نكرده ذكر مستوفي را تقسيم اول معلم كه شود گفته است ممكن [ ؛است استكمال و استحاله همان وجه دو آن. است نكرده انبي را شقوق همه و كرده ذكر بايد كه ،شود پيدا است خودش ضد كه ديگري ء شي از شيئي كه است اين يكي يعني

ضد اين هست ضد آن كه حالي در زيرا. بيايد ديگر ضد صورت تا شود زايل ضد صورت . شود مي گفته هم فساد و كون ،گويند مي استحاله اصطالحا را اين. شود نمي پيدا به منه متكون بايد است استكمال كه اين بر عالوه و ،باشد استكمال كه اينست دوم وجه . حركت نحو به و باشد تدريجي تغيير يعني ،كند حركت كائن سوي

أنه هو و ، وجهين علي أوال يكون ء الشي عن يكون ما كل الن ،للقسمة مستوف غير هذا و اال يفسد ولم ،ء شي منه يبطل لم ذاته وجود علي هو منه المكون الولا يكون أن اما: اليخلو ء شي بزوال الثاني منه يكون أن أمكن انما االول يكون واما. به يتعلق أوما االستعداد معني .)3 (االول من

: پاورقي . اليه المتحرك ء الشي عن يعني اليه المتحرك عن -1 خود بودن راه در چون الكون، سبيل في الذي عن و يعني الكون، طريق في الذي - 2

. رساند مي را حركت مفهوم منه يكون االول يكون أن أما و: باشد صورت اين به بايد عبارت اين كه رسد مي بنظر - 3

. االول من ء شي بزوال الثاني: است قسم دو خود اول قسم. داريم اقسامي هم اينها از غير ما ،نشده گفته بيشتر قسم دو

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٠

فعهد الفعل الي فخرج ،فقط مستعدا كان وقد ،ء الشي عنه يكون أن: يخلو ال االول القسم و بين فيها كان متصله بحركة الفعل الي فخرج فقط مستعدا قدكان أويكون. سلوك غير في

كان أنه ينسب االول القسم في الكائن فيكون. الصرف االستكمال بين و االستعدادالصرف . عالم كذا بأمر الجاهل عن كان: كقولنا ،واحده حاله عن استعداد جز و دهد نمي رخ فسادي هيچ كه است اين يا: شود مي قسم دو خود باز اول قسم

اينكه يا. نيست سلوك و حركت طريق از و است دفعي فعل سوي به خروج و نيست چيزي استكمال يا: است قسم دو هم استكمال پس. گيرد مي انجام متصل حركت با استكمال

آمده يتدريج استكمال فقط ارسطو كلمات در آنكه حال و. است تدريجي يا و است دفعي . اليه المتحرك عن المستكمل ء الشي كون ،بود چنين ارسطو تعبير زيرا ،بود

،اول قسم از اول قسم يعني ،دفعي استكمال در - منه متكون مقابل در - كائن بنابراين . امر فالن به نسبت جاهل شدن عالم مانند و ،رجل الصبي من كان لناكقو ،سالكا حاله عن تاره كان أنه ينتسب الثاني القسم في الكائن أن للمستعد هو الصبي اسم فان ، رجل المني من كان: كقولنا فقط مستعدا حالة عن تاره

يكون أن البشرط انسانا يكون أن للمستعد المني اسم و ،السلوك في هو و ،رجال يستكمل . السلوك في رجل مانند يا: است هگون دو به خود ،تدريجي استكمال يعني ،اول قسم از دوم قسم كائن [

مانند يا. است روان هم آن سوي به رجوليت استعداد بر عالوه صبي كه است صبي شدن جهت از ولي دارد را شدن رجل استعداد فقط كه است مني شدن رجل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧١

.]است بشرط ال سلوك را نوعش يك ارسطو كه بيند مي شيخ. است نوع دو بر خود نيز استكمال كه كرديم عرض . است نگفته را دفعي استكمال و ،است تدريجي استكمال همان كه هگفت

كرده ذكر هم را اين نوع يك فقط ارسطو كه ،است نوع دو هم تدريجي استكمال كه گفتيم آن اصال و است سلوك حال در ء شي كه هست وقت يك تدريجي استكمال در. است

در وقتها گاهي ولي. رود مي الكم سوي به كه حالي در ء شي براي است اسم منه متكون متكون ذاتي الزمه سلوك اين اما. كند مي سلوك كائن سوي به منه كونمت كه حال عين كان " گوئيد مي وقت يك و " رجل الصبي من كان " گوئيد مي وقت يك مثال. نيست منه ولي. است تدريجي استكمال هم دو هر و ،هست استكمال دو هر در " رجل المني من براي از است اسم صبي. دارد فرق مني در تدريجي استكمال با صبي در تدريجي تكمالاس

بزرگ حال در موجود يعني كه گويند مي صبي جهت آن از را صبي. سلوك حال در ء شي صبي. نامي موجود يك نه است جامد موجودي ذاته حد في اينها عقيده به مني اما. شدن موجود يك مني ولي. است شدن بزرگ حال در كه است نامي موجود يك ذاته حد في

در خودش اال و شود مي رجل به تبديل بكند اقتضا خارجي شرايط اگر كه است جامدي . است نگفته ارسطو هم را قسم اين. نيست سلوك حال

الي منسوب غير منه الكون كان و ،استكماال ماكان االقسام من االول المعلم ترك فقد

. ستكمالاال نحو الحركة

: ديگر ايراد الرأي تعتقد النفس فان ،استكماال فعل الي صرف استعداد عن خروج كل ليس فانه ايضا و

علي أيضا وال ،االستكمال سبيل علي ليس يكون و ،القوه من فيه الفعل الي فيخرج الخطاء . االستحالة سبيل هم سومي قسم آنكه حال و. ار استكمال و استحاله. است گفته را قسم دو ارسطو كه گفتند و اول صورت زوال استحاله. استكمال نه و است استحاله نه كه داريم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٢

شود پيدا او براي كمالي منه متكون كه آنست به استكمال و. است ثاني صورت عروض و است " ء شي من ء شي كون " كه داريم سومي نوع. شود زايل او از چيزي اينكه بدون

دو به منحصر پس. مركب جهل همان مثل ، كمال نه و است صورتي زوال هن حال درعين . نيست قسم

: ديگر ايراد سوي به مركبي كه آنجا و ،گويند مي استحاله را ديگر عنصر از عنصري تكون كه گفتيم سوي به مني رفتن يا رجوليت سوي به صبي رفتن مثل نامند مي استكمال رود كمال

است وقتي اين ،استكمال نه و است استحاله نه كه داريم ديگري نوع كه گفتيم و. رجوليت ،شود مي پيدا مزاجي بعد و كنند مي تأثر و تأثير يكديگر بر و شوند مي جمع عنصر چند كه اين كه گردد مي حاصل مركب صورت يك پيدايش براي آمادگي شد پيدا مزاج اينكه از بعد

زايل عناصر صور زيرا نيست استحاله. نيست هشد ذكر قسم دو از يك هيچ جزء مركب ء شي چند. باشد رفته كمال سوي به كه نيست ء شي يك كه زيرا نيست استكمال. اند نشده عارض جديد صورت آن بعد و شده پيدا مزاجي و اند گذاشته اثر يكديگر در و اند شده جمع استكمال يا استحاله نكهاي بدون ،مزاج من ء شي كون شود مي كه ،است گرديده مزاج آن

: باشد صادق صورها في غيرفاسده عنداالمتزاج مستحيلة فتكون الكائنات منها تتكون العناصر فان وايضا فيكون ،فقط عدمه بل ضدالمزاج لزوال فيها كائن غير المزاج فيكون علمت ما علي الذاتية

العناصر الن ذلك و ءالما من الهواء بكون له مثل الذي القسم من هو ليس القسم هذا من الرجل يكون له مثل الذي القسم والمن ،تستحيل بل عندالمزاج أنواعها في التفسد من فيكون ينعكس ههنا و ،الرجل بفساد الصبي يكون فال ،الينعكس كان النه ،الصبي

. فسادالمزاج بعد امتزج عنه ء شي الممتزج فاسد آنها صورت اينكه بدون] شوند مي ستحالها عناصر و آيند مي بوجود عناصر از كائنات [ و بود مزاج اين ضد اينكه نه شد پيدا بعد و نبود] تركيب از حاصل مزاج [و شود زايل و

الهواء كون " مانند قسم اين و. [شد پيدا مزاج اين بعد و شد زايل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٣

هم " صبيال من الرجل كون " مانند و] نشده زايل عناصر صورت زيرا نيست " الماء من در آنكه حال و شوند تبديل يكديگر به توانند مي كائن و منه متكون قسم اين در زيرا نيست مركب ،مركبات مثل در. گردد تبديل صبي به تواند نمي ديگر رجل ،الصبي من الرجل كون

عناصر باز و ،گردد برمي عناصر به و شود مي فاسد مركب يعني شود مي عناصر به تبديل كه است استحاله به شبيه جهت اين از) مركب به عناصر تبديل. (شوند مي مركب و آيند مي از هم ديگري نظر از. شود مي پيدا انعكاس و گردند برمي همديگر به آب به هوا تبديل مثل نيز ء شي زوال هست استحاله كه آنجائي در چون ،است استكمال نوع اين در داخل نه كه كرديم پيدا سومي شق سپ. نيست ء شي زوال اينجا در ولي باشد مي

. آن در داخل نه ،است

ديگر ايراد من الكون لفظ عليه يدل بما بل ،هوالموضوع بما الموضوع العلي تكلم انما فانه أيضا و

من كان لما فان ، موضوعه الي للمتكون نسبة لكل لاليقا هذا أن معلوم و ،ء الشي يلحقه وال ،مستعد ماهو جهة من له الاسم باالستكمال ء لشيا منها يكون التي المستعدات

. الفعل الي الخروج قبل له التي حالته عن تغير و ناقص تعبير كرده ذكر مادي علت درباره ارسطو كه را " ء شي من ء شي كون " تعبير

با باشد شيئي منه متكون اول كه است اين " ء شي من ء شي كون " معناي. است مضيقي از اولي آن آيد مي كه ديگر شئي. ديگر نام با ديگر شيئي به شود متكون آنگاه ،خاص نام يك گفتيم اگر و. باشد اينجور مطلب كه نيست الزم مادي علل در آنكه حال. رود مي بين . است شده زايل كلي به اولي نام آن بگوئيم كه نيست الزم شد عارض اينجا در ء شي الصبي الن ، الصبي من ولكن ،رجل االنسان من كان يقال فال ،منه كان ء الشي ان يقال فال لما فكأنه ،السلوك طريق في ايضا االباستحاالت اليتم والنه ،ناقص ماهو جهة من له اسم

فيه يتوهم مالم كأنه ،الفعل الي عندالخروج عنه يزول السم عليه يدل معني له كان سمي أن هذا من فيعرض ،ء شي منه يكون انه يقل لم ،االءسم حقاقاست بسببه له كان ،أمرما زوال

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٤

أن منه يعرض و القسمة هذه في داخل غير الموضوع الي نسبةالكائن فيه يسمي ماال تكون يصير أن اليجوز صبي بماهو الصبي الن ،بالذات الالذي بالعرض الموضوع الي النسبة تكون يصير حتي الصبي اسم من المفهوم دالمعنييفس بل ،رجال و صبيا هو يكون حتي ،رجال علي يتكلم انما ايضا يكون و بعد بمعني االمر آخر الصبي من الكون فيكون رجال

. بالعرض التي الموضوعات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٥

ء شي من ء شي آون بررسي ادامه

مادي علت معاني يادآوري بر. غائي و صوري تيح و قابلي و فاعلي علل از اعم ،بود كلي بطور علل تناهي درباره بحث ،رسيد مادي علل به نوبت. گذشت كه كردند اقامه برهان فاعلي علل بودن التناهي امتناع

علل خود و چيست مادي علل بودن متناهي از مقصود كه گفتيم و كرديم تعريف هم را آن . رود مي بكار معنائي چه به مادي گاهي: گردد برمي اصل يك به هم دو هر كه كنند مي تعريف جور دو را مادي علت گفتيم كه چيزي آن يعني ،برند مي كار به ء شي يك استعداد حامل معني به را مادي علت وقتها شدن مستعد و كرده مي حمل را ء شي آن استعداد كند پيدا فعليت ء شي آن اينكه از قبل حادثي هر. آيد مين بوجود ساكن به ابتدا حادثي هيچ عالم در كه شده ثابت. است بوده آن

استعداد كه شيئي آن. استعدادي حامل به است مسبوق ،مدتي و اي ماده به است مسبوق پيدا محل آن در استعداد آن موجب به ديگر ء شي آن و كند مي حمل را ديگر ء شي وجود . گويند مي ماده را آن ،شود مي

را فعليت كه چيزي آن يعني ،كنند مي بيان قابل معني به را ماده كلمه هم وقتها گاهي ،است يكي دو هر فعليت حامل و قوه حامل واقع در. است شده فعليت حامل و كرده قبول فعليت حامل بعد كه است همان بود استعداد حامل ابتدا در كه همان يعني

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٦

توجه دوم جهت اين به بيشتر بايد ما اينجا در. است شده گفته عنايت دو به اين. شود مي يعني. است قابلي علل تناهي منظور ،مادي علل تناهي گويند مي كه وقتي. باشيم هداشت اصطالح به و ،مقبولي و قابل به كنيم تحليل را وجودش كه باشيم داشته ء شي يك ما اگر

به پذيرفتگي حالت و پذيرفته خود به را فعليت كه چيزي به ،صورتي و ماده به فالسفه شود تحليل باز هم قابل آن است ممكن ،است ء شي فعليت مالك كه چيزي به و دارد خود است قابل مقبول اين به نسبت قابل آن كه حال عين در يعني. ديگري مقبول و قابل به

هم قابل آن قابل است ممكن. مقبول يك و قابل يك از مجموعي به بشود تحليل خودش فلسفه اساسا ديگر البته. مقبولي و ابلق يك از باشد مركبي مجموعه خودش مرتبه در باز

فلسفه كار اين ،مرتبه بيست ،مرتبه ده ،باشد تواند مي چقدر سلسله اين كه كند نمي تعيين منتهي قابلي يك به امر نهايت در بايد قابلها اين سلسله كه گويد مي فلسفه ولي. نيست از مركب ديگر و است قابل فقط كه قابلي آن. نباشد مقبول و باشد قابل فقط آن كه شود. گذارند مي اولي هيوالي را آن اسم فالسفه كه است محض قوه صرف آن ،نيست فعل و قوه تناهي در كه اشتباهي آن نظير. اينست فلسفه اصطالح در قابلي علل تناهي معني پس چنين مدعا .]شود تكرار اينجا نبايد [،شمارند مي فاعلي علل را معدات و شود مي فاعلي علل

. شد مطلب اين به اي اشاره هم قبال كه است آسان خيلي مدعا اين اثبات و است مطلبي

ء شي من ء شي كون در ارسطو بيان يادآوري ارسطو بيان روي داغي بحث اينكه مناسبت به ،شود مي خارج بحث از اينجا در شيخ ولي بيان كه بگويد خواهد مي شيخ و اند گرفته ايرادهائي ارسطو بيان به. است بوده مورد اين در

و ارسطو بيان نقل به آنگاه. نباشد وارد ايراد كه كرد توجيه اي گونه به شود مي را ارسطو كه شكلي به آيد برمي بيان تفسير و توجيه به آخر در و پردازد مي شده مطرح كه ايرادهائي

مقاله در را مطلب ارسطو كه مگفتي اجماال پيش جلسه در. نباشد وارد هيچكدام ايرادها آن كند بحث قابلي علل درباب خواسته كه وقتي مقاله اين در. است آورده صغري االلف

از چيزي وجود يعني ،است " ء شي من ء شي كون " آن عربي ترجمه كه داشته تعبيري " سپ. دارد قابل به اشاره عبارت اين در خود فلسفي اصطالح در " من " كلمه. ديگر چيز " ء شي من ء شي كون

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٧

،دارد قابلي علت به اشاره هميشه " من " اين. قابلي ماده يك از چيزي پيدايش يعني يعني " عنه علة " گفتند اگر. است فاعلي علت به اشاره كه " عن " كلمه برخالف

" گفته كه بوده اين تعبيرش او. قابلي علت يعني " منه علة " گفتند اگر و فاعلي علت از چيزي ما تعبير به و ،بيايد بوجود چيزي از چيزي " قسمين علي ء شي من ء شي كون نحو به يكي: است قسم دو بر باشد ديگر چيز براي ماده چيزي اينكه ،بيايد بوجود اي ماده

كرده كه بياني ولي نيست ارسطو از تعبير اين البته. استكمال نحو به ديگري و استحاله كه است معنا اين به باشد استحاله شكل به بخواهد اگر. دهد مي را نتيجه همين است را ديگر صورت و كند مي رها را اول صورت بعد ،است فعليت و صورت يك پذيراي اي ماده معتقد قديم طبيعيات در كه گفتيم. گذاريم مي استحاله را اين اسم ما. گيرد مي خود به

عناصر و شناختند مي آنها كه عناصري البته ،نديكديگر به تبديل قابل عناصر كه بودند آب به تبديل قابل هم هوا و است هوا به تبديل قابل آب كه گفتند مي مثال. دانستند مي

،استحاله نحو به ولي ،شود مي هوا مادي علت آب] هوا به آب تبديلدر [كه گفتند مي. است را او جاي بودن هوا صورت و كند مي رها را بودن آب صورت] آب ماده [كه معنا اين به نوعي صورت كون و مائيت نوعي صورت فساد ،كوني و دهد مي رخ فسادي پس. گيرد مي

مائيت صورت و شود مي فاسد هوائيت صورت شود ماء به تبديل هوا اگر ،برعكس. هوائيت . ديگر صورت پيدايش و صورتي زوال ،است استحاله نحو به اين. گردد مي كائن صورتي كمال كه نحو اين به. است استكمال نحو به تبديل دوم نوع كه است گفته طوارس آنكه بدون است واجد را صورتي حاليكه در ماده يك يعني. صورتي زوال نه شود مي پيدا

را آنچه. كند مي حركت خودش كماالت سلسله يك سوي به كند رها را صورت آن بخواهد اين در. شود مي مستكمل هم كماالت سلسله يك به كمعذل كند مي حفظ است دارا كه

يعني ،است رجل براي مادي علت صبي ،است زده مثال " رجال الصبي كون " به مورد شدن رجل. شود مي رجل صبي كه است اين به رجوليت شدن پيدا. است رجل ماده صبي دست از است كمالي يك كه را صبي بنام وجودي چيزي كه نيست ترتيب بدين صبي چيزي اگر صبي شدن رجل در. آيد مي آن جاي به است رجل كه ديگري كمال و دهد مي مثل اينجا. شود مي داده دست از كه است نقصها و عدمي هاي جنبه فقط شود داده دست از

هوا به آب تبديل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٨

. است ارسطو حرف همه اين. نيست آتش به هوا يا

ارسطو بيان بر وارده ايرادهاي يادآوري جامع ارسطو تقسيم كه بود اين ايرادها از يكي. بودند گرفته ارسطو بر زيادي ايرادهاي

را مطلب توانيم مي ما كه گفتند ؟چگونه ،مانند مي تقسيم اين از خارج اقسامي ،نيست اول ء شي از اينكه يكي: است نحو دو به " ء شي من ء شي كون ": كنيم تقسيم چنين زايل چيزي اول ء شي از اينكه ديگري ،است استحاله حالت همان كه دشو مي زايل چيزي كه است اين يا: است نحو دو به خود حالت اين. است استكمال حالت همان كه شود نمي تدريجي كمال فقط ارسطو. تدريجي كمال اينكه يا و شود مي پيدا ء شي براي دفعي كمال

از بسياري ما آنكه حال ،است زده مثال رجل به صبي استكمال به و است كرده بيان را كمالش ولي است استكمال حالت هم حالتش و شود مي مستكمل ء شي كه داريم را موارد

علم. عالما يصير ،علم به شود مي مستكمل جاهل اينكه مثل. شود مي پيدا دفعي صورت به پيدا حركت سبيل بر فانا آنا كه نيست نمو مثل ،شود حاصل تدريجي كه نيست امري يك و كند مي فكر انسان وقتي ،است حاصلي صورت علم ،نيست حركت سبيل بر علم ،شود

كشف برايش مطلب كه بيند مي آنا كند مي حل را اي مسأله و دهد مي ترتيب را مقدماتي حاصل. بخواهد فانا آنا و تدريجا كه باشد حركتي مثل شدن كشف اين اينكه نه ،شود مي . است او بر ايرادي اين و بود نگفته ارسطو را قسم اين. شود

به كه وقت هر هستيم جواب مقام در حاال چون و كرديم بيان كه بود هم ديگري ايرادهاي . گوئيم مي هم را ايرادها آن خود رسيديم جوابها آن

ارسطو بيان بر وارده ايرادهاي به شيخ جواب كه گويد مي. نباشد وارد ايرادها آن كه كند توجيه جوري را ارسطو حرف خواهد مي شيخ هم خودش كه همانطور ،است جوهر مبادي درباره الصغري االلف مقاله در ارسطو سخن جوهر مبادي الصغري االلف مقاله اين عنوان اصال اند گفته كه آنطور. است كرده عنوان علل و مبادي عنوان هب چهارگانه علل. آيد مي بوجود جوهر آنها از كه اموري يعني ،است وقت يك: است گونه دو مطلب حال عين در كه گويد مي شيخ. است شده ياد آنها از جوهر بما جوهر مبادي در ارسطو سخن كه هست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٧٩

اموري عده يك براي معروض جوهربماهو مبادي در كه هست وقت يك و. است جوهر هو اين: ببينيد. اعراض سلسله يك و جوهري از است مركب كه جهت آن از جوهر يعني ،است جسم اين بياض. است جوهر است جسم كه جهت آن از ابيض جسم اين ،است ابيض جسم

و جوهر از مركبي ،بياض باقيد جسم يعني ،ابيض جسم. گوئيم مي جسم آن عرض ما را منظور مركبشان و مجموع پس. بياض عرض بعالوه جوهر يعني ابيض جسم ،است عرض مبادي از آيا كه بپرسيم شما از بايد ما كنيد مي بحث جوهر مبادي در شما كه وقتي. است انه بما جسم مبادي از يا كنيد مي بحث جسم بماهو جسم مبادي از و جوهر بماهو جوهر كه اينست كميتش كه جسمي مبادي از ؟كنيد مي بحث الكم بهذا متكمم انه بما و ابيض اگر. كنند مي فرق خيلي يكديگر با ايندو. آن مانند و ستا متناهي و است ابعاد فالن داراي از بخواهيد اگر و دارد مبادي سلسله يك. كنيد بحث جسم أنه بما جسم مبادي در شما

هو بما جوهر مبادي درباره ارسطو سخن. ديگر مبادي. كنيد بحث ابيض انه بما جسم اين شامل ايد گرفته شما كه ايرادهائي. مركب هو بما جوهر مبادي در نه ،است جوهر هم معروض هو بما جوهر مبادي درباره ارسطو سخن كه ايد كرده خيال شما. شود نمي

اين به ؟چطور. است جوهر بماهو جوهر مبادي درباره فقط او سخن حاليكه در هست، كه جهت آن از انسان مثال ،گيريم مي نظر در داريم خارج در كه جواهري ما كه صورت سرو آن اعراض با اصال و گيريم مي نظر در را جوهري فصول و اجناس يعني ،است جوهر مجموعي ،سنگ و درخت و انسان مثل ،دارند وجود خارج در االن كه جواهري. نداريم كار و قابل از مجموعي احيانا هم قابل آن. مقبولي و قابل از مجموعي ،هستند صورت و ماده از

به و له الماده كه رسيم مي اي ماده به نهايت در ببريم لوج را تحليل اين اگر. است مقبول بحثي جهت اين از ارسطو. رسيم مي قابلي علل سلسله تناهي به يعني ،له القابل كه قابلي هو بما انسان. است عالم هو بما انسان دارد وجود اينجا در كه انساني اين مثال كه ندارد است انسان مجموع عالم بماهو انسان. انسان اهوبم انسان با. كند مي فرق مباديش عالم

ارسطو بر كه را ايرادي بنابراين. است ء شي مبادي از علم يعني عرض آن خود ،علم بعالوه يكي: است كرده ذكر را قسم دو فقط ارسطو كه بودند گفته آنها. نيست وارد اند گرفته تكون اينكه ديگر ،الهواء من الماء يتكون مانند ،است االستحاله سبيل علي تكون كه موردي

سومي شق اما ،الصبي من الرجل يتكون مانند ،باشد واالستكمال الحركة سبيل علي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٠

استحاله ،نيست الحركة سبيل علي ولي باشد مي االستكمال سبيل علي كه هست هم حركت نحو به حتما االستكمال سبيل علي كه نيست الزم اما ،است استكمال و نيست

سخن گويد مي شيخ. الجاهل من العالم يتكون مانند ،باشد دفعي است ممكن ،اشدب. ايد آورده جاهل انسان و عالم انسان روي را بحثتان شما. نيست چيزها اين درباره ارسطو چه اگر عرض يك با جوهر يك يعني هم جاهل انسان ،عرضش با جوهر يعني عالم انسان ،است شجر بماهو شجر روي ،است انسان بماهو انسان روي ارسطو بحث. باشد عدمي عرض مبادي در نه است جوهر بماهو جوهر مبادي در او بحث پس. است جسم بماهو جسم روي و جوهر از مركب مقومات در نه ،است جوهر مقومات در او بحث. معروض بماهو جوهر بحث با و است عرض و جوهر از مركب به مربوط كنند مي كنندگان ايراد كه بحثي. عرض . كند مي فرق ارسطو دو ديگر اين باشد، جوهر بماهو جوهر مقومات درباره ما سخن وقتي كه گويد مي شيخ آنگاه استكمال طريق در و است كامل جوهر بماهو جوهر آن كه اينست يا: ندارد بيشتر قسم

و زوالي و است لهاستحا نحو به ناچار شود پيدا او در تغييري اگر صورت اين در ،نيست و نيست كامل كه است جوهري يك ،جوهر آن كه اينست يا. كوني و فسادي و دارد تكوني

كامل تدريجي طريق به شود مي رجل وقتي كه صبي مانند. دارد قرار كمال طريق در يك تقريبا و دهد مي اينجا در ارسطو از دفاع به شيخ كه جوابي همه. دفعي نه ،شود مي

درباره تفسيرهائي بحث همين ادامه در. است همين كرده بحث آن ربارهد هم صفحه . كردم عرض كه بود همان مطلب روح ،است كرده مطرح است ذاتي جزء عنصر اينكه

ارسطو بيان از شيخ توجيه نقد بايد كه آنچنان ارسطو سخن هم باز كه است وارد ايرادي شيخ توجيه بر كه رسد مي بنظر

و است استحاله طريق در يا تكون كه بود آمده اينجور ارسطو سخن در. است نشده توجيه به استكمال براي و زد مثال الهواء من الماء تكون به استحاله براي. استكمال طريق در يا

: است اين سؤال آن ،كرد بوعلي از شود مي ديگري سؤال يك اينجا. الصبي من الرجل تكون اين آيا ،است تدريجي استكمال نحو به گوئيد مي شما هك را الصبي من الرجل تكون

ء شي اين جوهر در واقعا استكمال

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨١

درجوهريتششود مي تبديل رجل انسان به صبي انسان وقتي كه معنا اين ؟بهشود مي واقع فرق رجل در انسان جوهر با صبي در انسان جوهر آيا ،ديگر عبارت به ؟شود مي پيدا تكامل اينكه بدون و آن اعراض از نظر قطع با ؟كامل رجل جوهر و است ناقص بيص جوهر ؟دارد

انساني نفس نيز و انسانيت نوعيه صورت كه انسانيت جوهر. باشيم داشته كاري اعراضش با و جوهر اين خود آيا. است انساني اعراض از غير است انسانيت فعليت و شود مي ناميده هم

تكامل و اشتداد آن خود شما نظر از اگر ؟كند مي پيدا كاملت و اشتداد نفس و نوعيه صورت و. است گرفته صورت جوهر خود در حركت كه باشيد قائل بايد صورت اين در كند مي پيدا و ايد كرده انكار را آن شديدا ارسطو هم و هستيد بوعلي كه شما هم كه است مطلبي اين

بوده اين هميشه شما عقيده الزمه. گيرد انجام جوهر در حركت كه است محال كه ايد گفته نفس با ،است جنين ماهگي چهار حدود از مثال كه ،پيدايش آغاز در جنين نفس كه است است آورده بدست را اخالق و فضيلت و كمال و علم درجات عاليترين كه كاملي عالم يك نفس شما نظر از. است نشده پيدا تغييري كوچكترين نفس در و ندارد تفاوتي هيچ

،زياد نه و شود مي كم نه حقيقت آن خود شود پيدا كه اولي همان از كه است حقيقتي و صبي يك با نوزاد يك فرق. است چيز يك نفس حال همه در ،شود نمي زياد و كم نفس عالما شده كه كامل فيلسوف و تحصيلكرده آدم يك با جوان و صبي و جوان يك با صبي عوارض در پس ،كنند نمي پيدا تفاوتي كه جوهر در ؟چيست در العيني للعالم مضاهيا عقليا اين از صبي و نوزاد آن كه شده پيدا كامل انسان در نفساني اعراض سلسله يك يعني. است

مثل شما عقيده بنابر كامل انسان نفس و نوزاد نفس بين فرق. است خلو نفساني اعراض نداشته وجود آن روي خطي هيچ كه باشيم داشته سفيد و صاف اطاق يك ما كه اينست آن به تصويرات سلسله يك و بكشند زيادي نقاشيهاي اطاق آن در و بيايند آنگاه. باشد و بوده تصويرات از خالي اول ،است نكرده فرق و است اولي اطاق همان اطاق. نمايند اضافه اگر پس. است كرده فرق عوارض سلسله يك فقط ،است شده اضافه آن به تصويراتي بعد جوهر در اشتداد شود مي رجل و كند مي پيدا استكمال صبي وقتي كه گوئيد مي را اين شما دوگونه بر تغييرات گفته و كرده ذكر كه قسمي دو از ارسطو مقصود اگر و كند مي پيدا بر ديگري و فساد و كون سبيل بر يكي ،است دوگونه جوهري تغييرات كه بوده اين است !ارسطو نه و داريد قبول شما نه كه را جوهري تغيير اين ،اشتداد لسبي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٢

و استحاله قسم دو از ارسطو مقصود بنابراين ،نداريد قبول را نظري چنين شما كه وقتي تغيير كه است جائي آن استحاله كه بوده اين مقصودش ،است بوده ديگري چيز استكمال

ديگري راه استحاله جز ارسطو عقيده بنابر جوهر در تغيير زيرا ،شود مي پيدا جوهر در زيرا. شود مي پيدا جوهر براي اعراض در تغييراتي كه است جائي آن استكمال و ،ندارد

كه آنجا بنابراين. داند مي جايز را مكان و وضع و كيف و كم مثل اعراضي در حركت ارسطو كه است آنجا در ،ستا عرضي استكمالهاي مقصودش بناچار گفته سخن استكمال از

طريق به استكمال به نظرش ،شود مي تبديل رجل به صبي كه آنجا و. شود مي پيدا حركت تغييرات سلسله يك كه نيست اين جز ،او عقيده به ،صبي شدن رجل چون ،است تدريجي ابعاد بر اينكه اال است صبي همان رجل ،شود مي حاصل كمي تغييرات سلسله يك و كيفي و جسماني كيفي دگرگونيهاي سلسله يك و كرده پيدا كمي تغييرات و شده دهافزو صبي

رجل كيفي و كمي تغييرات سلسله يك بعالوه انسان پس. شده پيدا صبي براي نفساني . است نشده حاصل تغيير او انسانيت در واال ،شود مي خواسته كه ودهب نظر اين از است كرده جدا استحاله از را استكمال نوع ارسطو اگر پس

نه است خودش اعراض به ء شي استكمال شود مي پيدا ء شي براي كه استكمالهائي بگويد در استكمال وقتي چرا كه] آيد مي پيش اشكال اين [حال. خودش جوهر در ء شي استكمال را عرضي استكمالهاي ولي است آورده را حركت سبيل بر استكمال فقط كرد ذكر را اعراض

نظر جهت اين به ارسطو اگر ديگر عبارت به است؟ نكرده ذكر است دفعي بيلس بر كه ،است نداشته نظر اعراض به و كند ذكر را جوهر بماهو جوهر مبادي خواسته مي كه داشته

را قسم يك همان فقط بايد ،داند نمي جايز را جوهر در حركت ارسطو اينكه به توجه با .كرد نمي ذكر اساسا را استكمال سمق و كرد مي ذكر است استحاله كه

ديگر مباني با كه نظر اين از شيخ توجيه و است وارد ارسطو بر كنندگان ايراد ايراد پس شيخ بيان بود مي جوهر در حركت به قائل ارسطو اگر. نيست درست آيد درنمي جور ارسطو در حركت به زني خود بوعلي و ،نيست قائل حركتي چنين به ارسطو چون ولي بود درست . است وارد ايراد و نيست صحيح بوعلي توجيه پس ،نيست قائل جوهر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٣

في هو انما االول، المعلم كالم يكون أن االولي: فنقول الشكوك هذه حل في االن ولنشرح يكمله، ايضا وال جوهريته، اليقوم ما له معروض هوجوهر البما جوهر، هو بما الجوهر مبادي الجوهر نوع كون سبيل علي اما. له موضوع من او عنصره، من الجوهر كون في كالمه فيكون . الجوهر نوع كمال كون سبيل علي اما و مطلقا،

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٤

ء شي من ء شي آون بررسي و نقد ادامه

علل تناهي از بحث در البته ،است آمده علل تناهي از بحث ضمن در بحثها اين كه گفتيم برآمده ايرادها اين رد درصدد بوعلي آمده وارد ارسطو تعبير رب كه ايرادي مناسبت به. مادي

هم مهمي چندان مسائل و ،شده اصل بر زائد فرع كه كرده طرح را مسائلي سلسله يك و . خوانيم مي را آنها گرديده طرح كتاب در چون ولي نيست علي يكي: ستا كرده ثنائي تقسيم را " ء شي من ء شي كون " ارسطو كه بود اين در سخن

ء شي به مستحيل اول ء شي ،آيد مي بوجود چيزي از چيزي وقتي يعني ،است نحواالستحاله ء شي به شود مي تبديل بعد و كند مي رها دارد كه را چيزي اول ء شي يعني ،شود مي دوم. است آمده اينجا در كه است استحاله معني اين. كوني و است فسادي ديگر عبارت به. دوم اين به شود مي تبديل دوم ء شي به كه اول ء شي يعني. است االستكمال نحو علي دوم نوع

حفظ را همه دارد آنچه بلكه ،بگيرد را ديگري چيز و كند رها را چيزي كه نيست صورت . بود ارسطو ثنائي تقسيم اين. شود مي مستكمل كمالي به و كند مي نيامده ارسطو بيان در كه دارد هم ديگري اماقس " ء شي من ء شي كون " كه گرفتند ايراد ديگر ء شي از شيئي كه است ممكن. نيست جامع ارسطو بيان بنابراين و است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٥

آن از. نباشد هم التدريجي االستكمال سبيل علي و االستحاله سبيل علي و بيايد بوجود اين ،شود مي المع به تبديل جاهل وقتي. " الجاهل من العالم كون " به زدند مثال جمله دست از را جهلش جاهل ،بدهد دست از را چيزي جاهل كه نيست االستحاله سبيل علي اين ولي است استكمال اينجا در پس. نيست چيزي و است نيستي كه هم جهل و دهد مي

و است كمال سوي به متوجه كه نيست صبي مانند ،نيست تدريج سبيل بر استكمال . است دفعي استكمال اين ،رسد مي آن به تدريجا

ارسطو از بوعلي دفاع از ديگري بيان) 1(عنصر و مادي علت از ارسطو مقصود گويد مي و آيد برمي ارسطو از دفاع مقام در بوعلي

يعني ذاتي جزء. باشد ذاتي جزء كه است اين " ء شي من ء شي كون " در مادي جزء يا هست وقت يك. باشد داشته حالتي تواند نمي بودن جزء از غير كه باشد جزئي يعني ؟چه مصالح مثال. جزءا يصير بعد و نيست چيزي جزء ابتدا در كه است حالتي در ء شي يك كه

وجود هم سيمان ،است مستقل خودش آب ،نيستند چيزي جزء ابتدا در ساختماني اصطالح به عناصر .دهند مي قرار ساختمان اين جزء و آورند مي را اينها آنگاه ،دارد مستقلي جزء و شوند مي تركيب يكديگر با بعد ،دارند وجود طبيعت در مستقال ابتدا نيز طبيعيات

عالم انسان آنوقت ،شود مي عالم بعد ،نيست عالم ابتدا انسان مثال يا. گردند مي مركب يك ،نيست اين مقصود گويد مي شيخ. هستند عالم انسان جزء دو علم و نانسا كه ،شود مي پيدا

مقصود : پاورقي

در را عنصر: شود مي اطالق معني دو به فالسفه اصطالح در عنصر كه باشيد داشته توجه را اين - 1 يعني عنصر، گويند مي كه امروز. است جاري امروز كه است معني همين به كنند اطالق اگر طبيعيات

امروز و دانستند مي هوا و آتش ،خاك آب، را بسيطه اجسام قدما كه تفاوت اين با. بسيطه اجسام عناصر مركب، غير بسيط جسم يعني است، تعريف همان تعريف ولي. دانند مي ديگري چيزهاي . صدگانه عناصر يا چهارگانه،

طبيعيات اصطالح به عنصر بنابراين است، مادي علت عنصر از مقصود الهي فلسفه در ديگري اصطالح در به عنصر. است صورت و ماده داراي عنصر همان خود است، ريصو علت و مادي علت داراي خود

ء شي استعداد حامل را اصطالح اين به عنصر كنند، نمي تعريف بسيط جسم به را فالسفه اصطالح عنصر پس). الماديه العلة في غرر / السابعه الفريده المقصداالول، (" عنصره ء لشي قوه حامل " نامند، مي .نشود اشتباه بسيط جسم معني به عنصر با و است مادي علت يا ادهم معني به اينجا در كه وقتي. باشد داشته جزئي غير حالت تواند نمي االجزءا، يوجد أن اليمكن كه است جزئي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٦

كردند مطرح كنندگان ايراد كه اقسامي آن. باشد مي " رجال الصبي كون " مثل در كه و نيستند جزء ابتدا در كه است چيزهائي آن شد گفته كه اقسام آن. نيست اينجا در داخل . شوند مي جزء بعد

شيخ بيان نقد ادامه چرا كه گفتيم. است باقي خود قوت به كه كرديم وارد شيخ بيان رب ايرادي ما اينجا در

مبادي چرا ؟است جوهر مبادي در او بحث اينكه با است كرده را گانه دو تقسيم آن ارسطو آن ؟االستكمال سبيل علي ديگري و االستحاله سبيل علي يكي ،دانسته دوگونه را جوهر كرده بيان شيخ كه است تعريفي همين در داخل است االستحاله سبيل علي كه قسمي جزء و نيست شيخ تعريف در داخل است االستكمال سبيل علي كه قسمي آن اما. است برخالف بگيريم جوهري استكمال اگر را االستكمال سبيل علي اينكه براي. نيست ذاتي

المك شود مي رجل به تبديل كه صبي] آنها نظر از. [است بوعلي و ارسطو خود مبناي صبي انسان به رجل نسبت واقع در. است كرده پيدا عرضي كمال بلكه ، نكرده پيدا جوهري

و انسان از است مركبي عالم انسان كه همانگونه يعني. انسان به است عالم نسبت نظير. خاص] كميات و كيفياتو [ابعاد اين باضافه انسان از است مركبي هم رجل انسان ،علم آن قبيل از باز هم اين پس. ندارد دخالتي رجل انسانيت در صوصياتخ و ابعاد اين زيرا

را استكمال اين اگر. جوهر بماهو جوهر نه كرديم اعتبار لعرض معروض كه شود مي جوهري استكمال اگر و است مبنا خالف ولي است درست شيخ سخن بدانيم جوهري استكمال . است نكرده ذكر را) دفعي استكمال قسم (چرا كه است وارد آنها ايراد بدانيم بالعرض

ء شي يك اينكه از مقصودش. است اساسي چه بر كه است مشخص شيخ جواب حال بهر سرجاي ايراد ولي. نشود تصور او براي بودن جزء از غير حالتي يعني كه اينست باشد جزء . است باقي خود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٧

آمال معيار و مناط استكمال موردي چه به ما كه كند مي بيان و پردازد مي استكمال مسأله به اين از بعد شيخ شود مي عالم جاهل انسان كه وقتي چرا. گوئيم نمي استكمال موردي چه به و گوئيم مي مستكمل گوئيم مي شود مي رجل صبي كه وقتي ولي ،شده علم به مستكمل گوئيم نمي ؟چيست يكديگر با دو اين فرق ؟است شده

كه آنجائي ميان است فرق. است غايت اينجا در كمال از ما صودمق كه دهد مي جواب طبيعت و برود غايت اين سوي به كه كوشد مي و است حركت در غايتي سوي به طبيعت

ولي هست آن مستعد طبيعت كه چيزي آن با كند حركت آن سوي به خودش جبلت به خرمائي هسته: كنم مي ذكر خارج از اول من را مثال. نيست حركت در آن سوي به طبيعت

استعداد ،شود درخت تواند مي ،دارد را شدن درخت استعداد هسته اين ،بگيريد نظر در را شدن درخت استعداد در ،دارند تفاوت هم با استعداد دو اين ولي. دارد هم را شدن خاكستر يازن ،است او متوجه و است حركت در شدن درخت سوي به كه است خرما هسته طبيعت

عامل كه نيست الزم ،دهد انجام را خودش سير آن طبيعت خود كه دارد مساعد شرايط به معاضدت و معاونت به فقط هسته اين ،ببرد پيش شدن درخت سوي به را آن خارجي ولي كند مي حركت شدن درخت سوي به برسد او به هوا و خاك و آب و نور ،دارد احتياج

كمال را اين. ديگر چيز نه است خودش طبيعت دهد مي حركت سو آن به را او آنكه . گوئيم مي كمال را آن دادن ميوه و هسته شدن درخت. گوئيم مي قابل اين در. ناميم نمي كمال دارد را او به نشد قابليت هسته كه را ديگري چيز هر ولي

را او و بيايد جخار از ديگر عامل يك كه دارد را قابليت اين يعني ،هست هم شدن خاكستر هسته طبيعت اين ولي ،كند تبديل خاكستر به را هسته آن و دهد قرار خود تأثير تحت انسان شدن عالم استعداد شيخ. باشد كرده حركت شدن خاكستر سوي به كه نيست خرما

،است شدن هنرمند مستعد. است شدن عالم مستعد انسان. داند مي قبيل همين از هم را به خارجي عوامل اگر كه دارد امكان كه است اين منظور. است شدن صنعتگر مستعد كه. نيست انسان طبيعت اين اما. بشود صنعتگر ،بشود هنرمند ،بشود عالم بيايند سراغش . كند مي حركت سو آن به خودش ريم شما نمي را ديگر بعضي و شماريم مي كمال نوع از را شدنها از بعضي اينكه ،بنابراين

طبيعت كه چيزي آن يعني ،غايت يعني كمال كه است اين در شانتفاوت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٨

گوئيم نمي كمال او به ما باشد اين از غير اگر. است حركت در آن سوي به خودش جبلت به . باشد داشته را آن استعداد چه اگر

خصلتهاي جمله از ،كند حركت كمال سوي به بايد طبيعت ذاتي جبلت اينكه بر عالوه ذاتي جبلت به طبيعت كه اموري كه است اين هست كمال يا غايت براي كه ديگري او تا برداريم حركتش راه سر از را مانع كه است كافي ،است حركت در آنها سوي به خودش

،دهد نمي انجام را كارش طبيعت. باشد ميان در عائقي و مانع اگر. دهد انجام را حركت خود كه است اموري برخالف اين. دهد مي انجام را كارش او شد برداشته مانع كه همينقدر ولي از طبيعت اين حركت زيرا. نيست كافي مانع نبودن موارد آن در ،نيست طبيعت جبلت در

و طبعي: است قسم دو بر حركت كه گويند مي لهذا. گيرد نمي سرچشمه خودش درون همه و واگذاريم خود به را طبيعت اگر كه است حركتي طبعي حركت گويند مي. قسري خودش درون از اين ،ندارد حركت براي بيروني عامل به نيازي برداريم او جلو از را موانع فكر جور اين بودند نكرده كشف را جاذبه قوه هنوز كه قديم در. كند مي ايجاد را حركت اين يعني ،نباشد او اهر سر هم مانعي و كنيم رها باال از را سنگي ما اگر گفتند مي كه كردند مي

سوي به خودش طبيعت به سنگ اين ،نباشد راه سر خودش از محكمتر و سنگينتر جسمي مانع عدم ،نيست اينچنين قسري حركت. كشاند مي پائين به را آن طبيعتش و آيد مي پائين هدف آن سوي به را او و بيايد بايد بيرون از عاملي يك بلكه ،نيست كافي حركت اين براي كافي موانع و عوائق نبودن كه است اين استكمالي حركت خصوصيات جمله از پس. شاندبك

جهت همين به و ،دهد انجام غايت و كمال آن سوي به را خودش حركت طبيعت كه است . برساند غايت آن به را خودش كه كوشد مي تدريجا طبيعت يعني ،شود مي گفته حركت هم

ضيعر و جوهري آماالت و غايات اينجا در را مطلب اين آنها چه اگر ،شود مي طرح مهمي خيلي مطلب يك اينجا در قهرا

عرضي غايات هميشه طبيعت غايات آيا كه است اين مهم مطلب آن ،كنند نمي مطرح همه البته ؟است عرضي كماالت كند مي جستجو را آنها طبيعت كه كماالتي آيا ؟است

را آن طبيعت و است كمال نوع از كه آنچه آيا ليو ،نيستند كماالت طبيعت اعراض اعراض از همه است حركت در او سوي به جبلتا و كند مي جستجو

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٨٩

داشته هم جوهري غايت باشد، داشته هم جوهري كمال تواند مي طبيعت اينكه يا ؟است ؟باشد قائل كه كساني و هستند جوهري حركت به قائل كه كساني راه كه است جاهائي آن از اين معتقدند كه بوعلي امثال. شود مي جدا همديگر از سخت. نيستند جوهري حركت به

مطلوب كونها اين كه نيستند معتقد اين به قهرا ،فسادند و كون صورت به جوهري تبدالت آنهم ،حركت شبيه چيزي يعني ،دانند مي خارجي علل تابع را اينها بلكه ،هستند طبيعت به و دارد وجود االن كه آبي مثال. است دفعي ولي باشند داشته نندتوا مي ،قسري حركت مثل ،نيست او در شدن هوا اقتضاي هيچ است صورت و ماده از معجوني فالسفه عقيده استعداد خرما هسته كه اندازه همان به. شدن خاكستر به نسبت است خرما هسته همان

هوا سوي به حركتي االن ولي دارد ار شدن هوا استعداد هم اين دارد را شدن خاكستر بسازند را شرايط و بگيرند او از را مايع صورت و كنند اقتضا خارجي عوامل اگر. ندارد شدن جوهر در. است اينگونه به جوهر در تبدالت. شود مي آب هم هوا متقابال لهذا و. شود مي هوا غاياتش هميشه جوهر. ندارد جوهري غايت هرگز جوهر پس ،نيستند حركت به قائل

كه بودند معتقد قدما كه جوري آن ،كند مي طلب را خاصي مكان جوهر مثال. است عرضي. كنند مي طلب را آن مقعر سطح آتش و هوا و كنند مي طلب را زمين كره مركز خاك و آب مكان ،كند مي جستجو را مكاني اينكه. است عرضي غايات ولي است طبيعت غايات اين يعني ،را شيريني و را قرمزي كنند مي جستجو سيب طبيعت مثال يا. است ضعر يك خود

طبعي حركت يك اين. است او سوي به خودش درون از و است كيفيت اين دنبال طبيعت كيفيت يك جستجوي در ؟چيست جستجوي در طبيعت ولي ،است سيب طبيعت براي لطيف ،است شدن رينشي ،است شدن سرخ كمالش ،است كيفيت يك در كمالش ،خاص پس. شود زيباتر سيب شكل كنيد فرض اينكه و است سيب آن حجم ازدياد ،است شدن

جستجو وضع در يا و أينيات در يا و كميات در يا و كيفيات در را خودش كمال طبيعت كمال ند توا نمي طبيعت پس بودند اعراض همين در حركت به معتقد آنها چون و. كند مي

بنابراين عرضند جوهري طبيعت براي اينها همه چون و. كند جستجو ديگر مورا در ديگري كمال نوع از عرضي تغيير هر البته. است عرض نوع از جوهري طبيعت كمال و غايت هر

از ولي بشود ايجاد كمي و كيفي دگرگونيهاي است ممكن يعني ،نيست جوهر يك براي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٠

عوض را طبيعت يك كميت قسري علت يك با توانيد مي شما مثال. نباشد غايات قبيل سلسله يك تحت باشد قدر فالن كميتش كند مي اقتضا كه درختي اينكه مانند. كنيد كه نيست چيزي تغيير اين ولي ،دارد را تغيير اين استعداد درخت ،بدهيد تغييرش عوامل . كنيد مي تحميل او بر را كميت آن شما. كند جستجو را آن طبيعت خود اصال كه باشد معتقد كه است اين اش الزمه شد جوهر در حركت به قائل كسي اگر اما

درباب مهمي العاده فوق مسأله يك اين كه - است جوهريه غايات همان طبيعت ذاتي غايات اين به. هستند دوم درجه غايات عرضيه غايات) صورت اين در (و. است جوهريه حركت

در حركت غايت. اعراض در حركاتي و جوهر در حركتي: ددار حركت چند طبيعت كه معنا أيني و كمي و كيفي غايات. است عرضي هم عرضي حركات غايت و است جوهر هم جوهر

حركات كه همانطور ولي. هستند طبيعت عرضي حركات غايات ولي هستند غايات وضعي و در شود يداپ حركت جوهر در چون و است طبيعت جوهري حركات طفيل طبيعت عرضي آن. است جوهري غايات آن طفيل و تابع هم عرضي غايات ،شود مي پيدا حركت هم اعراض در جوهري كمال يك سوي به هميشه طبيعت كه شود مي چنين سخن اين معناي وقت

،نيست آن بيان جاي اكنون. است جوهر در اشتداد ؟چيست جوهري كمال. است حركت كند پيدا اشتداد بيشتر چه هر طبيعت كه گويند مي قدندمعت حركت اين به كه آنها ولي

عبارت به و دهد مي دست از را خود بعدي و زماني و مكاني يعني مادي و طبيعي هاي جنبه وجودي هاي جنبه به عدمي هاي جنبه اين و دهد مي دست از را خود عدمي هاي جنبه ديگر

به كم كم نيز نباتي حيات و ،ودش مي تبديل نباتي حيات به كم كم و ،شود مي تبديل تجرد مرحله به آنگاه و ،شود مي تبديل انساني حيات به نيز حيواني حيات و ،حيواني حيات

در هميشه طبيعت يعني. است تجرد قهرا جوهري طبيعت غايت كه است اين. رسد مي در] خودش درون در [كه صدفي مثل ،دهد مي پرورش را مجرد جواهر خودش دامن

اين و آورد مي بوجود مجرد جوهر و است حركت در تجرد سوي به طبيعت. دهد مي ورشپر جوهر ساختن و. [شود مي خارج طبيعت از قهرا رسيد كمالش حد به كه وقتي مجرد جوهر . نو از باز و نو از باز ،نو از باز ،]شود مي آغاز نو از باز مجرد بشويم جوهر در حركت به قائل اينكه ميان است اصيلي بسيار تفاوت يك اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩١

بايد نباشيم قائل را جوهر در حركت بوعلي همانند اگر. نپذيريم را جوهر در حركت يا البته ،كنيم جستجو طبيعي اعراض سلسله يك در هميشه را طبيعت غايات و كماالت به قائل اگر اما. است حركت در آنها سوي به خودش طبع به طبيعت كه اعراضي همان دانيم مي هم اعراض در) جوهري غايات بر عالوه (را طبيعت غايت شويم جوهري حركت

بدانيم شدن طبيعي ماوراء بايد را طبيعت اصلي غايت. دوم درجه غايت يك عنوان به ولي . است حركت در سو آن به طبيعت كه

به و نشود حاصل حركت صورت به طبيعت براي جوهري كماالت اين چنانچه اگر: سؤال ؟شود مي چه باشد فساد و كون صورت . شود نمي ديگر آنجا ،نه: استاد

فساد و كون طور به و نباشد حركت صورت به كماالت سوي به رفتن كه شود نمي يعني: -

؟باشد . ايم پرداخته آن بيان به فقط ،ايم نكرده اقامه را مطلب برهان هنوز ما ،شود نمي ،نه: استاد

؟چيست رد تفاوتش: -

همان بايد شويد قائل فساد و كون به شما اگر. است آسمان تا زمين از تفاوتش: استاد در كه تبدالتي همه كه شويد قائل يعني. بگيريد گرفتيم اينجا در ما كه را اي نتيجه

به و. كند مي پيدا آب به هوا يا هوا به آب كه است تبدلي همان نوع از دهد مي رخ طبيعت يك در كه نيستند منكر آنها. كنند مي رد را جوهر در حركت آنها كه است ليلد همين

تمام توانيم نمي ما ولي. كنيم نمي انكار هم ما را جاها آن ،دهد مي رخ فساد و كون جاهائي اقامه كه برهانهائي از بعضي. بدانيم عرضي حركات قبيل همان از را طبيعت حركتهاي

جاهائي در اگر يعني. جوهرند تابع اعراض گويند مي كه است جهت همين روي كنند مي در ،شويم عرض در حركت به قائل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٢

البته. باشد داشته وجود عرض در حركت كه بود محال نبود جوهر در حركت اگر همانجا خواستيم مي فقط. نيست اينجا بحثش و نيستيم جوهرية حركت اثبات مقام در حاال ما

غايات مسأله آن جمله از كه كنند مي پيدا اختالف يكديگر با چقدر ديد دو اين بگوئيم . است

ارسطو بيان بر ديگر ايرادي طرح جواب و كند مي طرح ارسطو معترضين طرف از را قلتي قلت ان يك اين از بعد شيخ بايد استكمال كه مواردي همين در طبيعت در بينيم مي ما كه است اين اشكال. دهد مي

كمال به طبيعت رسيدن مانع و شود مي پيدا عوائقي و موانعي هم اينجا در يردگ صورت . است ديگري شق يك خود اين پس ،شود مي خودش است اين معنايش است مستكمل مواردي در طبيعت گوئيم مي وقتي كه است اين جواب

. گيرد يم صورت استكمال آن نبود عائقي و مانعي اگر و است مستكمل خودش طبع به كه . ندارد منافات كنيم مي بيان ما كه اصلي با اين ،شود مي كمال مانع عائقي يك حال

: أمرين أحد من الموضوع يخل لم ،كذلك كان اذا و الصوره حصول قبل فيه قدكان فيكون ،مقامه يقوم باخر او ء الشي بهذا متقوما يكون أن اما

قدكان فيكون ،هذا مع التجمتع أنها اال مهتقوي في مقامها يقوم آخر ء شي فيه الحادثه و ،المركب الجوهر ذلك فسد الثاني كان فلما ،جوهر ء الشي ذلك ومن العنصر من حصل . القسمين أحد هذا فيما مستكملة غير بصوره ولكن ،حدث الذي ء الشي البهذا يقوم قد العنصر يكون أن اما و

،فقط دهالما يقوم بحيث حصلت قد ولكنها ،بالطبع لها

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٣

ء شي من ء شي برآون وارده ايرادهاي ادامه

تعبير اين بر كه گفتيم و. بود برده بكار را " ء شي من ء شي كون " تعبير ارسطو كه گفتيم من ء شي كون را مقسم كه بود اين اند گرفته كه ايرادهائي جمله از. اند گرفته ايرادهائي

داشته مختلف عنوان و نام دو در ء شي دو الاقل بايد صورت اين در و. است داده قرار ء شي بوجود هوا از آب بگوئيم مثال ،آيد مي بوجود ء شي آن از ء شي اين بگوئيم بتوانيم تا باشيم صادق جا همه در و نيست كامل تعبيري چنين بنابراين. آمد بوجود آب از هوا يا آمد حالتي در اگر كه است ادقص جائي در. است صادق خاصي موارد در ،باشد نمي ء شي به شدن مستعد ء شي اين ،بگذاريم رويش " الف " عنوان و بناميم " الف " را ء شي گذاشته آن روي " الف " عنوان و نام شد ديگر ء شي به تبديل وقتي بطوريكه ،باشد ديگر داشته ئيجا ما اگر اما. استكمال نحو به چه و باشد استحاله نحو به چه حال ،شود نمي

كه نباشد چنين ولي بيايد پيش استكمالي واقعا يا بگيرد صورت اي استحاله واقعا كه باشيم نام استحاله يا استكمال از بعد و باشد داشته عنواني و نام استحاله يا استكمال از قبل ء شي

و نام دو اگر ،بله. كند نمي صدق " آمد بيرون ء شي آن از ء شي اين " تعبير ،ديگر عنوان و عنصر كلمه يا موضوع كلمه ما اگر اما. است وافي " ء شي من ء شي كون " تعبير بود عنوان

،برديم مي بكار را

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٤

بوجود البته. شود مي اطالق موارد اين همه بر ،هستند عامي معاني داراي كلمات اين چون ء شي كون " تعبير همان و شود نمي عنصر يا موضوع كلمه شامل ديگر ء شي از شيئي آمدن . است كافي " ء شي من

سر بر و است لفظ سر بر نزاع يك اين كه گويد مي شيخ. نيست مهمي امر ايراد اين جواب درجائي تعبير اين كه آيد نمي پيش اشكالي ديگر باشد واضح و روشن مقصود وقتي. تعبير داشته شيئي ما كه است اين حقيقت و منظور. است روشن حقيقت و مقصود ،نكند صدق ماده دارد را ديگر ء شي استعداد كه ء شي اين. باشد داشته را ديگر ء شي استعداد كه باشيم " تكون " را دوم ء شي آمدن بوجود. ء شي استعداد حامل يعني ،شود مي ناميده ء شي در اصطالحا " كون " زيرا. رود مي بكار جواهر در " تكون " اصطالح البته. گويند مي جوهري تبدل موارد در. است ديگري اصطالح اعراض در. اعراض در نه است مطرح واهرج

يك از دوم ء شي اين كه است اين منظور " ء الشي هذا من ء الشي هذا تكون " گويند مي .نيست ساكن به ابتدا و آمده بوجود اي ماده

آن جائي در كه است ممكن حال ،" نحوين علي ء شي من ء شي كون " است گفته ارسطو در واقعا آيا يعني ؟ندارد يا دارد واقعيت آيا ولي ،باشد نداشته بخصوصي اسم اول حالت فعليت به تبديل استعداد اين آيا ؟نيست يا هست باشد استعدادي حامل كه اي ماده آنجا در خالصه. نباشد صادق لفظ چه اگر ،است صادق معنا كه بود چنين اگر ؟نه يا شود مي صادق يا و باشد صادق لفظ اين خواهد مي حاال ،است مشخص مقصود موارد اين همه

. نيست مهمي ايراد شده طرح ايراد بنابراين. نباشد

متن توضيح و شرح ان: يقال بأن العاده به ماجرت العناصر من أخذ انما أنه جهة من تعرض التي الشبهة أما و

أحكام تتغير ليس أنه هو الشبهة تلك عن وابفالج ،العاده تجربه مالم دون من ء الشي . فيه الحال ولنعرف فلنقصد ،المعني يقصد يجب أن ولكن ،االسماء جهة من االشياء

كلمه اصطالحا كه شود مي مواردي آن شامل تعبير اين كه شود گرفته اشكال است ممكن

كجا در كه دهد مي توضيح بعدا شيخ البته - كند صدق آنجا در " من "

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٥

لفظ و اسم واسطه به واقعي احكام] كه است اين جواب. [كند نمي صدق " من " كلمه تا بفهميم را حقيقت بايد ما. چيست كه ببينيم و كنيم قصد را معنا بايد ما. شود نمي عوض مطلب به دارد وجود معنا ولي. كند نمي صدق هم لفظ اين كه آنجائي در حتي اينكه . برسيم من له فان ،الزمان في يتقدمه كان اذا ء الشي منه يكون الذي الموضوع أو العنصر نا: فنقول يتكون وانما ،)2 (،القوي االستعداد وهي ،له حصوله مع التكون خاصية) 1 (له تقدمه جهة

وجد الفعل الي بالخروج االستعداد زال اذا أما و. صورته لقبول استعداده الجل الجوهرمنه . منه متكون انه يقال أن محاال كان و الجوهر

آمده بوجود ء شي بر زمانا ديگر ء شي آن اگر ،آيد مي بوجود ديگر ء شي از كه ء شي يك خصلت آن موجب به كه باشد خاصيتي و خصلت و حالت آندر بايد قهرا ،باشد داشته تقدم

استعداد. گذاريم يم استعداد را خاصيتو خصلت آن نام. بيايد بوجود او از ء شي اين حالت و شود مي متكون اولي آناز كه جوهرثانوي. كند مي پيدا زوال فعليت آمدن با كه است چيزي

كه همانگونه كه ايم گفته. دارد را ثانوي جوهر آن استعداد اولي آن كه است جهت آن از همانطور. است ها بالفعل و ها بالقوه ميان نيز اي رابطه ،هست فعلها و ها فاعل ميان اي رابطه

تبديل بالفعلي هر به هم اي بالقوه هر ،شود نمي صادر فعلي هر فاعلي هر زا كه : پاورقي

. نباشد دوم اين كه است بهتر و است اضافي يكي آمده، قبال كه " له " آن با " له " كلمه اين - 1 خوانديم فعل و قوه ربابد كه همانطور. است نامأنوسي تعبير اي اندازه تا " قوي استعداد " اين - 2

و كنند مي استعمال نيرو و فعل مبدأ معناي به را قوه گاهي. است معنا يك به قوه و استعداد گاهي لفظ بين هم ديگر فرق يك. شود مي استعداد با مرادف كه برند مي بكار فعليت مقابل در را قوه گاهي

قوه آن به بود فعليت به قريب و شد يدشد استعداد اگر كه است اين آن و هست، قوه و استعداد آيا كه بپرسند ما از اگر مثال. گويند مي " القوي االستعداد " را فعليت به قريب استعداد اين. گويند مي به مثال خاك اين كه صورت اين به البته دارد، بله،: گوئيم مي نه، يا دارد شدن انسان استعداد خاك اين

و نطفه به غذا اين و بشود انساني غذاي نان اين و شود تبديل نان هب گندم و شود تبديل گندم استعداد اين اما هست، او در شدن انسان استعداد پس. شود تبديل انسان به نطفه از بعد مانده منزل دو يا منزل يك ، است فعليت به قريب استعداد همان قوي استعداد. است بعيد را قوه معموال. فعليت به قريب استعداد و است يتانسان مستعد كه نطفه مثل. فعليت به

.باشد شديد استعداد كه آورند مي جائي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٦

كه وقتي. است بالفعل و بالقوه ميان وحدت و سنخيت نوع از چيزي بنابراين. شود نمي . كند مي پيدا فعليت جوهر قهرا. شد زايل استعداد

فعلي اگر يعني ؟كند پيدا فعليت تواند مي فعلي هر با قابلي هر كه بگوئيم توانيم نمي: سؤال ؟برسد فعليت به تواند مي قابل باالخره شود پيدا

؟چيست مقصودتان: استاد

اين به بسته اين ولي ،شود نمي انسان خاك بگوئيم توانيم مي مثال كه است اين مقصود: - . شود مي عرضه فعلي چه كه است

. است مناسبت چه به اينجا در استعداد كه گفتيم و ايم خوانده قبال ما را اين ،نه: استاد گوئيم مي وقت يك كه گفتيم. شد بيان كه بود خوبي سخن اينجا در هم شيخ سخن

او سوي به و كند مي طلب را او كه است معنا اين به دارد را ء شي اين استعداد طبيعت استعداد هم گندم دانه مثال. است تغيير قابليت مطلق معناي به هم گاهي ،كند مي حركت

اين به شدن بوته استعداد. دارد را شدن خاكستر استعداد هم و دارد را شدن گندم بوته خارجي شرايط كه است كافي فقط ،كند مي حركت سو اين به طبيعت خود كه است معنا

كه نيست كافي شدن خاكستر استعداد در اما. برود سو بدان طبيعت خود تا باشد مساعد را او كه است خارجي عوامل اين بلكه ،شود متبدل خاكستر به دانه تا باشد مساعد شرايط

كه استعدادي نه اما ،است استعداد نوعي خودش هم اين. آورد درمي خاكستر صورت به طلب را آن ء شي خود كه است استعدادي مورد در اينجا در ما بحث. كند طلب ء شي خود ،كند مي جستجو را غايت طبيعت. دارد را شدن گندم تعداداس هم خاك حتي. كند مي

داشته وجود طبيعت حركت مسير در مختلف منازل مثل مختلف غايتهاي است ممكن( درباب امروزيها كه حرفي به. باشد داشته فاصله منزل صد نهائي و اصلي غايت و) باشد

آن. باشد تواند مي درستي ليخي حرف نظر اين از حرف اين ؟ايد كرده توجه زنند مي تكامل شدن انسان اقتضاي سلولي تك مرحله همان از بوده سلول يك صورت به كه اوليه حيوان

ولو ،كرده مي حركت شدن انسان سوي به طبيعت يعني. است بوده او در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٧

در اگر كه است معلوم ولي. برسد انسان به تا شد مي طي بايد منزل ميليون يك اينكه فعل به قريب استعداد منظور ،است انسانيت مستعد كه بگوئيم سلولي تك وانحي آن مورد

. است قريب استعداد در ما بحث پس. است بعيد خيلي خيلي استعداد منظور ،نيست

أيضا له يكون الذي لذاته الذي اسمه له أخذ بل ،اسم االستعداد جهة من له يكن لم فاذا لم فان ،التكون بمعناه يتعلق الذي االسم هو يكن لم ،ء الشي منه يتكون أن يجوز ماال عند ،الوجود في حاصال المعني كان انو باللفظ يقال أن يكن لم ،اسم االستعداد جهة من له يكن حكم المعني في حكمة كان غيرالمسمي في حاصال للمسمي يكون الذي المعني كان واذا

. ذلك حكم اللفظ يف حكمه يكون أن يمنع االسم عدم كان ان و ،ذلك

اسم جهت اين از اشياء از بعضي و دارند خاص اسم بودن مستعد جهت از اشياء از بعضي "منه تكون" كلمه. باشند نداشته خاص اسم بودن مستعد جنبه از كه وقتي. ندارند خاصي

و معنا كه است اين مهم ،نيست مهم آن نبودن صادق گويد مي شيخ. نيست صادق آنجا در ،هست " منه تكون " جا هر كه است اين امر حقيقت و معنا. بكند صدق آن قتحقي متبدل فعليت يك به است استعداد حامل كه ماده اين و هست استعدادي حامل و اي ماده هيچ شدن رجل استعداد جهت از شود مي تبديل رجل به كه كودك بگوئيم اگر. شود مي

يعني. است غلط " ء شي من ء شي كون " اينجا در ينبنابرا ،ندارد را انسان اسم جز اسمي از اسمي نه است رجل ذات اسم انسان زيرا ،" االنسان من الرجل كون " بگوئيم است غلط داشته را رجليت استعداد اينكه از اعم است نوع اين اسم انسان. است مستعد كه جهت آن

. آن امثال و كيفي و كمي تغييرات ،عاداب افزايش استعداد يعني رجليت استعداد ،نه يا باشد ،است ذات اين و نوع اين اسم انسان پس. است انسان انسان هم باز نباشد اينها اگر حال صدق االنسان من الرجل تكون لهذا و. فعليت از بعد هم و كند مي صدق فعليت از قبل هم جهت آن از است او اسم ،نيست است مستعد كه جهت آن از او اسم انسان چون ،كند نمي . دارد را ذات آن كه

عين اين. دارد وجود آن واقعيت ،نكند صدق اسم كه نيست مهم گويد مي شيخ

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٨

چه گاو به عرب كه پرسيدند او از. كرد مي عربيت ادعاي كه است اي طلبه داستان همان ،شود بزرگ تا كنند مي صبر: گفت ؟گويند مي چه گوساله به: گفتند ،بقر: گفت ؟گويد مي

! بقر گويند مي هم او به آنگاه اسم برند مي بكار برايش كه اسمي آن بلكه ] ،باشد نداشته اسمي استعداد جهت از اگر [

قهرا ،رود مي بكار اسم همان هم فعليت از بعد و قبل ،حال دو هر در بطوريكه باشد آن نوع ء شي آن تكون معناي هب كه نيست اسمي [است صادق حالت دو هر در كه اسمي چنين براي كه است اسمي كند صدق تكون معناي بر كه اسمي چون. ]باشد داشته بستگي استعداد جهت از اگر پس. [شود مي گفته بالخصوص ،است مستعد كه جهت آن از مستعد چه اگر ،نيست صادق اسم آن با " ء شي من ء شي كون " تعبير اين ،]باشد نداشته اسمي

. است صادق معنا در اما نباشد صادق لفظ در كه است ممكن پس. اشدب موجود حقيقت

كل في تقول أن حينئذ أمكننا موضوعا لوكان االسم لذلك يكون الذي القول أخذنا فاذا نفس من تكون) 1 (العالمة النفس ان: نقول أن أمكننا مثال ،العنصرله من يكون انه: ء شي

،الجوهر في الذي التكون خال فيما يكون لفظ استعمال نمنع أن اال ،للعلم مستعده جاهلة المحالة يجوز ولكن ،للعلم مستعده نفس من كانت انها: العالمة النفس في نقول أن يجوز فال ،ذواتها مع الجواهر في الحكم هذا اليختلف أحسب فيما أنه علي. فيها منا وكال ،الجواهر في . أحوالها مع الجواهر وفي خاصي لفظ يعني ،نباشد صادق عبارت آن به " ء شي من ء شي كون " لفظ كه وقتي حاال هر در كه را لفظي همان توانيم مي ،باشيم نداشته است مستعد كه جهت آن از ء شي براي كان " كه گفتيم مثال. كند صدق عبارت تا بياوريم مختلف قيد دو با است صادق حال دو

نيست اين به مقيد است ذات اين براي اسم كه انسان زيرا. است غلط " االنسان من الرجل من البالغ االنسان كان " بگوئيم توانيم مي اما. نباشد رجل و باشد رجوليت مستعد فقط كه

اين در و آوريم مي حالت دو در را انسان همان خود ،" الصغير االنسان منه نمتكو براي قيد يك با ولي است صادق " ء شي من ء شي كون " صورت

: پاورقي

. است بهتر " عالمة " ولي آمده، " عاقلة " ديگر نسخه در - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٩٩

ما. " عالمة نفس جاهلة نفس من يكون " گوئيم مي مثال يا .)كائن براي قيد يك و( اين. بياوريم صورت اين به را آن توانيم مي ولي ،نداريم جداگانه لفظي تعبير اين متناسب

. ندارد سودي كردم عرض كه است لفظي هاي بحث ديگر در. است غلط ادبي نظر از تعبير اين كه آيد پيش ديگر اشكال يك است ممكن اينجا

شد گفته حاليكه در ،شده آورده تكون كلمه " جاهلة نفس من عالمة نفس تكون " عبارت اين در حاليكه در ،كنند مي استعمال ديگر جوهر به جوهري تبدل در فقط را لفظ اين در چون. ديگر كيف به كيفي تبدل ،است شده بيان ديگر حالت به حالتي تبدل بارتع

پس. نيست اين از غير چيزي و ،شده تبديل علم حالت به جهل حالت كه است اين واقع . است لفظي بحث يك هم اين كه ،است غلط تعبير و كند نمي صدق تكون كلمه اگر. گويند ينم تكون را ديگر عرض به عرض يك تبدل كه است درست گويد مي شيخ ظهور يا نمو. باشد ديگر كم به كمي تبدل و ،گويند مي استحاله يابد تبدل كيفي به كيفي به جوهري اگر و. گويند مي آن امثال و انتقال باشد ديگر أين به أيني تغيير اگر و ،گويند مي

تعبير اين كه دارم مانگ من كه گويد مي شيخ. گويند مي تكون يابد تبدل ديگر جوهر حالتي اگر ،ندارد ،الهواء من الماء تكون مثل ،ديگر جوهر به جوهري تبدل به اختصاص

جوهر براي شده عرضه مفهوم آن بازهم يابد تبدل و باشد جوهر به مقرون كه باشيم داشته مثال در چون پس " البارد الماء من الحار الماء تكون " مثل ،كند مي صدق لغتا اينجا در

دو هر در نفس " الجاهلة النفس من العالمة النفس تكون " گفتيم و كرديم اخذ را جوهر . است لفظي بحث يك اين. كند مي صدق تكون كلمه بنابراين شده اخذ اينجا در حال

بعد بمعني كان اذا فليس ،بعد بمعني ء الشي من كونا يكون هذا ان: القائل هذا قول وأما الكائن يكون أن ء شي عن كون كل في البد فانه ،نقصده الذي الكون يكن لم ،كان كيف معني هناك اليكون أن هو له يتعرض وال االول المعلم يزيقه الذي انما ،كان عنه بعدما

،بعده كان أن بمعني ء الشي من كان اذا وأما ،ويشرحه يضربه الذي المثل مثل ،غيرالبعدية و ،فقط بعد بمعني يكن لم الثاني جوهر من ايضا ماهو أوال كان لذيا جوهره من له بقي بأن . فيه كالمنا الذي كان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٠

من ء شي كون "تعبير در ما كه بود گفته خود ارسطو كه بود اين گرفتند كه ديگري ايراد قرار ديگري چيز از بعد چيزي اگر كه نيست اين ما منظور و نداريم بعديت به نظر " ء شي

شده تأليف حقيقت تعبير اين در ما مقصود بلكه ،است آن ماده ،مقدم اين كه يمبگوئ گرفت او بر صورت كه اي ماده البته ،صورت ديگري و ماده يكي: گرديده تأليف چيز دو از كه است

به و نداريم نظر بعديت مطلق به ما. است آمده بوجود او از ء شي اين و است شده عارض آن ماده را ديگر ء شي آن ما گرفت قرار ديگر ء شي از دبع ء شي يك اگر جهت همين كند مي صدق " ء شي من ء شي كون " تعبير " االب من االبن كون " در مثال. ناميم نمي كه گوئيم مي جائي در را تعبير اين. است فرزند ماده پدر كه گوئيم نمي ولي كه " الماء من الهواء كون " مثل .باشد آمده بوجود اول از دوم ء شي ذات جزء يا ذات تمام از جزئي االن جزء همان و شود مي ناميده ماده كه دارد وجود جزئي آب در. است آب از هوا

ارسطو حرف اين الزمه كه گفت شيخ قبل صفحه چند در. دهد مي تشكيل را هوا ماهيت را آن شيخ كه بود ايرادي اين ،بكند صدق زماني بعديت همان موارد بعضي در كه اينست

صدق زماني بعديت نبايد كه است نگفته ارسطو كه دهد مي جواب شيخ خود. كرد نقل بر نبايد منه متكون حتما كه نيست اين سخن. نيست كافي زماني بعديت گفت بلكه ،بكند وجود از جزئي الاقل منه متكون كه است اين صحبت بلكه. باشد داشته زماني تقدم كائن ء شي كون " در و ،نيست كافي زماني بعديت كه گفتيم ما بنابراين. دهد مي يلتشك را كائن ديگري مفهوم و معني به نظرمان تعبير اين در ما. ندارد دخالتي زماني بعديت " ء شي من

است ممكن هم اغلب. باشد كار در زماني بعديت نبايد حتما كه باشيم گفته اينكه نه ،است ماده همان ولي ،دارد زماني تقدم ء شي آن برخود ء شي يك وجود ماده كه است جور اين و

. هست هم ء شي آن وجود جزء االن

وقعت فقد ،بالذات الذي العنصر دون بالعرض الذي العنصر من تكلم انه: القائل هذا قول وأما هو انك وان ،االعتبار في للقوام العنصر بعينيه هو ليس للكون العنصر أن بسبب ،مغالطه فيه ذات هو للقوام بالذات والعنصر ،للقوه مقارنه ذات هو للكون بالذات العنصر فان ،بالذات هو

كالمه و ،بالذات له عنصرا هو ليس لما بالعرض عنصر هو منها واحد وكل ،للفعل مقارنه العنصر أخذ انما فيكون ،للقوام الذي الفي ،للكون الذي العنصر في

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠١

وال الرجل عنصرالقوام ليس الصبي فان ،للقوام مبدأ للكون الذي أخذالعنصر لو بالعرض . الرجل كون منه يكون و الرجل للكون عنصر ولكنه ،الرجل قوام منه يكون العنصر عن أعرض فلم مطلقا الجوهر مبادي في يتكلم انما االول المعلم ان: قائل قال فان

. كونه في للجوهر الذي العنصر علي رواقتص ،السماء موضوع مثل ،قوامه في للجوهر الذي

يكديگر با را آنها نبايد كه برند مي بكار اصطالح دو در را ماده اينها ايم گفته مكررا چنانكه حامل معناي به را ماده گاهي. كند مي بيان خاص تعبيري به شيخ را اين حاال ،كرد اشتباه

مثال. ء شي فعليت حامل و ء شي دوجو حامل معناي به گاهي و گويند مي ء شي استعداد ،نيست هوا وجود حامل اينجا در كه است معلوم. هوا براي است ماده آب گويند مي گاهي حامل معني به اينجا در بلكه ،ندارد وجود مايع صورت ،ندارد وجود آبي ديگر بيايد كه هوا

نه است هوا استعداد حامل آن ماده ،صورتي و دارد اي ماده آب البته. است هوا استعداد و ماده گويند مي وقتي بنابراين. شود مي زايل آب صورت هوا فعليت آمدن با. آن صورت

،است هوا عنصر آب گفتند اگر. است موارد همين در ،است ء شي استعداد حامل منظورشان را ماده يا عنصر كلمه نيز گاهي. است او تكون عنصر: كنيد توجه ، است او تكون عنصر يعني

مثال. ءاست شي فعليت حامل االن كه آنچه يعني ،برند مي بكار ء شي فعليت حامل معني به كه است آن اش ماده. اي ماده و صورتي از است مركب آب خود ،بگيريد نظر در را آب همين االن كه است فعليتي آن صورتش و ،است داشته وجود هم شود تشكيل آب اينكه از قبل

كه اي ماده همين اكنون هم. است متحد خودش ماده با آب صورت اين اكنون هم و ،هست فعليت حامل كه است آب ماده معنا اين به. هوا ماده هم و است آب ماده هم ،است آب در نزد در اصطالح دو اين. است هوا استعداد حامل كه است هوا ماده معنا اين به و ،است آب

حامل منظور " عنصره ء لشي قوه حامل ": كه بوده آمده منظومه در آنچه. هست حكما ،تكون ماده يعني ،تكون عنصر ء شي استعداد حامل به اينها ديگر عبارت به. بود استعداد

. گويند مي قوام عنصر ء شي فعليت و ء شي وجود حامل به و. گويند مي خاشخش به مته اگر را شد داده توضيح االن كه اي ماده دو يا عنصر دو اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٢

هست آب در كه اي ماده كه بگوئيم چنين بايد] كنيم مشخص دقيقا بخواهيم و [گذاشته است آب كه حالي در را آب ماده اين اگر. است آب قوام عنصر و است هوا تكون عنصر عنصر اگر كمااينكه ،ايم گفته مجازا يعني ،ايم ناميده بالعرض را اين بناميم آب قوام عنصر

. ايم گفته ،والمجاز بالعرض هم را آن باز اميمبن آب استعداد ارسطو كالم در كه كرديم بيان پيش جلسه چند ما كه اند كرده مطرح را ايرادي اينجا در

عنصر رجل براي را صبي مثال. است نشده تفكيك بالعرض عنصر و بالذات عنصر ميان رجل عنصر را بيص بخواهيم ما اگر. نيست رجل عنصر صبي آنكه حال و است گرفته . است بالعرض عنصر بدانيم استعداد حامل كه كون عنصر ميان كه است شمااين اشكال علت:گويد مي] جواب در [شيخ صبي گوئيد مي اينكه. ايد نگذاشته فرق است ء شي فعليت حامل كه قوام عنصر و است ء شي

كهمعنا اين به. نيست رجل قوام عنصر]كه معنا اين به است درست[،نيست رجل عنصر عنصر اما ،است شده معدوم صباوت بلكه ،ندارد وجود رجل در صبي يافت تكون رجل وقتي شما پس. قوام عنصر در نه است تكون عنصر در ارسطو سخن بنابراين. هست رجل تكون عنصر را صبي كه ايد گفته و گرفته ايراد جهت همين ازو ايد كرده اشتباه يكديگر با رادو اين . است بالذات عنصر در سخن حاليكهدر لذات با عنصر نه است بالعرض نحو به شمردن جلر

اعتبار يك به و است بالعرض عنصر اعتبار يك به بالذاتي عنصر هر ،اوال كه گويد مي شيخ عنصر ديگر چيز براي و است بالذات عنصر چيزي براي بالذات عنصر هر يعني. نيست

قوام بالذات عنصر و باشد قوام بالعرض عنصر است ممكن تكون تبالذا عنصر. است بالعرض آنگاه. قوام عنصر در نه است تكون عنصر در ارسطو نظر ،ثانيا. باشد تكون بالعرض عنصر كه گوئيم مي ،است نكرده طرح را قوام عنصر بحث ارسطو چرا شود سؤال اگر كه گويد مي در تفكيك اين. ندارد بحث به نيازي دباش منفك تكون عنصر از قوام عنصر كه آنجا

فساد و كون عالم طبيعت چون هستند توأم قوام عنصر و تكون عنصر طبيعت در ؟كجاست هر و ، است بوده تكون عنصر ديگر وقت يك است قوام عنصر االن كه چيزي هر ،است

به كه بوده افالك در فقط. شد خواهد قوام عنصر بعدا است تكون عنصر االن كه چيزي فلكي صورت داراي كه فلك ماده يعني. نيست تكون عنصر و است قوام عنصر قدما عقيده داشته ديگري صورت ماده اين كه نبوده هيچوقت ،دارد ابد تا ازل از را صورت اين است فلكيت صورت بعد و باشد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٣

سخپا خود ؟نكشانده آنجا به را بحث ارسطو چرا كه گويد مي. باشد شده متكون او از كه جائي در زيرا. است نبوده بحث اين به نيازي اصال آنجا كه است دليل اين به كه دهد مي غيرمتناهي علل اينجا در بگوئيم كه اين احتمال باشد داشته را صورت يك هميشه ماده هم اش ماده همان و ،اي ماده و است صورتي داراي فلك اين: بگويد كسي مثال. نيست باشد

در چيزي چنين يك ،ترتيب همين به هم ماده آن و ،است اي ماده و صورتي ايدار بالفعل . ندارد بحث به لزومي جهت همين به ،بدهد هم را احتمالش كسي كه نيست مطرح آنجا و آيد مي پيش علل بودن نامتناهي احتمال كه است تكون علل مان ه درباب فقط بحث اين نيست مطرح بودن نامتناهي احتمال كه آنجا در ارسطو دليل همين به. است بحث قابل .است نكرده بحث

،بالفعل معه وهو ،منه جزء قوامه عنصر أن ذلك عن فالجواب "] :است چنين شيخ بيان [ بلغ من أن علي. بالفعل موجود متناه ء شي في بالفعل الموجوده االمور تناهي يشكل وال وال العلل تناهي أمر من عليه يشكل فانما سلف ما سائر علي وقف و ،العلم هذا يتعلم أن

مختلفة آخر بعد واحدا بالقوه التي العناصر في كذلك يكون أن يمكن هل أنه تناهيها . والبعد بالقرب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٤

صوري و غائي علل تناهي اول قسمت - سوم فصل

مقدمه

چه اگر [،كنيم مي علل تناهي درباره ما كه بحثي. است فاعلي علت همان ادامه در بحث علت درباره. شوند مي منتهي فاعلي علت به هم علل آن ولي ،]است چهارگانه علل درباره دارد هم غائي علت يك دارد وجود طبيعت در كه معلولي هر آيا. كرديم بحث هم قبال غائي

بحث در ما ؟نه يا كند مي جستجو را غايتي ،طبيعي فاعل حتي ،فاعلي هر آيا ؟ندارد يا . شديم رد و خوانديم مفصل بطور غايات

نظريه اين. شود مي شمرده ارسطوئي خاص نظريه يك صوري علت و مادي علت مسأله اما و ها شبهه جديد دوره در بعدها. است ارسطو خود ابداع و است نبوده مطرح ارسطو از قبل

بحث اين البته. منيستي آنها بيان مقام در ما اكنون كه ،است شده طرح آن درباره شكهائي مركب يجسمان جوهر هر قتيحق ديگو يم هينظر نيا. اعراض در نه است مطرح جواهر در ند،يگو يم »ماده« را بالقوه ئيش ةماد. بالفعل ئيش ةماد و بالقوه ئيش ةماد: است امر دو از

به را ماده يگاه ميگفت چنانكه و كنند؛ يم ريتعب »ئيش استعداد حامل« به زين يگاه به و است ئيش تيفعل مالك كه يزيچ آن. برند يم كار به زين ئيش تيفعل حامل يعنم

است، صادق او بر بالفعل و واقعا ئيش تيماه و است خودش خودش ئيش آن، موجب »صورت« را آن اصطالحا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٥

كه نجايا در و است؛ ييارسطو هينظر كي »صورت و ماده«ةينظر حال هر به پس. نديگو يم كه ميا رفتهيپذ قبال كه است نيا بر يمبن ميكن يم يصور و يماد علل يتناه از بحث ما ستين يصور و يماد علل يتناه از بحث يجا گريد. است ماده و صورت از مركب ئيش هر ]ميپرداز يم ييغا علت به و[

ديآ يم دست به آنها خود فيتعر از ييغا علل يتناه. گردد مي آشكار آن تعريف از غائي علت تناهي معد يا تناهي است كرده بيان شيخ چنانكه

يا تناهي ديگر[ ،نيستيم غائي علت به قائل اگر. نيستيم يا هستيم غائي علت به قائل ما يا آن تعريف خود از ،هستيم غائي علت به قائل اگر و] ،شود نمي مطرح آن تناهي عدم الزم خلف فرضي چنين در ييعن. كرد توان نمي آن براي تناهي عدم فرض كه آيد برمي تر واضح فاعلية علل بودن متناهي از غائية علل بودن متناهي كه بگوئيم خواهيم مي. آيد مي اينكه براي ؟چرا. است تناقض مستلزم بودن التناهي خود امروزيها قول به. است روشنتر و

اين ،است شده ايجاد او براي فعل كه است آن غائي علت: گوئيم مي غائي علت تعريف در سؤال صورت اين در " ء الشي جله ماال " ديگر تعبير به ،است شده ايجاد او براي ء شي اين فاعل آيا ؟است فاعل مطلوب آن خود ؟است خير فاعل براي غايت آن خود آيا: كنيم مي

فرض) :اينكه توضيح(؟خواهد نمي خودش براي يا خواهد مي آن خود براي را " ماالجله " يا كند مي ايجاد را " ب " كه " الف ". " ب " فعل اسم و باشد " الف " فاعل سما كنيم شود مي اين نتيجه ،نيست غايتي براي بگوئيم اگر. نيست غايتي براي يا و است غايتي براي غايتي براي اگر. بكنيم آن تناهي عدم يا تناهي در بحث كه ندارد وجود غائي علت اصال كه

را غائي علت وقتي ؟نه يا است متناهي علت اين آيا كه تهس بحث جاي ،باشد ،دهد مي انجام غايتي براي را " ب " فعل " الف " اين كه كرديم قبول و پذيرفتيم

آيا ؟فاعل اين بالغير مطلوب يا است فاعل اين لذات با مطلوب غايت اين آيا: پرسيم مي آن اگر ؟ديگر چيز خاطر به يا خواهد مي غايت آن خود خاطر به را غايت و مطلوب آن فاعل اصطالح در خير زيرا. گذارند مي خير را اسمش اصطالحا بخواهد خودش خاطر به را غايت اساسا را او فاعل و شود مي انتخاب كه چيزي آن ،است " يؤثر ما " معني به فالسفه اين " اگر ولي. هست يزن نهائي علت غائي علت اين ،شد چنين اگر. خواهد مي خودش خاطر به

" ج " براي را " ب " است فاعل كه " الف

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٦

" الف " براي " ج " بلكه ،نيست لذات با مطلوب و مؤثر خودش " ج " ،كند مي ايجاد هر. گويند نمي خير " ج " به اصطالح برحسب صورت اين در ،ديگر چيز براي است وسيله نه گويند مي نافع اصطالحا را آن ديگر چيز براي بود وسيله و نبود مؤثر خودش كه چيزي كالم نقل حال. شد داده توضيح كه داشتيم را نافع و خير اصطالح ما هم قبال ،خير و است مؤثر و خير خودش چيز آن اگر. است او خاطر به " ج " كه چيزي آن به كنيم مي

مطلوب نيز نآ نباشد چنين اگر. شود مي منتهي آنجا به غايت پس است او لذات با مطلوب غايات كه بگوئيد بخواهيد اگر. است ديگري چيز براي و نيست خير و لذات با

،شود نمي منتهي جائي به غايات سلسله و هستند ديگري چيز براي كدام هر هم بعدي غايتي به اصال پس ،شود نمي منتهي باشد مؤثر خودش كه شيئي به غايات سلسله بنابراين غائي علل اينكه نه ،نداريم غائي علت ما كه است اين معنايش ناي و ،شود نمي منتهي

فاعلي علل بگوئيم اگر زيرا. آيد نمي الزم خلف فاعلي علت مورد در. است غيرمتناهي فاعل. نباشد فاعل ما فاعل كه نيست اين بودنشان غيرمتناهي الزمه ،هستند غيرمتناهي

همين به ،دارد فاعل هم آن و ،دارد فاعل خودش هم فاعل همين و ،است فاعل خودش اول فاعلي هر است ممكن چه اگر آنجا در پس. شوند نمي حدي به منتهي فاعلها اين اما ،ترتيب . ندارد معني امر اين غايات درباب اما. است فاعل خودش هم باز ولي باشد داشته فاعل غايت هم آن غايت و باشد غايت هم غايت غايت و باشد غايت خودش غايت كه شود نمي را او طالب آنكه يعني ،" طلب اليه ينتهي ما " يعني ،نهايت يعني غايت زيرا. باشد با است مساوي تناهي عدم پس. است او براي فعل اين آنكه ،رسد مي او به و خواهد مي

. است واضحي امر يك اين. نداشتن غايت

بالغير و بالذات مطلوب و غايت كه را كارهائي آن. دارد غائي علت انسان كارهاي از خيلي. بگيريد نظر در ار انسان كارهاي براي انسان را كارها اين ،دهد مي انجام عضالني نيروي با و حركت و عمل يك با انسان را خانه مثال. باشد چيزي چنين است ممكن احيانا هم اعيان در. خواهد مي چيزي

را پول مثال يا. خواست نمي را خانه اين نبود كناناست اگر كه ،استكنان براي خواهد مي و است او مطلوب كه كاالهائي با است مبادله وسيله و دارد ارزش پول زيرا خواهد مي

اين اگر. آورد برمي را او طبيعي نيازهاي و حاجتها

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٧

آن و باشد داشته اسكناس خروار يك مثال ،بدهد دست از را خود بودن وسيله ،پول تبديل پاره كاغذ يك به اسكناسها آن ،بدهند دست از را خود اعتبار ناگهان هااسكناس

بودن مبادله وسيله خاطر به را آن شخص ،نيست چيزي پول اين خود پس. شود مي. دهد مي دست از را خود ارزش پول اين ديگر ،افتاد اعتبار از پول اين كه وقتي. خواهد مي كه كسي اما. خواهد مي ديگر چيز براي بلكه خواهد نمي پول براي را پول انسان پس خاطر به را بچه اينكه نه ،است خودبچه خاطر به دوستي اين ،دارد مي دوست را اش بچه با چقدر هستند انسان مطلوب كه اشيائي كه بينيد مي پس. بدارد دوست ديگر ء شي

و مبادله قابل خواهد مي خودشان براي را آنها انسان كه چيزهائي آن. دارند فرق يكديگر شود مبادله خواهد مي اين با كه چيزي آن به نسبت اين ارزش چه اگر ،نيست معاوضه اگر آدم يعني. نيست معاوضه قابل هم باز ،باشد داشته بيشتري ارزش آن و باشد كمتر خيلي و باهوش خيلي و زيبا خيلي ديگري بچه اما ،باشد زشت كه باشد داشته اي بچه معاوضه ديگري بچه با را خودش بچه نيست حاضر آدمي چنين هم باز ،باشد تميز و بخو دو كه را ديگري قاليچه ،باشد داشته هزارتومان ارزش به اي قاليچه شخصي اگر. كند

،باشد خودش قاليچه از بهتر اي جنبه از ديگر قاليچه آن يا ،ببيند دارد ارزش هزارتومان را بهتر قاليچه آن گويند مي او به همه. است ديوانه نكند معاوضه گرا ،كند مي معاوضه فورا يا پدر مورد در مطلب اين وقت هيچ ولي. نگير را بدتر قاليچه آن و كن انتخاب خود براي اين و بگير را بهترش آن گويد نمي كس هيچ. نيست مطرح معشوق مورد در حتي يا و پسر خود انسان ،است مطلوب معشوق يا پسر يا پدر شخص خود موارد اين در. كن رها را بدتر

. ديگر چيز براي را او نه ،خواهد مي را او ارزش. نيستند بالذات مطلوب خودشان ،خواهد مي ارزششان خاطر به انسان كه را اشيائي

باشد داشته بيشتر ارزش كه بيايد ديگري چيز اگر لهذا و. است بالذات مطلوب كه است آنها او شخص به انسان عالقه و عشق حكمي هر به كه اشيائي اما. كند مي انتخاب را دومي آن

آن به نسبت كه ديگري چيز اگر ،را ديگر چيز نه ،خواهد مي را او خود و است گرفته تعلق را اين و خواهد مي را اولي همان انسان هم باز ،آيد ميان در باشد داشته بيشتري ارزش انسان اين براي ارزش همين و ،است قدر آن بالذاتش ارزش وليا آن زيرا. خواهد نمي

هستند دنيا در كه هائي بچه همه از خودش بچه جهت همين به. است ارزشها باالترين . است ارزشها باالترين و است ارزشمندتر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٨

براي: گوئيم مي. كند مي تهيه يخچالي شخصي مثال. است جور همين هم كاال مورد در يخچال انسان پس. باشد سرد آب بنوشم آب خواهم مي وقتي اينكه براي: گويد مي ؟چيست

شود مي تشنه وقتي اينكه براي ؟خواهد مي چه براي را آب. خواهد مي سرد آب خاطر به را رفع. تشنگي رفع براي: گويد مي ؟خواهي مي چه براي را آب نوشيدن: پرسيم مي. بنوشد آب

اگركسي ؟خواهد مي ديگر چيز برايرا تشنگي رفع انسان آيا ؟دخواه مي چه براي را تشنگي اين براي را تشنگي رفع: گويد مي برود عقل منطق دنبال به و كند رها را طبيعت منطق

جائي در باالخره ؟چيست براي حيات ادامه. دهم حيات ادامه و نشوم هالك كه خواهم مي ادامه براي كه كند نمي فكر اساسا دنوش مي آب وقتي كودك يك البته. شود مي متوقف تشنه چون او ،است حيات لوازم از اين كه رسد نمي عقلش به حرفها اين اصال ،است حيات رفع براي فقط و است تشنه چون فعال او. است جور همين هم دقيقا. نوشد مي آب است

آب بايد من كه بگيرد نتيجه و دهد تشكيل كبري و صغري اينكه نه ،نوشد مي آب تشنگي آب قدركافي به اگر و ،ندارد آب كافي قدر به من بدن ننوشم آب اگر اينكه براي بنوشم را

اين. رود مي دست از حياتم و روم مي دنيا از من و شود مي پيدا اختالل بعدا. باشد نداشته مطرح اش طبيعي جنبه از انسان براي نه و حيوان براي نه كه است كار عقالني چهره

. ستني انسان كه كارهائي مثل. است بالذات مؤثر يعني ،است خير انسان برايامور سلسله يك پس براي: دهد مي جواب ؟دادي انجامرا كاري چنينچرا: بگويد كسي اگر. كند مي لذت خاطر به

مثال ،كشد مي درد عضوي از. نيست ديگر چيز براي لذت ؟ چه براي لذت. ببرم لذت اينكه از اينكه براي ؟چه براي ،كشد مي را دندان يا ،گذارد مي رويش دوا ،كند يم درد دندانش

و خواهد نمي چه براي ديگر اين: گويد مي ؟چه براي بشود خالص درد از. بشود خالص درد . شود مي منتهي بالذات مطلوب به همه هستند انسان مطلوب كه اشيائي. شوند مي متوقف

) 1. (كنيم بحث زياد كه نداريم احتياج غائيه علل تناهي درباره ما پس غيرتناهي صور. باشد داشته برهان به احتياج كه است اين از اوضح صوري علل تناهي اما تسلسل در كه را برهاني همان حال، عين در. است ممكن غير واحد آن در

: پاورقي نويس دست هجزو روي از جهت همين به. نبود دست در فصل آخر تا اينجا از نوار [- 1

.]است گرديده تنظيم برهان اين باشد جاري شروط آن كه جا هر يعني. است جاري هم اينجا در كرديم ذكر علل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٠٩

احداث و ابداع احداث و ابداع بين حكما. بود شده بحث هم قبال كه كند مي عنوان را مطلبي شيخ آنگاه. ..شيئي از شيئي ايجاد يعني احداث. گويند مي ايجاد دو هر به حكما البته. گذارند مي فرق

داشته قبلي مايه يك ء شي كه است وقتي اصطالح اين و نامند مي تكوين بيشتر را احداث ابداع و ايجاد صرف و [،است نيامده بوجود چيزي از چيزي كه است آنجائي ابداع. باشد واحداثي تكويني همه ،نيست ابداعي طبيعت در چيز هيچ كه هستند قائل حكما. ]است از ء شي ايجاد نه ،است ايجاد صرف ايجادشان ،ابداعياتند كه داريم نيز اشيائي اما. است مورد در. نيست چنين نفس البته ،است نوع اين زا مجرده عقول اينها عقيده به ء شي

ابداعي باري ذات به نسبت هم باز بگيريم نظر در آنرا وكل موجودات همه اگر هم طبيعت اي ماده ديگر طبيعت مجموع براي ،است نيامده بوجود چيزي از ديگر طبيعت همه. است . ندارد وجود

اين به. دارد اي ماده چيزي هر كه ستا معني اين به يكي ،دارد اصطالح دو " من كون " پيدا چيزي آن از كه نيست چيزي عدم چون ،است نيامده بوجود عدم از چيزي هيچ معني شيئي هر كه معني اين به. اند آمده وجود به عدم از اشياء همه ديگر معني يك به اما. شود . شود مي هست علةالعلل واسطه به بعد ،نيست وجود ذاتش مرتبه در

شبستري البته. شود معدوم كه است محال هم وجود ،است محال گردد موجود عدم اينكه : كه گويد مي ارغنون چون عدم گردم عدم من

راجعون اليه كانا گويدم .]است ديگري معناي به اين كه [ را مسافت اين تمام كه است موجودي حركت اين ،كند مي حركت من دست اين وقتي اما شده معدوم موجودي بعدا اينكه نه و شده موجود عدمي نه. است كرده اشغال ودخ زمان در

. كنيم مي انتزاع ما را حركت آن بعد و قبل عدم دو. است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٠

العلة في القول فصل و مطلقا، االول المبدأ واثبات والصورية الغائية العلل تناهي ابانه في فصل . العلل لسائر عله مطلقة اولي عله ماهو أن بيان و ،مقيدا االولي العلة وفي ،مطلقا االولي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١١

الوجود واجب صفات چهارم فصل

مقدمه

بوعلي چون اي فالسفه كتابهاي در االخص بالمعني الهيات مسائل پيرامون استدالل ترتيب : كه است صورت اين به عبارت به. كنند مي اثبات را اولي فاعلي علت يك به ممكنات شدن منتهي اول مرتبه در

به الوجودي ممكن هر كه شود مي اثبات يعني. كنند مي اثبات را الوجود واجب اول ديگر يا است واحد الوجود واجب آيا اينكه مثل ديگري مسائل اما. شود مي منتهي الوجود واجب كه دارد امكان. شود نمي مطرح اينجا در ،غيرمتناهي يا است متناهي است كثير اگر و ،كثير ،شود مي منتهي الوجودي واجب به ممكنيهر و است نهايت بي عالم ممكنات كند ادعا يكس طرح. [شود مي منتهي الوجود واجب يك به نوعي هر و است نامتناهي عالم انواع بگويد يا

.]گردد مي مطرح آن از بعد و ندارد الوجود واجب اثبات به ربطي مسائل اين وجوب كه كنند مي بيان و آيند برمي آن وحدت اثبات قامم در واجب اثبات مرحله از بعد

. نيست سازگار كثرت با وجود اثبات از بعد وحدت اثبات [بوعلي فلسفه مثل در كه است مناسب مطلب اين ذكر اينجا در

كه هست منطقي اسالمي معارف متن در ولي .]دارد قرار الوجود واجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٢

از ينفك ال] امر دو [بمنزله وحدت و واجب دوجو. شود نمي امر دو اين بين تفكيك در. )1(" اثباته توحيده " فرمايد مي السالم عليه علي حضرت چنانكه. اند شده تلقي يكديگر فلسفه اين رد. است اسالمي معارف صورت همين به جهتي از مطلب هم مالصدرا فلسفه

الوجود واجب كهباشد نداشته ابا عقل اينكه نه ،شود نمي كثرت فرض الوجود واجب طبيعتدر . دارد شخص يك فقط واجب كه كند اثبات بعد و كند فرض كثير را. پردازد مي بحث به بيشتر بعد درباب و كند مي وحدت به اي اشاره فقط شيخ درس اين در

از يكي ذكر به فقط اينجا در و كرد اثبات را واجب وحدت تفصيل به الهيات اول در شيخ اما ،باشد واحد كه است ممكن ء شي البته. پردازيم مي بود شده مطرح آنجا در كه دالئلي . كند مي اقتضا را وحدت آن طبيعت باشد واجب وقتي

واجب وحدت اثبات در دليلي يكديگر با بودن واجب در واجب دو اين ،باشيم داشته آن از بيشتر يا واجب دو ما اگر

دو اگر ؟ندارد يا دارد وجود آنها ميان االمتيازي مابه آيا كه پرسيم مي اكنون. دارند اشتراك : باشد تواند مي صورت دو به امتياز وجه اين. باشند داشته بايد امتيازي وجه حتما باشند تا

هم با ذات از بخشي در اينكه عين در يعني. باشد دو آن ذاتي ،امتياز وجه اينكه يكي در و مشترك هم با جنس در صورت اين در. دارند امتياز ديگر بخش در دارند اشتراك

. گردد مي متعدد انواع داراي واجب و شود مي نوعي آنها اختالف بنابراين. مختلفند فصل داراي نوع همان اما ،نباشد بيشتر واجب نوع يك عنيي. باشد فرد در آنها امتياز اينكه ديگر . بود خواهد اعراض به انامتيازش طبعا صورت اين در كه ،باشد مختلف افراد از عوارض اين: كنيم مي سؤال ،است عوارض در ها واجب اختالف كه كنيم مي فرض حال يكسان اقتضائات بايد طبيعتشان بنابر و است يكي كه اينها طبيعت ؟است شده پيدا كجا

كه الوجود واجب اما ،است خارجي عوامل از ناشي عوارض ممكن افراد در. باشند داشته اگر. گيرد قرار ديگر عامل تأثير تحت تواند نمي

:يپاورق: صورت نيا به هست، عبارت نيا هيشب 115ثيحد ،475ص ،1ج االحتجاج، در[ -١

.]اثباته جودهوو اتهيا لهيدل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٣

كه بود اين ديگر فرض. دارد خود ذات از دارد كه را آنچه ،باشد عالم در الوجودي واجب آيا. دارند اشتراك جهت يك در كه داريم واجب دو وئيمبگ يعني. باشد فصل در اختالف مالك همان االشتراك مابه اگر ؟االشتراك مابه يا است االمتياز مابه وجود وجوب مالك اين پيدايش: پرسيم مي ...نيست وجود وجوب مالك االمتياز مابه ديگر ،است وجود وجوب ...كجاست از االمتياز مابه

آمونه ابن شبهه بوعلي از بعد اشكال اين چه اگر. شود مي مطرح كمونه ابن معروف سؤال كه است اينجا در

شما كه گويد مي كمونه ابن. است روشن بوعلي بيانات از آن جواب ولي است شده طرح وجوب در اينها كه گفتيد و اعراض در ديگر بار و كرديد فرض فصل در را اختالف بار يك

دارد مانعي چه. دانستيد ممكن غير را تعدد جهت همين به ،هستند مشترك هم با وجود متباين ذات تمام به كه وجودند دو ؟ندارند اشتراكي هم با اصال الوجودها واجب بگوئيم كه كيف و كم ،هستند هم از جدا ذات تمام به كه عاليه اجناس و مقوالت مثل ،يكديگرند از

همه كه ايم كرده فرض اينجا در ما هك است اين جواب. هستند ذات تمام به متباين واجب گفتيم اگر اما نداريم، بحث ما كه نباشند الوجود واجب اگر. هستند الوجود واجب

معني هر. هست آن در هم و اين در هم مشتركي چيز است اين اش معني الوجودند عرض قبيل از يا و نوع قبيل از يا و باشد جنس قبيل از بايد يا است فرد دو در كه مشترك

. باشد عوارض نوع از تواند نمي وجود وجوب كه دانيم مي. خاص عرض يا و عام شيخ اما. كنند مي اثبات را وحدت بعد و پردازند مي واجب اثبات به اول متأخرين كتب در

سؤال اين حال. است كرده اثبات را علل تناهي اول يعني ،است كرده بحث ارسطو مثل غائي علت ،است واحد فاعلي الوجود واجب كنيم مي اثبات كه همانطور آيا كه آيد مي پيش .. .؟است واحد هم نهائي مادي علت ؟است واحد هم

هر كه گويد مي برهان. است واحد الوجود واجب كه داريم دليل فقط ما گويد مي شيخ ديگر فطر از ،شود منتهي الوجود واجب يك به بايد فاعلي علت ناحيه از الوجودي ممكن به فاعل نظر از ممكنات و مواد و غايات همه كه گوئيم مي و. كنيم مي اثبات را آن وحدت است اولي علت الوجود واجب پس. شوند مي منتهي الوجود واجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٤

به نيز ممكنات و مواد و غايات [بلكه شود مي منتهي او به فاعلها همه تنها نه يعني ،مطلقا .]گردد مي منتهي او

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٥

االخص بالمعني الهيات در بحث رتيبت

: شود مي بحث قسمت سه در اجماال االخص بالمعني الهيات در شد گفته چنانكه در بحث اين. شد بيان گذشته فصول در كه است الوجود واجب اثبات پيرامون بحث يكي اين در موجودات همه كه است چنين فكر طرز اين اصل و مبنا. است اولي علت اثبات واقع او خود ولي ،است اشياء همه علت ذات آن كه ذاتي به شود مي منتهي معلول و علت نظام

بحث. كنند مي تعبير هم نخستين علت به احيانا اولي علت اين از. نيست علتي هيچ معلول به ممكنات و معلوالت شدن منتهي اثبات. است قسمت همين در داخل هم واجب وحدت طبيعت و دارند الوجود واجب يك معلولها همه اينكه اثبات و است لبمط يك الوجود واجب مانعي عقل ابتدائي فرض حسب يعني. است ديگري مطلب دارد ابا تكثر از الوجود واجب امكان آثار او در ما كه را شيئي هر و الوجودي ممكن هر كه كنيم فرض چنين كه ندارد اما. شوند مي الوجود واجب به منتهي باالخره لعل آن كه بدانيم عللي به مربوط بينيم مي

واجب يك به معلولي و علت نظام در الوجودها ممكن همه كه نداريم دليلي جا همين كه آنچه مثل ،گردند منتهي الوجودها واجب از اي رشته به شايد ،بشوند منتهي الوجود از بعضي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٦

معتقد كسي است ممكن مثال. فتندگ مي - اش قديمي معناي به -انواع ارباب به قائلين عالئم والوجودندوآثار ممكن همه هستند خارج در كه انساني افراد اين و انسان نوع كه باشد و علت نظام يك در انسانها بنابراين. اند شونده فاني ،متغيرند ،حادثند ،هست آنها در امكان

هر و حيوانات از نوعي هر. تاس االنسان رب كه الوجود واجب يك به شوند مي منتهي معلولي يك به شود مي منتهي عالم مركبات از نوعي هر و جمادات از نوعي هر و نباتات از نوعي. شويم قائل جداگانه مبدأ يك كدام هر هم عناصر براي. خود مخصوص و جداگانه مبدأ

ألهمس از توحيد مسأله كه است اين. بكند را فرضي چنين كه تواند مي كسي فرض برحسب به ممكنات انتهاء ضرورت و لزوم و الوجود واجب اثبات يعني. است جدا الوجود واجب . ديگر مسأله يك او نپذيرفتن تكثر و الوجود بواج وحدت و است مسأله يك الوجود واجب كه او از بعد هاي فلسفه در اما. است صورت اين به ايشان امثال و شيخ فلسفه در اين

اثبات مسأله ديگر آنجا در ،دارند قرار وجود تشكيكي وحدت و دوجو اصالت براساس تعدد فرض ديگر آنجا در يعني. است يكي دو هر ،الوجود واجب وحدت و الوجود واجب آن وحدت اثبات با موازن اثبات اين شود الوجود واجب اثبات كه همينقدر. شود نمي . است نزديكتر وجود اصالت فلسفه در راه يعني. باشد مي

اين كه ،است الوجود واجب صفات در بحث االخص بالمعني الهيات مباحث از ديگر بخش الوجود واجب به عالم شدن منتهي اثبات كه معنا اين به. دارد مشكلي نسبتا مباحث بخش . صفات اثبات از است تر ساده عقل براي

وجود وجوب نبودن انكار قابل باطن و واقع در و بكند انكار تواند نمي راالوجود واجب يمكتب هيچ كه گفت ودش مي تقريبا شود سؤال اگر مادي مكتب يك حتي مكتبي هر از. بگويند ظاهر به چه اگر ،ندارد هم انكار و هستي تمام كه دارد امكان ياآ ؟شود نيست مرتبه يك هستي تمام كه دارد امكان آيا كه. ]بيشترندارد راه دو[؟است محال يا؟بشود مطلق نيست همه ،يريوماال مايري ،هست چههر معدوم و داند الوجودمي واجب را عالم مجموع كه است اين معنايش ،است محال بگويد اگر

كه است محال عالم جموعم اينكه از شما منظور: پرسيم مي. شمارد مي محال را آن شدن. نه: گويند مي ؟شود ينم معدوم هوا اين ؟شود نمي معدوم انسان اين آيا ؟چيستشود معدوم

سخن آخر در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٧

به تركيبها اين و شوند معدوم كه است ممكن مركبات اين كه جهت اين به گردد برمي آنها . شود معدوم كه است محال است تركيبات اين همه اصل كه چيزي آن اما بخورند، هم

محال كه است هاولي اجزاي آيا پرسيم مي. گردد برمي اوليه اجزاي به باالخره مطلب يعني است محال او بر نيستي كه هست اينجا در چيزي يك باالخره گويند مي ؟شود معدوم است

داده نسبت نبودن مركب به نشدن معدوم علت اينجا در يعني. شود نمي معدوم ديگر آن و پس. نيست تركيبات انحالل جز چيزي شدن معدوم كه شده گفته واقع در. است شده دهنده تشكيل اصلي اجزاي اما ،ريزد مي هم به آن تركيبات شود مي معدوم ء شي يك وقتي

. دارند وجود وجوب و شوند نمي معدوم مركبات

را وجود وجوب عالم مجموع براي غيرمستقيم طور به كه كساني سخن برگشت آيا: سؤال ؟معتقديم ما كه است الوجودي واجب همان به شوند مي قائل

مجموع آيا ؟چه يعني است الوجود واجب مجموع كه بشكافيم را آنها حرف بايد ما: استاد داريم بالغير الوجود واجب هم مجموع در يا ؟بالذات الوجود واجب يا است بالغير الوجود واجب

بالذات واجب هم مجموع اين در كه شود مي همين تحليل در ؟بالذات الوجود واجب هم و . بالغير واجب هم و داريم

منكر هم غيرالهي مكتبهاي حتي كه بينيم مي شود شكافته مقدار اين در مطلب اگر سپ اصل آن بر كه هست عالم در اصلي كه كنند نمي انكار را اين نيز آنها. نيستند الوجود واجب هم بحث و - كنند بحث اصل آن روي بايد كه است اين از بعد. است محال نيستي

او هستي ،باشد تواند مي اصلي چگونه ،است محال او بر يستين كه اصلي آن كه - كنند مي آنها بر نيستي كه ديگري هاي هستي با تفاوتش و ،است محال او بر نيستي كه است چگونه ؟باشد مي چه ،نيست محال آنها تركيب و آنها انحالل و تغيير و نيست محال يك از تقريبا صفات مسأله كه كرديم عرض و. است الوجود واجب صفات درباره دوم بخش كسي است ممكن جهت همين به. الوجود واجب ذات اثبات مسأله از است مشكلتر نظر

صفت به يا ،دارند قبول همه را الوجود واجب ذات كه بگويد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٨

صفات كند مي متمايز غيرالهي مكتب از را الهي مكتب آنچه اما ،كثرت صفت به يا وحدت و قدير و عليم ،الوجود واجب آن كه است چنين فرض الهي بمكت در. است الوجود واجب ،محض وجود ،له الماهية حقيقته ،حكما تعبير به يا ،ء شي كمثله وليس ،است مدرك و حي

از صفاتي يا و شود مي حمل او بر صفاتي مجموع يعني. صفات قبيل اين از و ،صرف وجود باز هم ثبوتي صفات همان از خيلي. ..بكذا ليس ،بكذا ليس گوئيم مي و گردد مي نفي او

،است عالم خدا گوئيم مي وقتي يعني. شود مي سلب واجب از نقيض حالت در و گردد برمي ليس يعني ،است قادر گوئيم مي اگر يا ، بجاهل ليس بگوئيم و كنيم نقيض را آن توانيم مي ليس يعني ،است جردم گوئيم مي اگر ،بمية ليس يعني ،است حي گوئيم مي اگر ،عاجز به

دوم بخش اين پس. بمتعدد وليس بكثير ليس يعني ،است واحد گوئيم مي اگر و ،بجسم . است صفات بخش واجب به كه جهت آن از عالم يعني الوجود واجب افعال. است افعال بخش سوم بخش تمام يراز ،الوجود واجب با است عالم رابطه درباره واقع در بحث اين. است منتسب الوجود

در كنيم مي بحث الوجود واجب فعل درباره كه وقتي. است الوجود واجب فعل اهللا سوي ما . كنيم مي بحث واجب با ممكن رابطه درباره واقع اينكه براي. است نارسا اي اندازه تا تعبير اين " االولي الصفات في فصل " آمده فصل اول در الصفات. اولي صفتهاي يعني االولي الصفات. " اتالصف " براي شده واقع صفت " االولي "

مقابل در اولي صفات از بحث اينجا در ما حاليكه در. است الثانية الصفات مقابل در االولي فعل صفات و ذات صفات به را آنها صفات، درباب ما البته. نداريم ثانية صفات صفات اينجا در منظور هبلك. نيست مطرح مقصودي چنين اينجا در ولي. كنيم مي تقسيم است، الوجود واجب ذات صفات منظور چون و. الوجود واجب صفات يعني است، اولي ذات با مؤنث نه و است مذكر كه هم الوجود واجب اضافه، طريق به " االول صفات في " بگويد بايد

به هم اگر. است موصوف و صفت االولي الصفات في. است مناسب " االول صفات في " " بگويد بايد هم باز بوده اولي ذات منظور و كرده اطالق " االولي " الوجود اجبو

نسخه از بايد غلط اين و است غلط اين پس. " االولي الصفات في " نه " االولي صفات في . باشد

ثابت چگونه را الوجود واجب صفات اين خودش مسلك روي شيخ كه ديديم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١١٩

. گردد مي بحث وارد مجرائي چه از و برهان و دليل چه با و كند مي

واجب صفات االول

كه مائياس از ديگريكي تعبير به و ،كنيم مي اثبات الوجود واجب براي ما كه صفاتي از يكي شيخ. )1("واالخر هواالول "كه است آمده قرآن در. است " االول "قائليم الوجود واجب براي كه همينقدر گويد مي و قرارداده پايه را قبلي هاي شده اثبات همان صفت اين اثبات براي اول به [،است واحد الوجود واجب كه كرديم اثبات نيز و كرديم ثابت را الوجود واجب وجود وجود كه است اين او بودن واحد و الوجود واجب بودن معناي زيرا .]رسيم مي هم او بودن موجودات همه بر او و شده صادر او از ممكنات همه ،شود مي منتهي او به ممكنات همه از قبل او و گيرند مي قرار او از بعد همه پس ،اند شده ناشي او از موجودات همه. دارد تقدم يا. باشند شده صادر او از بالواسطه ديگر اشياء كه كند نمي فرق جا اين در. است ديگر اشياء وجود و باشد اشياء كل مرجع و باشد واحد الوجود واجب كه اين الزمه يعني. الواسطه مع

. باشد اول او كه اينست بشود منتهي او به موجودات همه

واحد واحد واجب كه داريم پافشاري آخر تا هم آن روي و كرديم ثابت الوجود واجب درباب قبال ما

يعني است واحد .)دارند تفاوت يكديگر با اصطالح دو اين. (است احد و است واحد الوجود مرتبه در ،الكفوله ،احد كفوا له يكن ولم ،ندارد همتا ،له الشريك ،ء شي كمثله ليس كهاين

است معنا اين به داشتن همتا و مثل زيرا. ندارد مثل ،ندارد وجود موجودي هيچ او وجود يعني داشتن مثل ديگر عبارت به. باشد داشته وجود او عرض در ديگري الوجود واجب كه

وجود آن بودن الوجود واجب او عرض هم وجود الزمه كه باشد او عرض در وجودي اينكه محض بسيط بمركب، ليس اينكه يعني بودن الذات احدي و بودن أحد مسأله ولي. است از نوعي ديگر موجود هر ذات در. شود نمي فرض ء شي و ء شي او ذات در ،له الجزء است، مجردترين زا چه اگر موجودي هر. هست مجردات در حتي كثرت :يپاورق

.3/ ديحد -1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٠

با كثرت اين اگر حتي ،است دارا را كثرت نوعي الوجود واجب ذات بجز - باشد موجودات و ماهية من مركب تركيبي زوج ممكن كل ": گويند مي لهذا و. شود فرض عقلي تحليل و است چيزي: دارد مزدوج حقيقت يك حقيقتش يعني است، جفت ممكني هر. " وجود

فلسفي مشرب با كه كساني. دارد وجودي و ماهيتي ،دارد وجود كه است چيزي جودي،و هر كه كردند مي تفسير چنين را) 1(" ”زوجين خلقنا ء شي كل من و «"آيه كردند مي فكر

،است جفت حقيقتش يعني ،است شده آفريده جفت بگيريد نظر در شما كه را مخلوقي هر اينكه ولي ،نداريم كار اينجا در آيه با ما حال هر به. است وجود و ماهيت از حقيقتش فرض هم مقدار اين الوجود واجب ذات در. نيست بحث آن در است تركيبي زوج ممكني چه] هم عيني اجزاي اين و. [عيني و خارجي اجزاي داشتن به رسد چه تا شود نمي تركيب فعليت بعد و باشد داشته اي هماد شيئي كه صورت و ماده مثل باشد فلسفي و عقلي اجزاي. باشد داشته ...و عقل و بصر و سمع شيئي مثال كه ،عضوي و اندامي اجزاي چه و ،كند پيدا آن از و نيستيم بصير هستيم سميع كه حيث آن از ،هستيم بصير هم و سميع هم كه ما

يعني. منيستي بصير و سميع عاقليم كه حيث آن از و نيستيم سميع هستيم بصير كه حيث علم و عقل و ديگر جزء بصر و است ما وجود از جزئي سمع. دارند كثرت ما در اينها همه . باشد مي كثرت اندر كثرت اش همه كنيم نگاه كه هم جسم به. است ما وجود از ديگر جزء. آورد مي محدوديت كه است كثرت. شود نمي فرض كثرتي نوعي هيچ الوجود واجب ذات در است مبادي از و مسلمات از اين. هست هم المحدودتر باشد تر بسيط ء شي كه مقدار هر . كرد تصور را خالفش و زد دست آن به شود نمي وجه هيچ به كه

الوجود واجب در صفات و ذات وحدت توانيم مي چگونه ما كه است همين مشكل مسأله الوجود واجب صفات درباب : پاورقي

مقابل در فرد معناي به هم و شود مي گفته جفت معناي به هم زوج. تاس جفت زوجين از مقصود - 1]. است شوهر زوجه زن و زن زوج شوهر كه [گوئيم مي زوجين شوهر و زن به االن اينكه مثل. ديگر فرد

جفت و جفت زوجين چون باشد، چهارفرد بايد زوجين باشد جفت معناي به فقط زوج اگر درحاليكه زوج. نيستند بيشتر فرد دو شوهر و زن ولي. شود مي چهارتا مجموعا و دارند فرد دو كدام هر كه شود مي جفت دو معناي به هم آيه آن در زوجين بنابراين. كنيم مي اطالق آنها از فرد هر به حاال ما را زوجه و

"نييع است ء شي فالن جفت ء شي فالن گوئيم مي. است "تا" معني به جفت. بشود تا چهار كه نيست . است او ي" تا

با و باشد تكثري مستلزم صفات آن آنكه بدون كنيم اثبات كثيره صفات الوجود واجب براي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢١

اشاعره نظر مثل گروهي: درآمدند يكديگر متناقض و متضاد فرقه دو به متكلمين كه بود جا همين از

آمدند ،بكنند خداوند صفات درباب تعديلي و وجيهيت نبودند حاضر نحو هيچ به كه اشاعره ذاتش. او ذات از جداي و است الوجود واجب ذات از غير الوجود واجب صفات كه گفتند و

سوم چيز قدرتش و چيزند يك كدام هر علمش و ذات ،ديگر چيز علمش و است چيز يك است، پنجم چيز ادهار ،است چهارم چيز حيات و است چيز يك قدرتش و علم و ذات ،است

براي ديگر دليل به يا قرآن دليل به كه صفاتي هر. ..هفتم چيز بصر و ششم چيز سمع و شعري واال ". كردند مي اثبات را صفات آن كثرت نحو به آنها ،شود مي اثبات تعالي واجب به جااين در زيادت. هستند ذات بر صفات زيادت به قائل اشاعره يعني) 1(" قائلة بازدياد احديت از واقع در اشاعره. هستند باذات صفات مغايرت به قائل آنها. است مغايرت معني و ذات احديت ما كه گفتند و كردند قبول كثرت نحو آن به را صفات و پوشيدند چشم ذات

،نداريم قبول را صفات و ذات احديت ولي ،است درست ذات احديت ،نداريم قبول را صفات . ندارند احديت يكديگر با صفات و ذات

معتزله نظر اينكه وبراي. كردند نفي را صفات و آمدند ناچار ،بودند حساس احديت به نسبت كه معتزله قادر و نيست عالم الوجود واجب ذات كهنگفتند ،باشند كرده نفي بطورمطلق خواستند نمي

هستند آگاه كه جوداتيمو در االن كه معنائي اين به علم گفتند بلكه ،نيست حيو نيست خود ذات مرتبه در الوجود واجب ذات. است ممكنات مختصات از شكل اين به ،رود مي بكار و علم كه بگوئيم بايد ،شود مي مترتب صفات اين آثار ذاتش بر ولي ،است صفات اين فاقد

عمل عالم يك مانند كه است ذاتي او ذات ولي ،است ممكنات صفات از حيات و قدرت حرف اين. كند مي عمل قادر يك مانند و كند مي

: پاورقي ]. المتكلمين اقوال ذكر غررفي الثانيه، الفريده الثالث، المقصد سبزواري، حاجي مرحوم منظومه[- 1 گردد برمي صفات واقعي نفي به آخر در ،دهند نسبت خداوند به اگر هم صورت همين به را

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٢

صواب نظريه ذات يعني ،دارند عينيت صفات و ذات ،دارند وحدت صفات و ذات كه است اين سوم نظريه يعني. هست واقعا هم لمع مصداق مجازي شائبه گونه هيچ بدون و حقيقة الوجود واجب حقيقت حال همان در و است قدرت حقيقت حال همان در و است علم حقيقت ذاتش معنا يك به هم ممكنات در حتي كه. هستند اموري حيات و قدرت و علم. است حيات هيچ ولي كنيم فرض ممكنات در آنها براي كثرتي بتوانيم فرضا هم اگر و ندارند كثرت آن يعني ،باشند داشته حقيقت يك همه الوجود واجب ذات مرتبه در كه ندارد مانعي

قدرت حقيقت هم و است حيات حقيقت هم و است علم حقيقت هم واحد آن در حقيقت ذات يك. است بصر حقيقت هم و است سمع يقتحق هم و است اراده حقيقت هم و است است فلسفه خوب و عالي يخيل مسائل آن از يكي اين. است حقايق همه عين واحد آن در . بشود حل كم كم تا شد وارد آن در دقيق و حساب با بايد كه

در .]حكما ونظريه [معتزله به منسوب نظر ،اشاعره نظر: داشتيم نظريه سه اينجا در پس حرف كه شود مي معلوم شده منتشر آنها از بيشتري آثار كه اكنون ،معتزله نظر مورد

و هست معتزله درباره ما كتابهاي در كه آنچه ولي. گردد برمي سوم ريهنظ به تقريبا معتزله يك كدام معتزله عقيده گويم نمي درصد صد حاال من. است دوم نظريه همان كنند مي نقل . است اينها از

البالغه نهج در صفات و ذات وحدت گاه جمله بعدآن و قبل به و جمله همان و باشيم ما اگر كه هست البالغه نهج در اي جمله در. صفات نفي يعني ،شود مي فهميده جمله آن از معتزله به منسوب نظريه همان نكنيم : خوانيم مي چنين البالغه نهج خطبه اولين

و ، العادون نعماءه يحصي ال و ،القائلون مدحته يبلغ ال الذي هللا الحمد « "

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٣

ليس الذي ،الفطن غوص يناله ال و ،بعدالهمم يدركه ال الذي ،المجتهدون حقه يؤدي ال ".. .”موجود نعت ال و محدود حد لصفته : فرمايد مي بعد جمله چند در آنگاه

كمال و ،توحيده به التصديق كمال و ،به التصديق معرفته كمال و ،معرفته الدين أول « ،لموصوفا غير أنها صفة كل لشهاده ،عنه الصفات نفي االخص كمال و ،له االخالص توحيده

،ثناه فقد قرنه من و ،قرنه فقد سبحانه اهللا وصف فمن ،الصفة غير أنه موصوف كل شهاده و فقد اليه أشار من و ،اليه أشار فقد جهله من و ،جهله فقد جزاه من و ،جزاه فقد ثناه من و

)1(.. .”عده فقد حده من و ،حده

غير أنها صفة كل لشهاده ،نهع الصفات نفي االخالص كمال و « ": فرمايد مي كه آنجا. بشويم صفات نفي به قائل بايد و كند مي تأييد را معتزله نظر كه رسد مي بنظر " ”الموصوف

اين السالم عليه علي حضرت مقصود كه فهميم مي كنيم توجه اگر قبل جمله چند در ولي كه كسي آن " ”محدود حد لصفته ليس الذي « ": فرمايد مي آنجا اينكه براي. نيست كه آنچه. كلي بطور را صفت نه كند مي نفي را محدود صفت يعني. ندارد معين حد صفتش صفت نه ،است متناهي صفت ،است محدود صفت دارد منافات الوجود واجب باذات

وگرنه. است محدود صفت همان است مغاير موصوفش با كه صفتي آن. غيرمتناهي كه وقتي پس. باشد آمده يكديگر متناقض لهجم دو سطر يك فاصله در كه شود نمي با بشر كه صفتي زيرا. است محدود وصف منظور " ”سبحانه اهللا وصف فمن « " فرمايد مي . كند مي توصيف محدوديت به كند مي توصيف آن

مطلب همين به اشاره ،" )2(”يصفون عما اهللا سبحان « " كه داريم هم قرآن در: سؤال ؟است

:يپاورق

.اول خطبه البالغه، نهج -1 .91 / مؤمنون -2

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٤

. است همان ،بله: استاد محدود از را خود ذهن تواند نمي كند توصيف را خدا بخواهد كه چه هر بشر كه است اين

وصفي هر از بعد جهت همين به. كند مي توصيف محدود نحو به بنابراين و سازد خارج من توصيف. گويم مي تو توصيف در من كه آنچه از تري منزه تو " اهللا سبحان " گويد مي

همين. كنم مي توصيف محدود صفات يك با ترا و محدودم من و است خودم فهم درخور هم جا يك در ،")1( ”يصفون عما العزه رب ربك سبحان « ": فرمايد مي قرآن در كه است توصيف كه هستند ديافرا آن خدا مخلص عباد " )2(”المخلصين اهللا عباد اال « " كه دارد توصيف دارد آنها زبان به كه است خدا اين ،نيست خودشان توصيف ديگر آنها عباد كه آنجا در اما. كرد توصيف شود نمي آيد مي ميان در " من " پاي كه آنجا. كند مي

از (خدا كه آنجا مثل. كند مي توصيف كه است خدا واقع در كنند مي توصيف را خدا مخلص و فهم و اراده با كه نيست انسان يك ديگر آنجا ،" اهللا أنا اني « " گويد مي) سانيان زبان " من ". ندارد وجود " من " اين ديگر انسان آن در. بگويد را اين خودش " من " و درك

. شود مي المخلصون عباداهللا از شخصي چنين. است حق او را معتزله نظر كه كنيم خيال و كند يجادا تفاهمي سوء نبايد البالغه نهج جمله آن بنابراين

: است دليل دو به اين. كند مي تأييد حد لصفته ليس الذي « ". است فرموده قبل جمله در گفتيم كه دليل همين به يكي

بعد جمله در آنچه پس. كند مي نفي را محدود صفت و كند مي صفت اثبات كه " ”محدود . است محدود صفت شده نفي هم

آنچنان كند توصيف را خدا نيست قادر كلي بطور بشر كه قرآن در است منطقي اين بعالوه ،صفات نفي معني است اين ، نيست محدوديت از خالي وقت هيچ بشر توصيف. هست كه محدوديت آن در كند مي توصيف انسان آنكه. كند مي توصيف دارد انسان كه صفاتي نفي

. بشود منتفي بايد آن ،هست گونه هر نفي و ذات احديت حفظ با خواهند مي و. كنند بيان را سوم نظر واهندخ مي حكما اثبات را الوجود واجب صفات حقيقت ،الوجود واجب ذات مرتبه در كثرتي :يپاورق

.180 /صافات -1 .40 /صافات -2

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٥

صفات اين و. هست الوجود واجب ذات در مجاز شائبه هيچ بدون و واقعا صفات آن كه ،كنند . نيست كثرتي گونه هيچ مستلزم واجب در ولي است كثرت مستلزم الوجود ممكن رد

گردد برمي نهاية الوجود واجب در صفات اين كه است اين سخنشان او امثال حكماي و شيخ هر. شود مي كثرت مستلزم صفات اين كه است الوجود ممكن در ،سلبها يا و اضافات به

صفت يك انتزاع منشأ خود نقصي سلب هر و ،باشد نقص سلب بايد الوجود واجب در سلبي اينكه يا. باشد كثرت مستلزم آنكه بدون كند مي صدق آنجا در حقيقة صفت آن كه است چون ،است بالمانع الوجود واجب در نيز نسبت و اضافه. است نسبتي و اضافه صفت آن

مخلوقيت و خالقيت و لوليتمع و عليت مثل. كند مي پيدا اضافه اشياء به هم الوجود واجب ذات در تكثري هيچگونه اينكه بدون است نسبتي خودش هم اوليت. هستند نسبتهائي كه

هو و ء شي كل وجود اليه ينتهي و واحد هو گوئيم مي كه همين. بشود پيدا الوجود واجب نارك چيزي ما كه نيست الزم يعني. هواالول كه است اين معني به االشياء كل علي مقدم الوجود واجب كونه. كند صدق او بر اوليت تا كنيم عالوه چيزي او به و بگذاريم الوجود واجب غيره و هواالول الذي المعني هذا مصحح وهو االشياء كل انتهاء كونه و واحدا كونه و بذاته مايطلبه هو و االشياء كل غاية هو كه اعتبار اين به هست هم آخر او كمااينكه ،بأول ليس ذات در كثرتي اينكه بدون هست هم آخر او گفتيم پيش فصول در چنانكه. االشياء كل

. بيايد الزم واجب

. است الوجود واجب اثبات است مهم آنچه واقع در: سؤال شما اگر كه رياضي براهين مثل. است بعدي براهين مبدأ كه معنا اين به است مهم: استاد

نيز اينجا در. كنيد مي استفاده ديگري امر اثبات براي بمطل آن از كرديد ثابت را مطلبي ديگر مسائل پايه را اينها و گردانيد ثابت را او وحدت و كنيد اثبات را الوجود واجب اول بايد .دارد نزديكتري راههاي يك مالصدرا فلسفه در نيز اينها البته. دهيد قرار

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٦

متن توضيح و شرح كان و ،الوجود واجب ء شي االن لك ثبت فقد. الوجود الواجب للمبدأ االولي الصفات في فصل ء شي فال ،ء شي رتبته في اليشاركه واحد الوجود فواجب ،واحد الوجود واجب أن لك ثبت و ،ء شي لكل الوجود وجوب مبدأ فهو ،الوجود واجب سواه ء الشي واذ الوجود واجب سواه

والنعني. أول فهو وجوده من فوجوده غيره ء شي كل كان واذا ،بواسطة أو أوليا ايجابا يوجبه اعتبار به نعني بل ،وجوده وجوب به يتكثر حتي وجوده وجوب الي ينضاف معني باالول . غيره الي اضافته

ء شي االن لك ثبت فقد " گويد مي كرده اثبات را الوجود واجب مقاله همين در چون بحث ضرورت و امكان درباره كه آنجا ،كتاب ابتداي در را وحدت بحث ولي. " الوجود واجب

خواص در. كردند بيان الوجود واجب وحدت براي چهاربرهان و آوردند كردند مي وحدت الوجود واجب خواص جمله از كه شد گفته كرديم مي بحث كه هم الوجود واجب لك ثبت وكان " گويد مي اينجا در جهت همين به. نيست سازگار كثرت با وجوب و است برهان حكم به اش الزمه ،شد مبدأ يك به منحصر وجود كه وقتي. " واحد الوجود واجب ان به ديگر اشياء و است چيز هر وجوب مبدأ او. شود مي منتهي او به اشياء همه كه است اين

را اشياء وجود كه است او. بالغيرند الوجود واجب همه يعني ،ند الوجود واجب او سبب مع وجودش است او غير چه هر شد ثابت كه وقتي. كند مي ايجاب بواسطه يا بالواسطه معنائي اول از ما منظور كه گويد مي. است اول او پس است او وجود از واسطه بال يا الواسطه بلكه ،كند پيدا تكثر واجب وجود صورت اين در تا شود عالوه وجود وجوب به كه نيست مثال. شود پيدا ثانويت و اوليت است ممكن سنجيم مي غير به نسبت را چيزي يك ما وقتي ،نوزده بقيه و آورد مي بيست نمره يكي. دهند مي امتحان آموز دانش اي عده كه كنيد فرض

او اوليت اين. ناميد مي اول آورده بيست كه را آموزي دانش شما. آن مانند و هفده ،هيجده صدق ديگران بر و كند مي صدق او بر اوليت حاال كه شده اضافه او بر چيزي آيا ؟چيست

صحيح صددرصد را جوابها و داده انجام عمل يك او كه نيست اين جز او اوليت ؟كند نمي اوليت اين ديگران و او ميان مقايسه با يعني. اند نكرده كاري چنين ديگران و است نوشته اي مقايسه معناي يك اين پس .آيد مي بدست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٧

مقايسه ديگر ء شي فعل با ء شي يك فعل ديگريا ء شي با ء شي يك وجود كه وقتي. است مفهوم تا كنيم اضافه او بر چيزي باشد الزم اينكه بدون. شود مي انتزاع اوليت مفهوم ،شود . بكند صدق او بر اول

صدق جديد معناي تا [شود كم يا افزوده چيزي بايد كه است چنين ديگر امور از بعضي گرم بخواهد باشد سرد يا شود سفيد بخواهد شود مي ناميده سياه كه ء شي يك المث .]كند نيز عدد. بيفزائيم او بر را گرمي يا سفيدي و كنيم زايل او از را سردي يا و سياهي بايد شود

. شود بعالوه تا دو اينكه مگر. شود نمي تا دوازده مقايسه با ء شي تا ده وقت هيچ. است چنين تاي ده همان ديگر اين ،شد تا بيست و كرديم نصفه را تا ده اين از يك هر اگر اينكه يا و

از اضافيه معاني اما. شود كم او از عدد دو كه شود مي تا هشت وقتي تا ده اين. نيست اول ،است اينجا كه صوتي ضبط همين مثال. شود مي انتزاع معنا يك مقايسه با ،نيست قبيل اين . گرفته قرار آن برروي فرش اين با مقايسه با و ،گرفته قرار آن زير رد سقف با مقايسه در

آيا برداريد اين روي از و كنيد خراب را سقف يا ببريد بيرون اينجا از را ضبط شما اگر حال اين مثال اينكه يا. نيست چنين ،نه ؟است شده كسر او از چيزي نيست سقف زير كه اكنون صفت اين و كند مي صدق او بر تحت عنوان بنابراين و است من دست زير اكنون كتاب از كتاب اين و دارم برمي را دستم من. است من دست زير كتاب اين كه هست او براي واقعا اين كه اكنون آيا ؟كند مي صدق او بر تحنيت صفت هم باز آيا. شود مي خارج من دست زير

شيئي اين ؟است بوده چه پس. خير ؟تاس شده كم آن از چيزي شود نمي حمل او بر صفت مقايسه در مثال كه بود آورده بوجود معادالتي و وضع اينجا در آن بودن ،بود جا اين در كه قرار دورتر دست اين و بود نزديكتر مركز آن به ،دست اين به نسبت ،زمين مركز با

ما كه وقتي. آن روي بر دست و است زير در كتاب كه گفتيم جهت همين به. گرفت مي كتاب در تبديلي و تغيير ولي است كرده حركتي دست كه است درست داريم برمي را دست . است شده عوض نسبتش و وضع ،است نشده پيدا

او ذات بر چيزي بايد كند صدق چيزي بر صفتي بخواهد جا هر كه نيست چنين بنابراين . نمايد صدق صفت آن تا شود عالوه شما مگر ؟است بسيط الوجود واجب ذات گوئيد مي شما چطور: دبگوي كسي است ممكن و ذاتش پس ، است اول كه است چيزي پس ؟است اول الوجود واجب ذات گوئيد نمي

اينجا در بنابراين. ديگر امر يك بودنش اول و است امر يك حقيقتش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٨

. نيست واحد او و شد پيدا تركيب واحد و باشد الوجود واجب كه همينقدر. است مقايسه معني به اوليت كه است اين جواب . شود انتزاع اوليت كه است كافي. باشند شده صادر او از موجودات همه و باشد

؟چه معلول و علت مورد در: سؤال . فعل براي است مبدئيت عليت. است جور همين هم عليت: استاد

. است شده كم علت از چيزي نباشد معلول بگوئيم اگر اما: -

وجود معنا دو عليت درباب. كنيد مي مطرح شما كه است خوبي بحث اين اتفاقا ،نه: استاد : دارد به و است او در كه كمالي آن و است علت كه جهت آن از را علت كه هست وقت يك

عين كمال آن صورت اين در. گيريم مي نظر در ،است معلول اين مبدأ كمال آن موجب محال كمال آن وجود با كمااينكه ،شود سلب او از كمال آن هك است محال و ،است ذاتش بگيريد او از را معلول كه كنيد فرض شما اگر حال اين در. نشود صادر او از معلول كه است امر فرض اينكه عين در و ،ايد كرده را محالي امر فرض ،نگيريد او از را عليت كمال ولي

فعال - فرض اين در - عليت انتزاعي مفهوم. است نشده كم چيزي او از هم باز است محالي محال ذاته حد في امر اين البته. دارد وجود او در عليت كمال آن ولي ندارد وجود اينجا در

. است منشأ واجب در كه را كمالي كه وسيله اين به بگيريم او از را معلول كه كنيم فرض اگر اما

چون ،بگيريم او از را ذاتش كه است اين با ويمسا امر اين ،بگيريم است معلول آن عليت . است يكي ذاتش با كمال آن صرف وحداني ذاته أن و ،الوجوه من بوجه اليتكثر الوجود واجب أن بينا بل قلنا اذا أنا علماو

،وجودات الي اضافه له تقع ال و ،وجودات عنه اليسلب أيضا أنه بذلك نعني فال حق محض كل الن ذلك و. يمكن ال هذا فأن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٢٩

من نوع الموجودات الي موجود لكل و ،كثيره مختلفة الوجود من أنحاء عنه فيسلب موجود الذات وحداني انه بقولنا نعني لكنا ،وجود كل عنه يفيض الذي خصوصا و ،النسبة و االضافة للذات لوازم فتلك كثيره سلبية و ايجابية اضافات تبعته ان ثم ،ذاته في كذلك أنه اليتكثر . لها) 1 (أجزاء ال و للذات مقومة ليست و ،الذات وجود بعد توجد ،للذات معلولة " حق محض صرف " صورت به توانيم مي را " حق محض صرف وحداني ذاته أن " عبارت

آن وجود يعني. است درست صورت سه هر در كه بخوانيم هم " الحق محض صرف " يا به است ممكن نيز و. شود مي اطالق او بر حق ،تاس حق محض صرف وحداني وجود واجب گوئيم مي كه سخن اين يعني " حق ،محض صرف وحداني ذاته وأنه ": بخوانيم صورت اين .نيست او بر ايرادي و است حقي و درست حرف است محض صرف وحداني او

الوجود واجب در اضافات و سلوب شيئي هيچ با پس ،است الذات وحداني و الذات احدي الوجود واجب چون كه نكنيد خيال وجود الاقل آنكه حال. شود نمي سلب او از هم شيئي هيچ و كند نمي پيدا هم اضافه

از ء شي اين وجود يعني ،بهذا ليس الوجود الواجب گوئيم مي و شود مي سلب او از ممكنات . شود مي سلب او همين و كنيم مي سلب را چيزها ليخي الوجود واجب از ما كه شود گفته است ممكن باز

ليس ،بهذا ليس ،بهذا ليس گوئيم مي وقتي. باشد واجب در كثرتي از بايد مختلف سلبهاي ذاتش در كثرتي بايد پس ،كند مي صدق او بر سلوب اين همه كه است معنا اين به. ..و بهذا . باشد انسان به ؟ است رتيكث موجب سلب صرف الوجود واجب غير در مگر كه است اين جواب

از ؟است كثرتي موجب اين آيا. بهذا ليس ،بهذا ليس ،بحمار ليس ،بفرس ليس گوئيم مي داريم اينجا ما كه كتاب همين از( .شود مي سلب ديگر وجودات تمام وجودي هر ،پتو اين ،اطاق اين ،شود مي سلب داريم عالم در كه اشيائي يرمتناهيغ

: پاورقي . است نسخه از اشتباه احتماال. باشد جزء بايد است غلط اجزاء - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٠

غيرمتناهي كتاب اين در كه كند مي اقتضا سلبها اين آيا. شود مي سلب او از همه كتاب آن كه سلب ؟است سلبها اين موجب چيزها غيرمتناهي آن كه باشد داشته وجود چيزهائي وجه هيچ به الوجود واجب از ديگر ءاشيا سلب بنابراين. كند نمي اقتضا اشياء در را كثرتي . نيست كثرتي مستلزم

سلوب از بعضي و است كثرت مستلزم سلوب از بعضي كه گويم مي ديگر جاي در بعد البته آخوند و بوعلي كلمات در كه است عالي خيلي اي نكته اين مخصوصا. نيست كثرت مستلزم

هست الوجود واجب درباره كه هائيسلب تمام كه است اين آن و ،هست حكما اين امثال و اگر. است ايجاب سلب است ديگر اشياء درباره كه سلبي. گردد برمي سلب سلب به آخرش شما واقع در كه است اين دليل به ،نيستم شما من كه. كند مي صدق سلب اين من درباره. شده سلب من از اثباتي امر يك يعني ،است شده سلب من از كمال اين كه هستيد كمالي

او از سلبي هر كه الوجود واجب ذات مگر هست ديگر موجودات همه درباره امر اين گويند مي كه است اين. فقدالفقد به گردد برمي او در فقداني هر و ،سلب سلب به گردد برمي

است آن از اجل او كه آنچه تمام يعني. گردد برمي جمال به جالل الوجود واجب در از بعد. شوند مي سلب او از آنها بنابراين و ،است ضدالكمال و ضدالجمال كه است همانهائي

كه كماالت آن تمام " االشياء كل الحقيقة بسيط " كه رسند مي قاعده اين به كه است اين از كه است مطلبي اين البته كه ،كند مي صدق الوجود واجب براي هست اشياء همه در

. تاس باالتر دوره آن و شيخ فلسفه ذات مرتبه در. نيست او در هم سلب و اضافه كه نيست اين الذات احدي از ما مقصود پس

.]باشد او در سلب و اضافه كه [ندارد مانعي ذات بر زائد مرتبه در ولي ،نيست او در تكثري . نيستند وجه هيچ به هم ذات جزء ،نيستند ذات مقوم سلوب و اضافات اين

اشكال يك طرح . غيرالنهاية الي يذهب و ،أخري اضافة أيضا فلها معلوله تلك كانت فان: قائل قال فان االضافة أن نبين أن أردنا حيث ،هذاالفن من المضاف باب في حققناه ما يتأمل أن نكلفة فانا

. شكه انحالل ذلك وفي تتناهي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣١

كه بحثي به را جواب قلت ان بيان از بعد و. كند مي مطرح را قلتي قلت ان اينجا در شيخ اينكه به گويد مي] اشكال بيان در. [دهد مي احاله كرده بيان مفصل بطور ديگر جاي در

الوجود واجب ذات مورد به نسبت و اضافات كه ايد گفته الوجود واجب ذات درباره شما و ،باشد اي اضافه اشياء و د الوجو واجب ذات بين كه نيست اشكالي و است معقول و درست

واقع در و شود مي انتزاع فعل مرتبه از اضافه اين و هست اي اضافه چنين ومخلوقات او بين آن ،الوجود واجب فعل گرفتن نظر در بدون كه است صفاتي از يعني است فعل صفات از

نظر در با يعني ،است فعل صفت خالقيت. عليت و خالقيت مثل. نيست انتزاع قابل صفت درنظر با كه فهميديم و ديديم كه هم را اوليت. است صادق او بر صفت اين فعلش گرفتن اين اشكال. ناميم مي فعل صفت هم را اين لذا و كند مي صدق اوليت كه است غير گرفتن خود به كالم نقل توانيم مي ما اينكه براي. آيد مي الزم تسلسل صورتي چنين در كه است پس. باشد مي الوجود واجب فعل منزله به و است فعل صفات از هم اضافه خود ،كنيم اضافه اين به كالم نقل دوباره. باشد داشته وجود اي اضافه يك هم الوجود واجب و اضافه بين بايد

.]يابد مي ادامه تسلسل اين و [كنيم مي اضافه

اشكال حل ضافها. ايم كرده حل را آن خودش محل در ما و اند گفته مضاف درباب كه است اي شبهه اين

ء شي بين بگوئيم بتوانيم تا باشد طرفين وجود از مستقل كه ندارد وجودي خودش از اساسا از غير ديگري مورد به ،ببينيد. است حرفي معني واقع در اضافه. است اي رابطه هم اضافه و

نسبتي قيام و زيد بين اينجا در ما ذهن. است قائم زيد گوئيم مي: كنيد توجه الوجود واجب يك. دارد تفاوت " قيام " و " زيد " تصور با و است تصديق يك اين زيرا ،كند مي راربرق

يك صورت به وقت يك و داريم تصور دو صورت به را " قائم " يا " قيام " و " زيد " وقت و نسبت و رابطه يك پس. است قائم زيد گوئيم مي و كنيم مي برقرار رابطه آنها بين تصديق ؟ندارد يا دارد وجود رابطه اين آيا: بگويد كسي است ممكن. است قيام و دزي بين اي اضافه رابطه زيد با هم رابطه خود پس كه گويد مي او صورت اين در. دارد وجود بگوئيم بايد ناچار و قيام بين و باشد اي رابطه يك بايد زيد و رابطه بين پس. دارد رابطه قيام با هم و دارد كه رويم مي رابطه رابطه سراغ به آن از بعد. باشد ديگر اي رابطه بايد هم رابطه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٢

سلسله اين. باشد اي رابطه زيد و رابطه آن بين نيز و رابطه اين و رابطه آن بين بايد . رود مي پيش غيرالنهايه الي

و قيام وجود همان وجودش. ندارد مستقلي وجود اساسا اضافه خود كه است اين جوابش انتزاع را مفهوم اين ذهن يكديگر با زيد وجود و قيام وجود مقايسه از. تاس زيد وجود در انتزاعشان منشأ كه. هستند انتزاعي مفاهيم از ،مفاهيم جور اين ديگر عبارت به. كند مي

شيخ البته. است انتزاعشان منشأ وجود عين وجودشان يعني. خودشان نه ،دارد وجود خارج .نكرده بحث اينجا در را بيان اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٣

انيته ماهيته الحق هو " گويند مي كه است اين كنند مي ذكر الوجود واجب ذات براي كه) 1 (احكامي جمله از

" له الماهية " گويند مي ديگر تعبير به و " محض وجود هو " ،" صرف وجود شاطراف در بعد و كنيم مي بيان ،شده بيان اينجا در كه صورتي به اول را مطلب اين ما

. دهيم مي توضيح بيشتري مقدار

ماهيت بر وجود زيادت ماهيت بين فرق آمد كتاب اوايل در كه مطالبي و گذشته بيانات در شما كه گويند مي شيخ

: دهيم مي تشخيص حيثيت دوو معني دو ممكنات در كه دانستيد نيز و ،دانستيد را وجود و ديگر حيثيت و. ناميم مي چيستي و ماهيت را آن كه است حيثيتي همان اول حيثيت از تعريفي كه اشيائي درباره ما دليل همين به و. ناميم مي هستي را آن كه است حيثيتي

كنيم مي شك) شناسيم مي را ماهيتشان و (داريم آنها

: پاورقي . نه يا بناميم صفت را آن توانيم مي آيا كه دهيم مي توضيح بعدا - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٤

يعني ؟ندارد يا دارد وجود روح ؟ندارد يا دارد وجود ماده آيا ثالم. نيست يا هست آيا كه و كنيم مي بحث داريم را تعريفش كه چيزي آن مورددر بعد و داريم اشياء از تعريفي

ء شي تعريف منزله به كه است همان ماهيت. ندارد يا دارد وجود ء شي آن آيا كه پرسيم مي . است نيستي براي موضوع وقتها گاهي و است هستي براي موضوع وقتها گاهي كه ،است و واضح مفهوم كه هم هستي. ندارد وجود ء شي آن يا دارد وجود ء شي اين گوئيم مي

فالن " يا " هست ء شي فالن " جمالت در " نيست " و " هست " تصور. دارد روشني بلكه. كند مي كدر را آن هم اي بچه هر كه است روشن و واضح اي اندازه به " نيست ء شي و. است نيستي و هستي براساس واقع در ،دارد اشياء درباره انسان ذهن كه قضاوتهائي تمام . است نيستي و هستي براساس انسان فكري قضاياي تمام از انواعي مثال ،دارد وجود انواعي ،هستيم آنها بوجود قائل دنيا در كه اشيائي ميان در

نوع از غير نوعي را اسب. ديگر انواع و سگ نوع ،اسب نوع ،انسان نوع: دارد وجود حيوان نوع يك را اسب اينكه مالك. دانيم نمي نوع يك افراد را اسب و انسان افراد ،دانيم مي انسان

يك اسب براي كه است معني همان آن مالك ؟چيست ناميم مي ديگر نوع را انسان و هر چيستي اگر واال. ديگر چيستي و تماهي انسان براي و هستيم قائل ماهيت و چيستي

در كه گفتيم مي را همان رود مي راه پا و دست چهار كه حيواني تعريف در و بود يكي دو ديگر ،نداشت معني آنها بودن نوع دو ،گوئيم مي رود مي راه دوپا روي كه حيواني تعريف از اگر پس. نداشت معني ديگر نوع به نوعي تبدل نتيجه در و ،نداشت معني عالم در انواع ماهيات تفاوت براساس [كنيم مي مطرح را انواع ثبات يا انواع تبدل و گوئيم مي سخن انواع

كيفيت به كميت تبديل از يا و گوئيم مي كيفيت يا كميت از اينكه .]است چيستيها و ارايد اند گرفته كيفيت يا كميت نام كه اموري اينكه بر كند مي داللت خود ،گوئيم مي

اين درباره حال هر به. است متفاوت كيفيت چيستي با كميت چيستي و هستند چيستي آيا ؟نيست يا هست كميت آيا ،نيستند يا هستند اينها كه شود مي حكم كيفيتها و كميتها

خارج در است منفصل كم كه عدد آيا ؟نيست يا هست است كميت از نوعي كه متصل كم نيستي و هستي مسأله پس ؟ندارد يا دارد وجود خارج در مقدار ياآ ؟ندارد يا دارد وجود آنها نوعيت مالك كه چيستي مسأله و دهيم مي تشخيص اشياء در ما كه است چيز يك ديگري چيز ،سازد مي جدا ديگر نوع از را نوع يك اشياء و است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٥

. گوئيم مي ماهيت چيستي اين به ما. است و چيستي تشخيص الوجود ممكن هر درباره و الوجود واجب زا غير ديگر ء شي هر درباره اين از هم الوجود واجب آيا ولي. است بالاشكال و بالمانع او در حيثيت دو عنوان به هستي ؟است انواع از نوعي ؟است چيزي خود ذات در هم او آيا ؟است اشياء ساير مانند جهت

هم او است شده ملحق آنها به هستي كه گردي ماهيات مانند آيا و ؟است ماهيات از ماهيتي ؟است شده ملحق او به هستي و است هستي داراي

ذات از غير ديگر اشياء همه در. شود نمي فرض چيزي چنين الوجود واجب ذات در اينكه يا. نيست معقول د الوجو واجب ذات در فرضي چنين ولي ،است معقول فرض اين الوجود واجب . كنيم تعبير بايد چگونه فرض آن از ببينيم كه ،است قولمع آنجا ديگري فرض و " الماهيةله الوجود واجب أن " كه كنند مي بيان عنوان اين با را معقول فرض اين گاهي ،" وجوده عين ماهيته " يعني " انيتة عين ماهيته الوجود واجب " كه تعبير اين با گاهي عين او چيستي و ،است او چيستي عين او هستي و وجود ،است يكي او در ماهيت و وجود كه است اين حقيقتش ،است هستي بگوئيم بايد ؟چيست او: شود سؤال اگر. است او هستي

شده عارض او بر هستي كه است چيزي كه است اين حقيقتش اينكه نه ،است هستي او . است واجب كه اند هگفت و داشته مخالف نظر كه اند بوده متكلمين مثل بعضي اينجا در البته

الكنه مجهول او ذات ولي ،است متفاوت او هستي با كه دارد ماهيتي و ذاتي هم الوجود ذات ولي ،است شناخت قابل انسان براي ديگر ماهيات و ديگر ذوات اينكه يعني. باشد مي

هستي از غير ذاتي او اينكه نه ،نيست شناخت قابل انسان براي او ماهيت و الوجود واجب او " و " چيست او " ،وجوده عين ذاته بلكه ،نيست چنين كه معتقدند حكما ولي. اردند

. است يكي دو هر " هست

اسالمي معارف در واجب نداشتن ماهيت در كه احكامي با كنند مي بيان الوجود واجب ذات براي حكما اين كه احكامي از بسياري

حي الوجود واجب " قبيل از احكامي. ستا يكسان ومدعا باشد مي يكي است آمده دين زبان لسان در كه است احكامي همان " عليم أنه " و " قادر أنه " ،"

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٦

الوجود واجب "كه نداريم حكم اين نظير تعبيري ديني لساندر ما ولي. است آمده هم دين ؟است هشد بيان مطلب اين ديگري تعبير به آيا ولي. " انيته عين ماهيته " يا " له الماهية

در. است شده گفته هم قوي خيلي زباني به ،است شده بيان مطلب اين ديگر زبان به ،بله ولي. باشد هم اينجا به نزديك حتي كه كرد پيدا شود مي زيادي عبارات البالغه نهج تعبيرات

ليس " كه است الوجود واجب الحدي مسأله همان است رسا بيشتر همه از كه تعبيري آن ماهيتي يك و ذاتي يك او براي واقع در ،چيست او گفتيم كه همينقدر زيرا. " حد لذاته گوئيم مي كه همانطور آنوقت. است محدود ماهيت آن قالب در واجب كه. ايم كرده فرض ميان در هم ديگري ذات ،است انسان ذات آن و است هوا ذات آن و است آب ذات اين

به محدود هستي يك تا كه صورتي در. باشد مي دالوجو واجب ذات كه هست عالم ذوات شد نامحدود وجودي كه همينقدر. نيست پذير امكان او براي ماهيت فرض نباشد حدي

. له الماهية كه مطلب اين با است مساوي الوجود واجب " بحث اين بگويم اينكه براي ،كردم عرض استرداد كه بود مطلبي اين

هم ديگري تعبيرات البته. شود مي مربوط اصلي چه با سالميا معارف نظر از " الماهيةله معنا همين برافاده همه و نيست يادم اكنون ولي است رساتر و صريحتر نيز اين از كه داريم . دارند داللت توضيح اينجا كه ندارد لزومي گفتيم كالم ابتداي در ما كه توضيحي بنابر گويد مي شيخ

شما كه گويد مي. باشد مي ماهيتشان از غير ذاتشان اشياء كه كنيم بيان و دهيم بيشتري واجب هو ذات " بگوئيد اينكه يكي: باشيد داشته الوجود واجب از انيدتو مي تصور دوگونه ء شي دو دوم تصور اين در. " جود الو وجوب له عرض ذات " بگوئيد اينكه ديگر و " الوجود. است الوجود ممكن كه ذاتي مثل. شده پيدا او يبرا وجود وجوب كه ذاتي: است شده تصور است ديگري چيز وجود امكان و است چيز يك خودش است الوجود ممكن كه ذاتي شود مي گفته اول تصور در اما. است تصور جور يك اين. دهيم مي نسبت ذات آن به ما كه

له عرض ذات اينكه نه ،الوجود وجوب عين هو ،الوجود وجوب هو ذات ،الوجود واجب هو ذات . الوجود وجوب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٧

انيته ماهيته بيان در شيخ تنظير گاهي: است گونه دو واحد از شما تصور: گويد مي و كند مي ذكر تنظيري اينجا در شيخ ،واحد درخت ،واحد انسان مانند ،است وحدت داراي كه چيزي يعني واحد از شما تصور

گاهي ولي. باشد واحد كه ذاتي يعني احدو از منظورتان وقتها گاهي پس ،واحد گردوي كه آنجا. است واحد عدد منظورتان ،است واحد و وحدت خود ،واحد از منظورتان وقتها معناي اما ،داريد واحد شما هم آنجا ،دو عدد مقابل در است واحد عدد ،واحد از شما تصور عين شخود كه است چيزي بلكه ،است وحدت داراي چيزي كه نيست اين واحد آن

. است وحدت ،است وحدت به متصف كه است ذاتي ما منظور گاهي: است دوگونه واحد از ما تصور پس معني به واحداز تصورما وقتها گاهيو. است ديگري چيز يا درخت يا انسان مثال ذات آن كه

. است ديگر اعداد مبدأ كه خاص عدد همان يعني ،است وحدت عين خودش كه است ذاتي نظر اختالف چيست عالم مبدأ اينكه درباب گويد مي و كند مي تكميل را تنظير ينهم شيخ واحد را عالم مبدأ كه هم آنهائي. كثير بعضي و دانند مي واحد را عالم مبدأ بعضي. است واحد چيز آن كه نند دا مي چيزي را عالم مبدأ كه كساني: باشند مي گروه دو خود. دانند مي

،داند مي آب را واحد آن و است قائل مادي واحد مبدأ يك جهان براي هك طالس مثل ،است را عالم مبدأ هم فيثاغورث. كثير ذات يك نه است واحد ذات يك عالم مبدأ او نظر از پس را عالم مبدأ كه طالس. است تا دو گويد مي طالس كه واحدي با او واحد اما داند مي واحد خود فيثاغورث و ،است وحدت به متصف چيز آن كه است چيزي منظورش داند مي واحد خود كه گويد مي ،شمارد مي عالم مبدأ خودش عددي مفهوم همان به را واحد بماهو واحد فيثاغورث گوئيم مي كه است اين. است عالم مبدأ واحد عدد خود ،است عالم مبدأ عدد مبدأ است واحد به متصف كه را ذاتي طالس ولي داند مي عالم مبدأ را واحد بماهو واحد . شمارد مي عالم كه گوئيم مي ،باشد گونه دو واحد درباره تواند مي ما تصور چگونه كه شد معلوم كه حال تصور همانگونه را واجب اينكه يكي: باشد گونه دو تواند مي هم الوجود واجب درباره ما تصور ،است وجود وجوب به متصف كه است ذاتي ،دارد رتصو واحد مبدأ در طالس مثال كه كنيم بگوئيم اينكه ديگر. ايم شده قائل ماهيت الوجود واجب براي كه است چنين بيان اين معناي ،الوجود واجب هو حيث من الوجود واجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٨

عدد به آنجا در كه همانطور يعني. است الوجود واجب خودش ،وجود وجوب نفس همان الوجود واجب ،است الوجود واجب كه جهت آن از هم الوجود واجب به گوئيم مي واحد وحدت

عين ذات خود ،نيست باشد وجود وجوب به متصف كه ذاتي ديگر صورت اين در. گوئيم مي . است وجود وجوب گويند مي ازاينكه حكما مقصود كه كرديم بيان و ،كرديم روشن را تصور دو ما اينجا تا پس

بتوانيم تا ،باشد مي چه ،له الماهية الوجود اجبو يا ،است او انيت عين الوجود واجب ماهيت . برويم مطلب برهان سراغ به بعدأ

امروز اصطالح در مطلق وجود زبان در. نظربگيريد در شود مي بيان امروزيها زبان در كه را ديگر مطلب يك اينجا در

هم قدما بيرتع در كمااينكه ،مطلق ذات يعني الوجود واجب كه شود مي گفته گاهي امروزيها به ،نيستند قائل الوجود واجب در وجود مغاير ذاتي به قدما. است آمده مطلق ذات احيانا وجود عين ذاتش چون] آيد نمي پيش اشكالي [مطلق ذات بگويند اگر هم جهت همين . است مطلق وجود همان منظور و است

ما هستي و مطلق وجود تو نما ها هستي عدمهائيم ما خواهند مي اگر و. است معنا يك منظورشان بگويند مطلق وجود يا مطلق ذات قدما اگر پس حال ،ندارد وجود ندارد ماهيت كه ذاتي كه است اين مقصودشان كنند انكار را مطلق ذات اينها. باشند داشته قبول را الوجود واجب چه و باشند الوجود واجب منكر گروه اين چه در وجود به متصف ذات بايد شما را موجودي هر ،دارد ماهيت دارد وجود چه هر گويند مي نقطه پس. بگيريد نظر در وجود وجوب به متصف ذات بايد هم را الوجود واجب ،بگيريد نظر

كه هستند كساني ،بودند الوجود واجب بودن مطلق به معتقد قديم در كه كساني مقابل پس. است بودن محدود گفتيم چنانكه هم ماهيت هالزم. قائلند ماهيت الوجود واجب براي . است بودن نامحدود معني به قدما اصطالح در مطلق يكي امروزيها اصطالح در مطلق با قدما اصطالح در مطلق آيا كه كنيم روشن خواهيم مي

؟چيست در اختالفشان كند مي فرق اگر و ،دارد فرق يا است مقابل در نه است نسبي مقابل در مقصودشان. برند مي بكار را مطلق اصطالح وقتي امروز

مطلق ء شي يك گوئيم مي وقتي كه معنا اين به ؟چطور. ماهيت ذي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٣٩

بر و مكانها و زمانها همه در و شرايط همه در و حال همه در كه است اين معنايش ،است زمانها همه در كه نيست اين معنايش است نسبي بگوئيم اگر اما. است موجود او تقدير هر موجود زمان اين در بلكه. است موجود مكانها همه در و حوالا همه در و شرايط همه در و

اين در ،معدوم ديگر مكان در و است موجود مكان اين در يا ،معدوم ديگر زمان در و است شرايط همين شرايط از مقصودشان هم امروز. معدوم ديگر شرايط در و است موجود شرايط

وجودش بگيريد نظر در كه را موجودي هر يعني. است آن مانند و طبيعي شرايط و انيزم وجود شرط به است موجود ،نيست مكاني و زماني شرايط از و مكان و زمان از بالشرط

اين به نسبت است موجود يعني نسبي وجود. شرط آن عدم با است معدوم و ،ديگر ء شي است معدوم و مكان اين در است موجود ،ديگر زمان در ستا معدوم و زمان اين در و زمان قدماي اصطالح در و ،است نسبي مقابل در مطلق امروزيها اصطالح در پس. ديگر مكان در . است داشتن ماهيت مقابل در مطلق ما

دو اين آيا ؟مطلق دو اين ميان است نسبتي چه كه بپرسيد اينجا در شما كه است ممكن يكي يا ؟گردند برمي يكديگر به اينها اينكه يا ؟است يكديگر از مستقل حرف دو اصطالح ؟است وسيعتر ديگري از مفهومش

هر زيرا. امروزيها اصطالح در مطلق از است اعم قدما اصطالح در مطلق كه كنم عرض محض وجود تواند ونمي است دار ماهيت امر يك ناچار گويند مي نسبي اينها كه را وجودي

و نيست نسبي معنا اين به كه اموري همه همچنين و. است وجود به متصف اتذ ،باشد كه است ممكن و باشد داشته ماهيت است ممكن: است قسم دو بر خود. باشد مي مطلق موجود زمانها همه در - امروزيها معناي به - مطلق ء شي يك يعني. باشد نداشته ماهيت ولي نباشد هم شرايط اين از شرطي هيچ به مشروط و باشد موجود مكانها همه در و باشد

وجودشان مجرده عقول امروزيها عقيده بنابر. باشد ماهيت ذي حال عين در كه است ممكن زيرا نيست مطلق آنها وجود قدما عقيده بنابر اما. است مطلق آنها وجود و. نيست نسبي اصطالح به مطلق غير پس. وجودند به متصف ذات هم آنها يعني ،هستند ماهيت داراي كه را آنچه هم و شود مي شامل را امروزيها اصطالح به مطلق هم: است قسم دو بر قدما . نامند مي نسبي امروز نفي را الوجود واجب خواهند مي تنها نه است نسبي چيز همه گويند مي امروز كه آنچه تمام اينها يعني .كنند مي نفي را مكاني غير و زماني غير موجود هر بلكه ،كنند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٠

و مقيد و مكاني حد به محدود و زماني حد به محدود كه دانند مي موجوداتي را وجود چيزي يعني. شود مي ماترياليسم همان معنايش ،باشد چنين اگر. باشد شرائط به مشروط ،باشد داشته بينشي چنين يك كسي اگر. باشد نداشته وجود مكاني و زماني امور ماوراي : اينكه جمله از .)گويد پاسخ (آيد مي پيش كه را ديگري بحثهاي بايد قهرا آنوقت

مورد در ،بشماريم مكان و زمان به مشروط را امور همه و بدانيم نسبي را چيز همه اگر توانيم مي آيا ؟بدانيم نسبي معنا اين به توانيم مي هم را زمان خود آيا ؟گوئيم مي چه زمان هم زمان اگر ؟بدانيم ديگر شرايط به مشروط و مكان و زمان به مشروط را زمان وجود

وجود زمان در هم زمان بايد اوال كه است اين معنايش باشد نسبي و باشد زمان به مشروط نداشته وجود ديگر زمان در و باشد موجود زمان يك در بايد زمان ثانيا و ،باشد داشته فرض هم اگر ثانيا ،ندارد وجود زمان در زمان اوال. است نسبي وجودش گفت بتوان تا ،باشد در اينكه نه ،دارد وجود زمانها همه در زمان ،دارد وجود زمان در زمان مثال مجازا كه كنيم . ندارد وجود ديگر زمان در و دارد وجود زمان يك نيز حركت مورد در. بيابيم غيرنسبي موجود هم طبيعت خود در حتي توانيم مي ما پس

توانيم مي را حركت مطلق و حركتها همه آيا ؟دارد نسبي وجود حركت آيا. است چنين در ،داريم هم نسبي سكونهاي اينكه كما ،داريم نسبي حركتهاي ما البته ؟بدانيم نسبي نسبي شوند مي سكون به منتهي كه هم حركتهائي ،نيست شكي است نسبي سكون اينكه كنيد فرض مثال ؟بدانيم نسبي را حركت مطلق و كتهاحر همه توانيم مي آيا ولي. باشند مي

زمان اين در حركتش يعني ،است نسبي حركت يك. كند مي كتاب اين االن كه حركتي وجود سكون بعد زمان در ،ندارد وجود حركت اين بعد زمان در ايستاد كه وقتي و است كند حركت دوباره بكتا كه بعد لحظه چند ،دارد وجود زمان اين در هم سكون اين. دارد

. ندارد وجود سكون كمابيش ،ندارد ماهيت يا دارد ماهيت الوجود واجب آيا كه كنند مي حكما كه بحثي بنابراين كه تفاوت اين با ،كنند مي مطرح وجود مطلق عنوان تحت امروزيها كه است بحثي همان وجود از سخن حكما كه وقتي و. گيرد مي دربر را مفهوم اين از اوسع مفهومي آنها بحث ماهيت ،نبودن نسبي بر عالوه بلكه. كنند مي نفي را او بودن نسبي فقط نه گويند مي مطلق نفي داشتن ماهيت چون و. كنند مي نفي هم را داشتن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤١

اينجا در كه بود مطلب يك هم اين. است شده نفي أولي طريق به هم بودن نسبي ،شود . شد عرض

؟دارد وجود ،مطلق وجود آيا: است غربي و شرقي فكر ميان تفاوت موارد جمله از كه دارد وجود اينجا نيز ديگري مطلب

چنين آيا ؟ندارد وجود يا دارد وجود ،شد بيان كه اختالفي آن از نظر قطع ،مطلق وجود آيا داشته وجود تواند نمي نشود مقيد تا وجود اصال يا ؟باشد داشته وجود تواند مي وجودي

وجود بتواند تا باشد ما ء شي وجود بايد وجود آيا ؟است برابر عدم با مطلق وجود آيا ؟باشد ؟باشد موجود تواند نمي مطلق و صرف وجود ولي ؟باشد داشته وجود تواند مي وقت آن وجود ،است مفهوم يك فقط مطلق وجود گويند مي ها خيلي ،ببينيد. ب وجود ،الف وجود ،هذا وجود بگوئيم ،بگيرد تعلق خاص ء شي يك به كه باشد داشته امروز است ممكن. كند مي پيدا تحقق باشد ماهيت همان كه متعلقش تبع به وجود پس

فكر همان فكر و ،است ماهيت اصالت همان اين ولي نگذارند ماهيت اصالت را اسمش بدتر بلكه داشته وجود تواند نمي مطلق وجود كهگويند مي تنها نه اينها. است ماهيتي اصالت

شدن ،عدم با اش آميختگي از ،شد عدم با آميخته اينكه از پس وجود كه گويند مي ،اين از عدم با مطلق وجود] كه است اين اينها سخن معني. [آيد مي بوجود شدن. يابد مي تحقق متحقق [،است آورده بوجود را شدن و شده يكي نيستي با كه وجودي ولي ،است برابر تواند مي وجودي. ندارد تحقق بودن و ،بودن يعني اينها نظر از مطلق دوجو پس] است

. است شدن و حركت موجودي چنين ،است عدم با توأم كه باشد موجود از خالي فلسفه هنوز و بود نشده طرح هنوز وجود اصالت مسائل او امثال و بوعلي كلمات در. است آمده بوعلي آثار در آن از بوئي زهتا و بوده مسائل اين پيدايش اوائل ،بود مسائل اين به وجود تشخص كه شده طرح مسأله اين متأخرين و مالصدرا كلمات در بعدها ولي

آيا ،اوال: ديگر عبارت به ؟ديگر چيز به يا ؟است متشخص خودش ذات به وجود آيا. چيست يا ؟است متعلقش اعتبار به تحققش آيا ،مقيد وجود ؟نيست يا است اصيل امري وجود ،كرد پيدا تعلق الف به وجود وقتي كه است اين جواب ؟است او واسطه به متعلقش تحقق تحقق محدود وجود اين تبع به الف

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٢

وقتي. است متشخص خودش ذات به و است متحقق ذاتش به وجود واال ، است كرده پيدا اولي يقطر به نامحدود وجود ،است متشخص خود ذات به محدود وجود كه شد چنين

. است متشخص خود ذات به. است هستي از اي مرتبه ،است هستي از نوعي هم شدن خود ،آئيم مي شدن سراغ به اكنون بايد ،است آميخته نيستي با كه كنيم مي بيان را هستي از نوعي اينجا در ما اينكه البته مقابل در كه است ينيست آن از غير شود مي انتزاع اينجا در كه نيستي اين كه كرد توجه

آن اما ،متحدند يكديگر با شدن در نيستي و هستي. است هستي نقيض و دارد قرار هستي جمع لهذا و ،است هستي نقيض كه است نيستي آن از غير است متحد هستي با كه نيستي . نيست هم نقيضين

؟كنند مي تعبير آن از چنين كه است ماهيت همان نيستي اين آيا: سؤال شرح تضاد اصل مقاله آن در را مطلب اين ما. است نيستي خود. نيست ماهيت ،نه: استاد ) 1. (ايم داده باشيد داشته توجه اينكه براي ،كردم عرض بود مربوط اينجا به چون كه بود مطلبي نيز اين و باشد داشته وجود تواند نمي مطلق وجود گويد مي كه دارد وجود تفكري طرز يك كه كرده پيدا تعلق ء شي يك به كه باشد داشته وجود تواند مي وجود وقتي ،ندارد قتحقي . است ماهيت همان شود مي فرض وجود مقابل در كه شيئي قهرا. باشد

شامل را عدم هم و وجود هم كه دارد اي سعه چنان مطلق كه گويند مي امروزيها: سؤال . شود مي

؟است مطلق وجود منظور: استاد هم بعد. است وجود و عدم شامل مطلق كه گويند مي كلي بطور آنها: -

: پاورقي ].اول جلد فلسفي مقاالت [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٣

. است گفته هم " قيصري " را نظر اين كه گويند مي ؟چه يعني است وجود و عدم شامل مطلق. نيست او بيانات در ،گويند مي بيخود ،نه: استاد

،باشد موجود اگر. معدوم يا است موجود يا مطلق اين ؟ندارد يا دارد وجود خودش مطلق آيا اگر. است تا دو اين از يكي باالخره ؟مطلق ء شي وجود يا است مطلق وجود همان اين آيا

و. شود مي عدم و وجود شامل بگوئيم كه است غلط ديگر ،است مطلق وجود همان بگوئيم را ذاتي يعني ،ايم كرده فرض مطلق را ماهيت واقع در ،است مطلق ء شي وجود بگوئيم اگر

هم گوئيد مي را اين ،شود مي ماهيت مطلق پس. است مطلق ذات آن كه ايم كرده فرض با است مساوي ماهيت ،باشد مطلق تواند نمي اصال ماهيت. عدم هم و شود مي وجود شامل

همه ،است وجود درباره قيصري حرف ، است نزده را حرف آن هم قيصري. بودن محدود طرح را وجود اصالت مسأله بار اولين براي كه هستند عرفا اصال. است وجود روي او تكيه

. بود خودشان بيان با و نبود فلسفي آنها بيان البته ،كردند چه كه ببينيم خواهيم مي اين از بعد. بود هم الزم كه كرديم طرح را مسأله اصل ما اينجا تا

به بعد و كنيم مي ذكر اول است تر ساده كه را برهاني ما. هست مطلب اين براي برهاني . پردازيم مي است مشكل خورده يك كه شيخ برهان

اول برهان را برهان اين هم حاجي از قبل البته. است آورده منظومه در سبزواري حاجي را برهان اين

: گويد مي منظومه در حاجي. نيست حاجي خود از و اند گفته " معلوليته العروض مقتضي اذ انيته هيتهما الحق " " لحد الكون سلسله تصل لم او اتحد قد الحق مع فسابق "

ذات او و ،است وجودش عين الوجود واجب ذات گويند مي كه كنند مي اقامه چنين را برهان و وجودي و باشد ذاتي اگر زيرا. است الوجود عين هي ذات بلكه ،نيست بالوجود متصف از غير ذات اينكه دليل به ،باشد شده عارض ذات اين بر وجود اين كه آيد مي الزم ،اتصافي : بنابراين. است وجود معلوليته العروض مقتضي اذ انيته ماهيته الحق

.باشد معلول بايد وجود و ،است وجود معلوليت برذات وجود عروض مقتضاي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٤

اگر پس. است الوجود ممكن و نيست الوجود واجب باشد معلول چيزي اگر ؟چيست معلول حال. است الوجود ممكن خودش ،باشد داده ماهيتش به خارجي علت را وجودش موجودي

وجود عروض از قبل ،است شده خودش براي وجود عروض منشأ كه ذات اين آيا گوئيم مي پس. بشود معلول يك منشأ حال عين در و نباشد جودمو علت كه است محال ؟نه يا داشت است قبل مرتبه در كه وجودي آن ،باشد داشته وجود اگر حال. باشد داشته وجود بايد ذات اينكه يا. قداتحد الحق مع فسابق: گشت خواهد عارض بعد مرتبه در كه است وجودي عين

وجودي به است بوده موجود القب ذات آن كه است ذاتي از است آمده ذات براي كه وجودي در. است شده ذات عارض چگونه كه كنيم مي وجود آن به كالم نقل آنگاه ،وجود اين از غير به است بوده موجود قبال شده ذات عارض كه هم وجود اين كه بگوئيم بايد ناچار هم آنجا

. كنيم مي مسو وجود به كالم نقل. شويم قائل ذات براي سومي وجودبايد پس. ديگري وجود يك جاي به واجب ذات صورت اين در. باشد موجود وجود غيرالنهايه الي بايد كه بينيم مي

كرد فرض توان نمي وجود دو ء شي يك براي اصال. باشد داشته وجود غيرالنهايه بايد وجود ايشان مانند و حاجي كه است بياني اين. شود فرض وجود غيرمتناهي اينكه به رسد چه تا . خوانيم مي بعدا كه است ديگري بيان مورد اين در شيخ بيان. اند كرده اينجا در

متن توضيح و شرح االنية تفارق بماذا و ،الماهية معني عرفت وقد ،غيراالنية له الماهية االول ان: فتقول ونعود يلزمها هيةما له يكون أن اليصح الوجود واجب ان: فنقول هذا تبياننا افتتاح في تفارقه فيما

قد كالواحد ،الوجود واجب نفس يعقل قد الوجود واجب ان: رأس من نقول بل ،الوجود وجوب آخر جوهر أو انسان المث هي) 1 (ماهيته أن ذلك من يعقل وقد ،الواحد نفس يعقل أو ماء أنه الواحد من يعقل قد أنه كما ،الوجود واجب هو هوالذي االنسان ذلك و ،الجواهر من . واحد وهو انسان أو هواء

: پاورقي

. است صحيح ماهية - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٥

. كثير أو واحد الطبيعيات في المبدأ أن في االختالف فيه وقع مما ذلك فتعلم تتأمل وقد

جعل من فمنهم واحدا منهم جعله والذي. كثيرا جعله بعضهم و ،واحدا المبدأ جعل فبعضهم . أوغيرذلك أونار اوهواء ماء مثل ،هوالواحد شيئا بل ،الواحد الذات االول المبدأ

اذن فقرق ،الواحد له عرض ء الشي ،واحد هو حيث من الواحد ذات المبدأ جعل من منهم و . موجود و واحد هو حيث من والموجود الواحد بين و ،والموجود لهاالواحد يعرض ماهية بين

اين نظر يك: است نظر دو اشياء مبدأ درباب گويد مي و كند مي بيان را ديگري تنظير شيخ گفتند كه كساني. است كثير گويد مي ديگر نظر ،است واحد مبدأ آن گويند مي كه است او پيروان و طالس مثل اي دسته: دارند نظريه دو و هستند گروه دو خود است واحد هوا مبدأ آن مثال .]است واحد كه است شيئي بلكه ،نيست واحد ذات اشياء مبدأ [گويند مي آن از واحد را اشياء مبدأ فيثاغورث مثل ديگر اي دسته. است آن مانند و آتش يا آب يا

. دانند مي است واحد كه حيث

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٦

" انيته ماهيته الحق " در بحث ادامه

ماهيت معاني عين الوجود واجب ماهيت آيا كه است اين پيرامون حكما اصطالح در بحث اين كه گفتيم كنند مي تعبير چنين نيز گاهي. دارد تفاوت وجودش با ماهيتش يا است وجودش و انيتش

را منظور يك و مقصود يك تقريبا تعبير دو هر. ندارد يا دارد ماهيت الوجود واجب آيا كه معناي به اكثرا ماهيت كلمه كه است اين از ناشي بيشتر دوم تعبير اين لبتها. فهماند مي

" را " ما " ماهيت كلمه در. آيد مي هستي و وجود مقابل در كه ،شود مي گفته چيستي آن يا ،چيست اين ،" ماهوهو " يا " هي ماهي " گوئيم مي و گيريم مي استفهاميه ي " ما

اضافه مصدر ي " تا " يك كه صورت اين به اند اختهس مصدر يك چيست اين از. چيست بايد بگيريم چيستي معناي به را ماهيت اين اگر. است شده ساخته " ماهيت " و اند كرده

چيستي زيرا " له الماهية الوجود واجب " كه كنيم تعبير چنين بايد اينجا در كه بگوئيم هم حد تعيين. نمود معين حد برايش و كرد تحديد را او بشود كه است معنا اين به ،داشتن

. است شده او عارض وجود كه ،باشد مقوالت از مقوله يك در داخل كه است اين معناي به اين در. شود مي برده بكار " هوهو ء الشي مابه " معناي به گاهي ماهيت كلمه همين ولي

ولهموص ي " ما " بلكه ،نيست استفهامي ي " ما " معني به " ما " صورت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٧

هويت مناط كه چيزي آن يعني ،هوهو ء الشي به التي: شود مي چنين عبارت كه ،است گوئيم نمي وقت آن ،بگيريم معنا اين به را ماهيت اگر. است ء شي تحقق مناط ،است ء شي عين هي ماهيته " ولي " ماهية له " گوئيم مي بلكه ،" له الماهية الوجود واجب " كه

،" له الماهية الوجود واجب " بگوئيم تعبيرات بعضي در اگر پس. " حققهت عين هي ،وجوده بعضي در اگر و ،كنيم مي نفي واجب از را ماهو جواب في يقال الذي معناي به ماهيت

براي را هو هو ء الشي به ما معني به ماهيت ،" وجوده ماهيته و ماهية له " بگوئيم تعبيرات ما براي بايد ،هست آنها كلمات در و آورند مي را تعبير دو هر حكما. كنيم مي اثبات واجب . باشد روشن

مطلق وجود در مختلف نظرات ادامه همانطور ؟وجودي و دارد ذاتي ديگر اشياء همه مانند الوجود واجب آيا كه است اين در بحث انيمتو مي كه همانطور ،هست ذاتشان گوئيم مي كه وجودي و دارند ذاتي ديگر اشياء كه

توانيم مي كه است چيزي هست االن كه انسان ذات مثال. نيست ذاتشان كه كنيم فرض نفي را چيستي همان ،كنيم مي نفي را ماهيتي وقتي بنابراين. كنيم برايش هم نبودن فرض له الذات ،برند مي بكار وجود مقابل در كه آمده ذات عنوان به ديگري تعبيرات در. كنيم مي هستي عين ذاتش ،وجوده عين ذاته گويند مي ذات مورد همان در نيز گاهي ،وجوده غير صورت به امروز تعبيرات در چه و قدما تعبيرات در چه مسأله همين كه گفتيم. است

و ؟است مطلق وجود تعالي حق آيا. است مطلق وجود همان كه شود مي بيان هم ديگري اين كه كنيم مي تأكيد مخصوصا را مطلب اين مه باز ؟ندارد يا دارد وجود مطلق وجود آيا

امروزيها كه مطلقي وجود. گويند مي امروز كه تعبيري از است اشمل و اوسع مطلق وجود گويند مي حكما كه محدودي و مقيد وجود مقابل در آيند برمي آن نفي يا اثبات مقام در

است نسبي و متغير جودمو همان كه خاص محدود وجود يك مقابل در بلكه ،ندارد قرار الزمه چه اگر ،است آن بودن نسبي آن بودن متغير الزمه شد متغير موجود وقتي. دارد قرار

زمان به و شرايط به مشروط موجود يعني نسبي موجود. باشد نمي بودن متغير بودن نسبي بنابراين. دندار وجود ديگر زمان با مقايسه در و دارد وجود زمان اين با مقايسهدر. مكان و

آيا بپرسند ما از اگر. شود مي حمل نسبي بطور ،شود نمي حمل او بر مطلق بطور وجود ؟دارد وجود سعدي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٨

قرن از قبل در مثال خودش زمان غير در ،دارد وجود خودش زمان در سعدي كه گوئيم مي به مقيد كه شيئي. است نداشته وجود هم هفتم قرن از بعد و است نداشته وجود هفتم ؟دارد وجود كتاب اين آيا مثال. ندارد وجود مكان آن غير در كه است چنين نيز است مكان است وجودي آن مطلق وجود اما. ندارد وجود آنجا در ولي دارد وجود اينجا در كتاب اين وجود آنجا در و دارد وجود اينجا در كه گفت شود نمي ،پذيرد نمي را شرايط و قيود اين كه

و دارد وجود زمان اين در ،بالعكس يا و ندارد وجود زمين در و دارد وجود آسمان در ،ندارد وجود شرايط آن با ولي دارد وجود شرايط اين با گفت شود نمي و ،ندارد وجود زمان آن در

علت وجود عدم با و موجودند علتشان وجود شرط به كه هستند چنين معلولها. ندارد . نيستند موجود

مطلق وجود منكرين داليل از يكي: كنند مي بيان را مطلب اين راه دو از ،ندارد وجود مطلق وجود گويند مي كه كساني

تا [چيزي چه وجود بگوئيم بايد ،است نيستي با مساوي مطلق وجود گويند مي كه راه اين وئيمگ مي ماهيت آن به ما آنكه. است ماهيت همان " چيزي چه " و .]آيد بيرون نيستي از

،روح وجود ،جسم وجود ،سطح وجود ،خط وجود گفت بايد آنها نظر از. گويند مي چيز آنها خاصي ء شي وجود بايد ،باشد موجود كه باشد داشته معني تا فلز، آن وجود ،فلز اين وجود

مفهوم يك مطلق وجود اين ،بگوئيم مطلق بطور را وجود بخواهيم اگر ولي ،بگوئيم را . باشد خاص ء شي يك وجود بايد ،باشد داشته وجود تواند نمي هك است انتزاعي اين كه گويند مي ولي هستند ماهيت به قائل هم خداوند براي كه رازي فخر مانند كساني مطلق وجود كه گويند مي ،دارند تفكري طرز چنين نيز آنها ،است الكنه مجهول ماهيت وجود وجودش هم الوجود واجب ذات در. است فرض قابل خاص ء شي وجود ،ندارد تصور تعريف قابل ديگر اشياء كه دارد را تفاوت اين ديگر اشياء با البته ،است خاص ء شي امكان بشر براي. است الكنه مجهول ماهيتش ،است الكنه مجهول الوجود واجب باشندولي مي

ء شي يك ودوج بايد حال هر به وجودي هر و. كند پيدا احاطه ماهيتش كنه به كه ندارد بايد. شود نمي چنين مطلق وجود در ولي. باشد وجودش از غير او شيئيت يعني ،باشد

يك شيئيت پس. باشد موجود تا " ج " وجود ،" ب " وجود ،" الف " وجود بگوئيم بتوانيم اين. ديگر چيز وجود و است چيز

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٤٩

از بعضي حتي كه ،كنند مي نفي معنا اين به را مطلق وجود كه شود مي كساني بيان تقريبا . دارند تعبيري چنين گفتيم چنانكه نيز الهيون

يك به بايد اينكه باب از نه اما گيرند مي نيستي با مساوي را مطلق وجود ديگر بعضي باز در مطلق وجود گويند مي آنها. آيد بيرون نيستي از تا بگيرد علقت ماهيت يك به و ء شي

وجود كه وقتي. شود يكي نيستي با كه ،دارد نيستي هب گرايش خودش معقول طبيعت حقيقت. آيد مي بوجود حقيقت ،دو اين تركيب و جمع از ،شد يكي نيستي با مطلق

همين كه ندارد معني است بودن همان كه مطلق وجود اينها قول به. است شدن ؟چيست يكديگر با نبودن با بودن يعني ،شد تركيب نيستي با كه وقتي ،باشد داشته وجود جوري پس. است شدن حقيقت آن كه آيد مي بوجود حقيقت يك آنها تركيب از ،شدند تركيب

به بايد مطلق وجود هك گويد نمي ولي. است مطلق وجود منكر واقع در هم نظريه اين به بايد مطلق وجود كه گويد مي. شود چيزي يك و باشد تحقق قابل تا. بگيرد تعلق ماهيت

بوجود حقيقت يك ،آيد بوجود چيز يك آنها جمع از تا شود متحد آن با و بگيرد تعلق عدم . كنند مي نفي را مطلب اين ديگري شكل به هم اينها پس. است شدن همان كه آيد

مطلق وجود از شيخ وجودي اصالت بيان ،زند نمي مطلق وجود درباب را حرفها اين و ندارد قبول را نظرات اين كه كس آن اما

ظاهرا وجود اصالت مسأله. كند مي بيان را وجود اصالت فكر همان ناآگاه بطور يا آگاهانه امثال. است آمده بوجود فالسفه ميان در كم كم) آنها اشكاالت و (متكلمين بحثهاي براثر

اصالت فكر ،نبوده مطرح آنها زمان در وجود اصالت مسأله اينكه باب از چه اگر بوعلي كه كساني. اند كرده طرح وجودي اصالت شكل به را مسأله اين ولي ،اند تهنداش وجودي. است آسانتر و تر سهل مسأله اين در آنها كار ،اند پرداخته وجود اصالت مسأله به آگاهانه

. شود موجود تا بگيرد تعلق ء شي يك به بايد وجود كه ندارد معني حرفها اين گويند مي آنها فلز وجود گوئيم مي و دارد تعلق ء شي يك به وجود وقتي كه كنيم طرح چنين بايد را بحث

وقتي. هستي و چيستي: كنيم مي درك را معنا دو اينجا در ،هوا وجود يا آب وجود يا در كه آنچه آيا. نداشت حقيقتي ديگر كه شد مي معدوم آب اگر ،دارد وجود آب گوئيم مي فرض ء شي يك عنوان به ما ذهن هك آنچه يا است آب وجود است حقيقت مناط آب آيا ؟" ء شي اين وجود " گويد مي و كند مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٠

خواهند مي اينها [؟ديگر چيز يا است وجودش آناز حقيقت ،كردهپيدا وجود كه آب ماهيت كه است وجود با ،بود محض تصور يك كند پيدا وجود اينكه از قبل ماهيت] كه بگويند چنين. ماهيت به وجود تحقق نه است وجود به ماهيت ققتح يعني. است كرده پيدا تحقق ذات به وجود بودن حقيقت. باشد حقيقت تا كند پيدا اضافه ماهيت به وجود بايد كه نيست آن از مرتبه هر از ،قوي و شديد مراتب و ضعيف مراتب ،دارد مراتب وجود. است خودش و انتزاعي امر يك ماهيت. است ماهيت معنا آن اسم كه كند مي انتزاع را معنائي ذهن

به بايد وجود كه بگوئيم و باشيم چيزي معطل نبايد ما وجود درباب بنابراين. است اعتباري تعلق آب به آب وجود خارج در كه نيست چنين. كند پيدا حقيقت تا بگيرد تعلق چيزي ما ذهن را آب معني ،است آب وجود همان. دارد وجود آنچه. است شده حقيقت و گرفته شنا آن در توان مي و دارد را خاصيتها اين و است خارج در كه چيزي آن. كند مي انتزاع ذهن كه است معنائي است آن چيستي همان كه آب ماهيت. است آب وجود همان كرد

براساس وجودي هر از ،كند مي بندي دسته را اشياء انسان ذهن. كند مي انتزاع آن از انسان آبي ذات اول كه نيست چنين ،كند مي انتزاع ماهيتي دارد كه خيتيسن و خصوصيات

تحليلهائي ،است انتزاعي تعلقات اين. كند پيدا تعلق آن به و بيايد وجود بعد و باشد موجود ذات عارض تو و من ": است گفته شاعر دليل همين به. كند مي انسان ذهن كه است

نه بدانيم وجود عارض را ماهيت بايد بدانيم زيچي عارض را چيزي شود بنا اگر. " وجوديم به اينكه مگر نيست چيزي خود خودي به وجود كه تصور اين پس. ماهيت عارض را وجود

مگر نيست چيزي خود خودي به ماهيت ،برعكس. باشد نمي درست ،بگيرد تعلق ماهيت به را ماهيت آن يايدب ذهن ،شود انتزاع وجودي از يعني ،كند پيدا ارتباط وجودي به آنكه

. بكند انتزاع وجود براي صفت يك عنوان در وجود كه معنا اين به. دارد تحقق اولي طريق به مطلق وجود باشد چنين مطلب وقتي. بودن محدود يعني تقيد. نيست مقيد خودش ذات در هستي ،است مطلق خودش ذات

در وجود پس. ندارد شرطي و حد هيچ و ندارد قيدي هيچ خودش حقيقت حسب به وجود. است وجود حقيقت از ظلي نيست الوجود واجب آنكه. است الوجود واجب خودش حقيقت

كه است دليل اين به است پذيرفته تغير ،است پذيرفته نسبيت و محدوديت كه وجودي هر وجود حقيقت از متأخري مرتبه در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥١

وجود حقيقت فعل و وجود حقيقت از اي جلوه ،است ء شي يك به بايد وجود و ،نيست موجود مطلق وجود كه ندارد معني حرفها اين پس. است ،باشد داشته معني تواند نمي نشود مقيد تا وجود و گردد موجود تا شود مقيد و بگيرد تعلق

آنها كه متعلقي. كند پيدا حقيقت بايد وجود است ماهيت همان كه متعلقش آن واسطه به ،نيست چيزي چنين ،نه. برند نمي را ماهيت اسم چه گرا است ماهيت همان گويند مي

. كند مي رد را حرفها اين وجود اصالت نظريه

الوجود واجب و مطلق وجود رابطه آيا كه روند مي مطلب اين دنبال بعد ،شود مي اثبات الوجود واجب اول اسالمي فلسفه در

. كنند نمي فرض مطلق وجود را ودالوج واجب اول از يعني. مقيد يا است مطلق الوجود واجب از بعد ،كنند مي اثبات برهان با مقيد يا باشد مطلق اينكه از اعم را الوجود واجب اول در

. مقيد يا است مطلق بالذات الوجود واجب آيا كه روند مي آن سراغ كردند ثابت را آن اينكه چون ،است مطلق الوجود واجب كه كنند مي فرض اول از خود بحثهاي در ديگران اما

وجود آيا كه گويند مي جهت همين به. دانند مي مطلق وجود را آن فالسفه كه اند شنيده يعني .]است الوجود واجب همان منظورشان كه [،نه يا باشد داشته وجود تواند مي مطلق دايرا يك عنوان به را اين البته. گيرند مي الوجود واجب تعريف جزء اول از را مطلق وجود مطلق وجود كه هست وقت يك. كنم عرض را آنها بيان طرز خواهم مي بلكه ،كنم نمي بيان كه جهت آن از الوجود واجب برهان دنبال و گيريم نمي الوجود واجب تعريف جزء را بودن آيا كه رويم مي مطلب اين سراغ كرديم اثبات را آن كه بعد. رويم مي است الوجود واجب

وجود كه شود اين اعتقادمان تحقيق از بعد كه است ممكن ؟مقيد يا است مطلق وجودش وجود كه شود اين اعتقادمان است ممكن و الماهيه بگوئيم و ،است مطلق الوجود واجب ولي. گفتند مي او امثال و فخررازي كه همانطور ،ماهيه له بگوئيم و. است مقيد الوجود واجب

،است مطلق وجود الوجود واجب كه است مسلم ديگر ماحك ميان در اينكه باب از امروزيها مطلق وجود آيا كه گويند مي و اند گرفته الوجود واجب تعريف جزء كأنه را بودن مطلق وجود يم آغاز ندارد اي دارد تيماه وجود كه بحث نيهم از آنها يعني ندارد؟ وجود اي دارد وجود او ةيماه له هل "نكهيا به برسند وبعد باشند دهكر را الوجود واجب بحث قبال نكهيا نه شود؛

گريد يجاها در انيب نيا با چون كه است يمطلب نيا ".ةيبماه له سيل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٢

.كنم ديتأك مخصوصا نجايا در كه دانستم يم الزم نشده، گفته

خيش دوم برهان////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

اين در ،نيست االطالق علي وجود ،است خاص ماهيت يك وجود ،است مقيد وجود كه وجوب خود را حقيقت و دارد حقيقتي خودش وجود وجوب اين كه است چنين يا صورت . نيست واقعيت و حقيقت ،وجود وجوب اينكه يا ،است دارا وجود

را مسأله شيخ كه است جا همين در] كه است ذكر قابل نكته اين شيخ بيان ادامه از قبل [ اصالت مسأله البته. شود مي نزديك وجود اصالت مسأله به تقريبا كه كرده طرح اي گونه به

افق كه كرده طرح جوري را مسأله اينجا در شيخ ولي ،شود مي طرح اشياء مطلق در وجود . است شده نزديك وجود اصالت به خيلي آن الوجودها ممكن مانند هم الوجود واجب خصم قول با مطابق كه كنيم مي فرض: گويد مي

است اين سؤال اكنون. است واجب وجود اين ولي ،است وجودي او براي از كه باشد ذاتي امر يك نباشد حقيقت اگر ؟ندارد حقيقت يا دارد حقيقت خودش وجود وجوب اين آيا كه

. است كرده انتزاع را آن ذهن كه شود مي انتزاعي آيا پرسيد مي وقتي. وجود ،وجوب ،ذات: داريم كلمه سه اينجا در ما شود گفته است ممكن ؟وجود يا است نظر مورد وجوب آيا ؟چيست منظور ،نه يا دارد حقيقت وجود وجوب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٣

است وجود تأآد ،وجود وجوب كتاب اوايل در ديگر جاي در هم قبال كه دهد مي توضيح اي نكته بيان با را امر اين شيخ امري وجود وجوب ،تأكدالوجود اال ليس الوجود وجوب كه گويد مي آنجا در. است كرده بيان . گوئيم مي وجود وجوب را وجود شدت و وجود تأكد ،نيست وجود خود از غير

: ببينيد. واجب ذات در الاقل ،دهد مي وجود اصالت بوي خيلي كه است اينجا در شيخ حرف آن با مغاير امري حقيقت آن شدت ،باشد ضعف و شدت قابل حقيقتي كه جا هر در

مثال اينكه يا. است نور همان نور شدت ،نه ؟است نور از غير نور شدت آيا. نيست حقيقت تراكم و اند شده جمع هم با ديگر چيز يك و نور كه بگويد كسي ممكن ؟چيست نور تراكم

با است نور اختالط شود جمع ديگر چيز با اگر نور ،نيست چنين ،نه. اند داده تشكيل را نور حقيقت همان اينكه يعني شدت و قوت اصال. نور قوت و شدت نه ،نور تراكم نه ،ديگر ء شي حركت مثل اين. باشد شده مخلوط او با چيزي اينكه نه ،است شده بيشتر خودش ذات در چه اينجا ،شود تبديل ديگري درجه به خاصي رجهد از حركتي اگر. است حركت سرعت و

صد سرعت به است ساعت در كيلومتر شصت آن سرعت كه حركتي مثال ؟است آمده پيش چيز با حركت آيا ؟ شده افزوده حركت بر چيزي اينجا در آيا. برسد ساعت در كيلومتر است سرعت آن نام كه ديگري ماهيت با آيا ؟است شده مخلوط ديگري وجود با و ديگري كه وقتي حركت همان. است حركت از خودش باز هم حركت سرعت ،نه ؟است آميخته پس. شود مي حركت سرعت اسمش ،يابد مي فزوني نسبتها تغيير كه وقتي ،يابد مي فزوني براي هم وجود وجوب. نيست اي عليحده چيز اينها امثال و سرعت و قوت و تأكد و شدت ملحق وجود به كه ديگري چيز وجوب و است چيزي وجود اينكه نه ،است همين وجود پيدا كمال و شدت و كرد پيدا تأكد كه وقتي هستي و وجود. گردد مخلوط آن با و شود . گيرد مي نام وجود وجوب كرد

؟چيست وجود ضعف ،آن مقابل نقطه در: سؤال وجود شديد وجود كه همانطور. است وجوب مقابل نقطه ،است جور همين هم ضعف: استاد

.نيست ديگر ء شي و وجود باز هم ضعيف وجود ،نيست ديگر ء شي و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٤

همانطور. (اال ليس است وجود هم شديد مرتبه و ،اال ليس است وجود همان ،ضعيف مرتبه : )است گفته سبزواري حاجي مرحوم كه

) 1 (ضعف و تقوي حيثما كالنور تختلف فقرا و غني مراتبا نور يا ؟شود مي ضعيف نور كه اند كرده مخلوط چيزي يك با را نور است ضعيف نور وقتي آيا شده مخلوط آن با خارج از چيزي اينكه نه ،است كم خودش نوريت در و خودش ذات در

نوريت در كه وقتي و ،شود مي ضعيف نور يابد مي كاستي خود نوريت در نور كه وقتي. باشد شديد نور كرد پيدا شدت خودش

خليطي و است نور شديد نور نه و ،ديگر ء شي از خليطي و است نور ضعيف نور نه. گردد مي نور اختالط نور شدن رقيق نه و است نور به نور غير شدن اضافه نور تراكم نه. ديگر ء شي از

. نور غير با است

؟است حقيقت وجود وجوب: سؤال . است حقيقت ،بله: استاد

؟شود مي چه است وجود ضعف كه ديگرش طرف آن پس: - اين اينجا در شيخ البته كه ،است همين مطلب. است حقيقت گوئيم مي ما نيز را آن: استاد اين شيخ ولي. است طور همين بله: گوئيم مي ،بپرسيد ما از اگر. است نكرده مطرح را مسأله و وجود اصالت مسأله ديگر كه ودب كرده طرح اگر. است نكرده مطرح آنجا در ديگر را مسأله و كرده طرح جا همين در فقط را مسأله اين. بود شده تمام و كرده طرح را وجود وحدت اين شبيه ديگر كلمه سه دو و كلمه همين از. است شده رد و گفته را كلمه يك همين . است وجودي اصالت شيخ اند گفته كه است همين فقط اينجا در او. آيد درنمي جور وجود صالتا با كه دارد ديگري حرفهاي شيخ البته

اينجا در خودم شفاي كتاب حاشيه در من. است شده رد و گفته واجب درباب را عبارت دو به قائل ذهنش عمق در كه باشد كساني از شيخ است ممكن كه ام نوشته را احتمالي

.شود مي فهميده امر اين خورده يك شايد هم عبارت همين از ،باشد اصل : پاورقي

حقيقة وحده في االقوال بيان في غرر المقصداالول، سبزواري، حاجي مرحوم منظومه [- 1 ].كثرتها و الوجود. باشد ممكن در ماهيت اصالت و واجب در وجود اصالت به قائل شيخ كه است ممكن يعني

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٥

؟نيست انتزاعي امكان اين: سؤال به و است ماهيات درباب كه است امكاني از غير اين. نيست انتزاعي ديگر اين ،نه: استاد

نسبت وجود به و است وجودات درباب كه است امكاني اين. شود مي داده نسبت ماهيات اصطالح و نبوده شيخ كلمات در امكان اين. گذاريم مي فقري امكان را آن اسم كه دهيم مي يخش جمله همين از كه است نهائي نتيجه همان اين اما. است نبوده مطرح هم اش معني و

. باشد گرفته را اي نتيجه چنين شيخ خود اينكه بدون ،شود مي گرفته اينجا در ،ست ا الوجود واجب كه است ذاتي گفتيم الوجود واجب مورد در اگر گويد مي شيخ بنابراين

خود شيخ. وجود ،وجوب ،ذات: است چيز سه اينجا در بگوئيم كه هست بيان اين جاي اين كه است ذهن. نيست خارج در چيز دو وجود و وجوب ،نيست چنين كه دهد مي جواب

خود همان ء شي يك تأكد و ،وجود تأكد يعني وجود وجوب. كند مي تجزيه مفهوم دو به را چيز يك خارج در كه است ديگري انتزاعات همه مثل نيز اين. ديگري ء شي نه ،است ء شي چيز دو خارج در ،است نينچ نيز نور شدت و نور تأكد. است بيشتر انتزاع در و است

خارج در شديد نور .نور شدت و نور اصل: كند مي انتزاع معني دو كه است ذهن اين ،نيست . ديگر چيز نه است نور حقيقت ،است نور فقط جواب خود ؟حقيقة له أوليس حقيقة له وجود وجوب اين آيا: گويد مي بعد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٦

؟حقيقة كل اصل هو و كيف ؟اردند حقيقت وجود وجوب گفت شود مي مگر كه دهد مي و ندارد حقيقت وجود چطور گويد مي. دهد مي وجود اصالت بوي بيشتر شيخ سخن اينجا و ذهني امر وجود وجوب خود پس. است حقايق همه اصل خودش وجود وجوب آنكه حال . است حقيقت خودش ،نيست انتزاعي مفهوم يك و انتزاعي امر به قائل كه كساني از. كند مي طرح را شقوقي شيخ وجود بوجو بودن حقيقت بيان از بعد

تعلق ماهيت اين به وجوب گوئيد مي كه شما: پرسد مي هستند الوجود واجب براي ماهيت كه حيثي به بگيرد تعلق ماهيت اين به بايد آيا ؟الماهيه بتلك يتعلق أن يلزمه آيا ،گرفته

خودش وجود وجوب كه وقتي ؟نيست وجوبي ديگر گرفت تعلق ديگري ماهيت به اگر باشد داشته تعلق تماهي اين به كه است الزم آيا ،است ذات به قيام مناط و است حقيقت

اين كه است اين معنايش باشد داشته تعلق ماهيت اين به است الزم اگر ؟ نيست الزم يا اين اگر واال. باشد گرفته تعلق ماهيت اين به كه است وجود وجوب وقتي وجود وجوب اين به وجودش وجوب ،نيست وجود وجوب باشد داشته تعلق ديگر ماهيت به وجود وجوب وجود وجوب خودش ذات در وجود وجوب اين بگوئيد است ممكن. شود مي مشروط ماهيت. است الوجود واجب نباشد چه و باشد ماهيت اين چه ،ندارد ماهيت اين به ربطي و. است .]پرداخت خواهيم هم آن هب كه [است ديگري شق اين تعلق ماهيت اين به كه باشد ملزم الوجود واجب كه است محال گويد مي اول شق پس

ماهيت اين به وجود وجوب اين اگر كه است اين معنايش باشد چنين اگر زيرا ،باشد داشته در وجود وجوب اين كه است اين معنايش نيست وجود وجوب ديگر ،باشد نداشته تعلق به معلل خود وجود وجوب در وجود وجوب ،است ماهيت اين به مشروط خود وجود بوجو و. است بالغير وجود وجوب ،نيست لذات با وجود وجوب ديگر اين پس. است ماهيت اين وجوب. است بالذات وجود وجوب كند مي اتاثب برهان كه وجودي وجوب آن آنكه حال وجود وجوب چيزي هر از نظر قطع با و هو ثحي من كه وجودي وجوب يعني بالذات وجود . است باز نگيرد تعلق چه و بگيرد تعلق ماهيت اين به چه وجود وجوب شد گفته كه دوم شق اما الحجر ضم كانه ماهيت اين كه است اين معنايش باشد چنين اگر ،است وجود وجوب هم پيدا تحقق جودو وجوب در] ماهيت اين بدون [ذاتش مرتبه ،است انسان جنب في

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٧

حقيقت در ،دخالتي ولي كرده پيدا تعلقي ذات اين به كه است امري هم ماهيت اين ،كرده وجوب مناط وجود وجوب نفس همان به و ،است الوجود واجب ،ذات اين. ندارد ذات اين

. نباشد خواه و باشد ماهيتي خواه است وجود از متأخر اگر و ،باشد ذات مرتبه از متأخر بايد ماهيت اين كه كند مي ثابت شيخ آن از بعد . نيست ذات اين ماهيت پس باشد ذات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٨

" انيته ماهيته الحق " در شيخ بيان ادامه اكنون. اند كرده اختالف آن روي محشين كه دارد مبهمي عبارت جا اين در شيخ كه گفتيم . كنم مي عرض رسد مي بنظر شيخ عبارت اين به راجع كه آنچه اقامه برهاني است چيز يك و نيست چيز دو وجودش و الوجود واجب ذات اينكه درباره شيخ كرده ذكر كسي كه ايم نديده ديگري جاي در شكل اين به را برهان اين كه ،است كرده عرض رسيده بنظر زياد مطالعه از بعد كه آنچه ولي ،است مبهم هم آن عبارت. باشد : گويد مي كه است اين شيخ برهان. كنم مي وجوب و ذاتي ،كنيم فرض] حيثيت [دو و معنا دو الوجود واجب براي بخواهيم ما اگر

است شده متحقق ذات اين براي كه وجود وجوب اين آيا كه كنيم مي سؤال ،وجودي حقيقي واقعي امر يك او خود و نيست حقيقت وجود وجوب يا ؟دارد حقيقتي خودش : است نممك فرض دو اينجا يعني ؟نيست در. ناميم مي ذات را آن ما كه است همان دارد حقيقت آنچه بگوئيم كه است اين فرض يك كنيم مي تعبير وجود وجوب به آن از كه معني اين يا و ،است چنين هم الوجود واجب مورد ذات ،كنيم مي تعبير ذات به آن از كه است همان حقيقت. است ذهني انتزاعي معني يك

.است ضروري او براي وجود كه ذاتي ،الوجود واجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٥٩

انتزاع ذات آن از كه است انتزاعي مفهوم يك وجود وجوب و است ذات همان حقيقت اشياء در گويند مي و كنند مي تصور الوجود ممكن در كساني كه آنچه نظير. شود مي

،است ء شي آن ماهيت و ذات همان ،حقيقت شيئي هر در كه است چنين الوجود ممكن معدوم تواند مي و باشد موجود تواند مي كه است اين معني به ماهيت بودن الوجود مكنم

. كند مي انتزاع را آن ما ذهن كه است مفهومي] امكان [پس ،باشد حقيقتي وجود وجوب بگوئيم و كنيم انتخاب توانيم نمي ما را شق اين كه گويد مي شيخ

است عبارت وجود وجوب ،تحققها و دالوجودتأك هو و كيف ،است انتزاعي امر يك و نيست معلوم حرف اين از. هد د مي وجود اصالت بوي عبارت اين كه گفتيم. وجود تأكد و شدت از

يك و نيست انتزاعي امر يك وجود خود كه است گرفته مسلم اينجا در شيخ كه شود مي چيز نه است ودوج وفور و تأكد و شدت حقيقتش كه چيزي گويد مي بعد. است حقيقي امر

به و طور همين اينجا در كه بينيم مي. باشد غيرحقيقي امر يك كه شود مي چطور ،ديگر كه گويد مي باشد كرده را وجود اصالت بحث ديگري جاي در آنكه بدون سربسته و اجمال چيزي وجود تأكد جز او زيرا ،باشد انتزاعي امر تواند نمي و است حقيقت وجود وجوب واقعيت و حقيقت يك وجود وجوب نفس كه گيرد مي مسلم را مطلب اين كه يوقت. نيست را ذات آن ما كه ذاتي آن و وجود وجوب رابطه مسأله به ،نيست انتزاعي امر يك و است . پردازد مي دانيم مي الوجود واجب

الوجود واجب همان خودش وجود وجوب اصال گوئيم مي ،نباشيم ذاتي چنين به قائل ما اگر آن كه حقيقتي ،كنيم مي حقيقت آن از ما كه است تعبيري وجود وجوب اين يعني. است

. است وجود كمال و وجود وفور عين كه حقيقتي ،است وجود عين حقيقت و است ديگري چيز است الوجود واجب كه ذاتي و است چيزي وجود وجوب بگوئيم اگر اما

. آيد مي پيش است مشتق بحث كه يديگر بحث آنوقت ،است وجود وجوب از غير واجب

مشتق در بحثي در مثال ؟صفتي و داريم ذاتي هميشه آيا ،بريم مي بكار را مشتقي كه آنجا مشتق بحث در

كه است الزم آيا گوئيم مي سخن الوجود واجب مورد در كه اينجا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٠

وقتي آيا ، عالم در مثال يا ؟است وجود وجوب صفت داراي كه باشد تي ذا الوجود واجب ذات اين و ذات از غير باشد علمي و علم از غير باشد ذاتي كه است الزم گوئيم مي عالم

آن. علم عين باشد ذاتي عالم كه است ممكن. ندارد ضرورتي ،نه يا ؟باشد علم آن به متصف اينكه كما. العلم عين هو ،هوالعلم ء شي كه است اين معني به است علم به متصف كه ذات يك انسان نفس. است چنين مطلب است حضوري علم ذاتشان به علمشان كه داتيموجو

كه انسان نفس آيا. است خود به عالم ،است آگاه خود امروز تعبير به و ذات به عالم موجود داراي ذات اين كه است چيزي يك نفس ذات كه است معنا اين به است خود به عالم

گرفته تعلق علم كه است صورت اين به آيا ؟است خود به علم صفت آن و است صفتي غير عالم حال عين در و است عالم هم و است معلوم هم " خود " اين و ،" خود " به است

جدائي چيز يك علم ولي است چيز يك معلوم و عالم كه است چنين آيا ؟است علم از محال زيچي چنين كه شده ثابت ،خير ؟باشد صحيح تواند مي چيزي چنين آيا ؟است ؟است چگونه مطلب اينجا در پس. است

خود به انسان علم. است چيز يك همه معلوم و عالم و علم اينجا در كه است چنين مطلب و است چيز يك آگاهي كه نيست معنا اين به ،شود مي گفته خودآگاهي و نفس به علم كه

حقيقت حقيقتش اصال انسان " من " ،است آگاهي عين خود بلكه. ديگر چيز يك خود " من " اصال. است شده عارض او بر آگاهي كه است چيزي " من " اينكه نه ،است آگاهي . خود به آگاهي عين. است آگاهي عين " من " ذات كه معنا اين به ،است آگاه من انسان

چگونه كند مي پيدا شخصيت تزلزل و شود مي بيماري دچار نفس كه مواقعي در پس: سؤال ؟است معنا آن به " من " تزلزل وقت هيچ ،نامد مي شخصيت تزلزل روانشناسي كه را آنچه: استاد " من " به انسان آگاهي وقت هيچ يعني ،شود پيدا كه است محال تزلزلي چنين. نيست كه آگاهي آن. رود نمي بين از وقت هيچ و است حضوري آگاهي آن. رود نمي بين از خودش

پيدا شخصيت ازدواج يا شخصيت تزلزل شخص و شود مي تزلزل دچار بينيد مي شما ديگري آگاهي پندارد مي چيز دو مثال را خودش و كند مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦١

به ،شناسد مي و داند مي "من"يك] حضوري علم [به را خود كه حال عين در او يعني. است اين كه ،يندب مي آيينه دو در را " من " يك هم باز. است چيز دو كه پندارد مي حصولي علم

. است ديگري داستان . هست علم خود واال رفته بين از علم به علم واقع در اينجاها در: سؤال ديگري علم حضوري علمهاي اين كنار در چون. است جور همين ،است درست ،بله: استاد نوعي خود به آگاهي. باشد مي علم به علم همان كه است حصولي علم آن و هست هم

به بودن آگاه آن ديگر نوع. است خود به آگاه معنا اين به هم حيواني هر كه است آگاهي. باشد شده بالغ فكرش خورده يك كه انساني ،است انسان مختصات از اين كه است آگاهي

درك را اين اما ،كند مي درك را خودش وجود ،آمده بوجود كه اولي همان از اي بچه هر همينجور مطلب هم حضوريش علمهاي ساير مورد در. ندك مي درك را خودش كه كند نمي يعني. كند مي درك را درد كه كند نمي درك را اين اما ،كند مي درك را درد بچه يك. است لذت آن. است آگاه لذت خود به و برد مي لذت بچه. كند مي درك را درد كه ندارد توجه اين در ،ندارد احساسي هيچ برد مي لذت وقتي كه نيست جور اين يعني. است آگاهي عين اين و احساس اين به علم اما. است احساس يك خودش آن ،دارد احساس نوع يك وقت به علم كه احساس اين به علم بچه اما ،است علم احساس خود. است اي جداگانه علم لذت آن در شود مي پيدا كه تزلزلهائي. ندارد توجه احساسش و علم اين به ،ندارد را است علم خواهد مي كه آنجا اما. خورد نمي تكان و است سرجايش خود به علم. است دوم مرتبه علم " من " حقيقت حصولي علم اين. است حصولي علم يك خود آن كند پيدا علم به علم

شكلهاي به است ممكن كه است علم اين. است " من " عارض امر يك اين ،نيست داشته متعددي صور است ممكن كه است " من " علم هب علم اين. شود پيدا مختلفي

بحث از. است يكي عالم و علم ،علم خود در واال. پندارد چيز دو را خود شخص مثال ،باشد . شديم دور اصلي

است حقيقت كه آنچه. بگوئيد است ممكن ؟نيست يا است حقيقت خودش وجود وجوب آيا . وجوب نه ،است واجب سخن ولي ،است واجب دارد حقيقت آنچه كه نيست شكي كه است اين جواب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٢

با واجب. باشد مي علم عين عالم كه آنجا مثل ،است وجوب عين واجب كه است اين در حقيقت آنكه كه است اين ديگر نظر. الوجود وجوب عين ذاته كه است معني اين به لذات وجوب نامش صفت آن و است صفتي داراي كه است ذاتي واجب يعني. است واجب دارد همين ندارد يا دارد ماهيت الوجود واجب اينكه بحث اصال. است چيز دو پس ،است وجود از غير دارد صفتي ذات آن كه است معنا اين به گوئيم مي الوجود واجب او به وقتي كه است . است وجود وجوب صفت آن و ،است خودش از غير صفتش ،ذات خود

چنين اگر. است وجود وجوب صفت آن كه است صفتي داراي كه ذاتي يعني الوجود واجب از صفت اين آيا ؟است صفتي چگونه صفت اين: كه كنيم مي مطرح را سؤال اين ما ،باشد و نيست حقيقي كه است صفتي آيا ؟هستند ذهني انتزاعي مفهوم يك كه است صفاتي نوع ولي ،است وجوب از غير الوجود بواج ذات چه اگر ،نه يا ؟است انتزاعي و اعتباري امر يك ضميمه الوجود واجب حقيقت به حقيقت اين كه است حقيقي امري هم وجود وجوب خود الوجود واجب براي فرضا كه صورتيدر. بپذيريم بايد را دوم شق اين گويد مي شيخ. است

دليلي ؟چرا .بدانيم انتزاعي امر يك را آن توانيم نمي ،شديم قائل ذات از غير وجودي وجوب. است بوده مسلم او براي وجود اصالت گوئي كه است طوري آورد مي اينجا در شيخ كه در. است وجود تأكد وجود وجوب زيرا نباشد حقيقت تواند نمي كه وجود وجوب گويد مي استدالل اين واال است حقيقت خودش وجود كه شده گرفته مفروض امر اين بيان اين

خودش وجود كه شد ثابت كه حال. تصححها و تأكدالوجود وهو كيف: دگوي مي. نبود درست . شود مي شروع اينجا از شيخ برهان است حقيقت

هم وجود وجوب آن و است حقيقت است وجود وجوب به متصف كه ذاتي اين: گويد مي - بگيرد تعلق ماهيت اين به كه است الزم وجود وجوب اين كه است اين يا. است حقيقت

آيا. آيد مي دو اين رابطه روي بحث پس. نيست الزم يا - الماهية بتلك يتعلق أن زمهايل ماهيت اين به كه ندارد ضرورتي اينكه يا. بگيرد تعلق ماهيت اين به بايد حتما وجود وجوب ؟باشد داشته تعلق مطلب بيان اينكه براي ما ولي. كند مي بررسي دارد ضرورت كه را فرض اين اول شيخ وجود وجوب صفت اين بگويد كسي: كنيم مي ذكر را ديگر شق اول باشد آسانتر و تر ساده و است حقيقت يك خودش ،است متصف بدان الوجود واجب كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٣

خود ذات مرتبه در وجود وجوب اين. بگيرد تعلق ماهيت اين به كه ندارد لزومي هيچ اين فرضي چنين نتيجه [.شدنبا ماهيت اين يا و باشد ماهيت اين خواه است حقيقتي

در و ،است دارا خودش ذات مرتبه در را واجب ماهيت و ذات وجود وجوب آن كه] است ذات كه همانطور. گيرد مي قرار وجود وجوب صفات مرتبه در ماهيت اين صورت اين

،نباشد يا باشد خالق كه آن از اعم. است الوجود واجب خودش ذات مرتبه در الوجود واجب در هم باز نيست خالق الوجود واجب كه كنيم فرض ما اگر. شود مي چنين هم وجود وجوب ذات بر زائد كه است صفتي بودن خالق. است الوجود واجب ،است الوجود واجب اينكه كه ايم كرده قبول واقع در ، كنيم انتخاب را شق اين بخواهيم ما اگر. است الوجود واجب واقع در ايم گذاشته اسم ماهيت كه را اين و نيست ماهيتي ذاتش مرتبه در الوجود واجب تو نمي ماهيت با وجود رابطه. باشد ذات مرتبه در كه است آن ماهيت زيرا. نيست ماهيت

ء شي يك ذات ،باشد متأخر وجودش از ذاتش و باشد موجود شيئي كه باشد چنين اند به و دارد تقدم وجودش بر اعتبار يك به ء شي يك ذات. باشد وجودش از متأخر تواند نمي آن صفت باشد ء شي وجود از متأخر مرتبه در چه هر ،است وجودش مرتبه در اعتبار يك . ذات نه است الزم كه بود اين ديگر شق. كنيم مي بررسي را ديگر شق و گذاريم مي كنار را شق اين پس پافشاري است الزم كلمه اين روي ما. بگيرد تعلق ماهيت اين به وجود وجوب اين كه است ؟چه يعني بگيرد تعلق ماهيت اين به وجود وجوب كه است الزم شده گفته اينكه. كنيم مي مديون را خود بودن الوجود واجب و خود بودن وجود وجوب ،وجود وجوب اين يعني آيا اين واقع در و نيست هم وجود وجوب اين نباشد ماهيت اين اگر كه است ماهيت اين

خودش وجود وجوب كه كرديم قبول اينكه از بعد ؟نيست الوجود واجب ،الوجود واجب به مشروط تواند مي چگونه [،است الوجود واجب خودش است حقيقت چون و است حقيقت شود مي چنين معنايش ،باشد ماهيت اين به گرفتن تعلق به مشروط اگر ] ؟باشد ماهيت

وجوب. نيست ،نباشد اگر و ،است وجود وجوب ،وجود وجوب اين باشد ماهيت اين گرا كه وجوب الزمه. شود مي مساوي امكان با بپذيرد شرط شيئي اگر. پذيرد نمي شرط وجود وجود به مشروط ء شي يك كه ندارد معنا اين. است شرطي هر و قيد هر از رهائي وجود آن اگر و باشد لذات با الوجود واجب ،شرط فالن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٤

يعني. است درست حرفها اين بالغير الوجود واجب در. نيست الوجود واجب نباشد شرط اگر و باشد واجب شرط فالن به مشروط است بالذات ممكن كه ء شي يك كه است ممكن

بالذات واجب كه شيئي. آيد مي بالغير واجب در اين. نيست واجب نباشد موجود شرط آن . باشد ديگر ء شي به مشروط وجودش وجوب كه ندارد امكان است مجمل بيشتر شيخ عبارت دوباره نيز اينجا در - است گونه دو هم اين تازه گويد مي شيخ يك و. كنيم مي اعتبار مطلق بطور را وجود وجوب ما كه هست وقت يك: گويد مي. شود مي . كنيم مي مقيد محض وجود به را او بلكه ، كنيم نمي اعتبار مطلق بطور را نآ كه هست وقت از مقصود اند گفته - سبزواري حاجي مرحوم نه - سبزواري محقق مثل محشيني اينجا در

خالي اصطالح به كه وجودي ،است نشده وجوب اعتبار او در كه وجودي يعني محض وجود . است به مشروط مطلق بطور وجود وجوب اصل گوئيد مي شما كه هست وقت يك گويد مي شيخ جور را مطلب شما كه هست وقت يك. باشد مي محال كه است واضح اين ،است ماهيت اين

ماهيت اين به مشروط وجود وجوب گوئيد نمي ديگر كه صورت اين به ،كنيد مي بيان ديگر گوئيم مي وقتي. است ماهيت اين به مشروط ماهيت اين وجود وجوب گوئيد مي ،است

ماهيت اين به اضافه كه حالي در را وجود كه است معني اين به ،ماهيت اين وجود وجوب ماهيت اين به مشروط باشد واجب بخواهد اگر ماهيت اين وجود. ايم كرده فرض شده . است كنيم اعتبار مطلق را وجود وجوب ما كه صورتي در. است محال هم اين گويد مي شيخ

محال آن. آيد مي الزم ديگري محال و آيد نمي الزم اينجا محال آن ولي ،آيد مي الزم محالي توانيد مي مگر ،است او ماهيت از غير الوجود واجب وجود كه قائليد كه شما: است اين ديگر الوجود واجب ذات گويند مي كه هم كساني ؟بدانيد چيزي به مشروط را ذات جا همان در

،گيرند مي الوجود واجب االطالق علي را ذات هم باز ،است الوجود واجب وجود از غير تحليال ذات الوجود واجب ذات گفتيم اگر. نباشد مقارن يا باشد شيئي با مقارن اينكه شرط هب نه

وجود وجوب كه است " الف " همان. ناميم مي " الف " را مجهول ذات آن ،است مجهولي بالذات واجب " الف " آن ،شود مقارن " الف " با وجود اگر گفت شود نمي هم آنجا. دارد بالذات واجب " الف " اينكه معناي. نيست بالذات واجب نشود مقارن وجود اگر و است اين بر عدم كه است اين است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٥

محال او بر عدم شد اش ضميمه وجود اگر اينكه نه ،حال اي علي است محال " الف " هر. هستند جور همين هم ممكنات] .شود مي يكي ممكنات با باشد چنين اگر. [است

وجود آنكه از بعد چون. است محال او بر عدم شود اش ضميمه وجود كه قيد اين با ممكني اين غير در ،شود نمي عارض عدم ،هست اش ضميمه وجود كه حالي در و د ش اش ضميمه . آيد مي پيش نقيضين اجتماع صورت معنا اين به ،است حقيقت خودش وجود وجوب كه كرديم ثابت همينكه حال هر به پس شود نمي صورتي چنين در. است بالذات واجب عين وجود وجوب ناي خود واقع در كه است ،است واجب خودش و است حقيقت خودش وجود وجوب وقتي و. است بالذات ممكن گفت كنيم فرض را ماهيت بخواهيم كه قدر همين زيرا. كنيم فرض را ماهيت توانيم نمي ديگر

است لزومي يا رابطه اين و. بگيريم نظر در ماهيت اين با را وجود وجوب اين رابطه ناچاريم . غيرلزومي يا

لزومي رابطه اگر و. است صفت يك مثل ،شود نمي ماهيت ديگر آن باشد لزومي غير اگر. دارد منافات وجود وجوب بودن الوجود واجب با و وجود وجوب با لزومي رابطه اين ،شد

فالن به است الزم گفت نتوا نمي ديگر ،است الوجود واجب وجود وجوب نفس كه وقتي اين باشد نداشته تعلق اگر] كه است معني اين به لزوم اين زيرا. [باشد داشته تعلق ء شي

بالذات واجب حاليكه در. نيست بالذات واجب پس ،نيست الوجود واجب ديگر ،الوجود واجب . باشد مشروط چيزي به تواند نمي

متن توضيح و شرح يكون حتي تركيب فيها التي الصفه علي يكون أن اليجوز دالوجو واجب ان: فنقول حقيقتها غير معني الماهية لتلك فيكون ،واجبةالوجود الماهية تلك تكون و ،ما ماهية هناك أنه غير انسان أنه فيكون ،انسان أنه الماهية تلك كانت ان مثال الوجود وجوب المعني وذلك ومحال ،يكون أوال،حقيقه هناكالوجود وجوب لقولنا ونيك اماأن اليخلوفحينئذ ،الوجود واجب

. تصححها و الحقيقة)1(تؤكد هي بل ،حقيقه كل مبدأ وهي،حقيقة لهذاالمعني اليكون أن : پاورقي

با هم كتاب اوائل در خواند، توان مي هم صورت اين به كه است تأكد ها نسخه بعضي در - 1 . است آمده تأكد تعبير

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٦

مثال. باشد تركيب صفت آن در كه باشد داشته صفتي الوجود واجب كه نيست جايز [ معني ديگر عبارت به. ]باشد وجود وجوب ماهيت آن براي كه باشد ماهيتي الوجود واجب حقيقت و باشد انسان ماهيت آن اينكه مثل. باشد ماهيت آن حقيقت از غير وجود وجوب . است محال يزيچ چنين. باشد الوجود واجب معني از غير انسان

است حقيقتي خودش وجود اين يا گويد مي. [شود مي شروع شيخ استدالل " فحينئذ " از زيرا ،باشد نداشته حقيقت معني اين كه است محال كه گويد مي بعد. نيست حقيقتي يا

.]است آن كننده تصحيح و حقيقت تأكد و است حقيقت هر مبدأ خودش أن يلزمه الوجود) 1 (من الوجوب ذلك كان فان ،الماهيه غيرتلك وهي حقيقه له كان فان

الوجود واجب هو حيث من الوجود واجب معني فيكون ،دونها يجب وال الماهيه بتلك يتعلق الي بالنظر و ،الوجود واجب هو حيث من ،الوجود واجب) 2 (فيكون ،هو ليس ء بشي يوجد محال وهذا ،يجب به شيئا له الن ،دالوجو بواجب) 3( ليس الوجود واجب هو حيث من ذاته و فانه للماهية الحقا اخذ واذا ،الماهيه يلحق الذي الصرف بالوجود مقيد غير مطلقا اخذ اذا عارضا وال ،مطلقا واجبةالوجود ألبته الماهية تلك فليست ء الشي ذلك يقارن) 4 (قد كان ان في التجب النها ،مطلقا الوجود وجوب لها

:يپاورق . است بهتر " من " بودن ولي ندارد، " من " ها نسخه بعضي در - 1 . است غلط حتما كه است " فاليكون " ها نسخه بعضي در - 2 ].شود مي روشن "فاليكون "بودن غلط اينجا از [است "فيكون "خبر "ليس " - 3. هست هم درست و داند مي تقليلي را آن سبزواري مرحوم تقليلي، يا است تحقيقي " قد " اينكه در - 4

معروف سبزواري. دارد شفا بر اي حاشيه كه است سبزواري باقر مالمحمد سبزواري، مرحوم از منظور منظومه " كتاب صاحب و است زيسته مي پيش سال صد حدود كه است سبزواري حاجي مرحوم همان

فقه در شهرتش بيشتر و بوده فقيه سبزواري باقر محمد مرحوم. است مالصدرا " اسفار " بر حاشيه و " شاگردهاي همدوره شايد و است متأخر مالصدرا از دوره يك تقريبا و است بوده صفويه عصر در و است

او بنام كردند خراب را آن كه مشهد باقر مالمحمد مدرسه. است فيض مرحوم همدوره است، مالصدرا فقيه بود، فاضل و عالم مردي او. داشت قرار مشهد خيابان باال در كه بود كرده تأسيس او يعني است،

از بوده، خوبي نسبة حكيم. شود مي نقل خيلي او آراء فقه در. دارد " ذخيره " بنام كتابي و بود زبردستي " شفا " بر او حاشيه البته. است بوده حكيمي مرد كه دهد مي نشان نوشته " شفا "بر كه اي حاشيه . است نشده چاپ

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٧

مطلقا أخذ اذا الوجود حال هكذا وليس ،وقت كل في يجب مطلقا لوجودا واجب و ،وقت كل معلول الوجود ذلك ان: قائل لوقال ضير فال الماهيه يلحق الذي الصرف بالوجوب مقيد غير

. آخر ء لشي أو الجهة هذه من) 1 (للماهية اين به كه باشد الزم اگر] صورت اين در ،باشد داشته حقيقت خود وجود وجوب اگر پس [

واجب اين باشد نداشته تعلق ماهيت اين به اگر كه ،آن از غير نه و بگيرد تعلق ماهيت به است الوجود واجب كه جهت آن از الوجود واجب معني پس ،نيست الوجود واجب ،الوجود

شيئي به كه است وجودي وجوب چه ديگر اين و. كند مي پيدا تحقق ديگري چيز سبب آن الوجود واجب اصال. نيست الوجود واجب ،الوجود واجب پس ؟يابد مي قتحق خودش از غير ديگري ء شي به كه همينقدر. ديگر چيزي به نه ،باشد الوجود واجب خود ذات به كه است بطور را وجود وجوب شما اگر است محال اين و. دارد منافات بالذات وجوب با شد واجب. نكنيد مقيد شود مي ملحق ماهيت اين به كه محضي وجود به را او و كنيد اعتبار مطلق مقيد شود مي ملحق ماهيت اين به اينجا در كه مطلقي وجود يعني محض وجود از مقصود و شده ملحق ماهيت اين به اينجا در كه مطلقي وجود يعني محض وجود از مقصود. نكنيد. است ناجوري تعبير يك تقريبا اينجا در صرف وجود تعبير البته. است شده خاص وجود اين پس. ندارد توجيه هم اين از غير و اند كرده تعبير همينطور را شيخ سخن محشين ولي كنيد اعتبار حالي در را] وجود وجوب [اگر اما. كنيم اعتبار مطلق را آن كه بود صورتي در معنا اين پس ،است صرف وجود آن از اخري عباره كه ،است شده ملحق ماهيت اين به كه مقارن هميشه كه ،نيست چنين طبيعتش يعني ،شود مي ماهيت اين مقارن گاهي چه اگر توانيم نمي ديگر را ماهيت و ذات آن خود كه آورد مي پيش را اشكال اين ،باشد ماهيت اين

وجود اين مقارن كه است الوجود واجب شرط اين به ماهيت اين زيرا ،بدانيم الوجود واجب در. ماهيت در دوم فرض در و آيد مي پيش وجود وجوب در اشكال اول فرض در. بشود

و نيست مطلق بگوئيم و بدانيم غير معلول توانيم مي را وجود وجوب نه ما كه صورتي كه شود نمي همچنين. است الوجود واجب ماهيت كه ماهيتي آن نه و است مشروط

:يپاورق

.است بهتر ةيللماه معلول " همان ولي مده،آ " الماهية معلول " ها نسخه بعضي در - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٨

مقارن گاهي كه كرديم فرض قبال زيرا ،باشد ماهيت آن عارض مطلق بطور الوجود واجب . باشد آن عارض هميشه كه نيست واجب و است

مقدري سؤال جواب به و گويد مي را ديگري مطلب شيخ ". ..هكذا وليس " جمله از كه است الوجود واجب مورد در فقط اشكال اين آيا كه است ينا مقدر سؤال آن. پردازد مي ؟است مطرح ماهيتي ذي هر مورد در اشكال اين يا ؟شود مي چنين باشد داشته ماهيت اگر

الوجود واجب چه ،هست ماهيتي ذي هر مورد در اشكال اين كه بگويد كسي است ممكن . نباشد چه و باشد آن ميان. نيست مطرح ماهيتي ذي هر مورد در ،نيست چنين كه دهد مي جواب شيخ

بالذات ووجوب بشود آن عارض خواهد مي وجود وجوب كه كنيم مي فرض ما كه ماهيتي وجود آن ولي دارد تعلق او به وجودي يك كه ماهيتي به باشد داشته تعلق آن به خواهد مي

بالذات واجب جودو آن اگر اينكه براي ؟است تفاوت چرا. است تفاوت نيست بالذات واجب وجوب با اين ،است ماهيت اين خود معلول وجود وجوب كه كرد فرض توان نمي باشد ما كه نيست اشكالي نظر اين از نباشد بالذات واجب وجود آن اگر ولي. دارد منافات وجود اين به [آورده كه را " الجهة هذه من " عبارت. بدانيم ماهيت خود معلول را وجود اين

. است ديگري ناحيه از باشد اشكالي اگر ،نيست اشكالي نظر اين از] بگويد كه است خاطر فرق چه ،بگيرد تعلق ماهيتي يك به وجود وجوب كه باشد محال اگر كه نگيريد ايراد پس. وجود وجوب غير يا باشد وجود وجوب خواهد مي ،است محال وجوب تعلق ،كند مي . دارد را اشكال اين كه است وجود وجوب. نيست راينجو ديگر هاي وجوب ،نه: گويد مي

كه ندارد مانعي نظر اين از حتي و ،بگيرد تعلق ماهيت به كه ندارد مانعي مطلق بطور وجود هكذا وليس: گويد مي بنابراين. نكنيد اشتباه همديگر با را اينها. باشد هم ماهيت معلول سطر چهار سه رد. الماهيه يلحق الذي فالصر بالوجوب مقيد غير مطلقا أخذ اذا الوجود حال الذي الصرف الوجود بالوجود مقيد غير مطلقا أخذ اذا محال هذا و: بود عبارت اين قبل

وجوب ،بود مطلق وجوب در بحث قبل سطر چهار سه عبارت آن در يعني. الماهية يلحق اين. نباشد جوبو به مقيد اگر است وجود از سخن اينجا در اما. نباشد وجود به مقيد اگر

: اينكه براي ؟چرا. شود نمي كه است وجوب بالذات الذي المطلق والوجوب ،معلوال يكون أن يجوز الوجود الن وذلك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٦٩

الوجود واجب هو حيث من متحققا مطلقا بالذات الوجود واجب يكون أن فبقي ،معلوال اليكون الوجود لواجب عارضه اهيةالم تلك فتكون ،الماهية تلك دون من الوجود واجب ،بنفسه

يتحقق و ،ذاته في بالعقل مشاراليه الوجود فواجب ،يمكن كان ان بنفسه القوام المتحقق ء للشي ماهية الماهية تلك ليست فاذن ،الماهيةالعارضه تلك تكن لم ان و الوجود واجب ماهية فرضت تكان وقد ،له الحق آخر ء لشي ماهية بل ،الوجود واجب أنه بالعقل اليه المشار هذه و ،الوجود واجب أنه غير الوجود ماهيةالواجب فال ،خلف هذا ،آخر ء الشي ء الشي لذلك . االءنية هي

. باشد معلول وجوب كه شود نمي اما. باشد معلول كه است جايز وجود اين شق يك. دوم را اول شق و كردم ذكر اول را شيخ دوم شق من كه داشتيم شق دو ما كه بود اين ديگر شق و. بگيرد تعلق ماهيت اين به وجود وجوب اين باشد الزم كه بود

خودش ذات مرتبه در وجود وجوب اين اينكه يعني ،نباشد الزم ماهيت اين به تعلقش را دوم شق شيخ حاال. نباشد يا باشد ماهيتي ذات مرتبه در اينكه سواء. است الوجود واجب

كرده بيان " الماهية تلك ندو من. ..مطلقا بالذات الوجود واجب يكون أن فبقي " صورت به قرار عوارض و صفات مرتبه در ماهيت پس گفتيم اينجور اگر. است دوم شق اين كه ، است فرض به گويد مي حاال. نيست ذات و ماهيت كرديم فرض ماهيت ما كه را آنچه و ،گيرد مي

فرض حد در ولي است محالي فرض اين البته ؟آيد مي پيش چه ،باشد چنين اينكه اين در و. عارضة ماهيت آن بدون است متحقق خود الوجود واجب صورت اين در. [شود مي

و. است گرفته قرار الوجود واجب صفت كه است ديگري ء شي ماهيت ،ماهيت اين صورت واجب پس. است الوجود واجب ماهيت اين بوديم گفته كه است مخالف ما فرض با اين

.]است انية همان اين و ،است الوجود واجب كه ندارد اين جز ماهيتي وجودال /////////////////////////////////////////////////////////////

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٠

:است آمده منظومه در كه است يبرهان همان نيا. كند يم اقامه يگريد برهان خيش معلوليته العروض مقتضي اذ انيته ماهيته الحق و

) 1 (لحد الكون سلسله تصل لم أو اتحد قد الحق مع فسابق روشن و ساده آنقدر شيخ بيان. است شيخ بيان از تر ساده و روشنتر كمي حاجي بيان

: است چنين حاجي بيان با برهان اين. نيست وجودش از غير ماهيتش اگر و ،وجودي و باشد ذاتي داراي الوجود واجب اگر: اول مقدمه و است ذاتي يعني. است وجوب عين وجود آن كه وجودي و دارد ذاتي صورت اين در ،باشد

عارض بايد وجودش] باشد چنين اگر. [است وجود وجوب از غير ذاتش و ،وجودي وجوب ذات ،نيست موجود ذات مرتبه در و ذاته حد في ذاتش اينكه براي ،باشد شده ماهيتش وقتي ؟است داده ذات اين به را وجود اين كسي چه پس. ديگر چيز دوجو و است چيزي

همين. خواهد مي علت ،است بودن معلل ،بودن عارض الزمه ،شد ماهيت عارض وجود كه ذات عارض چون و. شود مي ذات عارض و ذات عرضي وجود ،شد وجود از غير ذات كه قدر دارا بعد و ندارد را چيزي هك چيزي هر. است معلل عرضي هر زيرا ،است معلل است . مقدمه يك اين. است محال كه شود مي گزاف واال ،است كار در عليتي يك ناچار شود مي

نظر در را فرض اين. ذات از خارج است امري يا است ذات خود با عليت آن: دوم مقدمه الوجود جبوا ،ذات پس ،باشد ذات از خارج علتي اگر. باشد ذات از خارج علت كه گيريم مي

هستي ديگر الوجودهاي ممكن همه ذات به چيزي چه. است الوجود ممكن و نيست يا علتي باالخره ؟است كرده هست كسي چه را درخت اين. علتي يك گوئيم مي ؟دهد مي

جامه درخت اين به خودمان تعبير به و است داده هستي درخت به كه دارد وجود علتهائي كه هست علتي يك شود مي موجود عالم در كه الوجودي ممكن هر. است پوشانده هستي ،الوجود واجب كه است اين امر اين الزمه. دهد مي وجود او به و بخشد مي او به را وجود ،باشد ذات از خارج دهد مي ماهيت اين به را وجود اين كه علتي اگر. نباشد الوجود واجب . شود مي الوجود ممكن ذات اين

: پاورقي ].االولي الفريده االول، المقصد سبزواري، حاجي مرحوم منظومه شرح [-1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧١

،علت ولي دارد، هم علت و است ماهيت عارض وجودش الوجود واجب بگوئيد است ممكن خودش ه ب خواهد مي ماهيت و ،وجودي و داريم ماهيتي پس گوئيم مي. است ماهيت خود كه اينجا در: كنيم مي سؤال شما از ما كه هست اينجا در ديگري اصل يك. بدهد وجود

؟باشد داشته وجود بايد معلول از قبل مرتبه در علت آيا ،معلول وجود و شده علت ماهيت است محال چيزي چنين ؟بدهد وجود معلول به ندارد وجود كه حالي در تواند مي علت يا ،وجود از قبل مرتبه در بايد ماهيت پس. بدهد وجود معلول به ندارد وجود كه حالي در كه

در وجود همان قبل مرتبه در وجود اين گوئيم مي حال. بدهد را وجود تا باشد داشته وجود. آيد مي الزم نفس بر ء شي تقدم كه باشد چنين اگر ؟بدهد خواهد مي كه است بعد مرتبه ". هدبد وجود بعد مرتبه در كه را ماهيتي تا باشد ماهيت براي قبل مرتبه در وجود بايد

. " قداتحد الحق مع فسابق كه دهد مي را وجودي بعد مرتبه در و دارد وجودي قبل مرتبه در ماهيت كه بگوئيد اگر قبل مرتبه وجود آن به كالم نقل گوئيم مي ،است قبل مرتبه وجود از غير وجود اين دهد يم را عارض وجود اين ماهيت خود يا حال. است ماهيت عارض هم وجود آن. كنيم مي از قبل مرتبه در خودش بايد ناچار ،بدهد بخواهد خودش اگر. است محال كه غير. غير يا

لم " ،كنيم مي سوم وجود آن به كالم نقل. باشد داشته سومي وجود هم دوم جودو اين آخرش و باشد داشته وجود غيرمتناهي ء شي يك كه آيد مي الزم ،" لحد سلسلةالكون تصل . نكند پيدا وجود هم آخرش و ،نشود يمنته جائي به هم ذات عارض وجود بايد ،باشد ماهيتش از غير الوجود واجب وجود اگر كه شد اين حرف پس ،است معلول عارضي هر چون ،باشد معلول بايد شود ذات عارض وجود اگر. باشد شده

با باشد ذات از خارج اگر ،ذات از خارج يا است ذات يا علت آن. خواهد مي علت عروضش اين در ،باشد ذات خود علت اگر. باشد الوجود ممكن بايد ،نيست سازگار وجود وجوب ندارد وجود كه شيئي. ندارد وجود يا دهد مي را وجود كه دارد وجود ذات خود يا صورت آن يا ،باشد داشته وجود اگر. باشد داشته وجود بايد پس ،بدهد را چيزي كه است محال

بر ء شي تقدم باشد وجود اين عين اگر. وجود اين غير يا است وجود اين عين وجودش . آيد مي الزم تسلسل باشد وجود اين غير اگر و ،آيد مي الزم نفس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٢

وجود اين يا. ]باشد ماهيت عارض وجود اگر: [است گفته مشكلتري بيان به شيخ را همين كه است محال. است خارج ء شي معلول يا داده را وجود اين ذات خود و است ذات الزمه ذات تابع وجود اگر يعني. كند مي تبعيت را موجود فقط تابع. بدهد را وجود ماهيت خود وجودي وجودش از قبل ماهيت كه است الزم پس. [باشد موجود قبال ذات خود بايد ،باشد

.]است محال اين و ،باشد داشته والوجود االءنية أن علمت الءنك وذلك ،معلول فهو غيراالءنية ماهية ماله كل ان نقول و

: فاليخلو ،اللوازم من فيكون ،المقوم االمر مقام االنية عن خارجه هي التي الماهية من اليقوم قولنا ومعني. ء شي بسبب اياها لزومها يكون أن اما و. الماهية تلك النها الماهية يلزم أن اما

وتلزمها الماهية تتبع االنية كانت فان ،موجودا اال موجود يتبع ولن ،الوجود اتباع اللزوم فان وجودا وجوده في يتبع ما وكل ،وجودا وجودها في تبعت قد االءنية فتكون ،لنفسها فبقي. خلف وهذا ،وجودها قبل بذاتها موجوده الماهية فتكون ،قبله بالذات موجود متبوعه

فلها الوجود غيرالواجب ئراالشياءوسا ،معلول ماهية ذي فكل ،علة عن لها الوجود يكون أن . خارج من وجود لها يعرض انما و ،الوجود ممكنة بأنفسها التي هي الماهيات تلك و ،ماهيات

. كند مي تكرار و گيرد سرمي از ديگر عباراتي ضمن در را مطلب " ونقول " عبارت با

گاهي هتج همين به و بوده درس تقريرات شفا كتاب ايم گفته مكرر كه همانطور بنظرش بهتري بيان ،بيان وسط در ،گفته را مطلب يك مثال. نيست مرتب عبارتهايش

. است شده ذكر همديگر با بيان دو هر وقت آن ،گفته را بهتر بيان آن ،رسيده در مطلب اين ،باشد ماهيت جزء تواند نمي وجود. گويد مي بيشتري مقدمات با را بيان اين

،نيست ماهيت مقوم وجود. است ماهيت عارض هميشه ودوج كه است ثابت خودش محل ماهيت ذات از لزومش اين كه است اين يا ،شد لوازم از وقتي. است آن لوازم از بلكه معني اين به اينجا در لزوم معناي. است خارج امر يك سبب به لزومش اينكه يا ،خيزد برمي وجودش در كه چيزي هر. (ندارد معني اين از غير و است او وجود تابع وجودش كه است از قبل بايد ماهيت پس. باشد موجود بالذات آن از قبل بايد متبوع ،باشد وجودي تابع

. )آيد مي پيش خلف كه ،باشد موجود وجودش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٣

چون و. آيد مي الزم تسلسل) دارد ديگري وجود ،وجود اين از قبل ماهيت اين (بگوئيد اگر عروض (علت خارجي علت كه ماند مي اين. است نكرده ذكر شيخ بوده واضح خيلي امر اين

الوجود ممكن بايد پس ،نيست سازگار لوجود ا واجب با ديگر اين ،باشد) ماهيت براي وجود ساير. [باشد ماهيت ذي تواند نمي الوجود واجب ،است معلول ماهيتي ذي هر پس. باشد علتي به وجود و ،الوجودند ممكن هياتما آن كه دارند ماهياتي الوجود واجب از غير اشياء

.]شود مي آنها عارض خارجي سلب بشرط الوجود مجرد فهو ،منه عليهاالوجود يفيض الماهيات وذوات ،له الماهية فاالول . توجدبه ممكنه فانها ماهيات لها التي سائراالشياء ثم ،عنه وسائراالوصاف العدم وجوداز هستند ماهيت صاحب كه اموريو. دندار ماهيتالوجود واجب ذات كهشد ثابت پس

1.ميكند بيانرا وجودمطلق معني.مجردالوجودفهو عبارتبا شيخ.شودمي افاضه اوبرآنها ناحيه : پاورقي

. بفرمائيد هم وجود اصالت مبناي بر را بحث اين: سؤال - 1 . كنم مي عرض انشاءاهللا ،بله: استاد ؟باشد ماهيت كه هست ديگري امر شق دو اين بين و عدم و وجود مقابل در آيا: سؤال انتزاع هم عدم يعني ،نيست وجود مقابل در هم عدم االمر نفس و واقع در. االمرنه نفس و واقع در: استاد . است وجود با مساوي واقعيت ،نيست واقعيتي عدم ،است ذهن و وجود بين چيزي حال هر هب ،است وجود مقابل در ماهيت كه گويند مي االن كه همانطور پس: سؤال . نيست عدم يك: است ممكن نحو دو به وجود ولي. است وجود دارد واقعيت آنچه ،نيست چيزي واقع در ،نه: استاد گفت شود نمي وجود آن مورد در كه است وجودي. شود نمي انتزاع آن از ماهيت كه است نحوي به وقت نظر در او ذات مرتبه در شما كه را شيئي هر. است رديگ ء شي يا است ء شي آن يا است ء شي اين

آن نه ،است ء شي اين گفت شود مي صورت اين در. است محدود وجود وقت يك و] نيست آن [،بگيريد: مطلب خالصه. شود مي انتزاع آن از ماهيتي ،ء شي آن نه و است ء شي اين گفتيم كه همينقدر. ء شي همان هست چه هر ،ندارد حقيقت اصال وجود گوئيم مي. ستيمني وجودي اصالت ما كه هست وقت يك

. نيست چيزي وجود خود ولي دارند حقيقت موجودات. موجودند اشياء آن گوئيم مي كه است اشيائي ماهيت روي كه است بحثي اين. است انتزاعي مفهوم يك درخت هستي ولي دارد حقيقت درخت

صورت اين در. دارد حقيقت وجود گويد مي شد، قائل حقيقت وجود خود براي كسي اگر اما. رود مي وجودها گوئيم مي است؟ ذهن انتزاع چطور. است ذهن انتزاع ماهيت گوئيم مي چيست؟ اينجا در ماهيت

وجودها بعضي مختلفند،

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٤

: پاورقي

كه است نحوي به ديگر وجود و ،شود مي انتزاع آنها از ماهيت اين كه هستند نحوي به > انتزاع آن از ماهيتي كه است نحوي به هم وجود يك و ،شود مي انتزاع آن از ديگري ماهيت

.شود نمي واجب وجود نحوه آيا كه است بحث اين واقع در ،ندارد يا دارد ماهيت الوجود واجب اينكه ؟شود نمي يا كرد انتزاع و كرد حمل آن بر را ماهيتي شود مي كه است نحوي به الوجود

را ديگري ،اضافه را ديگري ،كيفيت را ديگري آن ،ناميم مي عدد را ء شي اين كه همانطور گفت شود مي هم را الوجود واجب آيا ،ناميم مي نوع را يكي و ،گوئيم مي انسان را يكي ،جوهر

؟الوجود واجب از غير چيزي ؟است چيزي يك كه ،محض وجود ، است وجود او كه است اين شود مي گفته ذات مرتبه در او درباره كه آنچه

را ديگر ذات و ديگر معني ،اين از غير بخواهيم اگر و ،است مطلق واقعيت او. محض واقعيت . دارد ابا محدوديت ازاين او وجود و ،ايم كرده محدودش بدهيم نسبت او به

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٥

است مجردالوجود الوجود واجب

شايد. است آورده را الوجود مجرد اصطالح ندارد ماهيت الوجود واجب اينكه بيان در شيخ از شيخ كه بوده نيفتاده جا شيخ زمان در هنوز برند مي بكار بيشتر اكنون كه اصطالحاتي

را الوجود صرف كلمه ،مجردالوجود كلمه جاي به بعدها. است كرده استفاده اصطالح اين اصطالح اين خشي كه حاال. است مشخصي اصطالح يك الوجود صرف اصطالح. اند برده بكار

مقصود كه بكند تفسير را كلمه اين كه داند مي الزم خودش است برده بكار را مجردالوجود ؟چيست وجود مجرد اين از

مجرد اصطالح و معنا هر به را كلمه اين. رود مي بكار هم ديگر جاهاي در جا اين از نظر قطع اصطالح اين

،المجرد االنسان يا مجرداالنسان بگوئيم گرا مثال. است پهلو دو دهيم نسبت كه مفهومي ؟چيست مقصود

. كنند مي التعبير بشرط آن از كه شود مي بكاربرده چيزي آن معني در گاهي كلمه اين اينكه شرط به ،ء الشي بشرط االنسان يعني ،المجرد االنسان يا مجرداالنسان گويند مي وقتي . نباشد ديگري چيز

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٦

االنسان گويند مي مثال. است البشرط مقصودشان و برند مي بكار را كلمه اين گاهي ولي كنم مي عرض كه اي نكته اين. آخر ء شي عن النظر قطع مع هو بماهو انسان يعني ،المجرد اين كه شود مي چطور بگوئيد است ممكن. شود فهميده درست كه بفرمائيد توجه خوب " كلمه ،بدون يعني ،خالي يعني مجرد فظل آنكه حال و ،كند مي پيدا معنا دو مجرد لفظ ؟باشد داشته مشخصي مفهوم بايد كه " بدون نظر در را ماهيتي و معنا يك انسان وقتي كه كند مي پيدا ابهام جهت آن از اصطالح اين واقع مقام در را " بدون " اين هست وقت يك] :كند مي نظر آن به صورت دو به [،گيرد مي مثال. است ء شي فالن بدون ،است شرط فالن بدون واقع در كه ماهيتي آن يعني ،بيند مي

نظر در علم بدون را انسان اگر. بگيريد نظر در را عالم غير انسان آن مقابل در و عالم انسان در. نباشد عالم كه است انساني شما منظور ،است شما نظر مورد علم بدون انسان بگيريد،

. شود مي خارج شما منظور وزهح از عالم انسان صورت اين ديگري چيز انسان از غير كه آن بدون گيريد مي نظر در را انسان شما كه هست وقت يك نظر در را انسان شما يعني ،شود مي شما نظر قيد " بدون " اين يعني. بگيريد نظر در را

اين يعني. عالم غير يا عالم از بگيريد نظر در را چيزي انسان بر عالوه كه آن بدون گرفتيد گرفته نظر در ديگر چيز خودش از غير شما لحاظ در ،است مجرد شما لحاظ مقام در انسان . بس و است انسان فقط شما منظور پس كه است اين معنايش وقت آن. است نشده انسان صورت اين در ،عالم غير چه و باشد عالم چه ،باشد انسان فقط شما منظور كه وقتي بدون انسان شما اول در. اول مرحله در انسان از است اعم دوم مرحله اين در اشم نظر مورد . عالم غير يا باشد عالم اينكه از اعم را انسان اينجا در ولي ،گرفتيد نظر در را علم

اگر. " بدون " يك ،گرفتن نظر در يك ،است انسان يك: ] است چيز سه اينجا در [،ببينيد اين در و ،علم بدون انسان روي آمده شما نظر ،گرفتيد نظر رد را علم بدون انسان شما

را انسان شما كه هست وقت يك اما. شود مي خاص انسان شما منظور حال هر به صورت چيز انسان از غير كه آن بدون ،شود مي شما نظر قيد " بدون " اين و گيريد مي نظر در

بدون است انسان يعني ،بود خواهد مطلق انسان شما منظور پس. بگيريد نظر در را ديگر آنچه و شما منظور ،اول مورد در پس. باشد آمده ديگر چيز انسان از غير شما نظر در آنكه از مجرد انسان گرفته تعلق آن به شما نظر كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٧

از است مجرد شما نظر ،نظر مقام در كه حالي در است انسان ،دوم مورد در اما. است علم مطلق انسان شما منظور صورت اين در ،بگيريد نظر در را انسان از غير چيزي كه اين . اول مرحله آن از اعم انسان ،شود مي علم بعد مرحله در اما. است معتبر علم عدم يعني ،كرديد اعتبار را عدم شما اول مرحله در وضيحت اين با. اعتبارالعلم عدم و العلم عدم اعتبار بين است فرق. ايد نكرده اعتبار را

. است چگونه مجرد كلمه اين كه ببينيد خواستم مي

مجردالوجود المجرد الوجود گوئيم مي وقت يك. الوجودالمجرد يعني گوئيم مي اينجا كه مجردالوجود اين كه است وجودي ،است مطلق ما نظر در كه وجودي آن يعني ،است پروردگار ذات منظور و

غير عدم بشرط است محض وجود ، است صرف وجود ،نيست ديگر چيزي وجود از غير ديگري معني هر. ندارد معني اساسا ديگر چيز هيچ وجود از غير مقام آن در يعني. وجود

كه حالي در ،ندارد اعتبار معنا هيچ به آنجا در عدم. برگردد وجود خود به بايد مقام آن در غير بدون وجود او. ندارد باراعت ماهيت آنجا در. دارد اعتبار خيلي عدم الوجود ممكن در

اصطالح به و ،نيست ديگري چيز وجود از غير يعني ،اعتبارالعدم شود مي اين. است وجود . ال بشرط وجود. شود مي مجرد شما نظر. مطلق وجود ،است وجود او يعني ،است مجردالوجود گوئيد مي وقت يك . البشرط وجود شود مي دومي اين. نباشد يا باشد ديگر چيزي او كه اين از است وجودي به گوئيم مي مجردالوجود كه پروردگار به آيا ؟است نظر مورد يك كدام حال چيزي وجود از غير كه وجود به يا ؟است نشده اعتبار وجود غير عدم او در كه گردد برمي

جودو منظور گوئيم مي ما كه مجردالوجود اين آيا ،ديگر عبارت به ؟است نشده اعتبار او در ؟است اينها از يك كدام ؟وجود غير از ال بشرط وجود يا است وجود غير از البشرط

وجود را او بخواهيم اگر. بشرط ال وجود نه ،است ال بشرط وجود ما مقصود گويد مي شيخ اگر و. نباشد يا باشد وجود از غير ديگري چيز كه شود مي اين از اعم ،بگيريم البشرط اينكه از اعم ،است مطلق وجود او كه است اين معنايش ،باشد چنين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٨

مفهوم گويد مي شيخ. كلي مفهوم يك شود مي اين. باشد نداشته يا باشد داشته ماهيت تحقق [و دارد وجود كه است فرد با ،ندارد وجود خارج در ،فرد بدون ،خودش كه كلي ،البشرط وجود يعني ،معني اين به مطلقي وجود چنين كنيم فرض هم اگر ما .]يابد مي

بگوئيم كه است غلط. است غلط د الوجو واجب در هم باز ،باشد داشته وجود خارج در بتواند ال بشرط وجود گفت بايد او در. است بشرط ال وجود كه است مطلق وجود معنا اين به او

.مجردالوجود معني است اين پس. است سه دو مطلب همين ولي. است شده رد و گفته را مطلب سطر سه دو در اينجا در شيخ

كه اند كرده بحث رويش خيلي بعدها كه شده مبنائي و اصل شايد اينجا در شيخ سطري وجود بايد يا ؟البشرط وجود يعني ، مطلق وجود بگوئيم الوجود واجب تذا به بايد ما آيا

وجود رمانمنظو بايد گوئيم مي مطلق وجود الوجود واجب به هم اگر ؟بگوئيم ال بشرط . بشرط ال وجود نه ،باشد ال بشرط

ذهن اعتبارات شناخت سراغ رويم مي ،نداريم كار الوجود واجب به اكنون ما. بفرمائيد توجه نكته اين به اينجا در

گويند مي. بگيريد نظر در را انسان مثال ،ماهيت يك شما. ديگر جاهاي در ذهن اعتبارات در كه است ماهيت اعتبارات همان مسأله اين. شود مي ذهن در اعتبار جور سه انسان براي

در البته. است شده مطرح اخيرا هم اصول علم در خاصي علت يك به و است مطرح فلسفه در. نداريم ماهيت اعتبارات نام به بحثي ما جا هيچ و نبوده مطرح زياد اينقدر بوعلي زمان

بحثي طرف اين به خواجه زمان از ولي. شود مي پيدا گاهي چيزهائي يك كلماتش البالي دارتر دامنه بحث اين آمده طرفتر اين به چه هر بعد و ،ماهيت اعتبارات عنوان تحت شده باز

ما اگر كه است اين ماهيت اعتبارات بحث. است داشته بيشتري بحث جاي زيرا ،شده يكي بحث اين. كنيم تباراع را آن توانيم مي جور سه ،بگيريم نظر در را انسان مثل ماهيتي

. است ذهن شناخت خوب مسائل از ،است خوب خيلي نكات از نشناسد را ذهن تا انسان كه كرديم تكيه خيلي مطلب اين روي " فلسفه اصول " در ما

و ،شود مي اشتباه و مخلوط واقعيات با ذهن اعتبارات اين غالبا. باشد داشته فلسفه تواند نمي همديگر ازرا ها انديشه انبوه اين و بشناسد را ذهن انسان اگر. گردد مي گمراهي سبب همين

واقعيت و حقيقت كه بيند مي ،بشكافد و بدهد تشخيص

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٧٩

اروپا دنياي در انعطاف اين طرف اين به كانت زمان از. شود مي واضح و روشن برايش خيلي عقل و عملي قلع نقد به و شد ذهن شناخت متوجه مرتبه يك فلسفه كه شد پيدا هم

متوجه كانت. داد رخ كه بود بجائي انعطاف بسيار اين. پرداخت حرفها اين نظاير و نظري را ذهن خود و برويم اول درجه در بايد باشيم داشته خوبي فلسفه كه اين براي ما كه شد

ار اينها تا ،بشناسيم را عقل فعاليتهاي و ذهن فعاليتهاي ،بشناسيم را عقل خود ،بشناسيم .]داشت نخواهيم خوبي فلسفه [نشناسيم

اين بدون او جبر كه باشد آدمي يك اگر: كنم مي ذكر را مثالي] مطلب شدن روشن براي [ عده يك و ها عينك و ها دوربين عده يك وراي در را دنيا هميشه ،باشد آزاد قيود اين از كه

اين پشت از را ستارگان دنياي مثال. ببيند ،اينها نظير تودرتوئي ابزارهاي و. ها بين نزديك و حقيقت بيند مي اكنون آنچه آيا كه بفهمد تواند نمي االن او صورت اين در. ببيند دستگاه .]است كرده منعكس [او ذهن در را چيزي چنين دستگاه اين خصوصيت يا ،دارد واقعيت و جلو و طرف آن و طرف اين به شيشه از و ،شود مي اتومبيل سوار شب در انسان كه وقتي اي جاده فضا در كه بينيد مي مرتبه يك ها شيشه در تصوير انعكاس اثر بر ،كند مي نگاه عقب . بيند مي را اينها انسان و ،كنند مي عبور جاده از هم سر پشت اتومبيلها و است ،سدبشنا ،بيند مي را واقعيات و كند مي كار آن با كه را دستگاهي اين اول بايد انسان

دستگاه اين در كه ببيند بايد مثال. باشد مجزا دستگاه اين از تواند نمي انسان كه دستگاهي كوچك كه اي آينه آن از بعد و كند مي بزرگ را اشياء كه دارد وجود عدسي يك اول خوب را اينها اگر. ديگر چيزهاي و كند مي سبز را اشياء رنگ كه چيزي آن از بعد ،كند مي

را واقعيات توانيم مي محاسبات اين همه گرفته نظر در با و اينها محاسبه اب ،بشناسيم جهان [دستگاه اين وراي از كه بگوئيم ما كه است لوحي ساده خيلي ولي. بدهيم تشخيص

كه من گفت شود نمي .]كنيم مي ادراك [دارد وجود خارج در كه را همان و] بينيم مي را اشتباه اين. كنم مي حس و بينم مي كه است همانجور سپ ،كنم مي حس و بينم مي دارم ) 1. (است

: پاورقي

است؟ شده بحث كجا در مطالب اين: سؤال - 1 . مقيد و مطلق درباب: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٠

آن از ذهن شناخت گواينكه ،است فلسفه اركان از آن مسائل و ذهن شناخت كه است اين جزء را اين اغلب امروزيها و ،شود مي هشناخت فلسفه مبادي از است ذهن شناخت كه جهت در اسالم علماي. است الزمي خيلي امر يك حال هر به ولي ،فلسفه نه ،اند دانسته منطق همين اثر در اند آمده جلو كه چه هر طرف اين به بوعلي از مخصوصا بعد هاي دوره

واقع در مسائل آن كه بشوند مسائلي وارد كه اند كرده پيدا اجبار ناخواه خواه برخوردها بعد كه است ذهن شناخت با يعني. واقعيت مستقيم شناخت نه ،است ذهن خود شناخت عنوان تحت را مسائل از دسته يك] جهت همين به. [شناخت شود مي خوب را واقعيت چه و است اعتباري چيز چه يا ،است حقيقي چيز چه و است انتزاعي چيز چه اينكه . است مهمي خيلي مسائل از و ،اند كرده مطرح است واقعي چيز

ماهيت اعتبارات بيان را ذهن عمل درواقع كه ،ماهيت اعتبارات عنوان تحت اند كرده باز را بابي يك اند آمده سوژه گاهي ما را اينها. باشد كرده بيان هم روانشناسي كه نيست چيزي اينها البته. كند مي

. نيست اصال معمولي روانشناسي قدرت حوزه در مسائل اين. ايم ناميده فلسفي روانشناسي از يا ،آن ظاهري و سطحي هاي جنبه از و عيني طريق به را مسائل معمولي روانشناسي

حاليكه در. كند مي مطالعه بيند مي ديگران در كه آثاري روي از يا و خودش شهود روي اصطالح به را روانشناسي رجو اين فيلسوفان فقط كه است دقيقي تحليلهاي يك اينها . ندارند فيلسوفان غير. دارند اين كه هست وقت يك: كند مي اعتبار جور سه ذهن معموال را ماهيتي هر گويند مي

فرق اشياء مطلق يا باشد معين ء شي آن حاال ،كند مي اعتبار ء شي بشرط را ماهيت هست وقت يك مثال. كنند مي اعتبار ء شي بشرط را او ،ندارد تفاوتي جهت اين از و ،كند نمي آن يعني. است چنين عالم انسان گوئيد مي ،است چنين انسان بگوئيد خواهيد مي وقتي كه گويند مي. عالم انسان ايد گفته و ايد كرده مقيد قيدي به ايد داده قرار حكم موضوع كه را

اصطالحا را اين. ء شي طبشر ماهيت شود مي اين. ايد كرده اعتبار علم بشرط را ماهيت شما .باشد عالم همان كهايد كرده اعتبار ديگر ء شي با تهآميخ رااو يعني ،گويند مي هم مخلوط

بصورت را انسان مثال. كنيد مي اعتبار ء شي عدم بشرط را ماهيتي شما وقت يك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨١

را اين. علم عدم بشرط انسان ،باشد نداشته علم كه انساني ،كنيد مي اعتبار عالم غير انسان .مجرده ماهيت يا ،ال بشرط ماهيت گويند مي اعتبار را شيئي وجود كه اين بدون كنيد مي اعتبار را ماهيت شما كه هست هم وقت يك

اعتبار را انسان فقط مثال يعني. باشيد كرده اعتبار را آن عدم كه اين بدون و باشيد كرده . مطلقة تماهي يا البشرط ماهيت گويند مي را اين. كنيد مي به و. مخلوط گاهي و ،مجرد گاهي ،كند مي اعتبار مطلق را ماهيت يك گاهي ما ذهن پس

. ء شي بشرط گاهي و است البشرط گاهي ،البشرط گاهي ،ديگر عبارت يك حتما ؟چيست مقسم ،قسم سه اين در كه اند گفته ،بندي تقسيم اين دنبال به قهرا

مقسم و. ء شي بشرط گاهي و است ال بشرط اهيگ و است البشرط گاهي كه هست چيزي البشرط اينكه يعني است اعم. است جور اين هميشه ،باشد اقسام همه از اعم بايد هميشه

كه شد البشرط اگر و. البشرط شود مي خود باشد اعم مقسم اگر ،خوب. است اقسام همه از ؟شدبا قسم عين مقسم كه شود مي چگونه. اقسام آن از يكي شود مي

مشخص را قسمي بشرط وال مقسمي البشرط بين فرق و اند شده دقيق اينجا اند آمده يك كه است البشرطي ولي ،است البشرط خودش قسمي البشرط كه اند گفته. اند كرده آن حال عين در ،البشرط هم آن ،است البشرط اين. است مقسمي البشرط اقسام از قسم

؟چگونه. است اعم قسمي البشرط از كه ستا نحوي به مقسمي البشرط ماهيت البشرط پس. است اطالق قيدش ،است مطلق كه است آن قسمي البشرط كه اند گفته

به است مقيد يعني ،البشرطيت به است مقيد ولي. است اختالط و تجرد از البشرط قسمي هر از است مطلق ،است مطلق هم البشرطيت قيد از حتي مقسمي البشرط اما. اطالق بالشرط ،است بالقيد ،است مبهم اصطالح به و است اعم اين پس. اطالق قيد از حتي قيدي من ،است بحث خيلي بشرط ال اين روي حاال البته. اطالق شرط حتي شرطي هر از است .]كنم نمي بحث كه [آمده اينجا در سخنان خيلي. كنم مي نقل را آنها حرف حاال از مطلق كه ماهيتي يعني ،مطلقة ماهيت گويند مي اهياتم درباب اينها كه وقتي پس يك وجود به مقيد نه و است شرط يك عدم به مقيد نه يعني ،اختالط از مطلق و تجرد . شود مي قيدش اطالق خود گواينكه ،است دو هر از مطلق ،شرط

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٢

.است ال بشرط حقيقتش يعني است مجردالوجود الوجود واجب بايد [،است نيامده بيشتر اينجا تا هم شيخ كه ،اينجا در اصطالح نهمي و باشيم ما اگر

مخلوطه ماهيت مسلما. ]است قسم سه اين از يك كدام الوجود واجب ذات كه ببينيم در كه عدمي خصلتهاي آن داراي و بود مي ماهيت داراي موجودي الوجود واجب اگر. نيست

واجب ولي. شد مي ء شي بشرط هيتما يعني ،شد مي مخلوطه ماهيت ،است ممكني هر ،است ال بشرط پس. است مشروط و مقيد ذاتش يعني ،كند مي طرد را وجود غير الوجود

است اعم مطلقه ماهيت زيرا .]باشد البشرط كه [نيست مطلقه ماهيت او. است مجرد پس جردهم ماهيت بگوئيم بايد فقط د الوجو واجب در پس. مخلوطه ماهيت و مجرده ماهيت از

.)1 (است

؟است مطلق الوجود واجب آيا ما اگر االن. برد مي بكار را مطلق وجود كلمه تعالي حق مورد در گاهي هم شيخ خود اما

در ما آنكه حال و ،مطلق موجود نه است مجرد موجود الوجود واجب ،شيخ بيان اين و باشيم ؟شود مي چطور اين پس. يمبر مي بكار را مطلق موجود اصطالح گاهي الوجود واجب مورد گويد مي شيخ خود كه بينيم مي طرف يك از ما. آيد درمي تناقض نوعي تقريبا كه اين

است اين سخن اين معناي. است ال بشرط موجود يعني ،است مجرد موجود الوجود واجب كلمات از بعضي در هم شيخ خود كه بينيم يديگرم طرف از. نيست مطلق موجود او كه

. شمارد مي مطلق موجود را الوجود واجب ،خوانديم گذشته در كه مانطوره ،خود اما. است البشرط موجود مطلق موجود ،خوانديم اينجا تا كه مطلبي همين و باشيم ما اگر

مطلقي وجود اين] ،دهد مي نسبت تعالي حق به كه مواردي در[مطلق وجود از شيخ مقصود مطلب ينا. باشد نمي ،است البشرط ماهيت منظور و مگفتي ماهيت اعتبارات در االن ما كه

علت باب آخر در. شده شكافته خيلي مالصدرا كلماتومخصوصادر ديگران كلمات در بعدها مشهور " اسفار " عرفانيات به كه هست مفصلي زيادو خيلي فصول"اسفار"معلول و

مختلف نظريات آنجا در ،است

: پاورقي ذات كه كنند مشخص اينكه براي اند، برده بكار مسامحه اينجا در را ماهيت لفظ استاد [- 1

].است ال بشرط حقيقت الوجود، واجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٣

به آيا كه رسد مي باب اين به كه وقتي و ،كنند مي ذكر وجود درباب را همه عرفا و حكما معنا چه به بگوئيم مطلق وجود اگر و ،مجرد وجود يا گفت مطلق وجود بايد الوجود واجب . است كرده بحث مفصل خيلي ديگر آنجا بگوئيم بايد

مالصدرا فلسفه در مطلق وجود رسيده آن به آخوند مرحوم كه وجودي اصالت مسأله همان به گردد برمي مطلب اين اصل اين مطلب. كند مي حل جا همه در را مشكالتش كه است وجود اصالت همان يعني. است. است صادق شكل آن به ماهيت خود درباره ،اند گفته ماهيت اعتبارات درباب آنچه كه است كه است ماهيت زيرا .]كند مي صادر را احكام آن ذهن [،ذهني و باشد ماهيتي كه آنجا براي اصال مسائل اين. ذهن در هم و دارد وجود خارج در هم كه گفت آن مورد در شود مي

بشرط ماهيت: شود مي فرض باراتاعت گونه اين كه است ماهيت براي ،نيست مطرح وجود و مطلق آيد مي كار در وجود حقيقت پاي كه آنجا اما. مطلق ماهيت ،البشرط ماهيت ،ء شي ،مخلوط وجود يا ء شي بشرط وجود بجاي آنجا در. كند مي پيدا ديگري معني آن در مقيد وجود يا ء شي بشرط وجود يا مقيد وجود گويند مي كه وقتي. گويند مي مقيد وجود اغلب] الوجود واجب [به ما اگر آنجا در آنوقت. گردد برمي محدود وجود به معنايش ،قيد بشرط

مساوي وجود غير از ال بشرط اين و. است وجود غير از ال بشرط منظور ،ال بشرط گوئيم مي كه وجودي يعني مطلق وجود. شود مي گفته ديگر جاهاي در كه اطالقي همان با شود مي

كه معنا آن به مطلق پس. پذيرد نمي را محدوديتي هيچ كه دارد مطلقي ريانس چنان واجب بدربا ،ء شي بشرط و ال بشرط ماهيت از است اعم كه شود مي گفته ماهيات درباب به. حدناپذير وجود ،ناپذير قيد وجود ،رها وجود يعني مطلق وجود. بگوئيم توانيم نمي تعالي . گوئيم مي مطلق وجود هم الوجود واجب ذات به كه است معنا اين گفته اينجا در فشرده و خالصه بطور خواستم من كه است مفصل خيلي داستانش اين

جاها اين در] متأخر حكماي. [نيست حرفها اين به اي اشاره هيچ " شفا " در زيرا. باشم در. دارند يمتعدد اصطالحات اينجا در هم عرفا خود. كنند مي مفصلي بسيار بسيار بحث غير از. كنند مي نقل ،معروف عارف ،سمناني عالءالدوله از زيادي خيلي مطالب ها زمينه اين بعد به ينالد محي از حرفها اين. است شده نقل هم او از

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٤

از بعد اساسا مسائل اين. است شده پيدا مسائل اين كه بوده عرفان در يعني ،شده پيدا . اند گرفته ار دنبالش و شده پيدا بوعلي

حرف ،است بوده مطرح او براي مسأله اين كه حدي آن در بوعلي سخن حال عين در به. است ديده] خود خاص فلسفي [ديد همان از فقط را مسائل بوعلي چون. است درستي

ماهيت و مجرده ماهيت به كنيم مي تقسيم را آنها ماهيات درباب ما اگر كه صورت اين بوعلي با حق بگيريم نظر در اگر جهت آن از. دارد معنائي چه ،مطلق ماهيت و مخلوط موجود نه ،است ال بشرط موجود معناي به مجرد موجود همان الوجود واجب يعني ،است بشرط وجود بر اعتبار يك به كه است جوري مجرد كلمه كه گفتيم. مطلق معناي به مجرد

نظر در لحاظ اعتبار به را تجرد اگر. مطلق وجود بر اعتبار يك به و ،شود مي منطبق ال به بگيريم نظر در ملحوظ اعتبار به اگر و. است البشرط و مطلق معناي به تجرد بگيريم است اين مجردالوجود از ما تفسير كه گويد مي شيخ صورت اين در. است ال بشرط معناي

. البشرط موجود نه ،ال بشرط موجود يعني كه

مذهبي تعبيرات در اليتع واجب نداشتن ماهيت له الماهية الوجود واجب " گوئيم مي كه تعبير اين ،كردم عرض اول روزهاي در كه همانطور

ما ،هست ذهنم در االن كمي و هست يادم كه آنطور. نداريم مذهبي و ديني تعبيرات در ،" تعالي حق ،مائيت از است منزه تعالي حق ،له المائية تعالي حق كه داريم دعاها بعضي در

وقتي. متي از است منزه ،اين از است منزه ،كيف از است منزه تعالي حق ،لم از است منزه گوئيم مي وقتي و. كجاست بگوئيم اينكه از است منزه يعني ،أين از است منزه گوئيم مي ،است كيف از منزه. است زماني چه در بگوئيم اينكه از است منزه يعني ،متي از است منزه است اين از منزه يعني ،است كميت از منزه. است چگونه بگوئيم كه است اين از منزه يعني موجودات وصف ،است معلول موجودات وصف وصفها اين همه زيرا. است چقدر بگوئيم كه

ذهنم در مبهم بطور اجماال. آيد نمي اينها از يك هيچ تعالي واجب ذات در و ،است محدود " از منزه خداوند. است آمده هم استفهامية ي " ما " كلمه ادعاه از بعضي در كه هست كه ،باشيم داشته تعبيري چنين اگر. چيست بگوئيم كه است اين از منزه ،است " مائيت حاال. ]است كافي ما مطلب اثبات براي [،است تعبير اين عين ذهنم در مبهم بطور االن كه ديگري تعبيرات ولي ،شيمبا نداشته ما هم تعبيري چنين كه كنيم مي فرض

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٥

واجب كه داريم را تعبير اين. داريم الوجود واجب درباب است تعبير همين مانند معنا در اين از بعضي. است زياد خيلي " البالغه نهج " در تعبير اين ،است منزه حدي هر از الوجود

اينكه ،نيست يادم درست آن كلمات ،ام آورده " البالغه نهج در سيري " كتاب در را تعبيرات حد و عدد يعني ،هست " البالغه نهج " در است منزه عددي هر و حدي هر از الوجود واجب

است واحد او اگر و. عدد نه و دارد وجود حد نه او مرتبه در ،شود مي ناشي او فعل مرتبه از كند مي قصد وحدت اعداد درباب كه معنا آن به. است واحد عدد كه نيست اين معناي به

فعل مرتبه از دو هر حد و وحدت. كند نمي صدق خداوند درباب تعالي حق سلبيه صفات از كه است سلبي معناي يك قهرا معنا اين. شود مي انتزاع خداوند

. شود شمرده بايد

تعالي حق وحدانيت در سجاديه صحيفه عبارت توجيه العدد وحدانية لك"كه هست"ديهسجا صحيفه"در مضمون اين به تقريبا تعبيري: سؤال " ديگري و ،" العدد وحدانيه لك " يكي: هست " سجاديه صحيفه " در مضمون دو: استاد و اند پرداخته آنها شرح به كه است معروفي هاي جمله از اينها. " العدد وحدانيه لك ليس

صحيفه جاهاي عضيب در. نه يا دارند تضاد يكديگر با جمله دو اين آيا كه اند كرده بررسي . است العدد وحدانيه لك ليس آن ديگر جاهاي بعضي در و است العدد وحدانيه لك

تو فعل] وحدانيت اين [يعني ،است تو مال عدد وحدانيت كه است اين اول جمله معني وحدانيت آن به عدد كه وحدانيتي آن به متصف تو كه است اين دوم جمله معني و. است

.نيستي است متصف و كند مي جمع هم با را عبارت دو اين كه شده بيان تعبيري به مطلب " البالغه نهج " در

االحد « " كه هست " البالغه نهج " در. است درست تعبير دو اين جمع كه دهد مي نشان عدد حال عين در و ،است واحد عدد كه آنگونه نه ولي هستي احد تو) 3 (" ”عدد بتأويل ال آن از

:پاورقي همان -2 .28يدعا ه،يسجاد فهيصح -1 ].االسالم فيض البالغه نهج 152 خطبه [- 3

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٦

گويد مي كه تعبير آن در پس. دارد تو ازرا خودش وحدت عدد ،است تو فعل يعني است تو و است تو فعل عدد ،دارد تو از را وحدتش عدد كه است اين منظور " وحدانيةالعدد لك "

كه تعبيري آن در و. است تو مال و است تو فعل هم عددي وحدت است تو لفع چون تو ،وحدانيةالعدد ذاتك مرتبه في لك ليس يعني " وحدانيةالعدد لك ليس " گويد مي

يك در واقع در پس. نيستي است متصف وحدانيت آن به عدد كه وحدانيتي آن به متصف را عدد وحدانيت ديگري در و ،كرده نفي اليتع حق ذات مرتبه از را عدد وحدانيت عبارت . است كرده ثابت فعلش مرتبه در او براي

،است تعالي حق مال و تعالي حق فعل كه كرده ثابت را عدد وحدانيت كه آنجا در: سؤال

. شود مي او فعل هم كثرتش . كند نمي را عدا نفي كه ء شي اثبات ،باشد ،خوب خيلي: استاد

؟شد ذكر اين كه اشتد خصوصيتي چه: - گفته چيز همه ، نيست كه آن تنها ،شده گفته هم كثرت درباب ،ندارد خصوصيت: استاد .]اين جمله از و [شده. كنيم مي جمع عبارت دو اين بين داريم ما. بود جمع طريق در كردم عرض كه مطالبي اين

دو اين ظاهر هوممف و باشيم ما اگر كه هست جمله دو: است اين ؟چيست جمع معناي اين ،كنيم] تفسير [ديگري از مجزاي را يك هر يعني بگيريم نظر در مجزا را آنها و ،جمله

جوري را عبارات شود مي ببينيم بايد. [دارد تناقض يكديگر با و نيست جمع قابل جمله دو ] ؟شود رفع تناقض كه كنيم تفسير ،كنيم مشاهده] ظاهر به را قضيتنا [چنين بوعلي مثل شخصي كلمات در كه كنيد فرض مطلق وجود تعالي واجب كه بود گفته بوعلي كه عبارتي همين مثال ؟بكنيم بايد كار چه

،كنيم قضاوت فورا بخواهيم اگر. نيست مطلق وجود كه بود گفته ديگري عبارت در و ،است بوعلي كه را هائي جمله همه وقتي اما. است گفته تناقض كه گوئيم مي و بينيم مي تناقض

رغم علي .]نيست چنين مطلب بينيم مي [،بگيريم نظر در همديگر با دارد مورد اين در روي و بگيريم نظر در مجزا بطور را آنها اگر كه دارند ها جمله اين كه هائي نارسائي اصرار نيست پذير تأويل و توجيه كه هائي جمله

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٧

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

آنها وتعداد يتعال حق هيسلب صفات هفت مقابل در اصطالحا چه اگر. است تعالي حق سلبيه صفات در واقع در ما بحث اين

ولي ،كنند مي ذكر هم سلبيه صفت هفت ،كنند مي ذكر تعالي حق براي كه ثبوتيه صفت و معيار يك يعني ،است رسيده ما به كالم علم از كه است چيزهائي از بندي قسيمت اين

؟كرد اثبات خدا براي توان مي را چيز چه. ندارد مذهبي و ديني يا عقلي قطعي مقياس حق به شود مي باشد حسن اسم كه را اسمي هر )1("الحسني االسماء له " :فرمايد مي قرآن به واقع در ،باشد قراردادي امر يك كه نيست نام معني به نجااي در اسم. داد نسبت تعالي تعالي واجب در ،اكملش نحو به هم آن ،باشد كمال صفت كه صفتي هر. است صفت معني ،دهيم نسبت تعالي حق به توانيم مي باشيم داشته هم كمال صفت هزار اگر. است صادق صفت هزار اگر. است كرده ذكر تعالي حق براي اسم هزار كبير جوشن دعاي در چنانكه تعالي واجب در اكمل نحو به آنها همه بگيريم نظر در ما را كمال صفت هزار ده يا كمال ،كند مي ذكر را صفت سيزده ،دوازده تقريبا اينكه از بعد حشر سوره آيات در. كند مي صدق نيحس اسماء چه هر فرمايد مي ،نشود محدود صفتها همين به ذهن اينكه براي : فرمايد مي. است او آن از است

اله ال الذي اهللا هو 0 الرحيم الرحمن هو الشهاده و الغيب عالم هو اال اله ال الذي اهللا هو « " عما اهللا سبحان المتكبر الجبار العزيز المهيمن المؤمن السالم القدوس الملك هو اال

و السموات في ما له يسبح الحسني االسماء له المصور الباري الخالق اهللا هو 0 يشركون )2(. " ”الحكيم العزيز هو و االرض

:يپاورق

.24 /حشر ،8/ طه-1 .24- 22/ حشر2

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٨

. است او آناز است حسني اسماء چه هر فرمايد مي دنبالش به صفات آن همه ذكر از پس از بوئي و نباشد كمال صفات كه آنچه از است منزه و ،شود نمي حدي به محدود پس

از تعالي حق ،كنيم انتزاع نقص صفت هزار بتوانيم ما اگر ،بدهد نقص و عدم از و نيستي : است آمده شعر اين در كنند مي بيان متكلمين معموال كه صفاتي. است منزه آنها همه صادق متكلم و بصير و است سميع هم مدرك و مريد است حي و قادر و عالم خالق دان غني تو معاني و است شريك بي محل نه مرئي نه جسم و بود مركب نه مقدار يك ،داريم قبول ما هم امروز و هست هم درست كه متكلمين سخنان از بخش آن نادرست نظراتي كه [است ديگري متكلمين حرفهاي سنتز يا تز آنتي ،امروز اصطالح به ،آن صفات درباب اگر و. كنند رد را آنها حرفهاي اند خواسته متكلمين اين و ] ،اند داشته ابراز

رد را ها بعضي نظر اند خواسته ،نيست جسم و مركب گويند مي مثال ،تعالي واجب سلبيه نظريه ،نيست مرئي گويند مي اگر و. كراميه مانند ،است جسم خداوند گفتند مي كه كنند

قيامت در الاقل اي ،است مرئي متعال خداوند اند گفته كه كنند مي رد را اشاعره معروف رد را كساني نظريه ،ندارد محل اند گفته اگر و. شود مي ديده هم چشم با ،شود مي ديده و كرسي روي بر واقعا هم خداوند و است كرسي يك صورت به عرش گويند مي كه كنند مي

چيزهائي ولي اند نگفته متكلمين آن را خداوند داشتن شريك البته. است نشسته عرش اين منظورشان ،است معاني بي خداوند اند گفته اگر و. شود مي شرك اش الزمه كه ندا گفته است بوده ديگر اعتبار يك به شايد هم را غني. ندارد ذات بر زائد صفات خداوند كه است صفات كه نيست معني بدين ،اند كرده بيان را صفات اين اينها اينكه پس. اند گفته كه

صادق و متكلم و بصير و سميع و مدرك و مريد و وحي قادر و المع همان خداوند ثبوتيه به را كماليه صفات توانيم نمي اما ،است تعالي حق كماليه صفات از اينها همه البته. است

قرآن در. است اينها از غير كه برشمرده را صفاتي هم قرآن خود. بكنيم محدود تعداد همين خود در كه اند كرده احصاء كه است مقداري اين. تاس شده بيان خداوند براي اسم 130 الجبار ،العزيز ،المهيمن ،المؤمن ،السالم ،القدوس ،الملك صفات همين. است آمده قرآن

. ندارد وجود] متكلمين [شعر اين در والمتكبر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٨٩

،شود مي أينيت سلب ،شود مي ماهيت سلب خداوند از. است جور همين هم سلبيه صفات در

ماهيت نفي تعالي حق از اينجا در ما اينكه پس. شود مي لميت سلب ،شود مي فيتكي سلب . كرديم ذكر را تعالي حق سلبيه صفات از يكي واقع در ،كرديم

ندارد فصل و جنس تعالي واجب و ،له الجنس تعالي واجب كه شود مي مترتب نيز مطلب اين تعالي حق از ماهيت نفي بر

. له الفصل كه اين ،له سبرالجن شود مي مترتب

اول برهان جزء يك و اعم جزء يك از [مركب كه ماهيت يك. است ماهيت از جزئي جنس زيرا

تعالي واجب. فصل را مساويش جزء و گوئيم مي جنس را آن اعم جزء ] ،است مساوي در ،باشد هم بسيط اگر ماهيت. مركب ماهيت خواه و بسيط ماهيت هخوا ،ندارد ماهيت

. دارد فصل و جنس حتما كه هم مركب ماهيت. دارد فصل و جنس ،است بسيط اينكه نعي آيد مي بدست نتيجه اين ،مركب نه و بسيط نه ،ندارد ماهيت اصال گوئيم مي كه وقتي پس آن فصل زيرا. نداريم هم را فصل ،باشيم نداشته را جنس كه هم وقتي له، الجنس كه

. ماسوي از است جنس مميز و ستا جنس محصل و محقق كه است چيزي

دوم رهانب البته. له الجنس تعالي واجب كه هست مطلب اين بر هم ديگري برهان يك ،اين بر عالوه استكه چنين برهان اين. كنند مي ذكر نيست مركب تعالي واجب اينكه دربابرا برهان اين يا است الوجود واجب فصل از نظر قطع جنس آن آيا ،باشد داشته جنس تعالي واجب اگر

الوجود واجب فصلنظراز قطع جنس كه بگوئيم اگر. است نوع مقومخود جنس ؟چوننيست خود بلكه ،است موجود جنس مرتبه در الوجود واجب تنها نه كه است اين معنايش ،است جنس بخش تحقق كه است چيزي آن فصل كه حالي در ،است الوجود واجب جنس مرتبه پيدا تحصل و تحقق كه است فصل ضميمه به ،است مبهم فصل دونب جنس يعني ،است

تحصل و تحقق فصلاز قبل درمرتبه بنابراين ،است الوجود واجب جنس كه بگوئيماگر.كندمي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٠

است خارج مقوالت از الوجود واجب گفتيم ما وقتي: كه است اين آن و ،شود مي ديگري مطلب يك وارد شيخ اينجا از

زيرا. است خارج مقوالت از كه است اين معنايش ،فصل نه و دارد جنس نه الوجود واجب عرض مقوله نه و جوهر مقوله. است شده ماهيات روي از كه است بنديهائي تقسيم مقوالت

جوهر نه يعني ،است خارج مقوالت از الوجود جبوا بگوئيم بايد پس .]هستند ماهيات همه[ كه است اين معنايش ،باشد جوهر الوجود واجب اگر زيرا. است عرضي مقوالت نه و است است معنا اين به ،باشد جوهر مقوله در داخل كه ماهيتي هر. است جوهر او االجناس جنس

،له الجنس الوجود واجب كه گفتيم اينجا در ما كه وقتي. است جوهر او االجناس جنس كه هيچ نه و جوهر نه ،بود نخواهد او جنس اي مقوله هيچ يعني ،نيست اي مقوله هيچ در داخل . اعراض از يك

آند مي صدق تعالي واجب بر جوهر حد: اشكال يك طرح حال و نيست جوهر الوجود واجب گوئيد مي شما چگونه كه كند مي اشكال آيد مي مستشكل

جوهر اسم خواهيد مي شما حاال ،كند مي صدق حد اين. كند مي صدق او بر جوهر حد آنكه او بر را جوهر لفظ و جوهر كلمه خواهيد مي شما كه هست وقت يك. نياوريد يا بياوريد را

ما محدثين غير يا محدثين كه آنچه مثل ،است قراردادي امر يك اين كه ،نكنيد اطالق خداوند بر توانيم مي را اسم آن الهي اسماء از ما يعني. است توقيفي اهللا اسماء كه معتقدند يا باشد رسيده شرع از كه كنيم اطالق

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩١

عقل كه اين صرف به ،باشد نرسيده معتبر سنت و قرآن در اگر. باشد آمده معتبر سنت در ،است كماليه صفات از و است پروردگار حسناي اسماء از اين كه دهد مي تشخيص ما

يك گويد مي هم مستشكل. كنيم اشتباه ما كه است ممكن چون. كنيم اطالق نيمتوا نمي عدد آن تا كنيد اطالق خواهيد نمي شرعي امر يك باب از را جوهر اسم شما كه هست وقت

و باشيم ما اگر حاال ولي. است اي عليحده مسأله يك اين ،باشيد كرده مالحظه را شرعي تعريف در مگر. شود مي ،چرا ؟كرد اطالق جوهر الوجود واجب بر شود نمي واقعا آيا ،برهان نه ولي ،است موجود كه است چيزي جوهر ؟موضوع الفي هوالموجود: گوئيد نمي جوهر

و جوهر اثبات و نفي بين امر دوران واقع در. است ديگر ء شي در حال وجودش كه موجودي وجودي يا ،ديگر ء شي در تاس وجودي است ناعتي وجود وجودش يا موجود. است عرض ،است عرض پس ،است ديگر ء شي در وجودش يا تعالي حق. نيست ديگر ء شي در كه است. است جوهر پس كه ،نيست ديگر ء شي در وجودش يا. نيست چنين البته دانيم مي كه

جوهر حد در مگر ؟نكنيم اطالق را جوهر ما چرا ،است موضوع الفي هوالموجود كه وقتي ؟نيست

اشكال به شيخ جواب. ند ا كرده قبول هم ديگران بعدها را موشكافي اين كه است كرده موشكافي يك اينجا شيخ اقامه مورد اين در نيز داليلي. موضوع الفي الموجود كه نيست اين جوهر حد گويد مي گفته شكتابهاي در مكرر را اين. باشد جوهر تعريف تواند نمي موضوع الفي موجود. كند مي

اين. [" الموضوع الفي وجد وجد ان بحيث ماهية أي ذات ": است اين جوهر تعريف. است به ذات آن كه ذاتي گوئيم مي ما وقت يك. است معنا دو و] است متفاوت اول تعريف آن با

. است تعريف جور يك اين. نيست موضوع در وجودش كند پيدا وجود اگر كه است حيثي تعريف اولي. نيست موضوع در وجودش دارد وجود كه چيزي آن گوئيم مي ديگر تعريف در

. دومي نه ،است جوهر صحيح همين به آنجا هم را مشكلي يك و كنند مي طرح هم ذهني وجود درباب را مطلب اين

. كنند مي حل طريق اين فرق تا كنيد توجه مثال اين به گويد مي. كند مي ذكر مثالي] مطلب توضيح براي [شيخ : كنيد آن تعريف به شروعبگيريدو خودتان دست در را مغناطيسي شما. دريابيد درسترا دو

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٢

اين. كند مي جذب را آهن كه است فلزي مغناطيس كه كنيد مي تعريف چنين وقت يك كه ندارد وجود آهني شما دست در زيرا ،كند نمي صدق شما دست در مغناطيس بر تعريف

گوئيم مي كه است تعبير در مسامحه اين گوئيد مي كه سته وقت يك. كند جذب را آن به فلز اين گوئيم مي] دقيق تعريف در. [كند مي جذب را آهن كه است فلزي مغناطيس

. كند مي جذبرا آهن ،باشد آهن آن يكي نزد در كه بگيرد قرار جائي در اگر كه است حيثي اين پس ،بگوئيم چنين اگر. كند مي جذب را آهن بالفعل كه است فلزي اين گوئيم نمي پس

كه ندارد وجود آهني چون ،نيست مغناطيس اساسا ،است من دست در االن كه مغناطيسي بلكه. كند مي جذب را آهن بالفعل كه نيست چنين مغناطيس تعريف ولي. كند جذب را آن و باشد تهداش وجود آهن آنجا در كه بگيرد قرار جائي در اگر كه است نحوي به فلز اين صادق هم شما دست در آهن بر تعريف اين. كند مي جذب را آهن باشد آن نزديكي در آهن . است

در بالفعل كه موجودي. الموضوع الفي الموجود گوئيد مي وقت يك شما هم جوهر درباب يا ،هست موضوعي در بالفعل كه است موجودي خداوند يا معنا اين به ،نباشد موضوع در هم موجوديت خود بايد باشد، جور اين جوهر تعريف اگر. نيست وضوعيم در بالفعل جوهر. باشد موجود كه نيست جوهري هيچ شرط در آنكه حال و. باشد جوهر تعريف مغناطيس مثال. باشد معدوم است ممكن و باشد موجود است ممكن كه است ماهيتي مغناطيس. است صادق ايشبر مغناطيس تعريف هم باز باشد معدوم اگر كه است جوهري. كند مي جذب خود به را آهن باشد آهن نزديك و باشد داشته وجود اگر كه است جوهري وجود اگر كه است نحوي به ذات آن كه است ذاتي و ماهيتي او كه است اين جوهر تعريف و ذات يك كه است اين بودن جوهر شرط پس. كند مي پيدا وجود موضوع در كند پيدا

كه موجودي آن پس. است چنين. كند پيدا وجود اگر ماهيت و ذات آن كه باشد ماهيتي. است مجرد وجود و محض وجود ،شود نمي فرض او در " اگر " و دندار ماهيتي و ذات اصال

،باشد وجود از مستقل ذات اين خود كه ذاتي اما ،است موضوع الفي او كه است درست شما اينكه پس. نيست صادق او درباره ،شود مي نينچ كند پيدا وجود اگر كه باشد ذاتي

. نيست چنين ،است صادق الوجود واجب او بر جوهر تعريف گفتيد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٣

متن توضيح و شرح المطلق الوجود أنه عنه سائرالزوائد سلب بشرط مجردالوجود انه قولي معني وليس

بل السلب بشرط المجرد الموجود ليس ذلك فان ،صفتة هذه موجود كان ان فيه المشترك االخر وهذا ،تركيب الزياده شرط مع الموجود أنه االول في أعني ،االيجاب البشرط الموجود

علي اليحمل ذلك و ،ء شي كل علي يحمل الكلي ماكان فلهذا ،الزياده البشرط هوالموجود . زياده فهناك غيره ء شي كل و ،زياده هناك ما كل

البشرط كه مطلق موجود آن با است ال بشرط وجود و است مجرد وجود كه را تعالي واجب خارج در بتواند بودنش مطلق با مطلق موجود كه است محال اصال. نكنيد اشتباه ،است فرض حاال. بود خواهد مقيدها از يكي كند پيدا وجود خارج در بخواهد اگر. كند پيدا وجود نه ،است البشرط موجود اين ،ندك پيدا تحقق خارج در محال اين و شود چنين كه كنيم مي

واجب يعني. البشرط نه ،است ال بشرط گفتيم ما كه حالي در. السلب بشرط مجرد موجود موجودي ،ديگر اين حاليكه در. ال بشرط ،تركيب زيادت عدم شرط به است موجودي تعالي شيخ آنگاه. [ددارن فرق يكديگر با موجود دو اين و .]زيادت عدم [و زيادت از البشرط است هر بر است مطلق چون كلي ". ..ء شي كل علي يحمل الكلي كان) 1 (ما فلهذا "] : گويد مي

دارد را زيادت آن كه موردي آن بر است ال بشرط كه وجودي آن اما. شود مي حمل چيزي. عالم غير انسان بر هم و شود مي حمل عالم انسان بر هم مطلق انسان مثال. شود نمي حمل

. شود نمي حمل عالم انسان بر ولي. شود مي حمل جاهل انسان بر ،علم از ال بشرط انسان ماا .]كند نمي صدق او البر بشرط كه. [است زيادتي همان خودش از غير چيزي هر و

فال له ماهية وماال ،له الماهية االول الن وذلك ،له الجنس أيضا واالول

: پاورقي " معني به تواند مي و. است زائده " ما " معناي به وقتها خيلي ردموا اين در " ما " - 1

از: شود مي چنين جمله كه بگوئيم هم " آنچه " معني به اينجا در توانيم مي باشد، " آنچه را آن اگر كه است معنا اين به بگيريم زائده اگر. است چنين كه است آنچيزي جهت اين

. نيست نافيه ي " ما " حال هر به يول. است درست معني هم باز برداريم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٤

قد واالول ء الشي بعض هو وجه من والجنس هو ما جواب في مقول اذالجنس ،له جنس . مركب غير أنه تحقق. له الجنس كه است اين آيد مي بدست الوجود واجب نداشتن ماهيت از كه فروعي از يكي ء شي بعض نظر يك از و. ستا ماهيت همان. است ماهو جواب در مقول همان جنس زيرا نيمي و جنس آن از نيمي. است فصل و جنس از مركب ء شي حقيقت چون ،هست هم

. نيست مركب الوجود واجب حاليكه در. است فصل ديگر همان از ،نيست مركب الوجود واجب كرديم ثابت كه همينقدر. است اي عليحده برهان اين . نيست جنس كه كنيم مي ثابت هم راه هناك يكون أن الي يتوقف فال الوجود واجب يكون أن اما: اليخلو الجنس معني أن ايضا و

بما متقوما الوجود واجب كان) 1 (الوجود لواجب مقوما كان و الوجود واجب يكن لم وان. فصل . له الجنس فاالول ،خلف هذا و ،الوجود بواجب ليس در ،ندارد فصل به احتياجي باشد، ودالوج واجب اگر ،نه يا است الوجود واجب يا جنس آن

مقوم بايد حاليكه در [،نيست الوجود واجب جنس آن يا. است محال امري چنين حاليكه خلف اين و ،نيست الوجود واجب كه باشد چيزي به متقوم الوجود واجب و باشد الوجود واجب . ندارد جنس الوجود واجب پس .]است

ندارد برهان و حد الوجود واجب النه ،عليه برهان وال ،حدله فال له والفصل له الجنس اذا و ،له الفصل االول فان ولذلك . لفعله اللمية أنه ستعلم و ،له اللم لذلك و ،له العلة به حد پس ،ندارد فصل و جنس وقتي. ندارد هم فصل ندارد جنس الوجود واجب وقتي او بر برهان پس. است فصل و جنس از تركيب همان حد چون. ندارد هم تعريف معني . نيست

: پاورقي

. است غلط كه است " الوجود بواجب " ها نسخه بعضي در - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٥

. نيست برهان الوجود واجب بر گويند مي كه دارند خودش محل در منطقيين اصطالحي يك علت راه از ،است اربعه علل راه از برهان ،است لمي برهان اينجا در برهان از مقصودشان

بر ما كه برهاني. صوري علت راه از يا و ،مادي علت راه از يا ،غائي علت راه از يا ،فاعلي . نيست آن منظور اينجا در كه ،است اني برهان كنيم مي اقامه الوجود واجب

حد يعني. " برهان و حد مشاركت ": گويند مي كه دارند اصطالحي منطق در منطقيين باز حد اگر و. دارد هم حد ،شود اقامه برهان چيزي بر اگر. دارند راكاشت يكديگر با برهان و

. شود مي اقامه او بر هم برهان باشد داشته . آمد خواهد آن از بعد كه ،ندارد راه هم لم الوجود واجب در

و جنس و ندارد ماهيت ،ندارد " ما " چون ،ندارد " ما " الوجود واجب كه كرديم عرض متي ،ندارد أين كه گفتيم اينها بر عالوه. ندارد برهان پس ،اردند حد پس ،ندارد فصل . شود مي رد و كند مي اشاره لم به فقط اينجا در. ندارد

أن تتحاشون فلستم الجوهر اسم االول علي تطلقوا أن تحاشيتم ان انكم: يقول أن لقائل و جنستموه والجوهرالذيه المعني وهذا ،موضوع الفي موجود النه ذلك و ،معناه عليه تطلقوا

ذوالماهية ء الشي أنه ذلك معني بل ،جنساه الذي الجوهر معني هذا ليس: فنقول. له . نفس او كجسم موضوع في ليس وجوده الذي المتقرره آن لفظ شما چه اگر ،است صادق الوجود واجب بر جوهر معناي كه شود اشكال است ممكن

هم الوجود واجب و است الموضوع الفي جوهرالموجود اينكه براي. كنيد اطالق نخواهيد را در كه است همين ايد داده قرار االجناس جنس را آن شما كه جوهري آن. نيست موضوع در

. نيست موضوع ء شي آن معناي بلكه ،ايم داده قرار جنس را آن ما كه نيست جوهر معناي اين كه گوئيم مي

. الموضوع في ال وجد جالخار في وجد ان كه است ماهيتي داراي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٦

ندارد فصل و نوع و جنس الوجود واجب

اين بر متفرع. شد عرض كه معنا همان به ،له الماهية الوجود واجب كه بود اين در بحث اقسام فصل و جنس و نوع چون ،له فصل وال له نوع وال له الجنس كه است اين قهرا مطلب اعم كه ماهيت آن و ،است نوع است خودش ادافر ذات تمام كه ماهيتي آن. هستند ماهيت

. گويند مي فصل راآن ،يكديگر از است انواع مميز كه آن و ، است جنس است خودش افراد از

؟است جوهر جنس تحت الوجود واجب آيا: اشكال بررسي ادامه نداشتن جنس خصوص در اينجا. نيست جنس داراي الوجود واجب كه است ثابت بنابراين درباب اينكه براي. است شده تكيه رويش نداشتن نوع و نداشتن فصل از بيش الوجود واجب. باشد جوهر جنس در داخل الوجود واجب كه هست اي شبهه الوجود واجب نداشتن جنس الوجود واجب بر كه ندارد مانعي ،است خودش تحت اشياء االجناس جنس كه جوهر يعني الوجود واجب مورد در بينيم مي كه است تعريفي رجوه تعريف كه خصوصا ،بكند صدق هم هم الوجود واجب " موضوع الفي هوالموجود " گويند مي جوهر تعريف در. كند مي صدق هم . است موضوع الفي موجود كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٧

جوهر صحيح تعريف هو كه است اين جوهر دقيق تعريف. نيست اين جوهر دقيق تعريف كه اند داده توضيح شيخ . است فرق تعريف دو اين ميان. الموضوع الفي وجد الخارج في وجد ان بحيث ماهية دلتان شما. است بخواهي دل و قراردادي امر يك اين كه بگويد كسي كه است ممكن

يكي .]كند تعريف ديگر جور [خواسته ديگر كسي ،بكنيد تعريف جور آن را جوهر خواسته است ماهيتي گويد مي ديگري و ، است موضوع الفي الموجود مانه جوهر تعريف گويد مي تعريف همان جوهر تعريف كه داريد دليلي چه. موضوع الفي وجد الخارج في وجد اذا كه

؟آن نه و است شما همان روي هم ديگران ،است مبنائي و اساس يك روي ما تعريف كه دهد مي جواب شيخ

نه و باشد جنس تواند مي الموجود نه ،" موضوع الفي الموجود " در. اند گفته مبنا و اساس . نيست اينها از هيچكدام ،برعكس نه و ،باشد فصل تواند مي موضوع الفي امر اين كه ،است تحقق از عبارت ،بگيريم نظر در را موجود خود بخواهيم ما اگر ،موجود اما. تاس يكسان و. كند نمي فرق ماهيت اصالت مبناي بر چه و وجود اصالت مبناي بر چه

است وجودي يا است متحقق خارج در ماهيت يا حاال ،خارج در متحقق ء شي يعني موجود از خارج در متحقق ء شي يعني موجود حال هر به. است خارجي تحقق عين وجود خود كه يعني جنس چون. باشد جنس تواند نمي خارجي تحقق. است خارج در متحقق كه جهت آن كه است فصل. فصل تبع به مگر نيست چيزي خود ديخو به كه مبهم مشترك معني آن . دهد مي تحقق اعتبار يك به و تعين او به

است فصل به آن تعين و است مبهم معني جنس ،قرمزي قبيل از رنگهائي ،گذاريد مي الوان را آنها اسم كه كيفياتي ميان در: ببينيد مثال

داريم اصلي رنگ نوع هفت كه گوئيم مي مثال. هست آنها مانند و بنفش ،سياهي ،سفيدي يكي. ناميم مي رنگ و لون را آنها همه حال عين در. باشند مي آنها از تركيبي رنگها بقيه كه

كسي حاال. ديگر رنگ ديگري و است قرمز ديگري ،است سياه رنگ يكي ،است سفيد رنگ ،باشد رنگ فقط كه باشيم داشته چيزي يك بگويد و بيايد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٨

. باشد مطلق رنگ فقط ،نباشد خاص رنگ ،بنفش يا و قرمز يا و سفيد يا و اهسي رنگ نه اصال ،باشد داشته وجود خارج در تواند نمي مطلق رنگ گوئيد مي ؟دهيد مي او به جوابي چه

در انواع اين دانيم مي ما. است شده انتزاع انواع همين از واقع در كه است چيزي آن رنگ ما ذهن. دارند وجود خارج در اينها مانند و قرمزي و سياهي و سفيدي ،دارند وجود خارج آنها اختصاصي جهات. كند مي انتزاع آنها از را مشترك امر يك ،اختصاصي جهات از غير يكديگر با جهت دريك حال عين در ولي. است سياه ديگري و است سفيد اين كه است اين

ديگر و چشيدنيها و اينها ميان ولي هست ارنگه اين ميان كه اشتراكي جهت ،دارند اشتراك. بگوئيم رنگ انواع آن همه به] شود مي سبب كه است مشترك جهت آن. [نيست اجناس

اين قابل ،باشد داشته را تعينات اين از يكي اينكه بدون و تنهائي به مشترك جهت آن ولي . شود موجود خارج در كه نيست بر كميت گوئيد مي بعد ،كميت گوئيد مي شما مثال .است جور همين نيز ديگر اجناس همه سطح و خط: است قسم سه بر متصل كميت. منفصل كميت و متصل كميت: است قسم دو در چيزي يك محج و خط و سطح از غير بگويد بيايد كسي يك. ديگر تقسيمات و ،حجم و

باشد كميتفقط ،حجم نه ،خط نه ،باشد سطح نه،باشد كميت فقط بكندكه وجودپيدا خارج كه است اين به مبهم معني اين تعين و است مبهم معني يك كميت كه دهيم مي جواب خودش. باشد شده متحد فصول اين از يكي با يعني ،باشد شده او عارض فصول اين از يكي . نيست تحقق قابل تنهائي به

،باشد داشته وجود خارج در حيوان فقط بگويد بخواهد كسي. است جور همين نيز حيوان مار نه ،باشد مرغ نه ،باشد گوسفند نه ،باشد انسان نوع نه كه حيواني. نيست پذير امكان تعينها اين زا تعيني هيچ و باشد حيوان فقط ،نباشد اينها از يك هيچ ،باشد ماهي نه ،باشد

.]شود نمي چيزي چنين [،باشد نداشته را تعين فصول از يكي ضمن در و فصول از يكي وسيله به كه است مبهمي معني آن جنس . آيد درمي نوع صورت به و كند مي پيدا با جنس. باشد جنس تواند نمي است متحقق دشخو كه موجود كه) 1 (است اينجا از

: پاورقي تنظيم نوشته دست روي از نوار نبودن دست در دليل به قسمت اين آخر تا اينجا از [-1

].است شده

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

١٩٩

يك در عروض. است اضافي و سلبي معناي يك كه است الموضوع الفي ،تعريف دوم جزء در گويد مي شيخ. داريم اينجا در سلبي و اي اضافه پس. است اضافي مفهوم يك محل ذات آن جنس يا فصل تواند نمي لذا و است ذات با مباين اضافه يا سلب كه ايم ديده منطق . گيرد قرار تعريف جزء و باشد جنس موجود اگر: گويد مي و كند مي اضافه را ديگري مطلب شيخ آنگاه يك كه همينقدر ،بدانيم هم موجود را آن لزوما ،كنيم تصور را جوهري هروقت بايد ،باشد تصور را جوهري وقتها خيلي آنكه حال و ،باشد داشته وجود بايد ،كرديم تصور را جوهر وجود جسمي االفالك فلك ماوراي آيا مثال ؟نه يا است موجود آيا دانيم نمي و كنيم مي بايد جسم پس. است جوهر كه هم جسم ،باشد جوهر تعريف جزء موجود اگر ؟نه يا دارد

. دانيم نمي را اين ما حاليكه در ،باشد موجود هم االفالك فلك ماوراي

متن بلفظ عليه المدلول أن هو ،ألبته جنسا يكن لم هذا بالجوهر يعن لم اذا أنه علي والدليل: مباينه نسبة اال الوجود علي اليزيده به يلحق الذي والسلب ،جنسيته يقتضي ليس الموجود

هو بل ،بذاته ء لشي معني هو وال ،بعدالوجود محصل ء شي اثبات فيه ليس هذاالمعني و ،ما لذات يكون أن يجوز الذي فيه االثباتي انماالمعني موضوع الفي فالموجود ،فقط لنسبتهبا

المعني فهذا. ء للشي تكون التي الهوية عن خارج مضاف و سلبي ء شي بعده و ،هوالموجود . متقنا علما المنطق في هذا علمت قد وأنت ،جنسا يكن لم الوجه هذا علي أخذ ان الف " بأنه موصوف ء شي كل عنينا ،مثال " الف " كل: قلنا اذا أنا أيضا طقالمن في علمت وقد

أنه معناه ،موضوع الفي الموجود انه: حدالجوهر في فقولنا ،غيرااللفيه حقيقه له كانت ولو " الفي موجود عليه يقال الذي ء الشي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٠

االنسان مثل ةماهي نفسه في وله ،عليه محمول موضوع الفي الموجود أن علي ،موضوع بين أن علي والدليل. جنسا يكون حتي الجوهر يتصور أن يجب فهكذا ،والشجر والحجر: الوجود مجهول ما انسان لشخص تقول انك ،االخر دون أحدهما الجنس أن و فرقا االمرين

الفي االن موجود المحالة أنه: تقول وال ،موضوع في اليكون أن وجوده ما هو المحالة انه . المنطق في تكلمنا حيث هذا تعريف في بالغنا قد وكأنا ،عموضو

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠١

الوجود واجب توحيد در بحث ادامه پنجم فصل

)١(تشخص راه از: واجب توحيد در برهان بحث مورد اين در اشارات در هم شيخ خود. اند آورده براهيني الوجود واجب وحدت اثبات در

از ،است پرداخته بدان هم شفا در و آورده اراتاش در شيخ كه اي ادله از يكي. است كرده داراي كه است ذاتي] كه شود مي چنين [،باشد متعدد الوجود واجب اگر: است تشخص راه

اگر كه شود مي] انواع براي [افراد ساير مانند الوجود واجب صورت اين در. است متعدد افراد محال ،باشد داشته هم ديگري راداف است ممكن ،باشد داشته هم فرد يك نوع اين ،فرض به

،باشد شخص اين با است ممكن كه شود مي انسان مثل. باشد داشته ديگري افراد كه نيست انسان درباب اگر. است اشخاص اين همه عين ] انسان. [ديگر شخص با يا و شخص آن با يا

" بودن هذا " كه انسانيت در ؟شد انسان " آن " و شد انسان " اين " چرا كه بپرسد كسي انسانيت اگر ؟شد " اين " انسان چرا پس ،نيست بودن " اين " عين كه انسانيت ،نيست چند يا دو ديگر لذا و ،بود مي همينطور بايد هم ديگر جاي هر در بود مي " هذيت " عين

.شدند مي يكي همه و نداشت وجود انسان

: پاورقي تنظيم دستنوشته روي از آن نوار نبودن دست در دليل به دوم قسمت و قسمت اين [- 1

].است مختصر و خالصه رو همين از است، شده

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٢

نسبت مثل تشخص با انسانيت نسبت. است انسانيت از غير است تشخص همان كه هذيت . فصول به است جنس ازسفيديغير لونيت كه بود محال آنوقت ،بود سفيدي حيثيت عين حيثيتش لونيت اگرمثال . باشد . است ديگر چيز انسانيت و است چيزي " هذيت " بناچار پس " اين " كه است انسان ذات الزمه آيا ؟هذا االنسان صار لم: كه آيد مي پيش سؤال اين حال. بود مي " اين " فقط هميشه ،بشود " آن " انسان كه شد نمي واال ،نه: گوئيم مي ؟باشد

اين هم تواند مي جهت همين به و " آن " يا شدبا " اين " اينكه از است البشرط انسانيت . خواهد مي خارجي علت شدن آن يا شدن اين. آن هم و باشد متعدد افراد تواند مي طبيعت آن ،است كلي طبيعت داراي] ما مفهوم [كه مواردي در پس

. آيد مي پيش ممكنات در فقط اين ولي ،باشد داشته صورت دو هر در كه ، آن الزمه يا ،است وجود وجوب ينع يا ،هذيت ،الوجود واجب درباب اما

،باشد البشرط آن و اين به نسبت اگر و. باشد داشته ديگري فرد الوجود واجب كه شود نمي ديگر چون ،است خلف اين و ،است خارجي علت نيازمند شود آن يا شود اين اينكه براي

. است وا ذات عين الوجود واجب در تشخص لذا. بود نخواهد واجب

متن السلبية صفاته جميع و الوجود واجب توحيد من سلف لما تكرار و توكيد كأنه فصل ،غيره دون لالول موجوده االول حقيقة أن في القول نعيد أن وبالحري. االءنتاج سبيل علي

مقصورا اما معناه و ،ذاته وهو ،هو به ماهو يكون - الوجود واجب هو بما - الواحد الن وذلك يخلو فال ،االنسان هذا هو الوجود ءالواجب الشي لوكان: مثال ،أولعلة ،المعني ذلك لذات عليه . يكون أوال ،انسان والنه لالءنسانية هذا هو يكون أن اما فما لغيره وجدت فان ،فقط هذا يكون أن تقتضي نسانية فاال ،هذا هو انسان النه كان فان

. نسانية غيراال االمر هذا انماصار لب ،هذا يكون أن نسانية اال اقتضت هذا هي نفسها الجل كانت اذا فانها ،الوجود واجب حقيقة في الحال وكذلك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٣

كان ان و ،االهذا ليست الحقيقة تلك فتكون ،لغيره الحقيقة تلك تكون أن استحال المعين فيكون ،ذالمعينه هوالنه هو انما و ،غيره عن بل ،ذاته العن المعين لهذا المعني هذا تحقق حقيقة فاذن ،خلف هذا و الوجود، واجب يكون فال ،غيره من مستفادا به الخالص وجوده . فقط الواحد الوجود الواجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٤

الوجود واجب ديتوح بر دوم برهان

كه ،ذات توحيد يكي: كنند مي ذكر توحيد مرحله چهار يا توحيد نوع چهار ،توحيد درباب فاعليت در خداوند كه افعال در توحيد ديگري ،صفات توحيد يديگر ،الندله شود مي گفته

. عبادت در توحيد باالخره و ،ندارد شريك كه است انسان ،است انسان به مربوط عبادت در توحيد كه كند فكر كسي است ممكن به مربوط چهارمي و است خدا شناخت به مربوط اول تاي سه ،كند عبادت را خدا بايد فقط

خدا به مربوط انسان به ارتباط عين در هم عبادت در توحيد همين ولي .است انسان و استحقاق ديگري ذات هيچ پروردگار ذات از غير بگوئيم خواهيم مي زيرا. شود مي

. ندارد را پرستش شايستگي

الوجود واجب توحيد در دوم برهان تكثر و تعدد مالك :گويد مي. است شده وارد را ديگري راه شيخ ،تشخص برهان از بعد

وجود چيز دو مثال كه بگوئيم و بشويم كثرت به قائل موردي در ما شود مي آيا ؟چيست ؟نيست دو آن ميان اختالفي گونه هيچ حاليكه در ،دارد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٥

تكثر مالك به يا غيريت اين. نيست كثرت. نباشد غيريت تا. است غيريت تكثر مالك كه گويد مي شيخ داشته مختلف ماهيت دو اگر. معني حامل سبب به يا ،است ذات و ماهيت و معني سبب يك شيشه آن و كتاب اين بگويد تواند نمي كسي. شوند نمي متحد يكديگر با قهرا ،باشيم . باشند مي يكي گوسفند و انسان يا ،هستند چيز. است صورت يكي اينجا در معني حامل از مقصود. است معني حامل غيريت ديگر سبب

. شوند مي تبديل هم به گاهي كه باشند مي عنصر دو هوا و آب كه بودند معتقد قدما المث داده دست از را مائية صورت خارجي علل تأثير تحت بعد ولي است آب االن ء شي اين مثال

آن از غير حال عين در و است اولي ء شي همان دومي اين. كند مي پيدا را هوائية صورت و از مورد اين مالك. باشد مي آن غير صورت اعتبار به و ،است همان ماده اعتبار به. است . گويند مي محمول مالك را كثرت

و محل كثرت ديگر مالك .]باشد مي محل و موضوع اينجا در معني حامل ديگر معني [ گو مي ،است ديگر كاغذ آن سفيدي عين كاغذ اين سفيدي بگويد كسي اگر. است موضوع

مالك محل تعدد. دارند فرق يكديگر با سفيدي دو اين محلهاي گوئيم مي. است محال ئيم . است حال تعدد مغايرت هم تشخص شد متغاير كه مكان و وضع ،باشد مي مكان و وضع كثرت ديگر مالك . كند مي پيدا

مستلزم حركت لذا و. است غيريت نوعي حركت الزمه مثال. است زمان و وقت ديگر مالك از خاص نوع يك ،است بودن يك و دارد وحدت نوعي حركت اينكه عين در ،تاس كثرت . باشد بودنها اينكه نه ،بودن يك ؟هستند اصيل يك كدام مكان و وضع و زمان و وقت در كه آيد مي پيش بحث اين وضع دو ء شي يك گوئيم مي وقتي و. باشد داشته وضع دو زمان دو در تواند مي ء شي . است زمان يك در منظور باشد شتهدا تواند نمي

نيست الوجود واجب در تكثر مالآهاي از يك هيچ مكان و وضع داراي بگوئيم اگر: نيست متصور باال مالكهاي از كدام هيچ الوجود واجب در

. نيست جسم الوجود واجب كه ايم كرده ثابت. است بودن جسم آن الزمه ،است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٦

است محال و است واجب فعل مرتبه از زمان خود زيرا ،تنيس هم زمان داراي الوجود واجب . هستند زمان فوق الوجودها ممكن از بعضي حتي. باشد داشته زماني كه

آن و است محل اين به قائم واجب اين گفت شود نمي. نيست هم معني حامل الوجود واجب حال يك و عرض يك بايد را الوجود واجب صورت اين در زيرا. ديگر محل به قائم واجب . دارد منافات بودن واجب با نيز اين كه بدانيم با ماهيت و ذات حسب به الوجودها واجب بگوئيم كه است اين آن و ،ماند مي باقي شق يك وجوب نفس از غير ماهيتي و ذاتي الوجود واجب كه ايم كرده ثابت نيز را اين. متفاوتند هم

. ندارد وجود

متن اما اثنين يكونان انما والشيئان ،لذاتين الماده عن المجرده هيةالما تكون وكيف الوقت بسبب أو ،المكان أو الوضع بسبب اما و ،للمعني الحامل بسبب اما و ،المعني بسبب ء بشي يختلفان فانما ،بالمعني اليختلفان اثنين كل الن ؟العلل من لعلة بالجملة و ،والزمان أو خارج بسبب يتعلق وال ،معني د االوجو وجود له ليس ما فكل ،له مقارن للمعني عارض . ندله ال فاالول ،معناه في مشارك له اليكون فاذن ؟مثله يخالف فبماذا ،خارجه حاله

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٧

الوجود واجب توحيد در ديگر برهان

مرحوم. است تر جامع گذشته بيان از كه كند مي بيان واجب توحيد در را ديگري دليل شيخ : گويد مي مورد اين در حاجي الذات بتمام اما الميز

بمنضمات جا أو بعضها أو ].دارد ذاتي هر كه است منضماتي به يا ذات بعض به يا است ذات تمام به يا تمايز و تفاوت[

تمايز و تشخص مالآهاي در بحث ادامه و رضعوا يعني. است عوارض و مشخصات همان كه است كرده منضمات به تعبير اينجا

گذشته بيان آن شامل بيان اين. است ديگري مشخصات و عوارض از غير يكي مشخصات اين وضع ،است او مكان از غير اين مكان ،است او زمان از غير اين زمان مثال. شود مي هم ،است او كميات از غير اين كميات ،است او كيفيات از غير اين كيفيات. است او وضع از غير

. اينها امثال و ،است او اضافات از يرغ اين اضافات دليل چه به هستند اينجا در كه عمرو و زيد اين كه بگويد كسي است ممكن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٨

يكي را اينها شود مي چطور گوئيم مي] ؟نيستند انسان دو هر مگر [؟هستند تا دو گوئيد مي و است زمان ينا در اين مثال يا ؟آنجا در آن و نشسته اينجا در اين كه حالي در كرد فرض

؟ديگر زمان در او اين و بوده زمان آن در سعدي گوئيم مي ،است سعدي عين شخص اين بگويد كسي اگر

؟يكديگرند عين دو اين چطور ،زمان اين در شخص پسر آن و است كس فالن پسر اين گوئيم مي مثال .]شوند مي تمايز موجب نيز اضافات [

رنگش آن و است سفيد رنگش اين ،است بلند قدش آن و است كوتاه قدش اين ،كس فالن انسان صرف ،انسانند دو هر اينكه درعين شخص دو پس. اينها امثال و است گندمگون

نه ،است نوعي وحدت مالك انسانيت. باشند داشته شخصي وحدت كه شود نمي دليل بودن . دارند تكثر شخصي نظر از فرد دو اين. شخصي وحدت مالك وحدت ،ندارند نوعي وحدت حتي يعني ،متمايزند ذات تمام به چيز دو قتو يك پس

،دارند اختالف يكديگر با ذات بعض به چيز دو كه هست هم وقت يك. ندارند هم جنسي مشخصات و عوارض به وقتها گاهي و. دارند نوعي كثرت و دارند جنسي دتوح يعني

. دارند شخصي كثرت ولي دارند نوعي وحدت و جنسي وحدت يعني ،متفاوتند ممكن يعني ، است كمال و نقص به تمايز كه اند گفته اشراقيين هم تمايز از ديگري نوع

يكي ،مشخصات و عوارض و فصل و نوع و جنس جهت از ،جهت هر از چيز دو كه است مسأله يك اين كه. باشد ضعف و شدت و كمال و نقص به اختالفشان ولي ،باشند

. است اي عليحده بيان آن در ولي ،است تر جامع گذشته بيان آن از الوجود واجب توحيد درباب بيان اين

قابل خورده يك جهت اين از و بودند برده نام را اينها و وضع و زمان و مكان ،گذشته تر جامع بياني كتاب اول در شيخ. است تر جامع بيان ولي نبرده نام اينها از اينجا. بود توضيح

تر مفصل و تر جامع اين ديگر جهت از و است تر جامع آن نظر يك از البته. دهآور اين از به قائل ما اگر يعني. كنيم نمي پيدا تغاير و تمايز مالك اين از بيش ما شك بدون. است بعض به يا متمايزند ذات تمام به يا الوجود واجب چند يا دو اين ،بشويم الوجود واجب تعدد يا. متمايزند] باشد فصل كه [ديگر بعض در و مشتركند جنس به ومد صورت در كه ،ذات است يكي ذاتشان كه شويم قائل بايد اينكه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٠٩

. نيست بيرون فرضها اين از ،هستند متمايز مشخصات و عوارض به و

؟است نيامده شيخ آالم در ذات تمام به متغاير واجب دو فرض چرا دو بگوئيم كه است اين اول فرض. است مدهنيا صريح بطور شيخ كالم در اول فرض به نسبتشان. ندارند مشترك وجه بنابراين. متمايزند يكديگر از ذات تمام به الوجود واجب

. ندارند مشتركي وجه اصال كه است عرض و جوهر نسبت مثل يكديگر يمشترك وجه يك آن از قبل كه ،چيست يكديگر با چيز دو فرق بگوئيم توانيم مي وقتي از اي طلبه بچه اينكه مثل. ندارند مشتركي وجه اساسا چيز دو وقتها گاهي ،باشند داشته مرحوم ؟چيست مكروه و نكره بين فرق ،آقا: بود پرسيده زنجاني احمد سيد آقاي مرحوم است ممكن ترتيب همين به. بگوئيم را فرقش بعد تا ندارند مشترك وجه بود گفته زنجاني آنها ميان مشتركي وجه هيچ و متمايزند ذات تمام به الوجود اجبو دو كه بگويد كسي . نيست

آمونه ابن شبهه بعضي. است متكلم يك كمونه ابن. است شده كمونه ابن شبهه منشأ كه است مسأله همين

شبهه جواب در افراد خيلي كه كرده وارد اينجا در اي شبهه. است بوده يهودي كه گويند مي : كند مي نقل چنين سبزواري حاجي مرحوم را او شبهه. دندبو درمانده او

) 1 (استند الكمونة البن خالفتا قد الذات بتمام هويتان و باشند يكديگر مغاير ذات تمام به الوجودها واجب كه دارد مانعي چه: گفته كمونه ابن ،اول همان از ،ايد كرده اقامه شما كه برهاني اين گويد مي ؟باشند نداشته مشترك وجه هيچ. عوارض يا و است ذات يا مشترك وجه آن كه ايد گفته منتها ،ايد كرده مشترك وجه فرض متعدد الوجودهاي واجب بگوئيم ما كه دارد مانعي چه ولي. ايد داده جواب را فرض دو اين

؟گوئيد مي چه را فرض اين. ندارند مشترك وجه اساسا

: پاورقي ].دفعها و كمونه ابن شبهة في غرر الثالث، المقصد السابعة، الفريده مه،منظو شرح [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٠

شبهه اين به جواب قرار استناد مورد كمونه ابن بعدها كه فرضي ،است نشده بحث فرض اين روي شيخ كالم در

بحث يا ؟است كرده غفلت شيخ كه بوده دليل اين به نكردن بحث اين آيا ولي. است داده ،كرديم مي بحث مورد اين در كه كتاب اوايل آن در ما ؟است ديده نمي الزم را ضفر اين در

گويد مي كه وقتي. كند بحث مورد اين در كه است ديده نمي الزم شيخ كه كرديم عرض همان در. ماند نمي باقي بحث اين براي جائي است الوجود واجب ذات عين وجود وجوب وقتي. ] است او ذات عين وجود وجوب [كه است كرده ارهاش مسأله اين به هم كتاب اوائل اين با [،ندارند مشترك وجه هيچ و متغايرند ذات تمام به كه الوجودي واجب دو گوئيم مي پس. باشد مي دو آن مشترك وجه و] است ذاتشان عين وجود وجوب كه است متناقض امر

پس ،نباشند مشترك هم جهت اين در اگر. مشتركند هم با جهت اين در الوجودها واجب. مشتركند هم با امر اين در بگويد بايد ناچار پس. باشند مي الوجود واجب دو اين چطور

ذاتها اين بر عارض آيا ؟چيست ،است دو اين اشتراك وجه كه وجود وجوب خود: گوئيم مي بگويد بايد رناچا ،متباينند ذات تمام به اينها گويد مي كه كسي ؟است ذاتها عين يا ؟است وجوب كه كرد ثابت شيخ. است شده عارضشان وجود وجوب كه هستند ذاتي دو اينها به را وجود وجوب بتوانيم كه است محال و است وجود حقيقت و است وجود تأكد وجود اما ،كرده تحكيم را مطلب اين شيخ . بگيريم نظر در ذاتها براي عارضي معني يك عنوان

در جهت همين به. بودند درنيافته درست را نكته اين اند آمده شيخ از بعد كه ديگراني خوب است شيخ سخن پايه و اصل كه را اي نكته اگر واال. اند درمانده كمونه ابن شبهه جواب

دو كه است اين بر كمونه ابن شبهه اساس. شد نمي مطرح مسائلي چنين ،بودند دريافته وجود وجوب ،خوب بسيار. ندارند مشترك وجه هيچ يكديگر با و متباينند الوجود واجب ذات وجوب كه پذيريد مي طرف يك از. كنيم انكار توانيم نمي را اين ،است آنها مشترك وجه كه

بايد پس. متباينند ذات تمام به اينها كه گوئيد مي ديگر طرف از و است مشترك وجه وجود برذات عارض را وجود وجوب بايد ،است عارضي مشتركي وجه ،مشترك وجه اين بگوئيد وجود وجوب كه كرده اثبات اول از شيخ كه است مطلبي همان اين و. بدانيد الوجود واجب . است الوجود واجب ذات عين بلكه ،باشد الوجود واجب ذات عارض تواند نمي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١١

آن با كه است اين باب از است نكرده بحث] فرض اين مورد در [اينجا در شيخ اگر پس بحث باره اين در كه نداشته ضرورتي و نداشته لزومي ديگر كرده تأسيس قبال كه مقدماتي

كه نبوده هم ضرورتي است نكرده ذكر كه حاال ولي ،نداشت عيبي گفت مي اگر البته. كند . است كرده مي نفي را فرض اين گذشته مطالب ،كند ذكر مشترك وجه هيچ و ذات تمام به دمتباينن ذات دو بگوئيم كه است اين فرض يك پس

امري است آنها مشترك وجه كه وجود وجوب كه است اين فرض اين الزمه كه ،ندارند . شود شمرده الوجودها واجب ذات عارض و ،باشد عارضي و متمايز ذات بعض در بلكه ،نيستند متمايز ذات تمام به بگوئيم كه است اين ديگر فرض

. مشتركند ديگر بعض در. متمايزند و مختلف ذات عوارض در و متحدند ذات تمام در بگوئيم كه است اين سوم فرض . نيست معقول الوجود واجب درباب آنها كدام هيچ و دارد جواب فرضها اين همه است اين فرض اين الزمه كه گفتيم ،باشد ذات تمام به الوجود واجب دو تمايز كه اول فرض

ذات بر عارض تواند نمي وجود وجوب كه كرديم ثابت و ،دانيمب عارضي را وجود وجوب كه . گذريم مي شق اين از. باشد الوجود واجب فرض اين. باشند مي متمايز ذات بعض در و مشتركند ذات بعض در كه بود اين دوم فرض

مفصلتر بايد كه است فرضي اين. كنيم مي بحث آن درباره بعد و گذاريم مي كنار فعال را . ودش بحث ،حقيقتند يك داراي دو هر و متحدند يكديگر با ذات تمام در كه بود اين سوم فرض يعني. دارند اختالف يكديگر با عوارض در پس ،باشند مي حقيقت يك از فرد دو ذلك مع يك داراي فرد اين. واحدند حقيقت يك از فرد دو ولي ،هستند يكي حقيقت در دو اين

. مشخصات و عوارض از ديگر سلسله يك داراي فرد آن و است مشخصات و عوارض سلسله اين الزمه يا ،است حقيقت اين الزمه يا ،مشخصات و عوارض آن: گوئيم مي جواب در

اين خود معلول و حقيقت اين الزمه دارد فرد اين كه مشخصاتي اگر. نيست حقيقت يك الزمه چون. باشد داشته را مشخصات همين بايد هم ديگري آن پس ،است حقيقت

. آيد مي حرف همين عين هم فرد آن مشخصات در. شود نمي ذات از منفك ذات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٢

نسبت ذات و حقيقت خود كه است عوارضي از يعني ،است حقيقت از بيگانه كه بگوئيد اگر كنيم قبول بايد يعني. باشد خارجي علت به معلل بايد پس گوئيم مي ،است البشرط آن به و عارض اين تا گيرد مي قرار ذات از خارج علل تأثير حوزه در و است يعوارض محل ذات كه اينكه از دارد ابا الوجود واجب. دارد منافات وجود وجوب با اين. بدهد او به را مشخص اين

. است محال چيزي چنين يعني ،شود واقع علتي هرگونه تأثير تحت و دارند اشتراك ذات بعض در الوجود واجب دو اين بگوئيم كه ماند مي باقي فرضي آن پس بيان بعد كه كرده ذكر تفصيلي يك با شيخ را فرض اين. دارند اختالف ذات بعض در . كنيم مي

كنند شروع ديگر طرف از ،كنند شروع طرف اين از را بحث اينكه بجاي كه شود مي: سؤال واجب يك به نياز مثال ،دالوجودن واجب ذات به اضافه و مخلوق كه موجودات اين بگويند و

. واجب دو يا دارند و آوريم مي فعلي توحيد درباب را اين. است ديگري بحث يك ولي ،است درست اين: استاد

كه بگويد بيايد كسي يك. است شر و خير مسأله همان اين. كنيم مي را بحثش آنجا در فاعل و الوجود جبوا. شر سنخ يك و خير سنخ يك ،هستند سنخ دو هست عالم در آنچه بايد مبدأ دو پس شر فعل فاعل هم و ،باشد خير فعل فاعل هم واحد آن در كه شود نمي كه آنجور ،هستند سنخ دو شر و خير كه كند ثابت را چيزي چنين بتواند كسي اگر. باشد الوجود واجب دو به قائل كه است الزم [،بوده اساس همين بر قديم از گري زرتشتي فكر گروه دو به را اشياء كه شود نمي و هستند نسبي امور شرها كه شد ثابت اگر ولي .]باشد .شود مي باطل اساس از حرف اين ،كرد بندي تقسيم شر و خير

فرض وجود وجوب و حتميت كه است ممكن آيا بدانيم اصيل را ماهيت كه آنجا در: سؤال ؟شود قبول را ماهيت اصالت كه است اين معنايش اين ،نشود فرض هم اگر: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٣

ذات الزمه وجود امكان كه همانطور گويند مي ،اند كرده را فرض آن كه آنهائي ولي. نداريم ] الوجود واجب [ماهيت. استديگر بعضي ذات الزمه هم وجود وجوب ،است ماهيات از بعضي

تلزممس الكنه مجهول ماهيت اين و ،است الكنهي مجهول ماهيت يك كه است نحوي به چنين آنها. شود مي انتزاع ذاتش حاق از موجوديت كه معني اين به ،است موجوديت

. است غلطي مطلب ذاته حد في مطلب اين البته. گويند مي ماهيت يك كه ندارد معني ماهيت اصالت بنابر اصال كه بگوئيد خواهيد مي وقت يك شما

اشكال هم وحدتش بنابر امر آن ،داردن كار كثرت و وحدت به مسأله اين. باشد الوجود واجب كثرت و وحدت به و ،دارند ها ماهيتي اصالت با وجوديها اصالت كه است حرفي آن. دارد

كه ندارد معني اصال كه گويند مي ها وجودي اصالت اساسا را حرف اين يعني. ندارد ارتباط حاق از موجوديت كه است حيثي به ماهيت اين بگوئيم و بگيريم نظر در را ماهيت يك ما

آنها. شود نمي انتزاع ماهيت ذات حاق از موجوديت وقت هيچ. شود مي انتزاع ذاتش به و كرده اقتضا را خود وجود كه ماهيتي يعني ،الوجود واجب ماهيت بگويند توانند نمي به خودش كه ذاتي يعني الوجود واجب گويند مي كه آنهائي. است سامان خود امروزيها قول

يك بعالوه ،است نامربوط حرف يك كه كنند مي فكر ماهيتي اصالت داده وجود خودش خود به خود و. است خود علت خود ء شي يك كه است اين آن و ،ديگر نامربوط حرف كه است آن نخستين علت كه است اين نخستين علت از منظورشان آنها. دهد مي وجود منظورشان بياورند را تعبيراتي چنين اگر. ستا سامان خود و دهد مي وجود خود به خود . است اين اند نخواسته اند زده را حرف آن و داشته را نظر آن اگر دواني و رازي فخر مثل افرادي البته

خالق خود و داده وجود خود به خود كه موجودي يعني الوجود واجب كه بزنند حرف چنين موجود نسبت كه است اين از نياز بي ،است القخ از نياز بي او كه گويند مي ،نه ،است خود اين. بدهيم او خود به را كردن موجود نسبت اين بخواهيم اينكه ولو ،شود داده او به شدن الوجود واجب گفت توان نمي چون كه گويند مي جور اينو آيند مي بعد ولي. دارند قبول راامر پس ،دهد مي وجود ودشخ به خودش و است خودش وجود مقتضي خودش كه است آن ذاتش حاق از يعني ،است موجود بالذات كه است چيزي جود الو واجب كه است معنا اين به

همانطور ،شود مي انتزاع

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٤

اين به ده عدد بودن جفت. است جفت ده عدد مثال. كنيم مي انتزاع اثنين از را زوجيت كه ولي ،باشد طاق تواند مي و دباش جفت تواند مي خودش ذات در ده عدد كه نيست معني حاق از بودن جفت كه است معني اين به بلكه اند كرده اعطا و اند داده او به را بودن جفت كه است محال. نباشد جفت و باشد ده عدد كه است محال يعني. شود مي انتزاع ده عدد همان از كه است معني يك بودن جفت اين يعني. نباشد جفت و باشد ده عدد ،ده عدد. شود حمل آن بر بودن جفت تا شود ده ضميمه چيزي نيست الزم. شود مي انتزاع ده ذات

هم درستي سخن جهت اين از. بشود انتزاع اين كه است كافي بودن ده ذات خود همان . هست

دارد را نسبت همان او براي موجوديت كه است جور اين هم الوجود واجب درباب گويند مي كافي بودن جفت انتزاع براي ده عدد ماهيت كه همانطور. دارد ده عدد براي بودن جفت كه

ذات همان ،است الكنه مجهول ما براي البته كه ماهيتي همان ،هم الوجود واجب در ،است الوجود واجب ذات غير و الوجود واجب ذات بين فرق پس. است كافي موجوديت انتزاع براي همانطور. است او بر عارض بودن موجود كه است ذاتي وجودال واجب ذات غير كه است اين اين بگوئيم و بدهيم گردوها به را بودن جفت نسبت و باشيم داشته گردو ده اگر مثال كه

از گردو ذات الزمه .]است گردوها عارض بودن جفت اين [،طاق نه ،هستند جفت گردوها تواند مي و باشد طاق كه تواند مي گردو. باشد جفت كه نيست اين ،است گردو كه جهت آن

ده اينجا در چون ؟چرا. هستند جفت خاصي علل به اينجا در گردوها اين ولي. باشد جفت گردو براي بودن جفت پس. دارد علتي يك خودش هم اين ؟است تا ده چرا ؟است گردو تا

ده ددع خود براي بودن جفت ولي. باشد مي خارجي علل به معلل و است عارضي امري حق براي موجوديت گويند مي آنها. ندارد خارجي علت ديگر اين ،باشد مي عدد آن ذاتي بودن جفت نظير او غير براي موجوديت ولي. ده عدد براي است بودن جفت نظير تعالي به ،نداريم قبول ما البته را حرف اين ،زنند مي آنها كه است حرفي اين. است گردو براي هيچ از موجوديت كه است اين آن و. گويند مي موجوديت انتزاع درباب كه بياني آن جهت محال ،بگيريم نظر در بخواهيم ما كه را ماهيتي هر. شود نمي انتزاع وجود از غير چيزي و وجود از جز. شود انتزاع ذاتش حاق از موجوديت كه باشد نحوي به ماهيت كه است

. دشو نمي انتزاع ديگري چيز از وجود حقيقت از ما اگر ولي. نداريم قبول را حرف اين ما كه است مبنائي نزاع يك ،نزاع اين پس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٥

را استدالل آن و كنند مطرح را بحث آن كه دارد جا ،كنيم صرفنظر] مبنائي نزاع [اين . بياورند

آن الزمه چون ،نيست درست اينجا استدالل اين ،نكنيم صرفنظر اين از اگر پس: سؤال

. بود الوجود واجب ،شد گفته جلسه آن در كه استدالل بر نه يكديگرند هماهنگ برهان تا دو اين يعني ،است درست اولي طريق به اين ،نه: استاد به ثانيا ،باشد ماهيت تواند نمي الوجود واجب ذات اوال كه گوئيد مي اينجور شما. يكديگر ضد

يكديگر ضد بر كه اينها ؟شود مي چه تشخص با اش رابطه آنوقت ،باشد ماهيت اينكه فرض . آن ضد نه ،است هماهنگ اين با كه حرف آن ،نيست

در يعني ؟است نبوده الوجود واجب الزمه وجود وجوب آيا. است ديگر جاي من منظور ،نه: - الزمه را وجود وجوب ،كنيم اثبات را وحدت خواستيم مي و كرديم بيان كه استدالل آن

وجوب ماهيت اصالت مكتب در كه كنيم مي اشكال اينجور ما. مگرفتي الوجود واجب ذات اصال وجود است اصيل ماهيت كه كرديم تصور ما اگر يعني ،نيست درست اصال وجود . شود نمي صادق . ندارد وجود الوجودي واجب اصال كه شود مي صادق اين پس: استاد

. ندارد وجود ،بله: -. نداريم الوجودي واجب صورت اين در گوئيد مي. ريمندا الوجودي واجب ،خوب خيلي: استاد كه ايم كرده فرض ما يعني. است توحيد در ما بحث. است اينجا بحث از غير اين ،خوب . كثير يا است واحد الوجود واجب آيا كه است اين در ما بحث. داريم الوجود واجب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٦

. آيد نمي كار در جودالو واجب ماهيت اصالت مكتب در بگوئيم خواهيم مي ما ،بله: - اثبات در داريم بحث يك ما. است بحثها اين از غير بحث آن ،نيايد كار در: استاد فرض دوم بحث اين در يعني. الوجود واجب توحيد در داريم هم بحث يك ،الوجود واجب بحث آن به ما. آنجا بحث به برنگرديد شما اينجا پس. است ثابت الوجود واجب كه ايم كرده

كه اين فرض با. هست الوجود واجب كه كرديم فرض آنجا در ما ،گرديم برنمي يگرد . بگيريد ايراد اصل آن به توانيد نمي شما ديگر ،هست الوجود واجب

در آنها. هست الوجود واجب خود در اعتباري وجود كه گويند نمي اينجور ماهيتها اصالت: -

. كنند مي بحث ممكنات كه نبوده مطرح ماهيت اصالت و وجود اصالت بحث موقع آن كه يمكرد عرض ،نه: استاد كه اند گفته جوري مسائل سلسله يك در طرف يك از اند آمده آنها. بزنند حرفي چنين آنها ماهيت عين وجودش كه اند گفته الوجود واجب درباب مثال ،آيد درمي جور ماهيت اصالت با

روشن شيخ كالم در. نيست روشن آنها كلمات در خيلي تازه هم حرف همين خود ،است در كه شود نمي يعني. است وجود حقيقت و وجود تأكد همان وجوب گويد مي كه است مرحوم كه اند زده حرف جوري شيخ از غير ديگري كسان ولي. گرفت اي خدشه شيخ حرف است او حقيقت عين او وجود اينكه و الوجود واجب از آنها تعبير گويد مي آنها درباره آخوند

. است بوده اصطالح و لفظ يك حد در گوئي ،است وجود حقيقت عين حقيقتش و . است نبوده فهميم مي امروز ما كه معني اين بيان آن از منظورشان

عين در كه است كثير گوئيم مي مكانش اعتبار به ،است كثير گوئيم مي كه را ء شي يك: -

؟است واحد حال در را وسيعي مكان مثال. است وحدت هم مكان خود در آنوقت باشد چنين اگر ،نه: استاد سانتيمتر چهار در سانتيمتر پانزده در سانتيمتر سي امتداد داراي كه جسم اين. بگيريد نظر را مكان خودش اندازه به و است واحد حجم يك واقعا اين. است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٧

در ء شي اين خود كه آنجا از. است جسم اين تمام مكان ،مكان اين تمام. است كرده اشغال مثل در كه وحدتي. است جور همين هم مكانش ،هست هم كثير است واحد اينكه عين

كه همانطور. است جور همين هم مكانشان كه ،كثرت عين در است وحدتي است اجسام ،است واحد متمكن كه اعتبار همان به و. است كثير هم مكان ،است كثير متمكن خود آن از و. است واحد هم مكانش ،است واحد اين كه نظر آن از يعني. است واحد هم مكان . است كثير هم مكانش است كثير اين كه نظر

مغايرت و كثرت مالك توانند نمي آيا ،برند مي بكار تناقض در كه وحدتي هشت اين: سؤال ؟بگيرند قرار هم

ثانيه معقوالت قضايا. است قضايا ابدرب چون ،است ذهن به مربوط بيشتر آن ،نه: استاد و عين درباب توانيم نمي ما را آنها همه. است ذهن به مربوط هم ثانيه معقوالت و ،هستند گوئيم مي قضايا در كه معنا آن به را محمول و موضوع وحدت ما اگر مثال. بياوريم خارج عمل ساختن محمول و موضوع. نداريم محمول و موضوع ما خارجي امور در ،كنيم مطرح يك واقع در ،اند دانسته شرط را وحدت هشت تناقض در كه همانجا در بعالوه. است ذهن

وحدت اعتبار آنجا. است چيز همان رفع چيزي هر واقعي نقيض. نيست شرط بيشتر وحدت باشد ديگري مفهوم رفع كه مفهومي آن. خواهد نمي اينها و مكان و محمول و موضوع . تاس آن نقيض

؟شود نمي ضدش اين: -

و كند مي حكم ذهن طرف يك از مثال. است آن نقيض چيز يك رفع. نه ضد ،نه: استاد چنين بگويد و كند رفع را آن و بيايد ديگر طرف از اگر. است گرم آب اين االن كه گويد مي

قضاياي. است اين واقعيتش نقيض. شود مي نقيض اين ،است گرم آب االن كه نيست نقيض اينكه مثل. باشند نقيض واقعا اينكه نه ،باشند مي نقيض حكم در كه هستند ييگرد

نه ،است كليه موجبه رفع ،كليه موجبه نقيض واقع در. است جزئيه سالبه ،كليه موجبه اصل آن با نتيجه در اينكه براي اند كرده اعتبار را وحدتها اين اند آمده وقت آن. جزئيه سالبه . است شرط يك همان واال ،ددربياي يكي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٨

توحيد ادله در بحث ادامه

مغايرت مالآهاي دنباله بايد است كثرت از سخن جا هر كه كرديم عرض. بود الوجود واجب توحيد ادله درباب بحث

است يكي اين آيا كه كنيم مي بحث امري درباره وقتي. باشد داشته وجود مغايرت از مالكي صرف به و لفظ با ؟چيست بودن تا دو مالك ،است تا دو اين كه گوئيم مي بعد و ،تا دو يا

مغايرت از مالكي كه اين مگر. شود نمي تا دو چيز آن ،است تا دو چيزي يك كه اين گفتن به. است تا دو ،نيست يكي اين بگوئيم كه ،باشد كار در اثنينيت از مالكي و بينونيت و

غير اين بگوئيم] اختالف آن موجب به [كه باشد كار در بايد اختالفي نوع يك ديگر عبارت . است واضحي نسبة امر يك اين. يكي نه ،است تا دو پس ،است آن از و كرده تطويل خيلي هم را آن قسم يك و ،است آن بيان صدد در شيخ كه برهاني اين در

: گويند مي چنين ،كند تطويل قدر اين كه نداشت هم لزومي حسب به متعددها اين اختالف كه است اين يا ،كنيم تعدد فرض الوجود واجب در ما اگر

وجه يعني ،است ذات بعض به اختالفشان يا و ،يكديگرند با بالذات مباين و است ذات تمام ولواحق عوارض در يكديگر با آنها اختالف اينكه يا و. ذاتي امتياز وجه و دارند ذاتي مشترك

فردي شخصاتت مالك. است فردي مشخصات و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢١٩

كلي بطور فقط اينجا در شيخ. گفتيم قبال ما كه است چيزهائي همان نظير ؟چيست . نداريم كاري فعال ،هستند چه مشخصات آن حاال. كند مي مطرح را مشخصات و عوارض

ذات تمام به متغاير الوجود واجب دو فرض در بحث ادامه مفروض الوجود واجب دو كه است نشده تكيه فرض اين روي شيخ كالم در كه گفتيم شده سبب همين. نباشد آنها ميان مشتركي وجه هيچ يعني ،باشند ذات تمام به مختلف هم بعضي براي دشواري شبهه كه را خودش معروف شبهه كمونه ابن بنام شخصي كه است تمام به ااينه و باشد متعدد الوجود واجب كه ندارد مانعي كه بگويد و. كند ايراد ،كرده جلوه . باشند يكديگر با متباين ذات

استند الكمونة البن خالفتا قد الذات بتمام هويتان جهت آن از اين كه كرديم عرض ؟است نيامده شيخ بيان در مطلب اين كه شده چطور كرده ذكر شيخ كه مقدماتي با كه است جهت آن از بلكه. باشد شده غفلتي كه است نبوده الوجود واجب شود مي گفته چه اگر كه اينست فرض زيرا. ماند نمي باقي شق اين براي جائي مشترك يكديگر با امر يك در باالخره ولي ،متباينند يكديگر از ذات تمام به و است متعدد صدق دو هر بر الوجود واجب و ،هستند الوجود واجب مصداق دو هر اينكه آن و ،هستند

هم الوجود واجب در بگوئيم اگر. دارند اشتراك هم با وجود بوجو در دو هر كند، مي كدام هيچ يا و نيست الوجود واجب آنها از يكي يا كه است اين معنايش ،ندارند اشتراك . نيست متعدد الوجود واجب پس. نيستند الوجود واجب

معنايش ،باشند متباين ذات تمام به ،دارند اشتراك وجود وجوب در حاليكه در اينها اگر. باشد مي آنها حقيقت و ذات از خارج است، آنها مشترك امر كه وجود وجوب كه است اين

وجوب كه كرد ثابت قبال شيخ. كند مي پيدا ذات از خارج عرضي مفهوم يك حكم يعني ،است بوده مسلم امر اين چون و. باشد خودش مصداق ذات از خارج امري تواند نمي وجود

بعض به افراد تمايز و باشد ذات جزء يا وجود وجوب كه است دائر امر ارناچ ،كثرت فرض به. باشد لواحق و عوارض به مفروضه افراد تمايز و باشد ذات تمام اينكه يا و ،باشد ذات ديگر ،است برنيامده اول شق ابطال مقام در و. است برآمده شق دو اين ابطال مقام در شيخ لهذا مطالب چون

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٠

اگر كه گفتيم حال عين در. است دانسته مي كافي شق اين بطالن براي ار خودش قبل . است نكرده ذكر حال هر به ولي ،بود بهتر حتما بود كرده ذكر

الوجود واجب تعدد مختلف وجوه در شيخ بيان ،است ذات و معني در اختالفي واسطه به يا ،باشد متعدد الوجود واجب اگر: است اين بيان جزء و معنا در اختالف اثر در يا ،كرده ذكر را معنا جزء در اختالف شيخ مكردي عرض كه

. است لواحق در اختالف اثر در بلكه ،نيست ذات را آن بلكه ،است نكرده بيان اول خودش بيان در ،كرديم ذكر اول ما كه را شقي اين شيخ مفصل خيلي چون و ،دهد مي اولويت تفصيل مقام در را شق اين زيرا. است كرده ذكر دوم به احتياجي چندان چون. است شده رد و كرده بيان كلمه دو با را ديگر شق آن اول ،بوده

كه است اين داشته بحث به احتياج خيلي شيخ نظر از كه آن يعني. است نداشته تفصيل . متمايز ذات ديگر جزء در و باشند مشترك ذات جزء در متعدد الوجودهاي واجب يك از بيانش خواهد مي اينكه براي. است نكرده بيان ،كرديم بيان ما كه بيريتع با شيخ : گويد مي اينجور شيخ. نداشت عيبي بود كرده بحث هم صورت آن به اگر. باشد جامعتر نظر

در اختالفشان يا و ،است ذاتي امر يك در دو اين اختالف يا ،]الوجود واجب دو فرض با [ اينها كه است اين يا ،بود ذاتي امر در آنها اختالف اگر گويد مي بعد. ذات از خارج امر يك يكديگر از امتيازي وجه اگر كه است معلوم خوب. ندارند يا ،دارند يكديگر از امتيازي وجه

نظر در را حداقل گوئيم مي كه تا دو البته. باشند نمي تا دو و شوند مي يكي ،باشند نداشته كه است اين يا پس ،دارند را حكم يك همه غيرمتناهي و ده و جپن و سه چون ،ايم گرفته و ،نيست بكند جدا يكديگر از را اينها كه چيزي يعني ،ندارند يكديگر از امتيازي وجه اينها

. هستند يكي و نيستند متعدد اينها پس ،نباشد اگر. هست يا وجودي دو هر در يازامت وجه يا كه نيست اين از خالي ،باشند داشته امتيازي وجه اگر

وجه و. باشند مي " الف " دو هر كه است اين دو هر مشترك امر كه كنيد فرض مثال. است ديگري و ،دارد وجودي خصوصيت يك و است " خاص الف " يكي كه است اين امتيازشان

واقع در يعني ،ديگر خصوصيت يك با و " خاص الف "

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢١

. دارند فصلي خصوصيت يك كدام هر

عدمي امر در الوجود واجب دو امتياز وجه فرض ديگري و دارد وجودي خصوصيت يك آنها از يكي كه است اين به امتيازشان وجه اينكه يا چيز دو كه اين ؟چيز چه مثل. است فرضي يك هم اين. ندارد را وجودي خصوصيت آن

باشد داشته را كمشتر آن آنها از يكي و ،باشند مشترك امر يك در دو هر كه باشيم داشته نداشته را بعالوه امر آن ولي باشد داشته را مشترك آن ديگري و ،ديگر امر يك بعالوه نظير مواردي در ما: ببينيد. ندارد را عالوه آن كه است اين ديگري آن با فرقش يعني ،باشد چيز دو متري يك خط و متري نيم خط مثال ؟چيست خصوصيتش آن حاال ،داريم را اين اين مشتركشان وجه. دارند يكديگر با هم مشترك وجه و ،يكديگرند از متمايز و ستنده

به كه مشتركند جهت اين در كه هستند خطي دو هر بلكه و هستند خط دو هر كه است جهت اين از اما. است برخوردار آن هم و است برخوردار بودن خط از اين هم متر نيم اندازه

متر نيم خط و ،ديگر متر نيم بعالوه است متر نيم خط واقع در متر يك خط كه متمايزند . باشد شده ضميمه آن به ديگر متر نيم آن اينكه بدون ،دارد را متر نيم همين فقط آن و] دارد متر نيم فقط [كه است اين متري يك خط با متري نيم خط االشتراك به ما پس متر نيم آن كه است اين متري نيم خط از متري يك خط امتياز وجه و ،ندارد را ديگر متر نيم

. دارد ي متر نيم خط كه است همان مشتركشان وجه يعني. دارد را اضافه جستجو ايجابي و اثباتي فصل يك حيواني هر براي كه است چنين معموال حيوانات درباب

از نوعي هر و ،است حيوانات انواع همه ميان مشترك امر يك حيوان گويند مي. كنند مي را فصلها اين كه كند نمي ادعا كسي البته ديگران از دارد وجودي مميز فصل يك حيوانات را فصول توانند نمي گواينكه ،دارد وجود فصلي چنين گويند مي ولي ،است كرده كشف به اسب در مثال يا و ،كنند مي اشاره مميز فصل آن به ناطق لفظ به انسان در. كنند كشف عرضي امر يك است زدن شيهه معني به كه صاهل كه حالي در ،كنند مي رهاشا صاهل عرضي امر آن دانيم نمي را آن ذاتي امر كه اين باب از ولي ،باشد ذاتي امر شود نمي و است

. كنند مي اشاره ناهق به االغ در . هست ذاتي مميز آن كه دانيم مي ولي. بريم مي بكار را

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٢

؟است ممكن عدمي لهايفص به تمايز و تفاوت آيا ؟شويم قائل وجودي فصل يك حيواني هر براي ما كه دارد لزومي چه: يقول أن لقائل ممكن ديگر نوع از نوع يك امتياز يعني ،باشد عدمي فصلشان حيوانات بعضي است ممكن كه انواعي در كلي طور به. ندارد اين دارد ديگر نوع كه را كمالي آن كه باشد اين به است ذاتي جهت اشتداد قابل و هست آنها در ذاتي تكامل قابليت و هستند ضعف و شدت قابل افرادشان در تشكيك و مشككند نوعي به كه ماهيتهائي در ديگر تعبير به و ،هست آنها در

فرضي يك اين. باشد عدمي فصل يك به ديگر نوع از نوعي امتياز كه ندارد مانعي ،هست سؤال يك صورت به كه ندارد مانعي و بگويد كسي است ممكن كه كنيم مي مطرح كه است فصل يك با است حيوان انسان كه نيست اين به انسان با االغ تفاوت مثال. شود مطرح

فقط كه است حيواني االغ بلكه. ديگر وجودي فصل يك با است حيوان االغ و ،وجودي يك االغ در كه نيست چنين يعني. يگرد ء شي بعالوه است حيوان انسان و دارد را حيوانيت

فقط را همان و است حيوان فقط االغ. باشد نداشته وجود انسان در كه باشد وجودي امر . ناطقيت از است عبارت كه ديگر ء شي بعالوه است حيوان انسان و ،دارد

،باشد جنس ديگر جاي در و باشد نوع جا يك در حيوانيت كه است اين سخن اين معناي در كه است چيز يك حال عين در و ،باشد جنس انسان در و باشد نوع االغ در انيتحيو . است جنس جا يك در و است نوع جا يك

خط و متري نيم خط. است جور همين عينا كه كند ادعا كسي هم خط درباب كمااينكه كه دارد چيزي يكي كه است اين در يكديگر با اختالفشان كه هستند نوع دو متري يك

يك مشتركا دو هر ولي ،دارد اولي آن كه ندارد را چيزي ديگري آن و ،ندارد را آن ديگري . است فرض اين ،خوب. دارند را امر

؟گويند مي تشكيك درباب ،استاد: سؤال عينا هم اعداد درباب. شكل اين به تشكيك نوعي حاال ،شود مي تشكيك نوعي تقريبا: استاد عددي هر: ببينيد مثال. گفت را حرف اين ،شود مي بيشتر مورد ينا در و ،است حرف همين و. يك بعالوه است چهار عدد همان پنج عدد. واحد يك بعالوه است خودش از پائينتر عدد چيز يا و سه يا و دو يا يك بعالوه بدون است چهار عدد همان چهار عدد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٣

چون ،است نقص و زياده به اوتشانتف و نه عدد از نوعي تا دو هر صد عدد و نود عدد. ديگر و. وجودي امر يك بعالوه است نود عدد همان صد عدد. است ما پيش هم نود آمد صد كه

اين. است ديگر تاي ده همان كه وجودي امر آن منهاي است نود عدد همان نيز نود عدد طرح قابل كه [است ادعائي اين. گفت و كرد ابداع را اين شود مي كلي بطور كه است حرفي .]است حسابهاي در آنها. باشد چنين كه ندارند قبول را اين ،]ما فالسفه اين [،آقايان اين ولي

خط دو اين. باشند مقدار نوع دو متري يك خط و متري نيم خط كه ندارند قبول خودشان فردي اختالفات قبيل از را متر يك و متر نيم اختالف يعني. دانند مي نوع يك از فرد دو را

ماهيتي ،عدد يك ماهيت كه گويند مي اعداد درباب و. نوعي اختالفات قبيل از نه ،دانند مي آن ،عددي هر ماهيت. است دخيل آن در خيلي ذهن اعتبار يعني. است ذهني اصطالح به

آن در ال بشرط قيد يك. ال بشرط يعني ،نباشد او با ديگر چيز كه اين قيد به است عدد نود همان نود. نباشد ديگر چيز اينكه شرط به چهار يعني چهار عدد گوئيم يم مثال. هست آحاد آن صرف. شود درست نود عدد كه قدر آن بگذاريد يكديگر پهلوي را آحاد يعني ،است كه حرفي اين گويند مي لهذا و. نباشد آن با ديگر چيز اينكه قيد با آحاد آن ،نيست نود عدد تا صد توي ،تا نود. است غلط. است ما پيش هم نود آمد صد هك چون كه گويد مي عرف

كه نودي آن. باشد نداشته اضافه واحد نيم كه خاصي عدد آن يعني تا نود چون. نيست. است تا صد برابر در و مستقل عدد يك خودش كه است نودي آن از غير است تا صد توي كه ندارند قبول را مطلب اين هم ناتحيوا انواع درباب. نيست مطلب اين فعال ما بحث حاال اين شيخ امثال الاقل. باشد نوع ديگر جاي در و باشد جنس جا يك در ماهيتي يك بشود امور درباب يعني. كنند مي قبول را اين جاها بعضي در مالصدرا امثال. ندارند قبول را مطلب پيدا حالت دو گاهي مراال نفس و واقع عالم در ماده كه كنند مي قبول ماديات و مادي در و ،شود مي نوع الئي بشرط حالت در ماده. الئي بشرط حالت و البشرطي حالت: كند مي

در كه حيوانيتي و است انسان در كه حيوانيتي گويند مي. شود مي جنس البشرطي حالت انيتحيو] االغ [در. باشند مي حيوانيت در ولي ،هستند حيوانيت كه اين با دو هر ،است االغ

در و. شود جمع او با حيوانيت غير كه اين از دارد ابا كه حيوانيتي يعني ،است ال بشرط اين حاال. دارد هم را حيوانيت غير پذيرفتن استعداد كه ،است البشرط حيوانيت] انسان[

بيان ،شود مي دار دامنه مقداري بحث

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٤

دو بگويد كسي كه بود مطلب اين تفهيم غرض. كشد نمي حرفها گونه آن به شيخ حقيقت همان يكي كه است اين به يكديگر از امتيازشان كه باشيم داشته الوجود واجب الوجود واجب همان ديگري و ،وجودي شرط يك و وجودي امر يك با است الوجود واجب اين نظير. نياورده شيخ ،آوردم اينجا در من كه مثالهائي. وجودي شرط آن بدون است

هم اين. باشد صورت اين به يكديگر با نوع دو اختالف كه شود مي گفته حياناا كه مواردي . ديگر فرض يك

باشد وجودي فصل دو به امتيازشان آه الوجود واجب دو فرض شركت يكديگر با وجود وجوب حقيقت در الوجود واجب دو كه بود اين ديگر فرض يك

مع باشد الوجود واجب يكي. باشد جوديو امر دو به يكديگر از امتيازشان و باشند داشته . آخر وجودي فصل مع باشد الوجود واجب هم ديگري و ،وجودي فصل . كند مي رد تفصيل به را كدام هر شيخ شك بدون گويد مي. است عدمي ديگري و است وجودي شرطش يكي گوئيم مي كه آنجا اما

جهت آن از عدم يعني. باشد چيزي مالك و مناط تواند نمي است عدم كه جهت آن از عدم. است عدم ماهيت محقق كه بدانيم امري ،فصل يك مانند را آن توان نمي است عدم كه

. است اعتبار عدم

است متعدد سلبهاي مستلزم ايجابي هر نقل اسپينوزا از حرفي يك. كند مي صدق غيرمتناهي اعدام وجودي امر هر بر: ببينيد

هر گويد مي او. است او حرف همان معكوس هگل روفمع حرف گويند مي كه كنند مي يك مستلزم هم انكاري هر كه گفته آمده هگل بعد. است انكار يك مستلزم تصديقي و. است ها نفي مستلزم بلكه و ،است نفي يك مستلزم ايجابي هر كه گفته او. است تصديق

ها نفي مستلزم ايجابي هر گويد مي كه او. است ايجاب يك مستلزم نفيي هر گويد مي اين اثبات ،كرديد اثبات ء شي يك براي را معنا يك كه همينقدر كه است اين مقصودش ،است قوه در ،است انسان اين گفتيد كه قدر همين مثال. است ديگر معني هزاران نفي قوه در اين هوا ،نيست آب ،نيست اسب ،نيست سنگ ،نيست درخت اين پس ايد گفته كه است اين

هزاران ،داديد او به را تعين اين وقتي. نيست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٥

آن در چيزي هر كه هست هم درستي حرف يك تازه اين. است شده نفي قهرا ديگر تعين كه شخص همين. نيست ديگر چيز ميليونها و هزارها ،است چيز يك اينكه عين در واحد اثبات خودش بر خودش معني آن وقتي انساني هر. نيست بكر ،نيست عمرو ،است زيد وجود گذشته هاي زمان در و دارند وجود ما زمان در كه ديگري فرد ميلياردها ،شود مي

. شوند مي سلب او از ،دارند وجود آينده زمانهاي در و اند داشته وقتي يعني. خواهد مي اثباتي مالك يك اثباتي امر كه است اين آن و ،هست مطلب يك اما اين به] بگوئيم يعني [،خواهد مي وجودي مالك يك اين ،هست زيد گوئيم مي مثال ما كه

بخواهد اگر اما. است زيد اين و دارد را دارندگي اين ،دارد را خصوصيت اين كه دليل عدم و نفي آن مالك حيثيت آن كه باشد داشته حيثيتي بايد كند صدق او بر عدمش ،است مكعب اين كه گويم مي من ،تاس اينجا در كه را قند حبه اين كنيد فرض مثال. باشد از يك هر. است شده گرفته چغندر نام به گياهي از اين ،است شيرين اين ،است سفيد اين كه اولي ماده آن. باشد داشته واقع در مالكي يك بايد ،كنيم مي اثبات برايش كه را اينها و گرفتيم است واقعي امر يك كه را آن ،شده استخراج آن از و شده گرفته آن از قند اين

خودش كه سفيدي اين. است شده گرفته چغندر از كه] گفتيم را ايجابي قضيه اين[ قضيه. است سفيد اين گفتيم و گرفتيم را ،است بودن رنگ يعني خاص شأن يك نمايانگر خصوصيات يك ،است مكعب قضيه. كند مي بيان را ديگري خصوصيات نيز است شيرين . كند مي بيان را ديگري

اين در بايد خصوصيتي يك آيا ،نيست اي استوانه ،نيست اي كره كه گويند مي وقتي اما مالك كه باشد اين در ديگري خصوصيت يك و ؟باشد نبودن اي كره مالك تا باشد

يك و ؟است نبودن سياه مالك كه ديگري خصوصيت يك و ؟باشد نبودن اي استوانه بنفش مالك ؟نبودن آبي مالك ؟نبودن سبز مالك ؟است نبودن زرد مالك كه خصوصيتي

؟است نبودن تلخ مالك ؟است نبودن ترش مالك كه ديگري خصوصيات يك و ؟نبودن خصوصيت يك اقتضاي سلبها اين از يك هر آيا. است صادق اين بر سلب هزارها و اصده

و كند مي قصد من در معنا پنج اگر ؟كند صدق سلبها اين تا كند مي را اين در وجودي وجودي معناي پنج اين بعالوه كه نيست چنين ،شود مي سلب من از معنا ميليارد ميلياردها ميليارد ميلياردها

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٦

. كند صدق سلبها اين تا باشد من در هم ديگر االمري نفس و واقعي خصوصيت تهذا حد في حرف اين كه كنم عرض توضيح براي ،شويم مي خارج خودمان بحث از چه اگر

هم تعالي حق درباب لهذا و. هست هم سلب باشد ايجاب جا هر كه است درستي حرف حق براي را صفاتي كه وقتي يعني. سلبيه صفات هم و دارد ثبوتيه صفات هم كه گوئيم مي

تفاوت اين البته. بكنيم سلب را ديگري صفات كه است اين مستلزم ،كنيم مي اثبات تعالي كنيم مي سلب كه را آنچه ،الوجود واجب درباب كه است ديگر اءاشي و الوجود واجب ميان ايجابي امر هزاران و شود مي اثبات ايجابي امر يك يعني واقع در يعني. است سلب خود بعد. است ايجابي امر يك اثبات اين. است سفيد اين گوئيم مي مثال. گردد مي نفي ديگر. باشد مي ايجابي ،است ايجابي سفيدي كه ازهاند همان به نيز سبزي. نيست سبز گوئيم مي پس ،است شيرين گوئيم مي. كرديم نفي را ديگر ايجابي امر يك ،ايجابي امر يك اثبات با

. است اثباتي شيريني كه است اثباتي اندازه همان به ترشي. نيست ترش ". شود نمي نفي الوجود واجب از اثباتي امر هيچ كه گفت خواهيم الوجود واجب درباب ولي

وجودي و كمال صفت هر) 2 (" الحسني االسماء هللا و " ،)1 (" 0 الحسني االسماء له « كه است اين. است نقص شود مي نفي او از كه چه هر و. شود مي اثبات او در باشد كه . الفقد االفقد هناك فقد وال ،السلب سلب اال هناك السلب: گويند مي است درست اصل در مطلب اين ولي. هست اشياء ساير و الوجود واجب بين تفاوت اين پس به اين ،هست هم سلب ،هست اثبات كه جا هر و ،هست هم انكار ،هست تصديق جا هر كه

در را اشتباه دو بايد ما. شود اشتباه منشأ ما براي نبايد اين ولي. است درست اجمال طور : كنيم يادآوري اينجا

نيست ايجابي امر يك نفي مستلزم همواره ايجابي امر يك اثبات ايجاب جا هر و ،هست هم انكار ،هست تصديق جا هر كه اصل اين قبول از بعد اينكه يكي

امر يك سلب ،است اثباتي امر يك ايجاب جا هر كه نكنيم خيال ،هست هم سلب ،هست . هستند اشتباهي چنين دچار هگل و اسپينوزا امثال. هست هم اثباتي

: ورقيپا 180 /. اعراف - 2 24 /. حشر ،8 / طه ،110 / اسراء سوره - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٧

. ايجاب سلب نه ،باشد السلب سلب ،سلب آن است ممكن كه حالي در

ندارد ء شي در مستقل وجودي مناط به نياز امر يك سلب آن در وجودي خصوصيت يك و وجودي مناط يك پس هست ايجاب جا هر كه دانيم مي در اي جداگانه مناط يك هم سلب پس كه شويم اشتباه اين دچار نبايد ما. باشد بايد ء شي باشم سفيد اگر. هست ء شي در جداگانه خصوصيتهاي سلبها عدد به و ،كند مي اقتضا ء شي

زيد " پس كه كنيم فكر نبايد. دارد من در مالكي باشم بلند اگر ،هست من در مالكي. هست من در ديگر خصوصيت يك ،" نيستم عمرو " ،دارد من در مالكي يك هم " نيستم

. باشد نفي قابل و اثبات قابل كه نيستند يكديگر از جدا خصوصيتهاي ديگر اينها ،نه كه گفت شيخ. باشد عدم به ديگري از امتيازش الوجودها واجب از يكي كه بود اين مسأله

صدق اش درباره غيرمتناهي عدمهاي چيزي هر واال ،نيست خصوصيتي خودش عدم اين چيزي مناط تواند مي كه است خصوصيتي يك خودش عدم گفت شود نمي پس. كند مي

اگر. نيست اثبات ،عدم. نيست آن ،اين كه است معنا اين به ،است رفع فقط عدم. باشد به است او در خصوصيتي يك كه نيست اين منظور ،نيست سبز چيز فالن مثال گوئيم مي . ندارد را اثباتي خصوصيت فالن كه است اين منظور بلكه ،سبز نيستي نام

ها الوجود واجب از يكي در كه زياده امر آن كه كنيم مي سؤال شما از ما كه گويد مي شيخ شرط زياده آن آيا يعني ؟دارد است مشترك امر همان كه وجود وجوب در دخلي آيا ،است

وجود وجوب شرط زياده بگوئيد اگر ؟ نيست ودوج وجوب شرط يا ؟است وجود وجوب . باشد شرط بدون مشروط كه شود نمي. باشد داشته وجود هم ديگري در بايد پس ،است خصوصيتي يك فقط ،است زياده همان فقط ،نيست وجود وجوب شرط زياده بگوئيد اگر

وجوب هب شده ملحق اينجا در كه است امري يك ،االنسان جنب في الحجر ضم مثل ،است ولي ،نيست وارد قبلي ايراد آن مورد اين در. نيست وجود وجوب تحقق شرط ولي ،وجود خارج در الوجود واجب كه آيد مي الزم كه است اين ايراد آن. شود مي وارد ديگر ايراد يك

ادله و. زياده مع باشد الوجود واجب فرد اين يعني. زياده و وجود وجوب از باشد مركب اين الوجود واجب در اعامتن تركيب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٨

. كند مي نفي را مطلب

وجه اين رد در شيخ ديگر بيان بحث: است اين ديگر شكل آن. كنند مي بيان ديگري شكل به را مطلب و گردند برمي شيخ

الحقيقة مختلف ،دارند اشتراك وجود وجوب در كه الوجود واجب دو كه است اين در ما اختالفشان و است جنسي امر در اشتراكشان. مختلفند نوع دو و حقيقت دو يعني ،هستند

.]است خاص عرض يا عام عرض در اختالفشان و هستند حقيقت يك اينكه يا. [فصل در . است بهتر و اند كرده ذكر هم كتاب اوائل در كه است راهي همان بيان اين

خاص و عام عرض با فصل و جنس تفاوت كه شده چطور ؟چيست معروض و عرض با فصل و جنس ميان فرق ،فصل و جنس درباب ماشي مثال ولي ،است فصل ناطق و است جنس حيوان كه گويند مي انسان درباب مثال

بگذاريم را ضاحك ،ناطق جاي به ما اگر حاال ؟است خاص عرض ضاحك و است عام عرض مالك اگر چون. است فصل ضاحك و است جنس حيوان كه بگوئيم بيائيم ؟دارد عيبي چه

عرض با. باشد خاص عرض با ديگر نوع از نوع يك امتياز وجه كه شود مي ،خواهيم مي امتياز كه شده چطور ؟چيست اينها فرق پس. داد تميز ديگر نوع از را نوع يك شود مي هم خاص و فصل ميان چطور ؟خاص عرض را ديگر چيز يك و اند گفته فصل اند آمده را چيزي يك

؟اند گذاشته قفر خاص عرض آن بدون جنس كه است چيزي آن فصل. نيست قراردادي امر يك اين كه است اين جواب تحقق ند توا نمي كه است معنائي يك آن بدون جنس يعني ،باشد داشته تحقق تواند نمي

و. باشد داشته وجود تواند مي كه است آن ضمن در فقط. نيست او از نياز بي ،باشد داشته خودش فصل با آنها از قبل جنس كه هستند چيزي عام عرض و خاص عرض ولي. بس

به جنس. شوند مي اين عارض تحقق از بعد مرحله در آنها. است آنها از نياز بي و دارد تحقق با توأم تحققش ،باشد داشته تحقق فصل بدون تواند نمي اصال كه گوئيم مي چيزي آن

فصل تحقق فرع جنس تحقق. است فصل تحقق فرع معنا يك به بلكه ،است فصل تحقق ضمن در بايد حتما كه ،شد محقق جنس اينكه از بعد كه است چيزي آن عرض ولي. است خارج در ،شود محقق فصل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٢٩

عدد. است جنس اعداد مراتب براي عدد گوئيم مي مثال. شود مي تا دو اين وجود عارض آن بدون عدد كه اين يعني ؟چه يعني .است جنس ،آخر الي پنج و چهار و سه و دو براي تحققش اصال. بشود محقق تواند نمي باشد پنج يا و باشد چهار يا باشد سه يا باشد دو كه بودن عدد ،كرد پيدا تحقق ده عدد مثال وقتي كه اين نه. است اينها از يكي تحقق به

و بودن بيست و بودن ده تحقق به تحققش اصال ،نه. باشد شده آن عارض كه است وجودي . است اينها امثال

بعد مرتبه در كرد، پيدا تحقق عدد آنكه از بعد. نيست چنين بودن طاق يا بودن جفت اما شود مي تا پنج دو به منقسم ده مثال يا ،است جفت يا است طاق كه شود مي اين به متصف

. آن نظاير و وجود ،باشد رنگ فالن يا باشد اهسي يا باشد سفيد آنكه بدون تواند نمي لون: ديگر مثال در كه. است چيزي آن لون. يابد تحقق آنها از يكي بدون كه ندارد معني اصال. باشد داشته سفيد عين يا يعني. ديگر رنگ يا و است رنگ آنيا ،است رنگ اين يا االمر نفس و واقع عالم لون اول كه لوني نه ،فيدس لون گوئيم مي لهذا و. ديگر رنگ عين يا و سياه عين يا ،است

. است سفيدي تحقق عين تحققش كه لوني. باشد شده آن عارض سفيد بعدو شده محقق

جنس و فصل رابطه اين جنس با فصل رابطه يعني. است جنس دهنده تحقق فصل. گويند مي كه است اين

بعد البته. است جنس بخش حقيقت فصل ،است متحقق جنس و محقق فصل كه است وجودات انحاء همان اخيره فصول حتي كه اند رسيده مطلب اين به او شاگردان و صدرامال

چنين جنس و فصل رابطه پس. شود مي باالتر و تر دقيق خيلي مطلب اين كه ،هستند . شد اي رابطه

نوع و فصل رابطه جنس با فصل رابطه و ،است رابطه يك نوع با فصل رابطه كه بگوئيم بايد را چيز يك اينجا رابطه فصل رابطه و است رابطه يك جنس و نوع با خاص عرض رابطه. ديگر رابطه يك رابطه و. است جنس بخش تحقق فصل كه است اين جنس با فصل رابطه كه گفتيم. ديگر تحقق از بعد كه است اين فصل و جنس و نوع با خاص عرض

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٠

را آن معني كه است اين نوع با لفص رابطه. شود مي ملحق آنها به بعد مرتبه در و آنها نوع به فقط نه كه است آن فصل يعني ؟چه يعني كند مي معني را آن معني. كند مي معني وقتي پس. است نوع ماهيت جزء ،دهد مي تشكيل را نوع ماهيت بلكه ،بخشد مي تحقق ،دشو مقايسه جنس با چون و. است نوع معني و ماهيت جزء ،شود مقايسه نوع با فصل . است او بخش تحقق ماهيت بلكه. آن بخش تحقق نه و ،است خودش معروض ماهيت جزء نه خاص عرض ولي

. كند مي پيدا تحقق او بدون هم معروض آن وجود و شود مي تشكيل آن بدون معروضش . شود مي آن عارض. معروضش وجود و ماهيت از بعد مرتبه در عرض. است آن معني و ماهيت دهنده تشكيل ،است يتماه مرحله در چون نوع با فصل رابطه جنس و فصل رابطه ولي. نيست تصور قابل هم ذهن در حتي ماهيت و معني ،فصل بدون فصل بدون جنس بلكه. نمود تصور را جنس ماهيت نتوان فصل بدون كه نيست چنين . است مشخص كه هم خاص عرض. ندارد تحقق ،باشد وجود وجوب مشتركشان جنس كه باشيم اشتهد الوجود واجب دو اگر گوئيم مي حاال رابطه. بود خواهند دو اين فصول االمتيازها به ما آن كه باشند داشته االمتيازهائي به ما بايد

شيخ. محض دادن تشكيل نه است دادن تحصل اش رابطه فصل ؟چيست فصل و جنس معني ماهيت عين ققتح و وجود معنا آن خود در كه است درست جائي در اين گويد مي

وجود سنخ و وجود نوع از آن خود ،كرديم فرض جنس را آن ما كه ،معني آن خود. نباشد كه آيد مي الزم ،باشد داشته فصل بخواهد اين اگر وقت آن. وجود وجوب همان يعني. است

هب آيد مي الزم يعني) 1 (" مقوما المقسم قلب اذ ". شود واقع مقوم است مقسم كه چيزي واقع آن ماهيت دهنده تشكيل ،است جنس بخشيدن تحقق شأنش كه چيزي آن كه اين . شود در. است مشوش خيلي برهان اين و ،زياد و طوالني آن عبارتهاي. بعد روز براي مطلب بقيه

حكما كه جوري آن را اين بايد بنابراين. آمده ديگري شكل به مطلبي همچو نيز روايات توانيم مي چگونه آمده روايات در كه را آنچه ببينيم بعد تا ،بدهيم حتوضي خوب اند گفته . بكنيم معني : پاورقي

].سلبيةللوجود احكام غررفي االولي، الفريده المقصداالول، منظومه، شرح [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣١

در هم صورت كه دهد نمي را معني اين ،كرديم فصل پيرامون در كه بحثي اين با: سؤال ؟است اصيلي واقعيت يك اشياء همان ماده به صورت نسبت يعني. هست هم جور همين ماده مقابل در صورت ،چرا: استاد بخش تحصل و بخش تحقق و بخش حقيقت فصل كه همانطور. جنس به است فصل نسبت . هستند ماده به قائل كه آنهائي نزد در ،است ماده بخش تحصل هم صورت ،است جنس

از ،باشد داشته فصل] ديگري از تمايز براي [الوجود واجب يمگوئ مي كه اينجا در: سؤال . است وجود وجوب به اصال تحققش چون. شود مي خارج وجود وجوب . است همين ،بله: استاد

؟است چگونه هگل بيان اين: سؤال را چيزي يك شما كه وقتي گويد مي. گويد مي هگل كه است ديگري حرف آن حاال: استاد كه شود نمي واال ،كنيد اثبات را ديگري چيز يك كه است اين مستلزم قهرا ،كنيد مي نفي درست موارد بعضي در و است درست موارد بعضي در اين. شود نفي آن در چيز همه

و ،موضوع انتفاء به سلب يكي: داريم سلب جور دو ،داريم سالبه جور دو ما زيرا. نيست صورت سلب فقط ،باشد موضوع انتفاء به سلب كه مواردي در. موضوع اثبات با سلب ديگري

محقق اول را موضوعي كه موردي در اما ،نيست ايجابي يك مستلزم وجه هيچ به. گيرد مي از چيزي كه هست اثباتي امري يك قهرا ،كنيم مي سلب او از را چيزي بعد و ،كرديم فرض

،را ديگري چيز يك قهرا ،كرديم نفي موضوع آن از را چيزي وقتي پس. كنيم مي سلب او سفيد اين كه بگوئيد جا يك در شما اگر مثال. ايم نموده اثبات ،ايم نكرده بيان چه اگر

. است ديگري رنگ يا ،است سرخ يا است سبز باالخره ،نيست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٢

و أين مانند مادي اموري و فرموديد كثرت مالك درباره را بحثي پيش جلسات در: سؤال جنسي و نوعي وحدت اگر ،است چگونه مجردات در. كرديد انبي كثرت مالك را وضع ؟باشند داشته . نيست كثرت آنجا در اصال: استاد

؟نيست كثرت هم ارواح در: -

است مجرده عقول و مجرده ارواح آنها از مقصود كه ارواحي. نيست آنجا در كثرت نه: استاد يعني. فردي اختالف نه ،است نوعي اختالف آنها اختالف ،هستند دنيا اين مقابل در كه

. است متباين ديگر مجرد عقل با نوع حسب به مجردي عقل هر يعني. است ذاتي اختالف يعني ،انسانها ارواح اما. باشيم داشته نوع يك از مجرد عقل دو ما كه نيست چنين آنجا در

اي ماده همان از ار خودشان تشخص آنها ،اند گرفته قرار اصطالح به صعود قوس در كه اينها . اند كرده كسب. اند آمده بوجود كه ؟نيستند مساوي مرتبه دو در عقول كه بگوئيم توانيم مي آيا: -

. نيستند درجه يك در يعني نيستند نوع يك از وقتي. است همين معنايش: استاد ؟است مراتبشان اختالفشان به انواعشان اختالف يعني: -

به قائل اشراقيون آنجا در البته. شود مي مراتب اختالف همان انواع فاختال ،بله: استاد. گويند مي عرضيه عقول يا متكافئه عقول را آنها كه ،هستند مرتبه وحدت بر انواع اختالف اما. است مختلف نوعيتشان ولي ،ندارند اختالف مرتبه نظر از اينها كه است اين معنايش اختالف باشد نوعي اختالف جا هر كه معتقدند يعني. نيستند عرضيه عقول به قائل مشائين . است مرتبه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٣

متن حيتوض و شرح

آن عبارتهاي كه ،است شده صفحه سه حدود ،خوانديم گذشته درس دو در كه قسمتهائي . بعد فصل به برسيم تا كنيم مي معني و خوانيم مي را عبارتها اين امروز. ايم نخوانده را

متن حتوضي و شرح

،الوجوه من بوجه لعده مشتركافيه معني يكون أن اليجوز الوجود وجوب ان: نقول فانا ،وايضا ) 1. (واالنواع الحقائق متفقي وال واالنواع الحقائق المختلفي

: پاورقي

". واالنواع الحقائق مختلفي وال واالنواع الحقائق المتفقي. ..": آمده چنين ها نسخه در - 1 "بعد و باشد، واالنواع الحقائق مختلفي اول بايد. باشد ها نسخه از ظاهرا طغل اين

غلط صورت همان به نيز بوده محشين پيش كه هائي نسخه اين. " واالنواع الحقائق متفقي فان ذلك أول أما ": گويد مي بعد كه است غلط ها نسخه عبارت دليل اين به. بوده

ذكر را الحقيقة مختلف اول جا اين ،" الوجود وجوب يرغ تقارنه له الماهية الوجود وجوب گفته را االنواع متفق احكام اول بايد بود، مي درست ها نسخه عبارت كه صورتي در. كرده از. باشد الحقيقة متفق افرادش و باشد داشته را نوع حكم وجود وجوب كه معنا اين به باشد،

مختلف اول اينكه گفته مالاولياء. دارند شيهحا اينجا در احمد سيد و مالاولياء ، محشين قسم دو ما كه ندارد معني حرف اين. است اجمال و اختصار جنبه از كرده بيان را الحقيقة

باشد، هم اجمال و اختصار مسأله اگر. كنيم شرح و بناميم اول را دوم قسم اما كنيم، ذكر چنين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٤

براي باشد جنس كه معنا اين به اشد،ب فيه مشترك معناي يك تواند نمي وجود وجوب . افرادي براي باشد نوع اينكه يا انواعي،

باب از ،نكرده مطرح ،باشد خاص عرض يا عام عرض كرديم عرض كه را فرض اين شيخ اما . است محال چيزي چنين كه گفته را مطلبي قبال اينكه

يكون أن فاليمكن ،الوجود وجوب غير تقارنه له الماهية الوجود وجوب فان ذلك أول أما . الوجود وجوب بعد اختالف الوجود وجوب لحقيقة

افرادي براي بدانيم جنس راوجود وجوب اينكه: است الحقائق مختلف همان كه اول قسم اما. است محال ،دارد اختالف فصل نظر از ديگري حقيقت با حقيقتشان كدام هر افراد آن كه داشته تواند نمي ،شود او مقارن كه را وجود وجوب از رغي ،ماهيتي هيچ وجود وجوب زيرا در چون. دهد مي توضيح را الحقائق مختلف كه است اين بر دليل خود بيان همين. باشد

الحقيقة مختلف در. شود مي جنس با مقارن كه است ماهيتي فصل كه است الحقائق مختلف ولي. است ماهيت كه است فصل شود مي مقارن او به آنچه و شود مي جنس وجود وجوب

ماهيت تعبير عوارض درباب. است عوارض شود مي مقارن كه آنچه الحقيقة متفق مورد در از بعد وجود وجوب حقيقت كه ندارد امكان پس. است قرينه يك خودش اين. كنند نمي

وجوب اين ،است آنها حقيقت وجود وجوب كه افرادي يعني ،باشد داشته اختالف وجوب . نيست ممكن ،باشد داشته هم ديگر جزء اين از غير و باشد حقيقت جزء : ديگر بيان الوجود وجوب في بعداالتفاق الوجود واجب آحاد به مايختلف يكون أن اما اليخلو ،وأيضا ،صاحبه يخالفه بها فيه المتفقين من واحد لكل موجوده أشياء

:يپاورق

است اول بگوئيم اينكه مگر است، مفصلتر خيلي اين هم اجمال و اختصار نظر از نيست، > را همه گفته اينجا تا شيخ كه را آنچه خواسته ديگر محشي آن. است مفصلتر خيلي يعني

جور آن با وجه هيچ به عبارات اين كه صورتي در بداند، الحقائق متفقي همان به مربوط صفحه، نيم در را الحقائق فقيمت بعالوه. آيد درمي جور الحقايق مختلف با همه آيد، درنمي

.كنم مي عرض بعد كه كند، مي اشاره ورق يك از بعد . االعدمها االخر البعض في ليس و لبعضها موجوده أو ،منها ء لشي موجوده غير أو

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٥

همان قهرا اين كه ،]دارند اختالف هم بار يك هر در موجود اشياء در كه است اين يا [ وجودي امر آنها همه در يا االمتياز به ما يعني. است فصل جاي به كه همان ،شود مي فصل يعني ،است عدمي يكي در و است وجودي يكي در يا ،است عدمي امر آنها همه در يا ،است موجوده غير " همان كه است كرده ذكر را وسط شق اول شيخ. نيست چيز هيچ واقع در

: باشد " منها ء لشي

بينهما اختالف فال ،بعداالتفاق االختالف به يقع ء شي هناك سلي و موجوده غير كانت فان وان ،فيه اشتركت ما بعد حقائقها تختلف انها قلنا وقد ،الحقائق متفقه فهي ،الحقائق في

االخر عن انفصل أحدهما يكون أن مثال ،بعضها في وموجوده بعضها في موجوده غير كانت الوجود وجوب حقيقة ولالخر ،االنفصال في لشرطهوا شيئا و ،الوجود وجوب حقيقة له بأن االالعدم ء شي هناك وليس ،فقط هذاالعدم الجل فارقه انما و ،لذلك الذي الشرط عدم مع

مع قائمة تثبت أن له التي بالحقيقة الوجود وجوب شأن من فيكون ،االخر عن به ينفصل معان واحدء شي في لكان واال ،ءاالشيا في محصال له المعني) 1 (والعدم ،به يلحق شرط عدم

. بالنهاية أشياء اختالف فيه فان بالنهاية

اساسا هم با اينها پس] ،است كدام هر در موجود غير االمتياز مابه آن كه [است چنين اگر مرحوم. هستند الحقايق مختلف اينها كه است اين ما فرض كه آن حال و ،ندارند اختالف

كه عبارت اين به ،است الحقيقه متفق امور درباره سابق بيان كه كرده فرض كه احمد سيد الشخصية الحقائق في " يعني " الحقائق في بينهما فاالختالف " اين كه است گفته رسيده

. نيست درستي بيان اين كه " به وجود وجوب و هستند الحقيقة مختلف اموري اينها كه بگوئيم اگر: كه اين خالصه

:يپاورق

از " والعدم " كه. " والعدم " ها نسخه بعضي در و است، " فالعدم " ها نسخه بعضي در - 1 . بود بهتر دو هر از بود مي " العدم فان " اگر. است بهتر " فالعدم " اختالف يكديگر با فصل در بايد پس ،الحقيقة مختلف امور اين براي است جنس منزله

را چيز آن اسم ما كه باشند داشته اختالف يكديگر با بايد چيزي يك در. باشند داشته

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٦

حقيقت در يكديگر با اينها كه شود مي گفته چرا پس ،باشد عدمي امر دو هر در اگر پس. است وجود وجوب هم آن حقيقت ،است وجود وجوب اين حقيقت ؟دارند اختالف

. ندارند اختالف هم با چيزي در اينها كه است اين جوابش وقت آن. دارد ديگري بيان ،عدمي ديگري و است وجودي يكي كه اگر يك خط يك و متري نيم خط يك كه گفتيم. شود مي خط دو المث همان به شبيه اين

آنچه ولي[،دارد هم متري يك خط دارد متري نيم خط آنچه كه است اين اختالفشان متري نداشتن در فرقشان .]ندارد را آن متري نيم خط ،دارد متر نيم از بيش متري يك خط كه

يك ،دارد متري نيم كه چه هر ليو ،ندارد متري نيم اين ،دارد متري يك كه آنچه ،است ،باشد قبيل اين از اگر: گويد مي شيخ. شود مي تشكيك قبيل از تقريبا اين. دارد هم متري

،است عدمي امر امتيازش وجه كه الوجودي واجب آن آيا كه] كنيم مي مطرح را سؤال اين[ تحقق گفتبايد رناچا ؟نه يا است كرده پيدا تحقق هم وجود وجوب كرد پيدا تحقق وقتي . ندارد وجود وجوب در دخالتي هيچ هست زياده ديگري در كه آنچه پس. است كرده پيدا

امري چيزي يك در اگر. ندارد بأزائي ما ،ندارد تحصلي عدم ،كرديم عرض خارج از چنانكه زيد گوئيم مي وقتي. باشد داشته مابازاء يك كه نيست چنين ،كند مي صدق آن نبود و ،نبود زيد مالكها آن به كه دارد وجودي خصوصيات يك خود بودن زيد در زيد ،نيست عمرو

مالك به نيازي نيستها آن. نيست چنين آن نبودن بكر و نبودن عمرو اما. هست بودنش. باشد داشته وجود معاني غيرمتناهي چيز يك در بايد] واال[. ندارد هستي اين از اي جداگانه

باشد بنا اگر. غيرمتناهي هاي نيستي و است صادق متناهي يهستيها چيزي هر در چون در. باشد غيرمتناهي ،متناهي ء شي يك هاي جنبه بايد ،باشند داشته مابازاء نيستها اين كه

،است داده اختصاص خود به را دنيا امور همه كه شخص يك كه است اين مثل مثال مقام خارج در اينها همه مابازاء ،دارد كشتي ،دارد ماهواپي ،دارد اتومبيل ،دارد ملك ،دارد فرش

چيزهائي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٧

بايد. باشد او داشتن آن مالك اين كه باشد داشته وجود كشتي نام به چيزي بايد. هست طرف از و. گردد او داشتن مالك تا باشد داشته وجود ملك و فرش و هواپيما نام به چيزي " دارد قلم هزار " شخص آن اگر يعني. داردن را اينها صدبرابر جل آسمان فقير يك ديگر شخص اين. كند مي صدق اش درباره " ندارد قلم ميليونها " اين ،كند مي صدق اش درباره را ديگر امور هزاران و ،ندارد هواپيما ،ندارد كشتي ،ندارد لباس ،ندارد خانه ،ندارد فرش داشته وجود خارج در كه الكيم ،خواهد نمي مالك كه نداردها اين گويد مي شيخ. ندارد . است نيستي مالكش ،است نيستي فقط آن ،باشد ،ندارد اين ،دارد ديگري كه را زيادتي و دارد را مشترك امر فقط كه دوم اين حال

. أواليكون ،له التي الزياده دون من الثاني في محققا الوجود وجوب يكون أن اما يخلوا) 1 (فال والمتي ،له أين وال ،له كمية وال ،كيفيةله وال ،له ماهية وال ،له جنسال االول أن وضح فقد هوالبرهان بل ،عليه برهانوال ،الحدله وأنه ،وجل تعالي ،ضدله وال ،له شريك وال ،والندله ،له

بسلب االنية بعد يوصف فانما حققته اذا وأنه ،الواضحة الدالئل عليه هوانما بل ،ء شي كل علي ،منه لما مشاركا هو وليس منه ء شي كل فان ،اليه كلها االضافات بايجاب و ،نهع المشابهات

. بعده االشياء من شيئا هو وليس ء شي كل مبدأ وهو قريب جنس در ضد دو زيرا. الضدله طور همين و. له المثل يعني ،الندله ،)2 (الوجود واجب

ضد پس ،فصل نه و دارد جنس نه د الوجو واجب اما. مختلف فصل در و هستند مشترك . ندارد

او عارض چيزي و ندارد عرض الوجود واجب و است عرض كيفيت چون ،له الكيفية آن علل راه از است ء شي به استدالل منطق اصطالح در برهان. شود نمي

: پاورقي

].نيست دست در آن نوار فصل، آخر تا اينجا از [- 1 حادثه در كه -يقند محمود دكتر دستنوشته يرو از فصل نيا آخر تا قسمت نيا [-2

-بود ياسالم يجمهور تلفن و وتلگراف پست ريوز زمان آن در و ديرس شهادت به هفتم .]است شده ميتنظ

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٨

و آثار راه از است ء شي به استدالل ،اصطالح در ،دليل. شود مي ناميده لمي برهان كه ،ء شي الوجود واجب ] ،دليل و برهان از اصطالح اين با. [ودش مي ناميده اني برهان كه ،ء شي عالئم ،دليل به احيانا كه ،واضحه دالئل او براي. است چيز همه بر برهان او بلكه ،ندارد برهان . شود مي وارد گويند، مي نيز اني برهان . است خوانده صديقين برهان را آن كه ،است لمي برهان اقامه صدد در " اشارات " در شيخ لمي بلكه ،نيست اني اين و ،آورم مي برهان ذات به ذات خود از من كه است گفته شيخ . است كارش فلسفه كه گويد مي او. است او فلسفه كليدهاي از كه آورده هگل اصطالحي يك

توضيح را جهان ،اشياء علت بيان يعني ،تعليل راه از كه خواهد مي و است جهان توضيح جهان كل در ولي ،باشد دهنده توضيح تواند مي جزئي امور در لتع كه گويد مي بعد. دهد ولي. است صفر زير حرارت چون گوئيم مي ؟شد منجمد آب چرا پرسيم مي مثال. تواند نمي او چون و. ندارد توضيح ندارد علت چون او ،رسيم مي نخستين علت به وقتي جهان كل در

. شود مي منتهي او به توضيحات همه زيرا ،ندارد توضيح چيز هيچ پس ندارد توضيح قبول قابل را دليل او اما. اند نرسيده نتيجه به اند رفته علت بدنبال ها فلسفه چون: گويد مي . داند مي نخستين دليل را خدا و. دهد مي نتيجه قطع طور به دليل كه گويد مي و داند مي چيزي شيخ. بود خواهد دليل عين عليت ،وجود اصالت مبناي بنابر ،صدرائي فلسفه در اما ديگري و. او از مشابهات سلب يكي: است صفات همه اثبات براي او معيار كه گويد مي

. او براي نسب سلسله يك ايجاب ء االشيا من شيئا هو ليس و ء شي كل مبدأ وهو " كه شود مي مطلب اين وارد شيخ آخر در

طور اين اگر " ء شي كل وهو " شود مي كه ،ندارد " مبدأ " ها نسخه از بسياري در. " بعده ،باشد " االشياء كل الحقيقة بسيط " كه مطلب اين به هم شيخ كه شود مي معلوم ،باشد

. است رسيده

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٣٩

الوجود واجب صفات بحث ادامه ششم فصل است تمام فوق موجود الوجود واجب

موجود: دوم ناقص، موجود: اول: كنند مي تقسيم دسته چهار به را موجودات كه ايم گفته

. تمام فوق موجود: چهارم ،تمام موجود: سوم ،بذات مكتفي

ناقص موجود دارد را آن به رسيدن امكان و است كمالي فاقد كه موجودي از است عبارت ناقص موجود [

.]است خارجي علل به نيازمند كمال آن به رسيدنش در ولي ،كند بندي دسته را موجودات ديگري شكل به و دبياي كسي است ممكن بنابراين) 1( ...

از است تر ناقص جماد كهبگويد مثال ،كنيم مي تقسيم خودمان وقتها گاهي كه همانطور كاملتر انسان متقابال و ،انسان از است تر ناقص حيوان ،حيوان از است تر ناقص نبات و ،نبات يك كه نيست اين مقصود است تر قصنا نبات از جماد گوئيم مي ما وقتي اما. حيوان از است

،بوده ممكن دو هر براي كه آنچه و ،است ممكن نبات براي هم و جماد براي هم كمالي استعدادي امكان و طبيعت حسب به جماد ،نه. است فاقد جماد و است واجد را آن نبات

او براي كمال آن امكان بگيرد هم قرار ،گرفته قرار نبات كه شرايطي همان در اگر ،خودش اين با گوئيم مي اينجا در كه ناقصي پس. نيست

: پاورقي

نشده ضبط ، است شده بحث ناقص موجود درباره كه درس اول از دقيقه ده حدود [-1 ].است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٠

. است منظور خاص معني و خاص اصطالح

بذاته مكتفي موجود ولي ،است كمالي اقدف كه موجودي از است عبارت فالسفه اين اصطالح در مكتفي موجود به نيازمند ،ممكن كمال اين به رسيدنش در اما ،هست او در هم كمال آن به رسيدن امكان كه اين براي است كافي دارد خود در كه دروني علل همان. نيست خود وجود از خارج علل ونيبير علل و نيست كافي درونيش علل ،ناقص موجود ولي. برساند فعليت به قوه از را او

اعتقاد ،بودند فلكي نفوس به معتقد و بودند افالك به قائل كه فالسفه اين. باشد داشته بايد كه را كمالي آن ولي. تكاملند حال در دائما كه هستند ينفوس ،فلكي نفوس اين كه داشتند وجود از خارج علل از نه ،كنند مي كسب خود دروني علل از فقط ،شوند مي واجد و ندارند كه عقول عالم مثال ،است آنها آورنده بوجود كه است عللي آن ،دروني علل از مقصود .خود

همان از نفوس آن. ظاهر عقول آن به نسبت اينها و ،هستند باطن نفوس اين به نسبت .خود وجود بيرون از نه ،گيرند مي مدد خودشان باطن

با ولي ،كنند مي پيدا يمعنو كمال و معقول كمال ،هستند نفس چون ،فلكي نفوس آن بيروني علل از برسد خودش كماالت به بخواهد اگر انسان كه دارند را فرق اين انسان

مربي به نيازمند ،است معلم به نيازمند ،شود باسواد بخواهد وقتي بچه يك. كند مي استفاده به ندنيازم ،است آب به نيازمند ،است خارجي غذاي به نيازمند هم جسمي نظر از ،است نفس كه هست انساني نفس و فلكي نفس ميان تفاوت اين پس. آن مانند و ،است هوا

. خود بيرون از انساني نفس و كند، مي استفاده خودش درون از ،اينها عقيده به ،فلكي

آماالت آسب در انسان بودن اي جنبه دو معتقدند اصل اين به ،نددار عرفاني هاي جنبه كه حكمائي و اشراقيون خصوصا و اينها البته. كنيم توجه آن به بايد كه است اي نكته اين و. است اي جنبه دو موجود يك انسان نفس كه

هم ،كند تغذيه تواند مي راه دو از و دارد دهان دو ،مولوي قول به كه است موجودي يعني راه از و كند طي را ديگري راه تواند مي هم و ،كند استفاده خودش از خارج علل از تواند مي

وقت آن. شود مند بهره خودش درون

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤١

و سير كه كساني و عرفا يعني ،كنند طي را انبياء راه كه كساني همه و انبياء كه گويند مي از خارج علل و عرضي علل از يعني. هستند بذاته مكتفي اينها ،كنند مي معنوي سلوك . كنند مي فيض كسب باطني علل از و دروني علل از بلكه ،كنند نمي استفاده خود وجود هم قرآن. است معنا اين به هم لدني علم. گويند مي لدني علم را خودشان علوم آنها) 1. (" ”علما لدنا من علمناه و عندنا من رحمة آتيناه عبادنا من عبدا فوجدا « ": فرمايد مي در و ،شود مي گفته يافاض علم ديگري تعبير در. گويند مي انسان براي لدني علم را اين

. شود مي ناميده اشراقي علم ديگر تعبير ،خودش كه نيست اين منظور ،كند فيض كسب خودش درون علل از موجود يك كه اين. نداشت ديگر جاي به احتياجي كه بود دارا را آنها بالفعل اگر. دارد را آنها درونش در

. شود مي افاضه انسان قلب و نفس به نيباط علل از و دروني علل از كه است اين معنايش ،بيروني معلم از و خارجي علل از استفاده عين در كه است موجودي انسان نفس پس قول به. نمايد استفاده خودش دروني علل از مسير آن در كه كند طي را مسيري تواند مي

: مولوي است وا روي شان سبق و درس دفتر دوست حسن مدرس شد را عاشقان يارشان تخت و عرض تا رود مي تكرارشان نعره و خامشند سلسله و باب و است زيادات ني زلزله و چرخ و آشوب درسشان

: گويد مي اين از قبل )2(نكرد درسي شافعي و بوحنيفه درد افزود مي عشق كه طرف آن موجود يعني ،بذاته مكتفي موجود كه است اين غرض. اند زده حرف بسيار ها زمينه اين در

علل از حتما كه نيست چنين و ،دارد را كمال آن وجدان امكان كه كمال فاقد و متناقص و .]رسد مي ممكن كمال به و [كند مي استفاده خودش درون از ،كند استفاده بايد بيروني . ندارند بيروني معلم و هستند بذاته مكتفي انسانهاي پيامبران كه معتقدند اينها

: پاورقي

65 /. كهف سوره - 1 .198ص خاور، كالله چاپ سوم، دفتر ،يمعنو يمثنو -2

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٢

تمام موجود اندازه و حد هر و ،هست او براي كه ممكني كمال هر كه است موجودي آن تام موجود كه نيست جور اين. نيست متكامل ديگر يعني. است حاصل ،است ممكن او براي كه كمالي

كسب تدريجا را خودش كماالت و برسد فعليت به تدريجا بعد و باشد قوه مرحله در اول آن بسا چه كه ،دارد وجود كه اولي همان از كه است نحوي به وجودش نحوه بلكه. كند

او براي وقت هيچ اي منتظره حالت. دارد را ممكن كماالت تمام ،نباشد هم زماني اوليت . نيست و نبوده

،هستند بالذات و تام مجردهاي كه ،مجرده عقول يعني ،مجردات همه اينها عقيده به است جائي در تكامل چون. ندارد وجود تكامل ديگر آنها براي يعني. باشند مي تام موجود

اگر يا ،نباشد فقدان كه درجائي. باشد وجدان به رسيدن امكان و ،باشد فقداني يك كه . ندارد معني تكامل ،نباشد ،هست او وصول امكان كه چيزي فقدان ،هست فقدان

تمام فوق موجود ،است ممكن عام امكان به او براي آنچه تمام كه موجودي از است عبارت تمام فوق موجود

او وجود از ديگر وجودهاي بعالوه و. است حاصل برايش ،نيست ممتنع او براي كه چه هر و . فائضند بيروني علل به نياز كمال به رسيدن در و است كمال فاقد كه دبو موجودي ،ناقص موجود به ،نيست بيرون يا درون از علتي به نيازمند خود كمال در كه است آن تام موجود. دارد اصل نياز كه است معنا اين به نيازمنديش. دارد ابتدا از را خود كمال تمام كه معنا اين

. است يكي دو هر ،وجودش كمال در نياز با وجودش دروني يا بيروني علتي به وجود كماالت در و وجود در تنها نه كه است آن تمام فوق

ديگر وجودهاي همه و ديگر كماالت آن بر عالوه بلكه ،است نياز بي همه از و نيست نيازمند: گوئيم مي كه است اين. است الوجود واجب به مختص اين و. است فائض او وجود از

. التمام فوق بل تام الوجود واجب

است محض خير الوجود واجب . است خيرمحض الوجود واجب. محض خير الوجود واجب أن: كه است اين ديگر بحث

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٣

شر و خير معناي گيرند مي قرار يكديگر مقابل نقطه كه شر كلمه و خير كلمه اصال كه ببينيم بايد ما

فالن گوئيم مي چرا ؟چيست خير وممفه ؟چيست كه بكنيم تحليل را مفهومها اين ؟چيست از باشد اعم كه كنيم مي تعريف را الخير مطلق ما حاال ؟است شر چيز فالن و است خير چيز ؟داريم خير ء شي يك از تصوري چه ما. نسبي خير و مطلق خير ،است خير ديگر ء شي يك براي كه باشيم داشته چيزي اگر. مطلوب ء شي يعني خير ء شي را او و است او طالب خودش جبلت و طبيعت حسب به ء شي اين كه است نامع اين به . است همين اختيار مسأله اصوال. خواهد مي را او خودش طبيعت حسب به ،خواهد مي نامطلوب اعتبار به. است نامطلوب كه است چيزي آن شر ؟گوئيم مي شر چيزهائي چه به ما

آن ،بگيريم نظر در ديگر ء شي با را اش رابطه اگر يعني. ناميم مي شر را آن ،ء شي يك بودن فرار او از واقع در و ،نمايد مي نفي و كند مي طرد را او بلكه ،خواهد نمي را اين تنها نه ء شي . كند مي چه ،است خوب چيز فالن گوئيد مي شما اگر ؟داريد تصوري چه بد و خوب كلمه خود از

در " فلسفه اصول " ششم جلد در طباطبائي آقاي را مطلب اين ؟داريد خوبي از تصوري را مسأله اين بهتر شايد كس هر از ايشان يعني. اند داده توضيح زيادي حد تا اعتبارات مقاله بدي و خوبي اصال. است نكرده تحليل چنين را مسأله اين ديگر كسي و است كرده بيان

؟شود مي پيدا كجا از بدي و خوبي مفهوم ؟چيست موجودي اگر ،نباشد عالم در طلبي رابطه اگر ،نباشد عالم در مطلوبي و طلب رابطه اگر

چيزي از هارب بلكه و نباشد ديگري چيز طالب متقابال و باشد چيزي طالب كه نباشد درست. نيست عالم در هم بدي و خوب ،نباشد عالم در هرب و طلب مفهوم اين اگر ،باشد از هارب هم چيزي هيچ و ،نباشد چيزي هيچ طالب چيزي هيچ عالم در اگر كه كنيد توجه. شود مي پيدا طلب رابطه همين از خوبي. بد نه و دارد وجود خوب نه ،نباشد چيزي هيچ چيزي ،است داشتني دوست كه است چيزي يعني ،است خوب ء شي فالن گوئيم مي وقتي پيدا طلب رابطه از خوبي مفهوم. است آوردني دست به ،است كردني جستجو كه است در انسان اينكه باب از. شود مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٤

به برانگيزد را او كه دارد احتياج مفاهيم و معاني سلسله يك به اختياري فعل دادن انجام سوي به را طبيعت كه اين براي سازد، مي را خوبي مفهوم انسان عقل ،فعل آن سوي

نحوه آن طبيعت از مقصودم. برساند خودش مطلوب به را طبيعت ،كند هدايت مطلوبش خودش مطلوب به خودرا تكويني وجود و خود واقعي وجود عقل يعني. است تكويني وجود. نيست عالم در اصال هم بدي و خوب نباشد عالم در مطلوبي و طالب اگر بنابراين. برساند نهما يعني. باشد نبايد كه كند مي حكم عقل گوئيم مي كه است چيزهائي همان بدها

بايد گويد مي عقل كه است چيزهائي آن خوب و. گزيد دوري آنها از بايد كه است چيزهائي جستجو را او خواهيم مي ما كه اين يعني باشد بايد چيزي. كرد جستجو را آن بايد و باشد . كنيم كه رسد مي اين به امر نهايت در ،بكند تحليل خوب و درست هم را شر و خير انسان اگر

تعريف كه ،ء شي كل يتشوقه ما يا ،است نسبي خير تعريف كه ،ء شي مايتشوقه هو الخير چيزي يك براي كه چيزي يك. است روشن خيلي مطلب نسبي خير در. است مطلق خير عين يا ،رساند مي مترقبش كمال به را او يعني ،است مناسب و مالئم يعني ،است خوب . است او خير قهرا اين و برسد او به كه دارد را او داستعدا و قوه يعني. است او مترقب كمال و استعدادها و قوا داراي كه است وجودي يك انسان. است خير برايش چيزها خيلي انسان

خير اش قوه آن براي چيز يك دارد كه استعدادي هر حسب به و ،است مختلف نيروهاي خير و ذائقه خير ،سامعه قوه رخي ،باصره قوه خير ،حافظه قوه خير ،خيال قوه خير. است

. شود مي جور همين قهرا بدهم. گوئيم مي نسبي خير ما را اين. عاقله خير به برسد تا ،المسه ضد ء شي يك يعني. داريم هم نسبي بد الاقل يا ،شود مي نسبي مفهوم يك جهت اين از و

،كند مي نفي و دكن مي طرد را ء شي آن ،است او كمال ضد چون و ،است ديگر ء شي كمال و ،باشد خوب چيز يك براي است ممكن چيز يك. است بد اين پس. كند مي فرار او از

: مولوي قول به. باشد ديگر چيز براي عينا چيز همان ممات راشد مرآدمي آن ليك حيات باشد را مار آن زهرمار

براي چون زهر همان و. تاس خير او براي ،است او حيات بقاي موجب مار براي مار زهر . است بد است ممات موجب آدمي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٥

) 1 (بدان هم را اين باشد نسبت به بد جهان در نباشد مطلق بد پس به گردد خيربرمي اساس پس ،دانستيم را مساله اين كه حاال. است درستي حرف اين

. است آنجا اش ريشه ،مطلوبيت حال. كند مي فرار خودش نقص از و است شخود كمال طالب موجودي هر كه گفتيم بدها و خوب گردد؟ برمي چيز چه به ها نقص و كمال اين كه كنيم مي تحليل و گرديم برمي

؟گردد برمي چيز چه به ها نقص و كمال و

عدم به شر و گردد برمي وجود به خير خودش يا هك است شر جهت آن از چيزي هر يعني. عدم به شر و گردد برمي وجود به خير

،شود مي نيستيها سبب كه است هستي از نوعي ،نيست نيستي خودش اگر يا ،است نيستي . شود مي نيستيها سبب كه است جهت بدان بديش يعني كمال چون علم. است علم نيستي چون ؟است بد چرا. است بد جهل گوئيم مي وقت يك چون ،است بد فقر. تاس بد است علم نيستي كه جهت آن از جهل و ،است خوب است

قدرت امكان ثروت و ،است ثروت نداشتن ؟چيز چه نداشتن. است نداشتن ،است ناداري . است بد است قدرت امكان آن فقدان چونوفقر. است خوب است قدرت امكان چونو ،است

موارد اين. است خوب بينائي و است بينائي فقدان چون ،است بد كوري گوئيم مي مثال يا . هستند بد خودشان ،ندعدم چون ،نيستند عدم خودشان ولي گوئيم مي بد آنها به ما كه هستند ديگري چيزهاي يك ولي ،خوبند ذاته حد في خودشان يعني. بدند بالعرض وجودها اين ولي. وجودند خودشان بلكه. دهستن بد ديگر موجود با شان رابطه درو اضافي وجود در ولي ،خوبند شان نفسه في وجوددر صلح گوئيم مي ولي ،است بد جنگ گوئيم مي چرا. شوند مي عدم موجب او در چون ؟چرا

نيستيها منشأ ،شود مي ها مردن و كشتارها و ها تخريب منشأ جنگ اينكه براي ؟است خوب كه ديد آن از مردن. است حيات فقدان چون ؟است بد گوئيم مي چرا را مردن خود. شود مي

،ببيند است حيات تطور كه ديگري ديد از را مردن كسي اگر. است بد است حيات فقدان بد ديگر

: پاورقي ].217 ص خاور، كالله چاپ چهارم، دفتر معنوي، مثنوي [-1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٦

كمال به كه اين از قبل موجودي يك شود مي سبب كه جهت آن از مردن باز. نيست. است بد هم جهت آن از ،اندم مي ناقص و شود مي ديگري دنياي به متكون ،برسد خودش

. است نيستي ،است حيات فقدان كه دانيم مي بد جهت آن از را مرگ ما حال هر به ولي جهت آن از ء شي يك. عدم و وجود به گردد برمي بكنيم تحليل را شر و خير كه وقتي پس جهت آن از ء شي يك. است شر است معدوم كه جهت آن از و ،است خير است موجود كه شر است وجود يك كمال فقدان كه جهت آن از و ،است خير است وجود يك كمال كه

كه اين عين در ،شود مي ديگري نيستي منشأ اينكه اعتبار به موجود ء شي يك و. است امر يك و است موجود يك خود كه نظر اين از كه ميكرب مثل. است شر ،است موجود

؟دانيم مي شر را ميكرب آن ما چرا ولي. كند نمي فرق هيچ ديگر سلولهاي با ،است موجودي ميكرب آن اينكه براي ؟نيم دا نمي شر دهد مي تشكيل مثال را پوست كه سلولي آن اما

را پوست كه سلولي آن ولي. است بالعرض شر ميكرب پس. شود مي فقدانها منشأ بيماري بر عالوه بلكه و ،شود نمي فقداني منشأ و است خون در كه گلبولي آن يا ،دهد مي تشكيل

هم وجودات و خيرات منشأ ،است خير ذاته حد في وجود و است موجود خودش كه اين دفاع بدن از مثال كه وقتي ؟شود مي وجودات منشأ چگونه گلبول. است خير ،شود مي منتقل جائي به جائي از را غذائي مواد مثال يا ،كند مي دفاع سلول يك حيات از ،كند مي كمك حيات ادامه به وسيله بدين و كند مي منتقل جائي به جائي از را زائد مواد و ،كند مي جهت اين از. است خير اش لغيره وجود هم و ،است خير اش نفسه في وجود هم پس. كند مي

تمام كه رسند مي اين به نهائي تحليل در ،شر و خير بحث در ،هميشه حكما كه است . عدم به ها شريت تمام و گردد يبرم وجود به ها خيريت

چه حكما اين اند گفته كه شود مي ديده افراد از خيلي از جديد كتابهاي اين در ولي ؟است عدمي امر بيماري ؟است عدمي امر جنگ چگونه ؟است عدمي امر شر كه گويند مي . باشد عدمي امر صلح ؟است عدمي امر جنگ گويند مي چرا. است الفاظ با بازي اين عدم شود مي شريت مالك كه چيزي آن اند گفته. است عدمي امر جنگ نگفته كسي ،نه

از نهائي تحليل در وجود آن كه باشد وجودي اينكه يا ،باشد شر عدم خود اينكه خواه. است وجود كه جهت آن از نه ،شود مي عدم يك منشأ كه است شر جهت آن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٧

آن از بالذات شريت پس. دارد عدم اين باراعت به را خودش شريت وجود آن يعني. است . است وجود آن از بالعرض و است عدم مالك و است شر با مساوي عدم و است خير با مساوي وجود كه شد چنين كه حاال

،الوجود واجب كه كرديم ثابت ما كه وقتي و ،است عدم شريت مالك و است وجود خيريت . محض خير هو پس ،محض وجود هو و ،انيته ماهيته

وجود از الاقتضاي بداته ذاته بلكه ،نيست وجود بذاته ذاته كه اين باب از الوجود ممكن ولي واجب ولي. نيست محض خير ذاتش پس ،شود مي ذاتش بر عارض وجود و ،است عدم و از غير ذاتي و ،باشد مي ماهيتش عين وجودش و ،است وجودش عين ماهيتش چون الوجود

كه بود همين مطلب اصل. محض خير ذاته پس ،است محض خير وجود و ،ندارد وجود . گفتيم

است خير نيز است خير كننده افاده چون الوجود واجب ديگر ء شي افاده عدم يا ديگر ء شي وجود افاده اعتبار به را شر و خير ما وقتها گاهي مثل. بالعرض شر و لذاتندبا خير يعني. بالعرضند شرور ،شرور از بعضي كه گفتيم. گوئيم مي

بالعرض شر و بالذات خير از مقصود. هستند خير نفسه في وجود در يعني. بيماري و جنگ ،هستند خير حدذاته في ،خودشان براي خودشان وجود و نفسه في وجود در كه است اين. نيست شر سرطان غده خود براي سرطان غده مثال. هستند شر ديگري براي خودشان ولي چون. است شر او براي ،كند مي نفوذ او در سرطان غده كه موجودي آن براي سرطان غده كه است جهت اين از ،بدانيم شر خودش براي ما هم را خودش اگر. شود مي او عدم منشأ

و ،شود معدوم ، ستا گرفته جا اندام آن در اين كه اندامي آن كه شود مي سبب خودش. دهد ادامه حياتش به نتواند هم خودش كه شود مي منشأ طهالواس مع اندام آن شدن معدوم نفسه في وجود يك باز خودش براي خودش يعني. شود مي خودكشي عمل يك مثل يعني وجود كه جهت آن از خودش براي خودش. لغيره وجود يك خودش براي خودش و دارد

. است شر است لغيره وجود كه جهت آن از خودش براي خودش و ،است خير است لنفسه خودش كه است خير جهت آن از چيز يك وقت يك. آيد مي هم خير در مطلب اين عين اشياء با آن اضافه و رابطه از نظر قطع جنگ كه گفتيم مثال. است بالذاتها مطلوب منشأ وجود يك كه اين اعتبار به ،كند مي ايجاب كه اعدامي از نظر قطع و ديگر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٨

خودش ،اش نفسه في وجود در هم صلح. است خير خودش براي خودش ،است نفسه في شر اش لغيره وجود در جنگ ولي. يكديگرند مثل جهت اين از. است خير خودش براي فرض. است خير اش لغيره وجود در هم دارو. است خير هم اش لغيره وجود در صلح و ،است وسائل ،كند مي جاداي مردم براي بهداشت وسائل كه آدمي يك ،خير آدم يك كه كنيد

شخص اين ،كند مي ايجاد را گرسنگي و فقر رفع وسائل ،كند مي فراهم را مردم تحصيل آن از. است رسان خير يعني ،است خير هم اش لغيره وجود شخص اين. است خير مفيد . است خير هم رساند مي خير كه جهت هر كه جهت آن از ،است خير و هست محض وجود كه جهت آن از گذشته تعالي واجب سرازير خيرات او وجود از و ،است او وجود خير آن منبع ،رسد مي موجودي هر به خيري

. است خير هم بودن مفيد اعتبار به الوجود واجب يعني. است خير هم باز ،شوند مي

است حق الوجود واجب . حق گوئيم مي الوجود واجب به ما. است الوجود واجب حقيت ديگر بحث

وجود و واقعيت يعني حق كلمه ؟است معنا چه به باطل مقابلش نقطه و ؟چيست حق معني كه ببينيم خواهيم مي بشكافيم خوب را مطلب وقتي. يحق حق از ،است معنا يك از دو هر حقيقت و حق فالن بگوئيم اگر. است حقيقت يا حق وجودش خصوصيت جهت از ء شي يك كه بينيم مي يا حق ء شي فالن گوئيم مي اگر و. ندارد واقعيتي يعني ،است باطل و است پوچ ء شي

در چون اشياء از بعضي. است وجود همان هم واقعيت. دارد واقعيت يعني ،است حقيقت و باشند معدوم يا موجود اينكه از والبشرطند ،نيست ذاتشان عين واقعيت ،خودشان ذات

ممكنات همه. حقند علتشان حسب به و ،باطلند ذات حسب به پس ،هستند بالذات ممكن من و ليس يكون أن ذاته من ،أيس علته من و ليس حدذاته في ممكني هر. هستند چنين وجود علتش گرفتن نظر در با و ،ندارد وجود علتش از نظر قطع يعني. أيس يكون أن علته . باشند مي لغيربا حق. نيستند بالذات حق ولي حقند ممكنات همه. حقند اينها پس ،دارد حق او پس ،غير ناحيه از نه ،است خودش ذات از وجودش كه موجودي آن اما

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٤٩

شروع بيت اين با كه گفته شعري جاهليت در معروف لبيد كه اند كرده نقل. است بالذات : شود مي زائل محالة ال نعيم كل و باطل اهللا ماخال ء شي كل أال راجع وآله عليه اهللا صلي رسول حضرت گويند مي. كرد اختيار اسالم و آورد اسالم بعدها او " كه نگفته راستي اين به عربي هيچ. العرب قالت شعر أصلح: فرمود اولش مصراع به خودش ذات حسب به واقعا خداوند از غير چيزي هر چون " باطل اهللا خال ما ء شي كل أال

پس ،دارد علتش از را خودش هستي بگيرد ارقر كه معلول و علت نظام در. است باطل ندارد خود ذات از را هستي چون. خودش ذات از نه ،دارد علتش از هم را خودش حقيت خود. است حق علت واسطه به ،است باطل هو بماهو يعني. است باطل خود ذات در پس از شهستي كه علتي به برسد تا ،است جور همين باشد ممكن او مثل اگر هم علت آن

. باطل اهللا خال ما ء شي كل أال: بنابراين. باشد خودش

حق معناي دو

داشتن واقعيت معناي به: الف . است ثابت و دارد حقيقت ء شي كه معنا همان به يكي: شود مي گفته معنا دو به حق كلمه

آن ؟ماالحقيقه: كرد سؤال السالم عليه امير حضرت از كميل كه اند كرده نقل حديثي در تواند نمي بينم مي من آنچه يعني ؟ چيست است حقيقت خودش ذات به خود كه چيزي بودن حقيقت كه است چيزي ،نيست حقيقت عين ولي ،هست حقيقت. باشد حقيقت عين

؟چيست اصلي حقيقت آن پس. دارد ديگر حقيقت يك از را خودش. برسد حقيقت منبع به خواهد مي يعني ،است حقيقت جستجوي در كس فالن گويند مي

غير ديدن مجاز. بيند مي مجاز بيند مي كه را چه هر اشياء اين از كه بگويد خواهد مي يعني كه هستند واقعيتهائي همه اينها گويد مي. است نداشتن واقعيت و است ديدن سراب از

كانون و منبع كه آن ،است خودش از واقعيتش كه آن پس. نيست خودشان از واقعيتشان حق بلكه ،است حق الوجود واجب اعتبار اين به ؟كيست او ،است حقايق وهمه واقعيتها ههم

مجاز شائبه نوعي با كردن حق اطالق او غير به و است، او واقعي حق و است او مطلق . است همراه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٠

ذهني تصديق معناي به حق: ب مطابق كه ذهني يريتصو يا ذهني اي جمله و قضيه اعتبار به را حق كلمه هم وقتها گاهي

بينيم مي باز بگيريم نظر در كه هم جهت آن از. كنند مي اطالق ،است االمر نفس و واقع با ،" موجود زيد " و " موجود تعالي اهللا ": گوئيم مي وقتي. است حق الوجود واجب ذات كه موجود تعالي اهللا كه اين براي ؟چرا. موجود زيد از است اسبق و احق موجود تعالي اهللا

،وابدا ال از موجود اهللا. است أحق موقت قضيه از دائمي قضيه مسلما. دائمي است اي قضيه آن و. است موقت كه آن از است أحق است دائمي كه او پس .]خاص زمان في [موجود زيد به دوامش كه آن از است أحق ،باشد ذاتي ضرورت و ،باشد ضروري اگر ،است دائمي كه و باشد نفس به قائم يعني. باشد ازلي ضرورت آن ذاتي ضرورت اگر و. نيست ضرورت نحو ء شي كل " واقعي معني به كه است اين. نباشد چنين كه آن از است أحق ،غير به قائم نه

" سيهلك " نه ، است الذات باطل چيزي هر. است باطل معني به هالك. " وجهه اال هالك باطل و فاني و هالك ذاته حد في چيزي هر. است كهال هم االن. شود باطل آينده در كه

جنبه همان از اشياء يعني. اشياء هستي جنبه از است عبارت اهللا وجه آن. اهللا وجه اال است داده حقيقت آنها به كه است جنبه اين. هستند و دارند حقيقت كه است آنها الربي يل

. است داده بقا و است داده هستي و است

معني چه به آنجا در " بالحق " اين ،" بالحق... .:كه است آمده آياتي در قرآن در: سؤال ؟است كه است اين اينجا در " بالحق " معني. است ديگري معني به آنجا در " بالحق " آن: استاد فعليت به بايد و هستند بالقوه كه موجوداتي در. است حق خودش غايت اعتبار به ء شي

او حركت همان اولش كمال كه - باشد انتظارش در ثانوي كمال كي ء شي اگر ،برسند يعني ،دارد خالء يعني ،است پوچ نباشد انتظارش در ثانوي كمال اگر و. است حق - است آن به هرگز ،شد نخواهد چيز آن هرگز ولي باشد بايد ديگر چيز باالمكان و بالقوه ء شي اين

دموجو اين صورت اين در. رسد نمي غايتش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥١

اين بالحق مسأله آن. است خودش كمال از محروم و غايت آن از محروم و ناقص هميشه . اند نشده آفريده پوچ و دارند غايت ،نيستند عبث اشياء كه است

حركت يك ،دارد غايت بدون و هدف بدون حركتي عالم كه است همين گرائي پوچ فلسفه همان به باالخره و شود شروع اي نقطه از ورج همين ،باشد نداشته هدفي هيچ كه اي بيهوده پوچ حركت اين وقت آن. هيچ براي ؟چه براي. برگردد است كرده شروع كه اي نقطه . شود مي كه ،رسند مي هم خودشان كمال به و دارند كمالي موجودات كه است معنا اين به بالحق اما

. است معاد فلسفه همان

متن توضيح و شرح و ،محض عقل وأنه ،حق وأنه ،بعده ء شي كل مفيد و ،وخير ،التام فوق بل تام أنه في فصل يعلم كيف و ،الكليات يعلم كيف و ،ذاته يعلم كيف و ،ذلك كيف و ،ء شي كل يعقل

. يدركها يقال أن اليجوز وجه أي وعلي ،الجزئيات ء شي وال ،عنه صراقا وجوده كماالت و وجوده من ء شي ليس النه ،الوجود تام الوجود فواجب

فأن ،االنسان مثل ،غيره في يخرج كما ،لغيره يوجد وجوده عن خارجا وجوده جنس من بل. لغيره توجد انسانيته فان وأيضا ،عنه قاصره وجوده كماالت من كثيره أشياء فاضل فهو أيضا وجود كل بل ،فقط له الوجودالذي له انما ليس النه ،التمام فوق الوجود واجب . عنه وفائض ،وله ،جودهو عن

ممكن برايش كه نيست وجودش كماالت و وجود از چيزي و. است الوجود تام الوجود واجب براي و باشد او وجود از بيرون كه نيست وجودش جنس از هم چيزي. باشد نداشته و باشد همان ،". ..وجوده جنس من ء والشي ": گفته اينجا در شيخ كه را قيد اين. شود پيدا او غير يك اگر كه كنيد فرض مثال. نيست] الوجود تام [جزء ديگر اين. خوانديم قبلي مقاله در را

يك ،باشد حاصل برايش است ممكن او براي چه هر و. باشد الوجود تام خودش موجودي تام تعريف در جا اين شيخ. ندارد مثل كه هست هم وقت يك و ،دارد مثل كه هست وقت داشته را وجودش كماالت تمام اگر انسان يك مثال. است آورده هم را تننداش مثل حتي هم ديگر انسان يك ،باشد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٢

تام تعريف الزمه هم اينجا. باشد داشته را وجود كماالت همان مثل كه باشد است ممكن دو خودش هم تام باب همان در. را مطلب اين است كرده داخل اينجا شيخ ولي. نيست. ديگرش تعريف با نه ،آيد درمي جور تعاريفش از يكي با اين كه. است كرده تام براي تعريف

بين فرق در كه كردم عرض خارج از كه بود همان است مشهور و معروف كه تعريفي آن اينجا در كه شرطي دو هر جهت از انسان پس. گذشت تمام فوق و تام و مكتفي و ناقص . نيست تام آورده بلكه ،است خودش براي خودش خاص وجود تنها نه اينكه براي ،است امتم فوق تعالي حق

عن فاضل " اين. است فائض او وجود از چيز همه چون ،است او براي هم ديگر اشياء وجود . است " وجوده عن فضل " بلكه ،نيست " وجوده

كل وقهيتش وما ء شي كل يتشوقه ما هو بالجملة والخير ،محض خير بذاته الوجود واجب و عدم هو حيث من والعدم) 1. (الوجود باب من الوجود كمال و ،الوجود كمال أو ،هوالوجود ء شي

،بالحقيقةالوجود المتشوق فيكون ،للوجود كمال أو وجود يتبعه حيث من بل ،اليه اليتشوق .محض كمال و محض خير فالوجود

در و ،خاص ء شي شوقهيت كه است آن ،نسبي خير در ،خير ؟چيست تحليل حسب به خير و طلب رابطه بايد كه گفتيم خير تحليل در. ء شي كل يتشوقه كه است آن ،مطلق خير

هرگز است عدم كه جهت آن از عدم. باشد داشته معني خير تا باشد كار در مطلوب ،است وجود كمال يا وجود آن دنبال به كه جهت آن از بلكه. نيست مطلوب و اليه متشوق

و ،است مطلوب ،است وجود كه جهت آن از وجود كه همانطور ،ببينيد .]ستا مطلوب[ از بشود عدم يك منشأ وجودي اگر قهرا ،است عنه مهروب است عدم كه جهت آن از عدم منشأ كه جهت آن از كه جنگ مثل. شود مي عنه مهروب است عدم منشأ كه جهت آن

عدمها از بعضي همچنين. است تنفر مورد شود مي واقع شرور : پاورقي

من الوجود كمال أو هوالوجود، ء شي كل يتشوقه وما. ..": است چنين عبارت ها نسخه در - 1 أو هوالوجود، ء شي كل يتشوقه وما... ": باشد جور اين بايد من نظر به ولي " الوجود باب

اضافه اينجا بايد هم " الوجود كمال " يك ". الوجود باب من الوجود كمال و الوجود، كمال عبارت ولي بگويد، خواهد مي چه كه است روشن تقريبا مقصود نشود هم اگر البته بشود، . است ناقص كمي يك

: بگويد كسي است ممكن. شوند مي واقع مطلوبباز ،شوند مي وجودها منشأ كه جهت آن از

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٣

خيري االن وجود اين در. آيد مي پيش كثير خير و قليل شر مسأله كه است اينجا حاال براي عدمش و. است شر وجود آن براي و است خير خودش ذات براي. است شري و است

وجود آن و باشد قليل خير وجود اين اگر وقت آن و. است خير اين براي و است شر خودش سبب زيرا. [شود مي كثير خير وجود اين خود به نسبت وجود اين عدم ،باشد كثير خير مطرح مسأله اين بعدها شر و خير درباب كه است اين. ]شود مي كثير خير آن وجود حفظ كه چيزي هر يعني. است كثير خير خودش كثير خير حفظ براي قليل شر كه شد خواهد

. است خير خودش قليل شر آن ،باشد كثير خير مقدمه قليل شر آن و ،باشد قليل شر در شري كه اند گفته و اند كرده تكيه آن روي خيلي هگل امثال كه قضايائي همين در مثال حرف يك ،هستند خيرها و ها تكامل نردبان و ها پله شرها همه بلكه ،دندار وجود عالم

رخ هم تكامل باشد نداشته وجود شري اگر عالم نظام در اند گفته يعني. است درستي و كند طي را خودش مسير طبيعت كه اين براي. است تزاحم عالم ،عالم چون. دهد نمي ما اگر ،گردد جدا آن اضافي هاي شاخه كه تاس الزم ،دهد ادامه خود رشد به درختي مثال آن رشد به كمك تا زنيم مي ما را زوائد اين. گيرد مي را درخت آن تكامل جلو نزنيم را آنها . دكن

؟كنيد نمي توجيه را اينها تالزم: سؤال اصول " در ما را مطلب اين. دارد هم را تالزم اين ولي ،كنند نمي توجيه را آنها تالزم: استاد تفكيك يكديگر از شر و خير كه است اين هم ديگر بحث يك. ايم كرده بحث كامل " فلسفه

بحث بيشتر " الهي عدل " در شايد. است ديگري مسأله آن كه ،ناپذيرند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٤

. باشم كرده أما هو بل ،له الذات والشر ،وجوده به يتم و حده في ء شي كل يتشوقه ما هو بالجملة فالخير والوجود. الوجود خيريهالوجود كمال و فالوجودخيرية،. الجوهر لحال صالح أوعدم ،جوهر عدم خير فهو - بالفعل دائما هو بل ،للجوهر ء شي عدم وال ،جوهر العدم - عدم اليقارنه الذي

،بذاته الوجود له اليجب بذاته ذاته الن ،محضا خيرا ليس بذاته الوجود والممكن ،محض الشر من بريئا جهاته جميع من فليس ما بوجه العدم احتمل وما ،العدم تحتمل فذاته

. بذاته الوجود االالواجب المحض الخير ليس فاذن ،والنقص : گويد مي هم بالعرض خير جهت از و. است خير بالذات خير جهت از پس

يجب دالوجو واجب أن وقدبان ،خيراتها و االشياء لكماالت مفيدا لماكان ،خير: أيضا يقال وقد اليدخله أيضا خير الجهة هذه من فهو ،وجود كمال ولكل ،وجود لكل مفيدا لذاته يكون أن

يثبت الذي وجوده خصوصية ء شي كل حقيقه الن ،حق فهو الوجود واجب وكل ،والشر نقص .الوجود واجب من اذن أحق فال ،له ] :دوم معني جهت زا اما. [است داشتن وجود معني به كه،بود حق اول معناي جهت از اين

يكون مما الحقيقه بهذه أحق فال ،صادقا بوجوده االعتقاد يكون لما ،أيضا ،حق: يقال وقد

ماهياتها فان وسائراالشياء ،اللغيره لذاته دوامه ومع ،دائما صدقه ومع ،صادقا بوجوده االعتقاد تستحق الوجود واجب الي اضافتها وقطع أنفسها في هي بل ،الوجود التستحق علمت كما

،حاصله يليه الذي الوجه الي بالقياس و ،حقه به و ،باطلة أنفسها في كلها فلذلك ،العدم .حقا يكون بأن أحق فهو ،وجهه اال هالك ء شي كل فلذلك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٥

بواسطه بلكه ،ندارند وجود استحقاق ماهياتشان اشياء ساير و. ..است واقع با مطابق هم اول تعالي واجب به كه جهتي و جنبه آن از. باطل خالاهللا ما ء شي كل أال. حقند تعالي واجب عبارت اينجا در. است آنها الربي يل وجهه از حقيقتشان پس ،دارند تحصل ،دارند ارتباط و هالك بالذات اشياء تمام. است عرفاني تعبيرش و گرفته عرفاني جنبه خورده يك شيخ

حق با جنبه آن از اشياء اين كه اي هجنب آن مگر يعني ،اهللا وجه مگر باطلند به است اشياء احق الوجود واجب پس. باشد وجودي جنبه همان كه ،كنند مي پيدا ارتباط . حقيت

؟باشد نبايد ديگر موجودات مورد در ،فرموديد تمام فوق در كه وجود خير اين: سؤال ؟چه يعني: استاد ؟باشند شتهدا نبايد تمام قيد ديگر آنها يعني: سؤال در چيز هر. است خودشان مال بالذات خير باز هستند واسطه كه هم آنها البته ،نه: استاد . خواهد مي را خير از خاصي نوع خودش مرتبه

؟د شو نمي مادي جهت اين از ،دارد فعل به قوه حالت و نيست تام كه انسان نفس: -

كه مادامي انسان نفس. است مادي تجه آن از انسان نفس ،ديگر است همانجور: استاد و ،است مادي است بالقوه كه جهت آن از يعني. است مجرد و مادي بين هميشه است نفس

با فعليتش و قوه هميشه ديگر متحرك موجود هر. است مجرد است بالفعل كه جهت آن از " در ما را اين. است جور همين هم انسان نفس بودن مادي و تجرد. است توأم يكديگر ثنويت آن. است نشده كشيده ديوار مادي و مجرد ميان ،كه ايم گفته " فلسفه اصول

،كند مي تلقي بدن از جداي موجودي يك را نفس كه است ارسطوئي كمابيش و دكارتي رابطه وقت آن و. نفس از جداي هم را بدن و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٦

ولي ،يكديگرند از داج موجود تا دو كه شود مي كشتي و كشتيبان رابطه مثل بدن و نفس كبوتر رابطه مثل يا. هستند الوجود مستقل موجود تا دو يعني. راند مي را ديگري يكي اصال اينها كه فعل و قوه وحدت قبيل از است وحدتي نوع يك اينجا در اما ،قفس با شود مي

در تصالاال علي و دائما ،رسد مي فعليت به قوه از دائما جور همين يعني. ناپذيرند جدائي كه كرد معين بين اين در مرزي بشود كه اين بدون ،شود مي مجرد مادي و است حركت

با متحد و است بدن و است نفس سرتاپا اين. مجرد اينجايش و است مادي اينجايش مثال فعلي و قوه هر كه همانطور ،متحدند همديگر با ماديتش جنبه و تجردش جنبه ،است بدن

اين ميان هم اتحاد نوعي ،هست فعل و قوه ميان اتحاد نوعي كه رهمانطو. متحدند هم با . است دقيق خيلي اي نظريه اين. است جنبه دو ؟صورت و ماده اتحاد مثل: -

و مجرد اتحاد ،رسد مي كه نفس درباب صورت و ماده اتحاد. صورت و اتحادماده ،بله: استاد فلسفه به مربوط كه است مجرد و مادي داتحا درباب ظريفي خيلي نكته اين ،شود مي مادي همديگر با هميشه طبيعت در مجرد و مادي. نيست بوعلي فلسفه در و است صدرامال

. است مثال مقام در شود مي گفته آنچه و. كرد معين مرزي شود نمي كه طوري به متحدند كه رفشط آن بين بخواهيد اگر ،شود مي قرمز دارد كه را سبزي سيب كنيد فرض مثال كنيد معين خطي يك و ،كنيد معين مرزي است سبز سبز كه طرفش آن و است قرمز قرمز تبديل قرمزي به تدريجا سبزي. نيست ممكن ،است قرمز اينجا تا و است سبز جا اين از كه . كرد معين مرزي بشود اينكه بدون شود مي . مادي جنبه هم و دارد مجرد جنبه هم كه است موجودي يك اين يعني: -

و ،رسد مي تجرد به ماديت از حركت با. است مطرح اينجا در حركت مسأله چون ،بله: استاد هر. نيست ميانشان مرز و حد يعني. هستند متحد همديگر با فعليت و وهق هم حركت در

از بعد به نسبت و است فعليت قبلش به نسبت حد اين ،بگيريد نظر در شما را حدي از نيمي باز كه بعد و قبل به شود مي تقسيم باز هم حد همان خود ولي. است قوه خودش

تقسيم باز هم نيمش آن و ،فعل ديگر نيمي و است قوه آن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٧

و ،شود مي تقسيم همينجور ،برويد جلو شما كه هم غيرمتناهي الي. فعل و قوه به شود مي . كرد معين برايش مرزي شود نمي

؟شود يم چه ميرد مي انسان وقتي: -

حركت از ماده كه است اين با مساوي مردن چون ،شود مي باطل قوه ميرد مي وقتي: استاد نفس از مقدار همان ،شده حاصل كه تجرد از مقداري هر ،افتاد حركت از كه ماده ،افتد مي

. است انسان ؟نيست حركت ديگر آن در و: -

. نيست حركت ديگر او در ،نه: استاد ؟نيست ديگر هم اشتدادي حركت پس: -

هر. شود مي باطل مانده قوه حد به طبيعت در كه مقدارش هر. نيست ديگر ،نه: استاد . است انسان نفس همان آن ،رسيده فعليت به كه مقدارش

؟شود مي چه برزخي تكامل: -

اگر. نيست حركت و ماده شكل به. نيست شكل اين به باشد هم اگر برزخي تكامل: استاد غير از طبيعت مشخص اصال. شود مي طبيعت همان كه باشد حركت و ماده شكل هب

قبول را حركت كه چيزي يعني گوئيم مي اينجا كه اي ماده. است حركت و ماده طبيعت به. داشتن را ابعاد اين يعني بودن جسم. بودن جسم نه ،حركت استعداد يعني ،كند مي

است ممكن. باشد داشته هم حركت و ماده كه نيست ناي با مالزم داشتن ابعاد اينها عقيده همين طبيعت غير از طبيعت مشخص وقت آن. نباشد حركت و ماده و باشد جسماني ابعاد ماده ولي ،هست جسماني ابعاد مثال عالم در لهذا و. جسماني ابعاد نه ،است حركت و ماده

.نيست حركت و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٨

نه ،است جسماني معاد گويند مي كه ستا اين حرفشان هم معاد درباب اينها وقت آن مادي ولي ،هست هم آنجا در هست اجسام در كه ابعادي يعني ،است جسماني. مادي اي مرحله هر به موجودي هر. نيست رسيدن فعليت به قوه از و تكامل و تغير يعني ،نيست

آنهائي ،معاد درباب وقت آن. كند تجافي خودش جاي از تواند نمي ديگر. است رسيده كه ،نيست هم جسماني اصال كه بود اين دشانمقصو ،است محض روحاني معاد گفتند مي كه

نه و دارد بعدي نه كه است محض عقالني. گذاشتند نمي مادي و جسماني ميان هم فرقي يا متكلمين اغلب مثل ،دانستند مي محض مادي را معاد كه آنهائي. شكلي نه و صورتي

يكي دو هر آخرت و دنيا ،نيست آخرت و دنيا بين فرقي اصال ندگفت مي آنها ،محدثين از جائي به رسيم مي برويم جلو به را زمان اگر يعني. دارند فرق همديگر با زمانا و ،هستند قيامت بعدش روز از و شود مي پيدا دنيا همين در انقالبي يك ،است دنيا انتهاي كه زمان محض عقالني و محض روحاني نه ،نيست جور اين مسأله فالسفه اين نظر از ولي. است به كه محض زماني و محض مادي نه و ،باشد تعقل و باشد روح و باشد فكر اساسا كه است كند پيدا ادامه زمان انقالب اين از بعد و شود پيدا عالم در انقالبي يك رسيد كه جائي يك است اي نشئه يك آخرت بلكه ،نيست چنين ، نه. باشد قيامت بعد به انقالب آن زمان از و

اگر. كند نمي فرق غيرمتناهي چه و باشد متناهي چه زماني نشئه اين. نشئه اين ماوراي ديگري نشئه ،است عالم اين باطن در قيامت. ندارد كاري قيامت به باشد هم غيرمتناهي

عين در. هست هم جسماني است عالم باطن در كه اي نشئه آن و ،عالم اين باطن در است . باشد نمي آن در حركت و ماده ،نيست مادي است جسماني كه حال

] ؟ندارد منافات قرآن آيات با اين: [-

كه مسائلي در. است دقيق خيلي مسائل جور اين ،دارد بستگي حاال اين ،خوب: استاد. بگيرد ارقر مالك تواند نمي هرگز الناس عوام فهم كه گويند مي اينها ،است دقيق اينقدر هر به ،بگوئيد را اين خواستيد مي و بوديد كلمات اين گوينده شما كه كنيد فرض حاال فهم حد به او ؟بفهمد را مطلب اين تواند مي كوچه سر بقال آن بگوئيد شما كه زباني

بفهمد تواند مي وقت آن ،باشد معارف به عارف كه شخص يك ولي. فهمد مي خودش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٥٩

اساسا ،است منه البد جورجاها اين در اختالف بنابراين. آن نه ،است اين گوينده منظور كه . نباشد تواند نمي

؟ندارد منافات گويند مي آنها: -

به بايد كسي يك البته ،گويد مي را همين گويند مي بلكه ،ندارد منافات كه اين نه ،نه: استاد تا. گويد مي چه دارد او كه بفهمد تا باشد آشنا مطلب خود به يعني ،باشد آشنا زبان اين آن ،بعالوه. گويد مي دارد را همان اين كه بفهمد تواند نمي ،نباشد آشنا كسي را مطلب خود آن از چيزي يك خودش حد در بايد كسي هر ،شده گفته عموم براي كه است چيزي يك

. كند استفاده همان از و بفهمد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٠

است محض عقل الوجود واجب أنه و ،بود مطلب يك اين كه التمام فوق بل تام أنه: كه پرداختيم مطالب اين به لفص اول در

و بود خيريت همان دنبال كه ، بعده ء شي كل مفيد و ،بود ديگري مطلب اين كه خير اكنون بنابراين. گذشت و كرديم بحث را اينها. حق أنه و ،ديگري جهت در اما بود خيريت . ء شي كل يعقل و كه است اين از بعد و. محض قلع أنه كه است اين در بحث

؟چه يعني محض عقل اين توضيح آن و ،بدهيم بايد توضيحي يك اينجا در ؟چيست محض عقل كلمه از مقصود يا و است محض عقل الوجود واجب گويند مي اگر ،فالسفه اين اصطالح در كه است موجود ،اينجا در عقل از مقصودشان ،عقل هم دوم صادر و است عقل اول صادر گويند مي

عقل از مقصود پس. است ذات به آگاه آن متيقن قدر كه ،است ذات به آگاه ماده از مجرد گوئيم مي وقتي. است ذات به آگاه آن مسلم قدر كه ،آگاه و ماده از مجرد موجود اينجا در

. ماده به تعلق بدون يعني ،مجرد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦١

اصطالح اين پيدايش منشأ ابتدائي معاني يك از هميشه اصطالحات ،علوم در ؟است شده پيدا اصطالحي چنين چرا

مجرد است اي قوه ،انسان عاقله قوه فقط كه معتقدند فالسفه قدماي. شود مي گرفته عرفي جهت اين از. است ديگر اشياء و خود به نسبت انسان آگاهي و تعقل مناط مسلما ماده از ديگري لفظ چون. نامند مي عقل را آن ،باشد داشته را واصخ اين كه ديگري موجود هر قواي از است اي قوه انسان عاقله قوه آنكه حال و. برند بكار او براي كه ندارند عقل از غير

موجود يك عنوان به [عقل لهذا و ،دارد ماده به تعلقي كه است موجودي نفس و نفس، يعني ،است انسان عقل كه مادامي ،انسان عقل و. شمارند مي چيز دو نفس با را] مجرد

آن به مجرد عقل آن و ،است نفس همان ،كند مي زندگي بدن با و است بدن با كه مادامي . برند مي بكار را كلمه اين مشابهت آن جهت از ،خوب ولي. نيست معنا

است عملي. است عمل نوعي ،است كردن انديشه ،فكر. نيست فكر ،عقل از مقصود كمااينكه . شود مي پيدا تصديقات و تصورات و ها انديشه ميان در كه

را محض عقل يا عقل اصطالح ما تعالي واجب ذات مورد در يا مجردات مورد در اگر پس خيلي امروزيها تعبيرات در اشتباهات اين كمااينكه ،شود اشتباه منشأ نبايد بريم مي بكار آن و طرف اين ذره يك ا ر اي كلمه اگر ها هترجم در. ها ترجمه در مخصوصا ،است زياد

بينيم مي وقت يك ،بگذاريم ديگر كلمه جاي به را اي كلمه تفاوتي اندك با و ،كنيم طرف دو ميان كه است كوچكي زاويه يك مثل. شود مي فاحشي و عظيم اشتباه يك منشأ كه

كه بينيد مي شما بعد و كند مي خارج موازات يا انطباق از را دو اين كه ،شود مي پيدا خط عقل الوجود واجب گفتند اگر مثال. نيست فكر معني به عقل. افتد مي فاصله آنها بين چقدر فكر چون. است محض فكر بگوئيم كه كنيم تعبير جور اين ما كه است غلط ،است محض

وقتي كه هست ما ذهن در تصديقات و تصورات سلسله يك. است عمل نوعي معني به صورت اينها ميان عمل نوعي ،كند تجزيه و تركيب را تصديقات و تصورات اين انسان علم كه است تصورات از سلسله آن ميان عمل اين و. گويند مي فكر عمل آن به كه دهد مي

صادر يا الوجود واجب مورد در و. ندارد معني فكر حصولي علم غير در. باشند مي حصولي غلط ترجمه يك در است ممكن مثال ولي. بدانيم فكر سنخ زا را آنها ما كه است غلط اول

براي اشتباه اين و ،بگذارند محض عقل جاي به را فكر همين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٢

. شود تثبيت هميشه

است خودآگاه الوجود واجب ذات خيلي مخصوصا شيخ آنها از يكي به راجع كه ،شود مي مطرح مسأله دو ابتدائا اينجا در

عبارت يك و كند مي بيان را آن مختلف عبارات با كه است جاهائي از و دهد مي كالم بسط ذات ،الوجود واجب ذات كه اين بر داريم دليلي چه ما كه اين يكي. دهد مي توضيح زياد را

ديگري مسأله ،ء شي كل يعقل انه اينكه. است ديگري مسأله آگاهي غير. است خودآگاه ؟هست مطلب اين بر برهاني چه ؟است آگاهخود الوجود واجب ذات دليل چه به. است معني زيرا ؟است كثرت نوعي مستلزم خودآگاهي ،باشد خودآگاه ذاتي اگر آيا اينكه دوم ،معلوم هم و است عالم هم خود يعني ،است خود به آگاه ،خود كه است اين آگاهي خود آيا ؟است الزم رتيكث اينجا آيا. است خود ذات معلوم خود و است خود ذات به عالم خود كه جهت آن از است الوجود واجب ذات غير است عالم كه جهت آن از الوجود واجب ذات

و معلوم و عالم آنجا در ،نه يا ؟معلوم حيثيتي به و است عالم حيثيتي به او ؟است معلوم عاقل و عقل اتحاد ديگر تعبير به يا ،معلوم و عالم و علم اتحاد يعني ،است يكي سه هر علم

. است دومي اين گويند مي. معقول و

است خود ذات به آگاه الوجود واجب اينكه بر دليل بيان شيخ ،كنم مي عرض اينجا كه بياني ؟است خود ذات عاقل الوجود واجب دليل چه به اما

خود كه است همان مطلب ولي ،باشد شيخ از متأخرين از اصال تعبير اين شايد و ،نكرده . است يكي مطلب نظر از ،ستا گفته شيخ. " مجرد عاقل كل و ،عاقل مجرد كل " كه اند كرده تحصيل برهان با را اي قاعده حكما كه است محال. است تجرد آگاهي الزمه و است آگاهي و تعقل و عقل تجرد الزمه يعني چه تا ،باشد آگاه خود به خود بتواند است مادي كه حيث آن از و باشد مادي موجود يك

از مجرد موجودي يك كه است محال يعني ،عاقل مجرد كل. باشد آگاه غير به كه برسد عاقل موجودي كه است محال يعني مجرد عاقل كل و. نباشد خود ذات عاقل و باشد ماده . نباشد مجرد و كند درك را خود ذات و باشد در را مطلب اين كنم مي خيال كه كند مي گذشته به اشاره اينجا در شيخ

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٣

جاي در چون و. نبوده مطلب اين الهيات در چون. است گفته نفس مبحث در طبيعيات : كنم مي عرض را مبنا اين حاال من. گذارند مي اختصار به اينجا در،گفتهرا مطلب اين ديگري

غيبت جهل مناط و است حضور علم مناط ،بكنيد تحليل خوب را زچي يك به علم و آگاهي اگر گويند مي حكما ؟چه يعني آگاهي حضور چيزي نزد چيزي اگر گويند مي. است غيبت جهل مناط و ،است حضور آن مناط آگاهي با مساوي اين ،نباشد پنهان او از وجه هيچ به و ،واقعي معناي به حضور ،باشد داشته آن به ء شي اين و ،باشد داشته حضور ديگر ء شي پيش ء شي يك كه است محال. است آن به بتواند اين و ،باشد غايب ديگر ء شي از ء شي يك كه است محال و. نباشد آگاه ء شي

. باشد آگاه است غايب كه جهت آن از غايب

است غيبت جسماني عالم الزمه ،حركت و قوه او در و باشد جسماني يعني ،باشد مادي چه هر كه گويند مي چنين آنگاه. است غيبت ،داشتن حركت و قوه و بودن جسماني و بودن طبيعي و بودن مادي الزمه هيچ پيش چيزي هيچ ابعاد عالم در ،ابعاد عالم يعني جسماني عالم كه اين براي ؟چرا

واقعي حضور باز ،كنيم متصل هم يكديگر به را جسم دو ما اگر حتي. ندارد حضور چيزي مرتبه در جسم آن و ،تاس وجود از اي مرتبه در جسم اين وجود يعني. ندارند يكديگر پيش وصل همديگر به جسم دو اگر يعني. ديگر جاي در آن و گرفته قرار جائي در اين ،ديگر و ،دارد عرض ،دارد طول خودش كه هم ء شي يك. نيست حضور معناي به هم باز باشند تمام مثال كه نكنيد نگاه انسان به شما. است پنهان ديگر جزء از آن جزء هر ،دارد عمق

ادراكي خاص صورت يك علت به اين. است حاضر ما براي ابعادش تمام با ء شي آن زاءاج ء شي اين خود واال. نيست بعد آن در و است حضور مناط آن و ،هست ما درذهن كه است اين. است غايب آن ديگر بعضي از آن از بعضي ،باشد واحدي ء شي چه اگر ،ذاته حد في

باز هم بعض آن خود. است پنهان و غايب دو هر از سوم بعض و ،غايب بعض آن از بعض بعض از بعضي كه اين معناي. است پنهان ديگر بعض از آن بعض هر كه دارد ابعاضي غيرمتناهي تا اگر و. ندارد وجود ديگر بعض براي بعضي هيچ كه است اين است پنهان ديگر

هم[

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٤

جائي به هم آخرش و ،است پنهان ديگر بعض از آن بعض هم باز ] ،كنيم تقسيم را آن است اين معنايش حضور و. باشد داشته وجود خودش براي خودش بعض يك كه رسيم نمي حتي ،است حركت و بعد آن در كه موجودي. باشد داشته وجود چيزي براي چيزي كه

مادي موجودات اين در عدم و وجود قدر آن يعني. ندارد حضور خودش براي هم خودش آن باز و ،است ديگر جزء عدم بگيريم نظر در كه را جزئش هر كه است آميخته گريكدي با

در عدم قدر آن يعني. است ديگر جزء عدم جزئش هر دارد اجزاء و ابعاض خودش كه جزء براي وجود ،دارد وجود كه اين عين در ء شي اين كه كرده پيدا تخلل مادي وجودهاي اين عالم و ماده عالم گويند مي كه است اين. ندارد حضور دخو براي خود يعني ،ندارد خود

موجود يك يعني. است حضور عدم عالم ،است ابعاد عالم چون ،است غيبت عالم طبيعت كه برسد چه تا ،ندارد حضور خودش براي خودش است مادي موجود كه جهت آن از مادي با مساوي بودن مادي و بودن طبيعي كه است اين. باشند داشته حضور او براي ديگر اشياء . است حضور عدم با مساوي و ،است آگاهي عدم كه مادي غير جنبه سوي به مادي جنبه از و ،كند مي پيدا تكامل كه مقدار هر موجود ولي

و بعد آنجا در كه وجودي صورت به ،كند مي پيدا تكامل است جمعي وجود جنبه همان . رسد مي آگاهي به ،نباشد حركت

به آنها طبيعي افق چه هر و بگيرند قرار تكامل مسير در كه هرچه هم طبيعت در ياءاش طرد را عدم بيشتر هرچه عدم با مخلوط وجود اين و ،شود نزديك ماوراءالطبيعه افق سوي براي خودش ،گيرد مي خودش به حضور جنبه ،بگيرد خودش به جمعي جنبه وجود و ،كند

پيدا حضور خودش براي خودش. بشود خودش براي خودش هرچه و. شود مي خودش . شود مي آگاه خود به ،كند پيدا حضور خودش براي خودش كه چه هر و. كند مي

؟شود مي چه دارد وجود كه تركيبي وحدت آن: سؤال صورت و است ماده در حال هم صورت و ،است صورت وحدت مناط ،وحدت آن در: استاد خودآگاه ،نفس مثل ،باشد مجرد صورتي خودش صورت آن اگر. دارد بعد ماده تبع به هم

نفس مرحله به است وحدت مناط كه صورتي آن كه مادامي واال ،است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٥

،بله ،باشد خودآگاه كه نيست جور اين معدني صورت اصال. نيست جور اين ،باشد نرسيده بيشتر آن از ،شدبا آگاه خفيف و ضعيف خيلي اندازه تا است ممكن احتماال نباتي صورت . انساني صورت بيشتر آن از و ،حيواني صورت

و علم كه كنند مي تحليل جور اين فلسفي نظر از را آگاهي و علم مسأله حكما اين پس بحث اين وقت آن. است غيبت اش ريشه ناآگاهي و جهل و ،است حضور اش ريشه آگاهي نشأه ،طبيعت نشأه كل اصال كه معنا اين به. آيد مي كل روي ،آيد نمي اجزاء و اشياء روي

داراي و ،دارند را معروف بعد سه و هستند ابعاد داراي كه اجسام يعني. است ناآگاهي به ،كنند مي پيدا قطعيه حركت تبع به ديگري امتداد و ديگري بعد يعني ،هستند حركت . معنا همين به جدائي ،هستند جدائي معني ظلمت از مقصودشان ،است ظلمت عالم و نيست نور عالم ،طبيعت عالم گويند مي اگر

،است ظلمت گويند مي اگر. است آگاهي ،نور از مقصودشان و. است آگاهي عدم همين تاريكي با مساوي ،است خبري بي با مساوي است طبيعت كه جهت آن از طبيعت يعني ،شده خبري بي با مساوي ،شده تاريكي با مساوي وجود چطور بگويد كسي اگر و. است عالم مرحله ترين ضعيف ،نيست محض وجود ،است عدم با آميخته وجود اين گويند مي

ضعيف ،ديگر عوالم به نسبت ،دارد كه عظمتي همه با طبيعت عالم همين. است هستي كه است آنجا يعني. است گرفته قرار هستي عوالم النعال صف در ،است هستي عالم ترين نور آنجا در ،است رسيده خود حد آخرين به ،كرده پيدا نزول اعلي افق از كه وجود نور

است ضعيف قدر آن وجود يعني. است شده عدم با آميخته كه است ضعيف آنچنان هستي عالم يا وحشت عالم يا ظلمت عالم آن به كه است جهت اين از. است عدم با آميخته كه

سير و صعودي قوس جا همين از باز بتهال. گوئيم مي ناآگاهي و خبري بي عالم يا جهل طبيعت در كه حيات. شود مي شروع طبيعت خود در صعودي وسق ،شود مي شروع صعودي

به كه چه هر و ،است كرده پيدا طبيعت كه است صعودي قوس خودش اين ،شود مي پيدا انسان لهمرح به شناسيم مي ما كه مقداري آن تا ،آيد مي باال طرف به و آيد مي جلو طرف پيش غيبت طرد و بيشتر عدم طرد سوي به و نور سوي به مرتبه دو يعني. سد ر مي . آيد درمي جمعيت صورت به و ،رود مي وقتي كه اين براي. باشند آگاه خود عالم موجودات تمام بايد ،نبود جهت اين اگر پس

آگاه خودش از خودش بايد ،باشد حاضر خودش براي خودش موجودي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٦

اينها كه است اين. باشد آگاه او به بايد ،باشد حاضر او براي ديگري چيز اگر و ،باشد ذات كه كرديم ثابت ما وقتي. است ماده عالئق و ماده ناآگاهي و جهل منشأ كه معتقدند او كه است اين تجرد الزمه ،است مجرد يعني ، است ماده عالئق و ماده از بري الوجود واجب ذكر صورت اين به را قاعده اين اينها كه گفتيم. باشد خودآگاه ييعن ،باشد محض عقل و ". مجرد عاقل كل ": اينكه يكي. است يكديگر معكوس قاعده دو صورت به كه ،كنند مي

ذات به عاقل اند كرده پيدا را موجودي اول كه آنجا در ". عاقل مجرد كل ": اينكه ديگر خودش ذات بودن عاقل از " مجرد عاقل كل " كه اند رسيده مطلب اين به ،است خودش در اول كه آنچه. آيد مي انسان نفس مورد در قاعده اين كه ،كنند مي كشف را بودنش مجرد خودش ذات عاقل چون. است خودش ذات عاقل كه است اين شود مي درك انسان نفس . است مجرد پس ،است

) 1 (التجردا ريي ذاتنا ادراك لدي لذاتنا ذاتنا حضور اثبات را بودنش عاقل تجردش از ،كرديم اثبات را تجردش اول موجودي يك در اگر و

اثبات تجردش بعد ،شود مي اثبات ذاتش اول كه ،الوجود واجب ذات مورد در مثل. كنيم مي . است خودش عاقل ذات كه شود مي اثبات ،ذات تجرد اثبات از ،شود مي بود اين ،دادم توضيح بيشتر مقدار يك من و گفتند مختصر اينجا رد كه را مطلبي اين پس عالئق و ماده از است مجرد ،نيست مادي كه است محض عقل جهت آن از الوجود واجب كه

. است مبرا آن از و ،ماده

است يكي معقول و عاقل ،الوجود واجب ذات در كرده بيان را مطلب مختلف راتعبا با و كرده بحث خيلي آن به راجع شيخ كه دوم مسأله و عاقل او در ،است محض عاقل و است محض عقل كه ،الوجود واجب آيا كه است اين ،است

با را مطلب اكنون من ،ببينيد ؟است معقول از غير عاقل كه اين يا ؟است يكي معقول نسخ البته. بشود روشن خورده يك كه گويم مي ديگري عبارت با ،گويم نمي شيخ عبارت .است همين هم شيخ

: پاورقي ].الناطقة تجردالنفس علي ذكراالدله في غرر السادسة، الفريده طبيعيات، منظومه، شرح[-1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٧

ندارد مغايرت اقتضاي اضافه صرف دو كند مي خيال آدم ،شود مي پيدا اضافات سلسله يك كه جا هر ،ذهنهائي سبق دليل به

از مثال. متغايرند اينها كه بيند مي موارد از بسياري رد چون. باشد متغاير بايد اضافه طرف ،مضروب و ضارب بگوئيم و بسازيم مفعول اسم آن مقابل در و فاعل اسم صيغه جا يك اضافه مستلزم ضاربيت اضافه يعني. است مضروبيت مستلزم ضاربيت اين كه گوئيم مي

غير گرفته تعلق آن به اضافه اين كه چيزي آن بايد قهرا و. است مضروبيت نام به ديگري مضروب از غير بايد ضارب يعني. است گرفته تعلق آن به ديگر اضافه كه باشد چيزي آن از

مضروب و ضارب كه گوئيم نمي حاال. ديگر چيز مضروب و باشد چيز يك ضارب بايد ،باشد ضارب خود ،انسان مثل چيزي اگر مثال. باشند حيثيت دو بايد الاقل ،باشند كس دو بايد داراي كه حيث آن از. است مضروب ديگر حيث از و است ضارب حيث يك از ،است خود و بكند اراده تواند مي كه است اراده يك داراي و است او دست در نيروئي يك و است دست حيث از و. است ضارب حيث اين از ،بياورد پائين فشار با و بدهد حركت را خودش دست ،زند مي را خودش آدم. است مضروب است سينه يا شكم يا پا داراي و اردد بدني كه ديگر است ضارب كه حيث همان از ء شي يك يعني. است تا دو مضروب و ضارب اينجا در ولي

. نيست مضروب ء شي يك اگر كه كنند مي اثبات برهان با فالسفه را مطلب اين متحرك و محرك درباب را حركت كه ذاتي همان يعني. باشد لداته متحرك واندت نمي ،شد متحرك و كرد حركت محرك كه گويند نمي را حرف اين هم اينجا باز البته. باشد محرك تواند نمي كند مي قبول در متحرك و محرك كه است ممكن ،نه. باشد داشته متحرك از اي جداگانه وجود بايد

داشته بايد حيثيت دو هستند متحد كه حال عين در ولي ،باشند متحد همديگر با وجود ،باشد محرك قوه آن اعتبار به كه باشد اي قوه داراي ء شي يك كه است ممكن مثال باشند

حال در باال از كه سنگي يك مثال. ندارد مانعي اين. باشد متحرك خودش اندام اعتبار به و اين در هك طبيعتي. متحرك هم و است محرك هم فالسفه، اين عقيده به است، افتادن. آورد درمي حركت به را سنگ جسميه صورت ،هست سنگ اين در كه اي قوه ،هست سنگ . است چيز دو نيز اينجا يعني

هست بسا و. است متغاير اضافه طرف دو هميشه كه كند مي فكر انسان موارد جور اين در بايد ،باشد بخواهد مختلف اضافه دو جا هر كه كند مي فكر انسان بعدا كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٨

بايد كه كند مي فكر. معلوم و عالم در مثال جمله از. باشند متغاير اضافه طرف دو آن كه عالم قوه يك وسيله به و حيث يك از ء شي يك يا. معلوم ديگري ذات و باشد عالم ذات يك . باشد معلوم ديگر حيث از خودش و ،باشد به است مغايرت جا هر .ندارد مغايرت اقتضاي اضافه صرف. نيست جور اين مطلب ولي بحث الوجود واجب ذات مورد در كه اين از قبل را مطلب اين ما. است مغايرت ديگري دليل يا است يكي معلوم و عالم و علم انسان در ببينيم. كنيم مي بحث انسان مورد در ،كنيم رد اگر. خود ذات به انسان آگاهي در ،است خودش ذات به انسان علم در مقصود. نيست

روي بيشتر خورده يك بايد ما. شود مي روشن زود خيلي مطلب كنيد توجه خوب مورد اين . كنيم بحث آن

انسان در معلوم و عالم و علم وحدت همان. كنند نمي تحليل اغلب را اين ؟است چگونه ،است آگاه خود موجودي كه انسان آيا يك ،من كه نيست شكي: كنيد دقت درست را مطلب ؟است صورت چه به ما در آگاه من خودآگاه من يك هم شما. هستم آگاه خودم به يعني ،خودآگاهم من يك. آگاهم من

يك ذات اين آگاهي و است چيز يك من ذات آيا ؟است چگونه خودآگاه من اين. هستيد يكي من يعني ؟است ذات خود از غير ؟است ذات اين براي صفتي يك ؟است ديگر چيز ؟گرفته تعلق من اين به كه است ديگري چيز آگاهي و است كه اين مثل. دارد تعلق وجود اين به آگاهي اين كه دارد وجود آگاهي يك كه كنيم فرض خود اين به من ،افتاده خود اين روي نورافكن اين چون ،افتاده اينجا در نورافكني يك

،است قبيل اين از اشياء به راجع ما آگاهي چون ،كنند مي فكر جور همين اكثر. آگاهم و ،است چيز يك اشياء آن وجود ،هستيم آگاه كه اشياء به ما. است مطلب اين شبيه يعني درون از گوئي كه است اين مانند ما آگاهي اين. است ديگري چيز اشياء آن به ما آگاهي

در اتومبيل يك كه آگاهم من مثال االن اگر ولي افتاده اشياء روي كه است نورافكني يك ما يك من ذهن از ولي ،دارد نفسه في وجود يك خودش اتومبيل ،است اينجا از عبور حال

اين و نورافكن اين اگر. بينم مي دارم نورافكن آن موجب به من كه افتاده آن روي نورافكني هم آن. شد مي ديگر اشياء هزاران مثل هم اتومبيل آن ،نبود من ذهن در ذهني پرتو آگاه بدان من كه آن بدون رفت مي اينجا از و آمد مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٦٩

،خبرم بي آنها از من و روند مي و آيند مي كه دارند وجود عالم در ديگر ء شي هزاران. باشم از پرتوي خاصي دليل به كه خاصي اشياء ولي. افتد نمي آنها روي پرتوي من ذهن در چون . است معلوم از غير علم گوئيم مي جااين در. آگاهم آنها به من ،افتد مي آنها روي من ذهن . خارج در است عيني وجود يك معلوم و ،من ذهن به قائم است ذهني پرتو يك علم

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٠

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// آنها .)1 ("الحيوان لهي االخره دار ان و « " ،كنند مي مستثني حكم اين از را مثال و حسي بي و خبري بي و ناآگاهي و موت و ممات يعني ،است محض حي آنجا كه گويند مي

و ها حسي بي و ها لختي اين همه. باشد داشته وجود تواند نمي آنجا رد حرفها اين و لختي آن هم طبيعت در و. است طبيعت مختصات از ظلمتها و جهلها ،دوربودنها و خبريها بي

يعني ،كرده طي طول اين در را مراحل اين باز كه رسد مي آگاهي مرحله به موجودي تركيبات همان اثردر موجود كههرقدر. تاس كرده نزديك بودن غيرمادي افق بهرا خودش. شود مي حيات ذي كه جائي به رسد مي تا ،رود مي باالتر مرتبه به اي مرتبه از ،شود كامل باالتري مرتبه به ،آيد مي باالتر صعود قوس كه چه هر ،دارد مراتبي خودش هم حيات

. رسد مي آگاهي و شعور مرتبه به تا رسد مي از ،جان بي طبيعت مثل ،است تر پست و تر پائين طبيعت مرتبه كه هچ هر ،نيز طبيعت در

آگاهي به ،كند مي پيدا تكامل و آيد مي باالتر اش مرتبه كه چه هر و. است دورتر آگاهي يك هم طبيعت براي حكما اين كه هست هم ديگر مطلب يك البته. شود مي نزديكتر كه است اي درجه آن اما ،هستند قائل امر نهايت در ،آگاهي از ضعيفي بسيار بسيار درجه كه است آميخته عدم با چنان آن طبيعت وجود كه همانجور. است تصور قابل غير اصال

وجود اينجا كه كرد مشخص و شد قائل آن براي مرزي شود نمي و ،است ناپذير جدائي ترتيب همين به ،عدم از ناآگاهي و خيزد برمي وجود از هم آگاهي چون و ،عدم آنجا و است قائل مرز ناآگاهي و آن بين شود نمي وجه هيچ به كه است آگاهي چنان آن ،آگاهي اين هم اثبات شود مي فلسفي برهان با. نيست تصور قابل انسان براي آگاهي اين كه است اين. شد ناآگاهيها با آميخته چنان آن آگاهيها اين اما. هست آگاهي هستي ذرات تمام در كه كرد برهان با فقط. نيست تصور قابل انسان براي كه هستند ضعيفي انوار چنان آن و ،است

.هست چيزي چنين كه. دهد مي خبر وجودش از فلسفي

: پاورقي 64 /. عنكبوت سوره - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧١

؟است جسميه صورت همان ،جسم در غيبت مناط و مالك: سؤال . بله: استاد

،نيست بعد آنجادر كه باشد هم مثالي جسم مثال و باشد نداشته هم ماده كه وقتي اين: - . هست جسميه صورت هم باز

بياني آن. است مطرح هم مالصدرا مثل براي سؤال اين. است خوبي سؤال ،سؤالتان: استاد مرتبه حتي ،وجود مراتب از اي مرتبه هر. هست هم سؤال اين جواب كردم عرض كه

چه هر و ،است برخوردار نيست تصور قابل ما رايب كه آگاهي نوعي از گفتيم ،طبيعت جسمي ما اگر بنابراين. شود مي برخوردار آگاهي از بيشتري درجه از كند مي پيدا تكامل نسبت همان به ،باشد نرفته فرو ماده در پايش ولي باشد جسم ،جسم اين كه باشيم داشته

نسبت همان به باز ولي. باشد رخوردارب آگاهي از اي درجه از تواند مي ،است فارغ ماده از كه به هرگز هم مثالي موجود يك يعني. است ناآگاهي نوعي در ،نيست خارج جسميت از كه مراتب ديگر در وقت آن. است محض مجرد موجود يك كه نيست آگاهي شدت از درجه آن

. شود مي كاسته ناآگاهي از و رود مي باال آگاهي هاي پله ،شود مي كاملتر وجود چه هر ،وجود را چيزي چنين حكما البته - باشد داشته بعد دو موجودي يك كه كنيد فرض مثال از خاصي درجه يك تواند مي اين ،شده كاسته ابعادش از كه نسبت همان به - پذيرند نمي

از كه نسبت همان به باز ،باشيم داشته بعدي يك موجود يك اگر و. باشد داشته آگاهي بعد هيچ كه وجودي وقت آن. است برخوردار بيشتري آگاهي از ،شده تهكاس ابعادش . است برخوردار بيشتري آگاهي از قهرا ،باشد آزادتر و تر جمع وجودش يعني ،باشد نداشته

واقع در هم حركت بعد اين و. است حركت داراي است ماده داراي چون طبيعت اين: سؤال

] ؟شود مي ناآگاهي باعث[ كه رسد مي انتها به وقت آن حركت يعني. نيست جدا طبيعت از ،حركت عدب: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٢

اين ،جسماني ابعاد اين بر عالوه چون ،طبيعت و. باشد شده متحول طبيعت غير به طبيعت اصول " در را اين. است عدم و جهل و غيبت در متوغل بيشتر ،دارد هم را حركت بعد

. ماي كرده بحث زيادي حد تا هم " فلسفه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٣

يتعال يبار علم در بحث ادامه الواجب أن: كه بود اين] كردند عنوان [كه را مسائلي از يكي ،دادند فهرست كه فصل اول در

قسمت دو در كه است باري علم معروف مسأله همان اين. ء شي كل يعقل و محض عقل قهرا كه. ديگر اشياء به باري علم ديگري و ،خود ذات به باري علم در يكي: شود مي بحث ،عاقلي موجود هر در بلكه. ديگر اشياء به باري علم از است مقدم خود ذات به باري علم آن علم يعني. ديگر اشياء به موجود آن علم بر است مقدم خودش ذات به موجود آن علم

امر اين فرض الاقل. است خود ذات به موجود آن علم بر متفرع ديگر اشياء به موجود اين ولي. نباشد ديگر اشياء به عالم ولي ،باشد خود ذات به عالم موجود يك كه است ممكن پس. نباشد خود ذات به عالم ولي ،باشد خود غير به عالم موجود يك كه نيست پذير امكان

اشياء به باري علم در ديگري و ،خود ذات به باري علم در يكي: است بحث دو اينجا در . ديگر

خود ذات به تعالي واجب علم را آن " محض عقل انه و " جمله در و ،كنند مي طرح را خود ذات به باري علم مسأله اول خودآگاهي اصطالح همان ،خود ذات به علم. كنند مي بيان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٤

اجتماعي خاص مفهوم يك تعبير اين چه اگر ،شود مي گفته تعبير اين با امروزه كه است به الوجود واجب آيا. است ذات به علم همان ،آگاهي ودخ ،فلسفي جنبه از ولي. دارد هم ؟است خود ذات به عالم آيا ؟است آگاه خود ذات بحث را ديگر مسائل از بعضي و ،است كرده بحث را خاصي قسمتهاي يك جا اين در شيخ در را مطالب آن ظاهرا ،دهد مي ارجاع است كرده بحث گذشته در آنچه به كه ،است نكرده كجا در ببينم كه نكردم مراجعه خود من. است كرده مطرح نفس مباحث در و تياطبيع اشاره شيخ ،" عرفت قد " بيان با پس. است گفته نفس مباحث در ظاهرا ولي ،است حاال. چيست چيزي براي چيزي معقوليت عدم علت كه شده گفته گذشته در كه كند مي . دهم مي توضيح ،است زمال جا اين در كه را قسمتهائي از بعضي من

؟چه يعني خودآگاهي به خود به ذات بودن آگاه ؟چيست ذات به ذات آگاهي معني كه است اين مسائل از يكي خود غير به ذات علم در ؟است تصوير قابل چگونه كه شود تحليل بايد اين ؟است معنا چه

اين به من كه كنيد فرض مثال. شود غير به عالم ،تصوير يك سبب به ء شي كه ندارد مانعي اين از تصويري يك. باشم داشته علم كه معنائي هر به ،دارم علم آن به و هستم عالم ديوار با نحوي به تصوير اين كه دارد وجود ،من وجود نواحي از اي ناحيه در ،من ذهن در ء شي تصويري اين خارجي ء شي آن به من علم مناط و ،دارد مطابقت است خارج در كه ديوار آن

كه بينيم مي ،بشكافيم خوب را اين واقع در اگر و. دارم خود نزد در ء شي آن از من كه است وجود. نيست حاضر من نزد در ء شي آن خود و ،دارد حضور من نزد در ء شي آن تصوير تصوير اين كه ،آن از تصويري ولي ،است پنهان هم االن ،است پنهان من از ء شي آن عيني

به تصوير اين چون و. است حاضر من نزد در ،دارد مطابقت خارجي ء شي آن با نحوي به مقام در اين. است آن حضور ،تصوير اين حضور ،دارد انطباق خارجي ء شي آن با نحوي آينه درباره قدما كه حسابي آن با ،ببيند آينه در را چيزي انسان كه است اين مثل ،تشبيه

نحوي كه كردند مي خيال و است خارجي صورت آن از غير نهآي در تصوير كه كردند مي تصوير ،آينه از امروز برداشت به توجه با وگرنه. دارد وجود خارج ء شي و تصوير بين انطباق

كه من ،حال هر به. شود مي مشاهده آينه مجراي از كه است خارجي تصوير همان آينه در ندارد حضور من پيش ديوار خود ،بينم مي را ديوار دارم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٥

من پيش ديوار اين كه ندارد امكان هم وقت هيچ و. است غايب من از ،است پنهان من از و پيدا من با ارتباطي انفعالي و فعل اثر در ،گيرد قرار من برابر در ديوار وقتي. باشد حاضر ء شي آن با نحوي به صورت اين كه ،بندد مي نقش من ذهن در آن از صورتي و كند مي است معنا اين به ء شي آن به من علم پس. است حاضر من پيش صورت آن و. دارد طباقان

. است حاضر من نزد ،است او با مطابق كه او از صورتي كه علم مناط كه باشد داشته معني تواند مي حرف اين ديگر اشياء به آگاه موجود يك علم در سبب به كه دارد امكان خودم به ودمخ علم درباب آيا اما. باشد تصوير يك ،اشياء آن به

فرض چنين مثال ؟باشم ناآگاه و خبر بي خود از من تصوير آن از نظر قطع كه ؟باشد تصوير من آگاهي مناط بعد و ،بيفتد جائي يك در يا من خود در " من " از تصويري يك كه كنيم

" از خبر بي و اآگاهن موجود يك من تصوير آن از نظر قطع كه ،باشد تصوير آن " من " به مثال كه همانطور ،نيستم من خود در ديگر " من " خود صورت اين در كه. باشم " من

نزد " من " از تصويري يك بلكه. است پنهان من از " من " خود و ،نيست من در ديوار من از هم " من " عيني وجود ،است مخفي من از ديوار كه همانطور و. است حاضر من

در " من " از تصوير يك و ،است من پيش " من " از ذهني وجود يك ولي. است مخفي . است شده " من " به من آگاهي مناط تصوير آن كه شده پيدا جا يك هر اند تو نمي تصوير اين ؟است كجا است " من " به من آگاهي مناط كه تصوير اين ،حال تصوير اين. نيست چنين ؟اشدب شما ذهن در شود مي آيا. شود من آگاهي مناط و باشد جا

خودش ،است او پيش تصوير كه من همان كه است اين فرض. باشد من پيش در بايد ناچار جدا من خود كه حالي در باشد من پيش " من " از تصويري يعني. است مخفي خودش از

گرا. هست تصوير اين و من ميان انطباقي رابطه يك فقط صورت اين در. تصوير اين از باشم در چه تصوير اين ،نباشد آگاه خود به من اين ،تصوير اين از نظر قطع در اين پس. ]كند نمي فرقي [ديوار اين روي چه و ،من اعصاب روي در چه ،باشد من مغز

نحو به ،است ذهني صورت نحو به هم خود از انسان آگاهي كنيم خيال كه است وقتي چيز يك علم و باشد چيز يك معلوم يعني .است حصولي علم نحو به ،است ذهني وجود علم به مربوط كه ،كرديم ذكر كه مثالهائي آن در زيرا. ديگر چيز يك هم عالم قهرا و ،ديگر

من كه وقتي در. ديگر چيز يك عالم و ،است چيزي علم و ،است چيزي معلوم ،بود حصولي آگاه ديوار از

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٦

وجود يك خودش از هم ديوار ،دارد ودوج خودآگاه من يك قبال كه است چنين شوم مي ،بندد مي نقش من وجود از جائي در نقشي ،است عيني وجود كه ديوار اين از ،دارد عيني

علم نامش كه نقش اين ولي. خارجي ديوار آن با دارد تطابق و انطباق نوعي به نقش اين كه پنهان من از ،يستن جدا من از آن ،دارد حضور من براي ،است من نزد اين ،است صورت و

"من " يك. نيست غيبتي و جدائي گونه هيچ صورت آن و من بين. است من براي و نيست. معلوم كيو است علم كيو است عالم كي اي. ريتصو صاحب كيو است ريتصو كي است، .است نيچن واقع در يحصول علم

است حضوري علم نحو به خودآگاهي علم نحو به خودآگاهي ،است خودآگاه موجود يك كه آنجا در آيا كه است اين حرف

نحو به خودآگاهي اگر. است حضوري علم نحو به خودآگاهي يا ؟است پذير امكان حصولي هم غيرآگاهي در. متحدند هم با و است چيز يك معلوم و علم و عالم ،باشد حضوري علم ممكن ديموجو هر براي حضوري علم ولي. حضوري علم هم و است ممكن حصولي علم

،باشد داشته حضوري علم معلولش به نسبت تواند مي است علت كه موجودي آن. نيست هم حضوري علم در پس. دارد حضوري علم خودش معلوالت به نسبت هم نفس كمااينكه

عالم از معلوم كه جور آن نه ولي ،باشد عالم از غير نحوي به معلوم احيانا كه است ممكن . كنم مي عرض را آنها بعدا كه ،شود نمي شكل آن به. دباش پنهان و باشد جدا و كنم مي فكر كه آنجا. نيست ميسر حصولي علم نحو به ،خود ذات به ء شي يك علم اما يعني. هست ديوار اين كه انديشم مي كه آنجائي با است متفاوت ،هستم من كه انديشم مي اين روي ما بحث پس. است تفاوتم ديوار از من ادراك نوع با خودم از من ادراك نوع

علمهاي همه كه بود بنا اگر. نيست پذير امكان حصولي علم نحو به علم اين كه است جهت در خودآگاهي موجود ،تصويري و صورت و نقش يك تبع به يعني ،باشند حصولي علم عالم زيرا. باشد آگاه تواند نمي غير به ،نباشد خودآگاه به موجودي اگر و. نداشت وجود عالم

در رسيديم اگر تا باشد اين كه ،است خود به موجود علم بر فرع غير به موجود علم هميشه خودآگاهي موجود هيچ ،باشد حصولي علم به منحصر علم اگر. كنيم بحث بعد قسمت

علم در و حصولي علم در - كردم عرض كه چنان - اينكه براي. باشد داشته وجود تواند نمي قابل مطلب ينا غير به

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٧

تصويري يك عيني وجود آن از و ،باشد موجود عيني وجود يك كه است تصور و فرض صورت اين در كه. باشد داشته حضور عالم ذات نزد تصوير اين و ،باشد عالم وجود نزد

عالم نزد خودش معلوم اين كه ،است ء شي عيني وجود همان كه داريم خارج در معلومي خارجي ء شي آن با نحوي به كه صورتي از است عبارت كه داريم علمي و. ندارد حضور بعد البته. است حاضر او نزد صورت آن كه است ذاتي آن كه داريم عالمي و ،دارد تطابق

،علم به معموال ما كه حالي در ،است علم همين بالذات معلوم واقع در كه گفت خواهيم چون ولي ،داريم صورت همين به علم ،داريم لمع ما كه وقتي يعني. گوئيم نمي معلوم معلوم خارجي وجود يعني. هست هم آن به علم است خارجي وجود آن با مطابق صورت اين كه. شود مي تلقي عيني وجود همان واقعي معلوم عرف حسب به اينكه با ،است بالعرض

.است پذير امكان حصولي علم مورد اين در پس. است خارج ما بحث از جز آيا ؟دارد امكان حصولي علم هم ذات به ذات علم مورد در آيا كه كنيم مي تحليل اكنون علم چنين آيا ؟است حصولي علم همين هست چه هر ؟نيست ديگري راه ،حصولي علم

؟دارد امكان حصولي كه منم چون هستم من ،عالم ذات: كه شود مي معنا اين به باشد حصولي علم بخواهد اگر و نيست حاضر من پيش من خود ولي. هستم من هم معلوم ذات و. باشم آگاه خواهم مي پيش من از تصويري اين. من از تصويري ؟است حاضر چه پس. است پنهان ديوار يك مثل همان كه من ؟است حاضر است پنهان خودش از كه مني پيش ؟است حاضر كسي چه

مانيم مي ما صورت آن در. است خارج علم محري از اصال كه است اين بر فرض ،است معلوم اين صورت آن در. است معلوم از غير كه علمي ،است عالم از غير كه علمي ،علم يك فقط و

يك در ،دارد وجود درجائي كه مطلقي تصوير ،است مطلق تصوير يك مثل فقط تصوير وجود در تصوير اين كه كند نمي فرق هيچ ديگر وقت آن و. شعور و ادراك از خالي جاي ديوار يك تصوير مثل. ديگر چيز در يا باشد ،خود از پنهان و خود از مخفي من اين ،من تصوير اين مطلق وجود آنكه حال و. ديگر جاي در يا ،باشد افتاده جا اين در كه شود مي

جا هر در ء شي يك تصوير وجود صرف اگر واال. باشد من خودآگاهي مناط كه است محال خودآگاهي سبب بايد هم ذهن در ديوار تصوير پس ،باشد خودآگاهي مناط گرفت قرار يا و ،نيست آگاه خودش به ديوار وقت هيچ كه حالي در ،باشد خودش به ديوار

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٨

مناط وقت آن تصوير ،حصولي علم در. نيست خودم به من آگاهي مناط شما در من تصوير . گيرد قرار خودآگاه من يك در تصوير آن كه است آگاهي و عالم بين ، مقدمه بنابراين ،هم حصولي علم در كه گفت شود مي يعني ،ببخشيد: سؤال ؟است اتحادي و وحدت يك علم

نوعي واقع در هم اتصال البته ،گذاريم مي اتصال و ارتباط را اسمش حاال اينجا ما: استاد حصولي علم هر كه فهميم مي اسااس اينجا از. نداريم كار وحدت با ما حاال ولي. است اتحاد

تصوير يعني. نيست هم حصولي علم ،نباشد حضوري علم اگر. است حضوري علم براساس خارجي ء شي با نحوي به تصوير اين چون و ،است حاضر من پيش حضوري علم نحو به

علم يعني. است حاضر من پيش حصولي علم نحو به خارجي ء شي كه گوئيم مي دارد تطابق از بعضي در كه] التفات اين با [،است حضوري علم ،علم حقيقت و ،است حضور انهم

،است عالم معلوم كه چيزي آن و است حاضر عالم پيش كه چيزي آن حضوري علم مراتب اين معلوم] آن تبع به [هم ديگر ء شي يك ،است عالم اين معلوم خودش اينكه عين در

. دارد آن با تطابق و عينيت نوع يك ،است خارجي ء شي آن عين علم اين زيرا. است عالم گويند مي ،شود مي آگاه خود به بار اول بچه كه شود مي چطور اينكه تحليل در روانشناسها

پي خودش وجود به كم كم او بعد و ،شود مي پيدا او در خارجي ء شي فالن از تصويري كه آنچه كه نيست تصوير قابل اين اب جز] مسأله اين حل. [نيست صحيحي حرف اين. برد مي آگاهي سنخ از خودش و باشد آگاهي عين ،آگاه خود موجود يك در ،است خود و است من

. باشد/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٧٩

هستم خودم پيش خودم چون ولي. است من شيپ آن از يريتصو كه است يخارج تيواقع خودم ،هستم خودم براي خودم ،هستم خودم نزد در حضور عين خودم. آگاهم خودم از

. نيستم پنهان خودم از خودم يعني ،هستم خودم پيش كه نيستم من تنها چون. باشند آگاه خود به بايد چيزها همه پس ،است چنين كه حاال اگر اما. باشد خودآگاه دباي پس ،است خودش پيش خودش هم ديوار. هستم خودم پيش هم ديوار. باشم آگاه ديوار به ،ديوار از تصويري تبع به بايد باشم آگاه ديوار به بخواهم من تبع به بايد باشد آگاه من به بخواهد اگر ولي ،باشد آگاه خودش به خودش بايد قهرا

موجودات از بعضي به اختصاص آگاهي خود كه دانيم مي ما كه آن حال. باشد تصويري . موجودات همه نه ،دارد خودش حتي ،شد مادي ء شي اگر كه دهند مي چنين را جوابش و. است خوبي سؤال اين اين ،عدم با متشابك وجود يعني مادي وجود و مادي ء شي. ندارد حضور خودش پيش هم

نيكسا يكديگر با غيبتش و حضور ،كنيم تحليل را خود اين چه هر كه دارد خودي ،وجود كه شيئي. دارد مكان و ،دارد زمان ،دارد حركت ،دارد ابعاد مادي موجود كه اين ايبر. است چه و باشد بزرگ چه ،واحد جسم .]دارد اجزاء [،است واحد ء شي اينكه عين در ،دارد ابعاد به وجودش نحوه واحد ء شي همين ولي ،است واحد ء شي كه اين با ،كوچك ذره يك ديگرش طرف از آن طرف اين ،است پنهان ديگر مرتبه از اش مرتبه هر كه است اي گونه

مرتبه از ،آن حركت از اي مرتبه هر ،است متحرك كه موجودي و زماني موجود. است پنهان عين وحدتش ،دارد وحدت يك حركت اينكه عين در يعني. است پنهان حركتش ديگر . است غيبت عين حضورش ،است كثرت

خود ولي ،است غايب مرتبه آن از مرتبه اين كه است درست: ] شود فتهگ است ممكن [ . است حاضر خودش براي خودش كه مرتبه آن كه بگوئيم و باشند جدا يكديگر از ها مرتبه اين كه نيست چنين] كه شود مي داده جواب [

اين دخو. است حاضر خودش براي مرتبه اين خود ولي ،است غايب مرتبه آن از مرتبه اين. است غايب ديگرش مرتبه از اش مرتبه اين كه ،مرتبه دو به شود مي تجزيه باز هم مرتبه . است ظلمت با متداخل نور يك و عدم با متشابك وجود يك طبيعت كه است اين اودر يعني ،است پر او وجود در خالها اين كه موجودي يعني مجرد موجود اما

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٠

تعبير به. نيست حركت او در ،نيست قوه او در ،نيست نيزما بعد او در ،نيست مكاني بعد و قسمتي ،جزئي و جزئي فرض او در شود نمي يعني ،است جمعي وجود وجودش ديگر

غيريت و مغايرت او در. است ديگر جزء مغاير جزئي هر گفت و كرد آنجا و اينجا ،قسمتي خودش غير هميشه شخود مادي موجود در اما. شود نمي فرض اصال خودش براي خودش يكديگر با عدم و وجود ،كثرت و وحدت ،غيريت و خوديت ،مادي موجود در يعني. است

درست است واحد بگوئيد اگر كه ،است آميخته يكديگر در امور اين چنان آن. است مخلوط درست است خودش بگوئيد اگر ،ايد گفته درست هم است كثير بگوئيد اگر و ،ايد گفته درست است موجود بگوئيد اگر ،ايد گفته درست است خودش غير بگوئيد اگر و ،ايد گفته عالئق و ماده گويند مي كه است اين. ايد گفته درست هم است معدوم بگوئيد اگر و ،ايد گفته ماده در ساري و باشد داشته تعلق ماده به اينكه يا و باشد ماده خودش ء شي يك چه ،ماده ء شي يك بالذات معلوم خودش كه است مانع هم يعني. است معلوميت و علم از مانع ،باشد . باشد عالم خودش به و باشد آگاه خودش به خودش كه است مانع هم و ،باشد علم نحو به ،خودآگاهي و ،خود به موجود يك علم كه شد چنين واقع در بحث پس

كالم و ،است محال ،شدبا معلوم از تصويري علم و باشد معلوم با مغاير علم كه حصولي . است جا همين در شيخ

اشياء به تدريجا كه طور همان انسان كنيم خيال ما كه است محال چيزي چنين بنابراين تصويرها اين و ،شود مي پيدا اعصابش سلسله و مغز در تصويرهائي و ،شود مي عالم ديگر مراكز از يكي در صورتي يك كم كم ، خودش از هم طور همان ،است اشياء آن به علم مناط و غيرآگاهي بين فرقي هيچ صورت اين در كه ،گردد مي خودآگاه و شود مي پيدا عصبي

. ندارد امكان چيزي چنين ،نه. نگذاريم خودآگاهي خود پيش حضور عين خود اين كه دارد خودي يك كه است خودآگاه جهت آن از موجود اين بر عالوه و. است خودش براي حضورش و است خودش براي وجودش ،خود اين و ،است

. شود مي آگاه خودآگاهي همين تبع به هم ديگر اشياء به ء شي وجود و ،خود براي ء شي حضور اگر: شود گفته است ممكن كه است اين ديگر مطلب موجودات همه زيرا .باشد خودآگاه به چيز همه بايد پس ،باشد آگاهي مناط خود براي براي خودش ،ديوار. ندارند وجود غير براي و ،دارند وجود خودشان ايبر خودشان ،عالم

.باشد ه خودآگا ء شي بايد هم ديوار پس. من براي نه ،دارد وجود خودش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨١

نحوه. ندارد حضور خودش براي خودش ،مادي موجود كه است همين در سخن: گوئيم مي با كثرت و وحدت ،دندمتح يكديگر با غيريت و خوديت كه است اي بگونه مادي وجود

با جهل و علم ديگر تعبير به و ،هستند متحد يكديگر با عدم و وجود ،متحدند يكديگر است معنا اين به ،هستند متحد جهل و علم. گويند مي كه اين اما. هستند متحد يكديگر

اصال كه وجودي ،هست وجود درجات ضعيفترين باالخره ،مادي موجودات همين در كه توانيم مي را وجود با آن عدم مرز نه. كنيم مشخص را عدم و آن ميان مرز نيمتوا نمي

يك ،است وجود از اي نحوه كه اين دليل به. را عدم با وجودش مرز نه و ،كنيم مشخص بحث از غير اين ولي. دارد سريان] مادي [موجودات همه در آگاهي و شعور از اي مرتبه

بحث مرتبه آن درباره ما اكنون كه است آگاهي از اي بهمرت آن از غير ،است خودآگاهي آگاهي آن درباره فعال ما. داريم سراغ انسان در و حيوان در كه آگاهي از نوع آن ،كنيم مي

. كنيم مي بحث تا و نباشد غيرمادي موجود تا گويند مي كه است اين مادي وجود خصوصيت حال هر به

است ممكن چه اگر] برسد، خودآگاهي به تواند نمي [دباش نكرده پيدا ديگري وجود نحوه كثرتش در وحدتش كه ابتعادي و مادي وجود يعني. باشد درماده هم وجودش ريشه

وجود يك به متبدل كم كم ،است آميخته يكديگر با عدمش و وجودش و ،است آميخته . نفس مثل ،بشود جمعي

رسد مي خودآگاهي به عدمي خصلتهاي طرد با طبيعي موجود آن رسد؟ مي خودآگاهي مرحله به و شود مي خودآگاه ،طبيعت در ،موجود كدام پس

اين كه حدي در بكند پيدا تكامل و بكند پيدا پرورش طبيعت دامن در كه موجودي اصال. كند رفع خودش از و بكند طرد خودش از را عدمي حدود اين و را عدمي خصلتهاي

كه همينقدر. كند مي نفي خودش از را عدمي دحدو اين كه است همين مجرد معني مساوي اين ،كرد نفي خودش از را عدمي حدود اين كه رسيد اي مرحله به مادي موجود

عالم گريد عبارت وبه[. باشد آگاهي عين و شده آگاه و شونده خودآگاه اينكه با شود مي .]باشد وعلم ومعلوم

خود به انسان حضوري علم به حصولي علم يك كه ندارد امكان ،است حضوري علم خودش به انسان علم اينكه دليل به آيا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٢

اين وراي ،انسان كه دارد تصوير چيزي چنين آيا ؟بكند پيدا خودش به هم حصولي علم محال حضوري علم اين بدون البته ؟باشد داشته حصولي علم خودش به ،حضوري علم . گفتيم كه همانطور ،است

ببينيم اما ،دارد حضوري علم خود به هم كودك ،دارد حضوري علم خود به حيوان ،ببينيد ،كودك ؟چيست ،است كودك با بزرگسال آدم تفاوت گويند مي كه ،علم به علم مسأله اين كه اين عين در بزرگسال آدم ولي. را خود من بزرگسال آدم كه يابد مي همانطور را خود من

را خودش كه داند مي يعني ،يابد مي ديگر بار هم را دشخو يافتن اين ،يابد مي را خودش همان پيش خود از تصويري يك آوردن و ،خود به بازگشت قدرت واقع در اين و. يابد مي

و ،است ممكن كه نيست شكي و ،هست البته اين. باشد مي ،است حاضر بالذات كه خودي انسان و بزرگسال انسان حتي و ،حيوان و انسان بين فرق و. است چنين اين هميشه خودش به تواند مي انسان كه است جهت همين در وحشي خيلي انسان و كودك و ابتدائي

را اشياء و دارد حضوري علم خودش به اينكه از بعد انسان يعني. برگردد خودش سوي به و نآ و كند مي برداري عكس اشياء از برداري عكس دستگاه يك با و يابد مي حصولي علم به

تواند مي ،كند مي جمع است حاضر خودش پيش بالذات خود آن كه خودي پيش را عكسها كند، مي دركرا خودش بالذات كه خودي همان پيش خودش از هم تصويري يك و برگردد ،دارد خود علم به علم قدرت انسان كه اين و ،مطلق طور به علم به علم مسأله اصال. بياورد

و داند مي انسان هم وقت يك. داند مي كه داند نمي و داند مي سانان وقت يك .]است همين[ و داند نمي انسان وقت يك كه است چنين هم داند درنمي كمااينكه. داند مي كه داند مي برداري عكس يك حصولي علم نحو به خودش جهل حالت اين از يعني ،داند نمي كه داند مي . داند نمي كه داند نمي و داند مين هم وقت يك و. است كرده خودش ذهن در

؟باشد تواند نمي حصولي علم از غير حرفها اين شهود: سؤال ؟چيست شهود از منظور: استاد

. است استدالل از غير و كنيم مي شهود را امري كه خودمان حالت همان: -

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٣

اين كه حالي در. ]آيد مي پيش [بيشتر حضوري علم در شهود. شود نمي شهود ،نه: استاد حضوري علم خودش حصولي علم هر كه كردم عرض االن: ببينيد. است علم روي علم آن ،كنيد دقت خوب اگر هم حصولي علم در. شود مي حصولي علم مقايسه به ،است

خودتان ،كنيد مي شهود را آن شما كه چيزي آن ،است حاضر شما پيش كه شمااز تصويري علم به شما پيش صورت آن كه ،كنيد مي شهود را خودتان از صورتي بلكه ،نيستيد عيني وجود يك مشهودش كه كند مي خيال آدم ،شهودها تمام در. است حاضر حضوري

از ولي ،دارد حضوري علم آن به كه است] ذهني [وجود آن اش واقعي مشهود بلكه. است را خارجي ء شي ما ،دارد تطابق خارجي ء شي با نحوي به حضوري علم آن كه جهت آن

مرا شما واقع در ،بينيد مي مرا و ايد نشسته االن كه شما يعني. كنيم مي تلقي مشهود مرا واقع در ولي كنيد، مي شهود مرا و ايد شده خيره من به كه حالي همان در. بينيد نمي

شهود را آن شما كه دارد وجود شما چشم در االن من از تصويري بلكه ،كنيد نمي شهود شهود مرا گوئيد مي [،است مطابق من با درصد صد تصوير آن چون ولي. دكني مي كوچك من مثال كه نيست چنين و ،نيست من وجود خالف تصوير آن چون .]كنيد مي

آن و باشم سياه من ،دهد نشان كوچك او و باشم بزرگ من يا ،دهد نشان بزرگ او و باشم با ،است مطابق كه كنيم مي فرض يا ،تاس مطابق درصد صد چون بلكه ،دهد نشان سفيد هم روزنه كه - آن روزنه از ولي ،كنيد مي شهود داريد را تصوير آن واقع در شما اينكه . كنيد مي شهود را عيني وجود اين ،آن تبع به - است ناقصي تعبير

؟است ممكن اشياء به حصولي علم آيا شما نزد كه صورتي آن تطابق در و آمد تهاآليس ايده و سوفسطائيها مانند كسي اگر لهذا و

علم پايه اصال كه است اينجا ،كرد خدشه ،است خارج در كه عيني وجود آن با ،است شهود ما چه هر كه گفتند و آمدند] آليستها ايده و سوفسطائيها. [ريزد مي بن از حصولي

عيني وجود معنا هيچ به ما اصال. ايم كرده شهود را عيني وجود كه كنيم مي خيال ،كنيم مي را رنگ اين ،كنيد مي شهود را خاص حجم اين داريد االن كه شما ،كنيم نمي شهود را

اينجا در است، ذهن ساخته اينها همه گويد مي علم ] ،است خيال يك [،كنيد مي شهود هم سوزن سر يك اندازه به كنند جمع را آنها همه اگر كه دارد وجود اتم مشت يك فقط كنيد مي شهود مال را همه شما اينكه. است خالء همه ديگر اش بقيه و ،شد هدنخوا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٤

است ممكن. ريزد مي بن از حصولي علم پايه اصال كه است اينجا وقت آن. ]است اليخ [ فقط ما ،كنيم مي درك را عيني عالم كنيم مي خيال ما كه بزند را حرف اين كسي

واقع در و ،است عيني عالم با مطابق كه كنيم مي خيال و داريم خودمان پيش تصويرهائي آنچه ميان تطابقي كه دارد شك واقع در كسي چنين يعني. ندارد وجود تطابقي گونه هيچ . باشد ،است خارج در آنچه با است ذهن در

كه حاال. باشد داشته وجود عيني اصال كه كجا از گويند مي و روند مي جلوتر قدم يك بعضي خيال كنيم مي درك ما كه را چيزهائي آن همه و ،رفته بين از] تطابق [از رمقدا اين يك و ،رفته بين از] تطابقها [از درصد نه و نود كه حاال ،دارد تطابق خارج با كه كنيم مي

اين. باشد نداشته وجود هم اتم همين شايد ،ناميم مي اتم را آن كه مانده باقي آن درصد . بگوئيم سخن مطلب اين در نداريم بنا فعال ما كه است ديگر مساله يك

به] علم [مناط ،فلسفي دقت با اما. داريم حصولي علم اشياء به ما كه است اين ما سخن. است بالتبع شهود اما ،است شهود هم حصولي علم يعني. است حضوري علم همان اشياء. كنيم مي شهود را آن ،خود نزد در شهود آن حضور تبع به كنيم مي شهود ما كه را چه هر

غير اگر و. است خودمان پيش در خودمان حضور تبع به كنيم مي شهود اگر هم را خودمان آن و ،است حاضر ما پيش كه است او از صورتي سبب به ،كنيم مي شهود هم را خودمان . دارد تطابقي خارج با صورت آن و ،است ما واقعي مشهود صورت ،كنيم مي درك را اشياء وقتي كه نيست منكر كس هيچ و نددار قبول را جهت اين همه

صورت مغز در درك كه گويند مي هم ماديين حتي .]نيست حاضر ما نزد آن عيني وجود[ اعصاب سلسله و خارج ميان كه اي رابطه براثر مثال كه است تصويري درك آن و ،گيرد مي صورت احيانا هم شيميائي اتتركيب يك و شود مي پيدا تصوير آن ،شود مي برقرار ما

ولي. هست آنجا در انفعالي و فعل يك ،هست مغز در فيزيكي صورت يك مثال يا ،گيرد مي. است شما مغز در كه است همان ،كنيد مي درك شما آنچه گويند مي هم] ماديين همين[

اين از غير ،هست خارج آن و تصوير اين ميان تطابق نوع يك بگويد كه است ناچار بعد . ندارد راهي است حضوري علم كه آنجا تا] شود مي گفته [كه آيد مي پيش اشتباه اين وقتها خيلي و تنبه و علم اصال ،نه. هست شهود و آگاهي و تنبه آيد مي حصولي علم وقتي ،است غفلت آن همه هم حصولي علم. است حضوري علم آن از همه شهود و آگاهي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٥

ولي دارد را آنها حكما قول به و ،حضوري علم آن تبع به ولي ،دارد را] شهود و آگاهي [ . بالذات نه بالعرض

تكامل كودكي مرحله از وقتي ،انسان در حضوري علم گاه تجلي كه بگوئيم توانيم مي: سؤال ؟است حصولي علم ،يابد مي

و ،كنيم يم پيدا حضوري علم خود به چگونه ما كه است اين مطلب يك: ببينيد ،نه: استاد يك اين كه ،داريم حضوري علم كه كنيم مي پيدا علم موقع چه كه است اين ديگر مطلب ولي ،دارد حضوري علم خود به حيوان. است ديگر حضور يك اين خود ،است ديگري علم باز كه اين به برسد چه تا ،دارد علم خود به كه اين به نكند پيدا علم هم وقت هيچ شايد علم خودش به انسان ولي. حصولي علم نه دارد حضوري علم ،خود به كه كند پيدا علم

كند مي پيدا علم بارديگر و دهد مي قرار مطالعه موضوع را خودش هم بعدها ،دارد حضوري علم و. حصولي علم نه ،دارد حضوري علم خود به كه كند مي پيدا علم ،دارد علم خود به كه ديگري مراحل يك اينها كه. حضوري علم نه ،دارد وليحص علم اشياء به كه كند مي پيدا . است

است عقل است مجرد الوجود واجب چون است عبارت آگاهي حقيقت كه رسيديم جا اين به آگاهي و علم ماهيت درباب ما كه حاال

و ،باشد جمعي وجود آن وجود كه است وقتي ء شي حضور اين و ،خود براي ء شي حضور از مادي و ماده چون حق ذات كه شود مي ثابت ،نباشد خالصه مادي ودوج در وجودش. دارد خود ذات به علم يعني ،است خود ذات به مستشعر كه اين با است مساوي ،نيست. بماده ليس هو ،مادي غير هو اينكه دليل به ؟دليل چه به. محض عقل الوجود واجب پس

عاقل اي ماده از مجرد موجود هر. دارد علم خود به نباشد مادي و ماده كه چه هر همينقدر . است مجرد خودآگاهي هر و عاقلي هر و ،است خودآگاه يعني ، است

ماده از مجرد كه اين مگر شود واقع معقول كه است محال ،معقول ء شي هر ديگر طرف از در عقالني وجود يك بايد ماده بلكه. نيست معقول هرگز ،است ماده كه جهت آن از. باشد براي خودش ولي ،شود واقع معقول ذهن آن در تا بكند پيدا ذهني يك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٦

ذاتش و بگيرد تعلق ذاتش به آگاهي كه نيست چنين هرگز يعني. نيست معقول خودش . باشد آگاهي و تعلق مورد عين

اشكال يك طرح مطلبي. هدد مي ادامه و] بسط [خيلي را آن كه شود مي ديگري مطلب وارد شيخ اين از بعد

نكرده طرح را اشكال خود شيخ البته ،شود طرح اشكال يك صورت به اول شود مي كه است داريم قبول: پردازيم مي آن جواب به بعد و كنيم مي مطرح اشكال صورت به ما اكنون. است بودن يكي خودآگاهي الزمه و ،است يكي معلوم و علم و عالم ،خودآگاه موجود يك در كه

. دارند مغايرت اقتضاي كه هستند هائي اضافه معلوميت و عالميت ولي ،است علومم و عالم همان از ء شي يك كه است ممكن آيا ؟باشد يكي مضروب و ضارب كه است ممكن آيا

اقتضاي كه هستند اضافه دو معلوميت و عالميت ؟باشد هم مضروب ،است ضارب كه حيث . دارند اثنينيت

در. كنند نمي كثرت اقتضاي اضافات كه شود مي مطلب اين وارد تفصيل به اينجا در شيخ ديگر چيز اقتضا اين ريشه ،دارند كثرت اقتضاي كه متحركيت و محركيت مثل مواردي

. شويم نمي بحث اين وارد ما فعال كه. است

] ؟ است صحيح [،است معقول و عاقل اتحاد منكر شيخ گويند مي كه اين: سؤال كتابهايش درهمه ،ذات به ء شي علم در شيخ ؟چيزي چه در معقول و قلعا اتحاد: استاد

و بحث مورد كه اتحادي آن. است معقول و عاقل اتحاد مورد اين در كه كند مي تصريح بين هم آنجا آيا ،شود مي آگاه ديگر ء شي به موجودي كه است جائي آن ،است اختالف

آن و عاقل ميان آيا ؟هست اتحاد نوعي - آن عيني وجود نه - معقول ذهني وجود و عاقل برخالف كه مالصدرا مثل كساني اما. دارد انكار را اين شيخ ؟هست اتحاد معقوله صورت

عاقل ميان ،شود مي آگاه غير به انسان كه هم آنجائي در گويند مي ،دهند مي نظر شيخ نظر . است اتحاد ،هست ذهن در كه اي معقوله صورت آن و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٧

؟است حصولي و حضوري علم نوع دو كدام از واجب به ما معل: سؤال است صورتها سلسله يك تبع به يعني. است حصولي علم همه استداللي علمهاي اين: استاد

. كنيم مي پيدا علم كه ؟معقول صورتهاي با يعني: -

. انتزاعي صورتهاي ،بله: استاد ؟باشيم داشته هم حضوري علم توانيم مي: -

. هست هم معقول و عاقل اتحاد درجات از كه است مهمي خيلي مسأله اين ،بله: داستا آيا ؟است حضوري و فطري علم يك حق ذات به موجودات علم آيا كه است اين مسأله شيخ ؟نه يا هستند آگاه هم خودشان علت به فطري نحو به ،هستند خودآگاه به كه اشيائي

اند كرده مطرح را بحث اين به شبيه مالصدرا مثل اي السفهف ولي. نيستند آگاه ،نه: گويد مي كه ،كرده بحث اسفار اوائل در هم مالصدرا را بحث اين .]هست علمي چنين كه اند گفته و[

: كه دارد هم را شعر اين آنجا در است فطري را ذوات حق دانش ) 1 (است فكري كان است دانش دانش . است كرده طرحم هم معقول و عاقل اتحاد درباب

. است خوب خيلي بفرمائيد مناسبتي يك در انشاءاهللا اگر ،است مهمي خيلي بحث: سؤال هم شيخ كتب در. آيد مي معقول و عاقل اتحاد درباب آيد نمي اينجا در بحث اين: استاد . نيست

: پاورقي

1 / 118. اسفارج - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٨

كه شويم وارد طريق اين به توانيم مين ما را ندارد خودآگاهي ماده كه مطلب اين: سؤال با ناخود و خود ،ماده مانند [تجزيه قابل امر يك در بگوئيم و كنيم تحليل را خود معني

] ؟است يكديگر موجودات براي ما كه وحدتي آنچنان... .]بود همين [واقع در كردم عرض كه همان: ستادا

. ندارد را آن ماده ،كنيم مي بيان مجرد . بگيرد قرار خودآگاهي مورد كه نيست چيزي ديگر ترتيب اين به: -

با خود آنجا در كه است همين ،كردم عرض كه شكل آن به ،مادي امور در ،خود: استاد . نيست آنها ميان مرزي كه است آميخته يكديگر به چنان ناخود

به بايد هميشه يعني ،برد بكار شود نمي] مادي موجودات [در را " خود " لفظ اين پس: -

. باشد شخص سوم صورت " با كه ي " خود" همين. ندارد مانعي گويد مي عرب كه معنائي آن به نفس ،نه: استاد افالطون شايد. شود مي نفي ماديات از مسامحه ،وجود مثل ،گاهي ،است آميخته " ناخود

را وجود نوعي خواسته كه بوده همين منظورش كرده، نفي ماديات از را وجود مكرر كه هم هم را " خود " اگر. ندارد وجود ماده عالم اساسا بگويد اينكه نه ،كند نفي ماديات از

كلي به را " خود " اصال كه معنا اين به ولي. است درست معنا آن به ،كنيم نفي بخواهيم . شود نمي ،كنيم نفي

توانيم مي وقتي را " ودخ " لفظ اين گويد مي ولي. هستند عدم آنها كه گويد نمي منكر: -

. هست گوئيم مي فقط را آنها. باشد آگاهي كه ببريم بكار . كنيد منظور را خاصي اصطالح " خود " لفظ از بيائيد شما آنكه مگر: استاد

. هست ماده بگوئيم فقط ،]ماده مورد در: [-

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٨٩

. است " خود " با مساوي هستي: استاد ؟است خود با مساوي باز ،باشد نداشته هم شعور اصال هستي اگر يعني: -

ماده گوئيم مي وقتي منتها. هست هم " خود " ،هست هستي گوئيم مي كه همانطور: استاد هم خودي قهرا و. است نيستي با آميخته كه ايم داده نسبت آن به را هستي از نوعي ،هست

. است ناخود با آميخته دهيم مي نسبت آن به كه

گوئيم نمي هم مركب به آيا ؟نيستيم قائل وحدت نوعي ما ،تركيبها ناي وراء در: سؤال ؟است تركيبي " خود " آنجا پس ؟دارد وحدت مقابل در وحدتي هر و. داريم وحدت از انواعي كه خوانيم مي كثرت و وحدت درباب: استاد كه] دشو مي پيدا صورتي يك [،شوند مي تركيب هم با عنصر دو وقتي مثال. است كثرت يك يكديگر با بكلي كه ء شي دو يعني. شود مي پيدا جا اين در وحدت يك صورت آن تبع به

مربوط [كه كثرتي آن اما. شود مي وحدت به تبديل كثرت و] ،شوند مي يكي [بودند مباين . است خودش سرجاي است وحدت به آميخته كثرت يك و] است آنها مادي وجود اصل به اين و. كند مي نفي را خود مقابل كثرت ،شود مي پيدا تركيب ثرا در كه وحدتي نوع آن

بحث كثرت و وحدت درباب ما را اين. دارد وجود ماده در كه است كثرتي آن از غير ،كثرت . كنيم مي بيان را وحدتها انواع آنها مقابل در و كثرتها انواع و ،كنيم مي

ديگر كثرت يك حال همان در و ،شود فين ء شي يك از كثرت يك كه ندارد مانعي بنابراين . شود اثبات برايش ،نيست] آمده بدست وحدت [مقابل در كه

واقع در آيا ، كنيم مي پيدا تعالي واجب به خود استدالالت در ما كه حصولي علم در: سؤال ؟حصولي علم بعد و سازيم مي واجب براي ماهيت يك

. بخواهد ماهيت ما حصولي علم كه نيست الزم ،نه: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٠

. باشيم داشته علم توانيم نمي كه وجود به ما چون: - انتزاعي مفاهيم سلسله يك ما ،شده گفته " فلسفه اصول " كتاب در كه همانطور ،نه: استاد

. داريم ضرورت و وجوب ،وجود از مفهومي مثال .]نيستند ماهيات كه [،داريم اعتباري يا اگر. سازيم مي را الوجود واجب مفهوم و كنيم مي تركيب را وجود و وجوب مفهوم دو آنگاه

اين مثل ،نداريم مثالي چون ،كنيم تشبيه را خداوند بر الوجود واجب مفهوم انطباق بخواهيم نشان را شخص آن ماهيت قرمز كاله اين. بشناسيم قرمز كاله نشانه با را انساني ما كه است . كنيم مي مشخص ديگر انسانهاي ميان در را او قرمز كاله با ولي. دهد نمي

؟]نيست كامل [انطباق يك اين يعني: -

نه و ،اليتناهي وجود عنوان تحت نه ،علةالعلل عنوان تحت نه ،باشد تواند نمي ،نه: استاد . آن امثال

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩١

متن توضيح و شرح است محض عقل الوجود واجب:

ولي ،نبود شفا در آن از مقداري ،فتيمگ كتاب خارج از] قبل جلسه دو در [كه مطالبي ،خوانيم مي را عبارت] امروز [، است زياد خيلي بحث اين عبارات نچو. بود بحث به مربوط

] :دهيم مي توضيح [باشد مشكل كه جا هر في السبب أن عرفت وقد ،وجه كل من للماده مفارقه ذات النه ،محض عقل الوجود واجب و

العقلي فهوالوجود الصوري أماالوجود و. الوجوده وعالئقها المادههو ء الشي) 1 (اليعقل أن ،عقل به ء للشي صار ء شي في تقرر اذا الذي وهوالوجود

آنجا در. است علم عين و تعقل عين كه است ذاتي يعني ،است محض عقل الوجود واجب انسان نفس در. است چنين اين مجردي هر در گفتيم كمااينكه ،نيست چيز دو عالم و علم سبب كه اين براي ؟دليل چه به ؟چرا. نيست چيز دو عالم و علم هم

: پاورقي دو هر ،" اليعقل " صورت به هم و ،خواند " اليعقل " صورت به توان مي هم را اين - 1

. است درست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٢

وجود صرف. است مادي عالئق و ماده] ء شي نكردن تعقل يا [،ء شي نشدن واقع معقول . نيست معقوليت نعما ء شي

. باشد عقلي وجود بايد وجودش يعني: سؤال . هست تعقل نباشد ماده عالئق و ماده كه جا هر ،مانعند ماده عالئق و ماده ،نه: استاد

.]شود مي واقع معقول [،است عقلي وجود و است صورت نوع از و نيست ماده كه وجودي اما زا. شود مي او عاقل چيز آن ،كند تقررپيدا زيچي در هرگاه كه است وجودي آن عقلي وجود آن عقلي وجود پس. خواند بايد ضمه با را " اليعقل" كه شود مي معلوم تعبير همين

چيز آن ناخواه خواه ،يابد تقرر چيزي هر در و ،كند پيدا تحقق جا هر در كه است وجودي . بود خواهد او عاقل آن و بود درچيزي عقلي وجود اگر آيا كه ختپردا خواهد مسأله اين به شيخ بعد فصل در

،باشد چيزي عقلي وجود كه است چنين آيا يعني ؟است كثرت اش الزمه ،شد او عاقل چيز معنا اين ،نه يا ؟باشد ديگر چيز كرده پيدا تحقق او در عقلي وجود اين كه چيزي آن و

باشد ء شي خود براي ء شي عقلي وجود ،عقلي وجود آن كه شود مي يعني. است اعم هميشه . كند مي بحث خيلي بعدا شيخ را اين. باشد ء شي آن غير براي ء شي عقلي وجود يا و

سبيل علي بالفعل هوعقل القوه بعد ناله والذي ،بالقوه عقل هو نيله يحتمل والذي ء للشي المانع الن ،محض معقول هو كذلك و. بذاته عقل هو ذاته هوله والذي ،االستكمال

. عقال يكون أن عن هوالمانع و ،عالئقها و الماده في يكون أن هو معقوال يكون أن اگر كه ] ،است بالقوه عقل [،دارد را عقلي وجود آن به شدن نائل امكان كه چيزي آن و

نيل امكان امري كه هست وقت يك يعني. بود خواهد عاقل او ،شود پيدا او در عقلي وجود بلكه ،ندارد وجود او در عقلي وجود آن و نيست نائل بدان بالفعل و ،دارد را عقلي وجود به

. گويند مي " بالقوه عقل " اصطالحا را اين. دارد را او وجود بالقوه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٣

عقل مراتب مختلف اصطالحات يوناني حكماي از و ،است اسكندريه حكماي از گويند مي كه است اصطالحي اينجا در

در عقل مراتب اصطالح آن و. اند كرده نقل او دوره حكماي و افريدوسي اسكندر از ،نيست كه ،است شده ترجمه عربي به او از معقول و عقل در هم كوچكي رساله يك. است انسان

طرح بعدها را بحثها همان هم فارابي. است شده نقل جا يك در اسفار در اش همه رساله آن . است كرده

بالقوه عقل آن حسب به كه هست استعدادي يك ابتدا در انسان در كه گويند مي انانس مورد در اينها

اشياء تعقل امكان ولي ،نيست او در تعقل فعليت يعني. دارد را اشياء تعقل امكان ،استعداد جنين صورت به كه حالي در تكون ابتداي در كودك يك كه گويند مي مثال. هست او در

وجود تعقل استعداد او در يعني. بالقوه عاقل ولي ،است عاقل ،تولد ابتداي در حتي يا ،است يا بالقوه عقل را مرحله اين اسم. ندارد وجود گندم بذر در مثال استعدادي چنين اما. دارد

. گذارند مي هيوالني عقل مرحله

بالملكه عقل دنش وارد و ، بچه تجارب شدن زياد اثر در ،زمان طول در ،تدريجا بعدها كه معتقدند و

به خود قوه همان يعني ،كند مي رشد خود به خود ذهنش ،او ذهن در زيادي محسوسات براي ،ذهن در محسوسات سلسله يك شدن وارد از بعد كه چيزي اولين. كند مي رشد خود و تصوريه اوليه بديهيات از است اعم كه ،است اوليه بديهيات ،كند مي پيدا فعليت او عقل

امثال و نيستي مفهوم و هستي مفهوم مثل ،تصوريه اوليه بديهيات ،يهتصديق اوليه بديهيات كه است محال واحد آن در ء شي يك كه اين به تصديق مثل تصديقيه اوليه بديهيات. اينها . گويند مي بالملكة عقل اصطالحا را مرحله اين. باشد نيست هم و باشد هست هم

بالفعل عقل از اين و. رسد مي باالتري مرحله يك به و دهد مي ادامه خود رشد به تدريجا ذهن دوباره ذهن كه رسد مي اي مرحله به. است بعد به سال شش سن حدود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٤

برهان با را مسائل ترين ساده بچه يك براي بتوان كه وقتي. كند مي پيدا استدالل قدرت در. كند مي اپيد را قدرتي چنين بچه سالگي نه حدود كه است اين مسلمش قدر. كرد ثابت

او ذهن و كند حل مادرش مثل كسي را رياضي برهانهاي ترين ساده مثال كه اي مرحله مسائل در چه حال. كند استدالل در ما راهنمائي با بتواند و بشود استدالل اين متوجه اين بتواند كه برسد مرحله اين به ذهن وقت هر. رياضي مسائل غير در يا ،باشد رياضي عمل از خاصي نوع استدالل .]است رسيده عقل از ديگري مرحله به [،دهد امانج را عمل كبري و صغري و دهد مي قرار مبنا و پايه را اوليه بديهيات آن يعني ؟چه يعني. است

اين پايه بر را نظري مسأله يك يعني. گيرد مي ثانوي نتيجه يك آنها از و كند مي درست قدرت اين. نيست قدرتي چنين داراي نوزاد بچه يك ابتدا در مسلما. كند مي حل بديهيات

يعني ،آيد درمي بالملكة مرحله به بالقوه مرحله از بعد پس. بالفعل نه ،دارد بالقوه را پيدا قدرت آنقدر ذهن كه اي مرحله به رسد مي بعد. شود مي حاصل برايش اوليه بديهيات

يك براي دهد مي قرار مبنا را اوليه مبادي آن يعني. كند استدالل تواند مي كه. كند مي . باشد مسائل ترين ساده چه اگر ،نظري نتايج سلسله را بيشتري مسائل ،شود مي زيادتر معلومات چه هر و ،كند مي رشد تدريجا باز هم اين البته چنين بالفعل عقل مرحله در. گويند مي بالفعل عقل مرحله را همه اينها ولي. كند مي حل در معقوالت. كند مي استدالل كه حالي در ،داند مي استدالل قوه با انسان را آنچه كه است. ندارد حضور او ذهن در ديگر ،كند نمي استدالل در كه حالي در ولي. دارد حضور او ذهن را مسأله آن ،هستيد ديگري علم هر يا و رياضي يا منطق يا فلسفه دانشجوي شما اگر يعني

حاضر ذهن در ،هستيد آن روي كردن فكر حال در يا آموزانيد مي يا آموزيد مي كه حالي در عنه مغفول شما براي مسأله آن ،هستيد مشغول ديگري كار به كه حالي در ولي. داريد . است

بالمستفاد عقل بالمستفاد عقل اصطالحا را آن كه است ذهن در معقول حضور مرحله ،چهارم مرحله

: كرد تعبير شود مي جور دو را حلهمر اين. گويند مي توجه او به ذهن و دارد حضور ذهن در كه حالي در ،استداللي مساله هر بگوئيم اينكه يكي مبناي بر بنا اين. نامند مي بالمستفاد عقل] را تعقل و استدالل اين حضور [،دارد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٥

مسائل همه براي واحد آن در انسان عقل كه ندارد امكان گويند مي كه است مشائين خود به نسبت و ،است بالمستفاد عقل مسائل از بعضي به نسبت هميشه ،باشد بالمستفاد عقل

. نيست ديگر بعضي كه معتقدند و دارند انسان درباره ديگري بينش نوع يك كه است كساني آن از ديگر تعبير داشته ورحض برايش مسائل همه واحد آن در كه برسد اي مرحله به انسان است ممكن. نباشد او براي غيابي حالت اساسا و ،باشد داشته حضوري حالت مسائل همه يعني ،باشد مبادي به اتصال اثر در مرحله اين كه ،گويند مي اهللا اولياء و پيامبران براي كه آنچه مثل مسائل جميع حضور مرحله ،بالمستفاد عقل ديگر تعبير صورت اين در. شود مي پيدا عاليه . است انسان براي عقل ،هيوالني عقل: اند كرده بيان عقل براي ارسطو شارحان كه است اي مرحله چهار اين

...بالمستفاد عقل ،بالفعل عقل ،بالملكة : كنيم اشاره نكته دو به كه است الزم اينجا در مشهورترين اين. نيست يكسان هميشه ،مورد اين در ،اصطالحات و تعبيرات اين اينكه اول

بعضي در كه است ممكن ولي. گفتيم ترتيب اين به و ،كرديم ذكر ما كه بود اصطالحي عقل ما را آنچه و. بنامند بالفعل عقل ،ناميديم بالملكة عقل ما كه را آنچه اصطالحات

اصل در ولي ،اصطالح] وضع [به گردد برمي اين. بنامند بالملكة عقل ،ناميديم بالفعل مشائي حكماي ميان جهت اين در ،كند مي طي را مختلفي راحلم عقل كه اين و ،حقيقت . نيست اختالفي

نظر با عقل داشتن مراتب نظريه دارد تفاوت است تذكر علم كه افالطون

است معتقد كه است افالطون نظر آن ضد بر نظر يك از نظريه اين كه است اين دوم نكته در بالفعل موجود يك صورت به ،بگيرد تعلق بدن به اينكه از قبل انسان روح و انسان نفس جهان اين به كه وقتي. است كرده دريافت قبال را خودش معلومات و است بوده ديگر جهان علومي و. شود مي پيدا او براي نسيان حالت به شبيه حالتي بدن به تلبس واسطه به آيد مي . است يادآوري و تذكر گيرد مي ياد بعد كه ،است بالمستفاد عقل و بالفعل عقل و بالملكة عقل و هيوالني عقل به قائل كه نظر اين ولي در انسان بلكه. نيست چنين كه بگويد و كند رد را افالطون نظر خواهد مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٦

را علمي هيچ بالفعل يعني. است بالقوه عاقل فقط ،تولد ابتداي در ،شود مي متولد كه وقتي بدن از قبل انسان نفس نظريه اين حسب به زيرا. افتد نمي يادش به و دارد كه اين نه ،ندارد

با گويند مي ،شده خلق بدن از كه گويند نمي البته. است شده خلق بدن با و نبوده مخلوق آفريده رحم در كمال و تمام ن بد كه اي لحظه همان در ذات آن يعني. شده خلق بدن آن در و ،دارد را نفس پذيرش استعداد مرحله آن در كه اي مرحله يك به رسد مي ،شود مي . شود مي خلق بدن با آنا نفس حال

. است بوده ابدان از قبل ارواح كه هست روايات در: سؤال نظر عكس] علم كسب جهت از [قرآن خود. باشد چنين كه نيست معلوم ،خير نه: استاد

اين نه ،)1 (" ”شيئا لمونتع ال أمهاتكم بطون من أخرجكم اهللا و « ": گويد مي را افالطون . دانست مي را چيز همه كه

. است افالطون معروف نظريه آن ضد بر طرف يك از نظريه اين پس

است ارسطو فعل و قوه مبناي بر عقل داشتن مراتب نظريه قوه نظريه. است ارسطو فعل و قوه معروف نظريه آن براساس ديگر جهت يك از نظريه اين اشياء هميشه طبيعت در كه است اين ،است دقيقي العاده فوق نظريه كي كه ارسطو فعل و چيزي چنين اشياء جوهر در يعني ،شوند مي داده سوق بالفعل حالت به بالقوه حالت از

به بلكه ،نيست قائل تنها ماده به او. است صورت و ماده نظريه به قائل ارسطو زيرا. هست آينده صورتهاي و موجود ماده ميان اي رابطه نوع يك گويد مي او. است قائل هم صورت صورت به متصور و صورت به متحول فساد و كون طريق از ماده كه گويد مي و. هست

قائل اشياء براي ارسطو كه فعليتي. گذارد مي فعليت مرحله به پا اي قوه يك از و ،شود مي بنابر يعني. نيست اشياء دهما عين ولي ،است متحد اشياء ماده با كه است امري ،است بالملكة عقل مرحله به پا هيوالني عقل مرحله از كه وقتي انسان عقل ،ارسطو نظريه

درك آن اثر كه شده نائل خودش ذات در كمال از اي مرحله به جوهر واقعا ،گذارد مي عقل مرحله به كه بعد و. است اوليه بديهيات : پاورقي

78 /. نحل سوره - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٧

كه است عملي آن اثرش كه شود مي نائل جديدي صورت به جوهر اين باز ،رسد مي لبالفع قائل هم مستقلي بالمستفاد عقل به كسي اگر ،گفتيم چنانكه و. است بالفعل عقل نامش پيدا جديدي صورت ،رسد مي بالمستفاد عقل به بالفعل عقل از وقتي گويد مي باز ،شده . كند مي

امروز روانشناسي نظريات با قلع مراتب نظريه تفاوت امروز نظريات با نظريه اين] ،كند مي طي را فعل به قوه مراحل نفس كه [جهت اين از

،كنيم نگاه روانشناسي به اگر. است آثار به فقط توجه امروز نظريات در. است مخالف به قدم اي مرحله از نفس جوهر كه. نيست باره اين در حرفي روانشناسي در كه بينيم مي

وقتي كه شود مي گفته همينقدر. رود مي ديگر مرحله به مرحله آن از و ،گذارد مي اي مرحله نقش او در چيزي كه است سفيدي لوح يك مثل ذهنش ابتدا در آيد مي دنيا به كودك چيزي هم نقشها اين پيدايش. شود مي پيدا او ذهن براي نقشهائي تدريجا بعد. است نبسته تحميل] ذهن به [چيزي فقط خارج از كه ،است كاغذ روي خارج از وشتنن به شبيه بحث اين روي ديگر و. گيرد مي قرار عكاسي صفحه روي كه چيزي آن مثل ،شود مي . زنند نمي را آن حرف اساسا ،شود مي پيدا تحولي نفس خود درون در كه كنند نمي

بر طرف يك از ،بالمستفاد عقل و بالفعل عقل و كةبالمل عقل و هيوالني عقل نظريه بنابراين و. اند شده خلق بالفعل ابدان از قبل ارواح است گفته كه ،است افالطون معروف نظريه ضد دخالت را فعل و قوه اصل هستي نظام در كه است هائي نظريه آن ضد بر ديگر طرف از

. دهند نمي و ،شود مي گفته معقول و عقل بدربا مسائل آن كه هست هم ديگري مسائل اينجا در البته

. گفتيم ،بود آورده را نام اين شيخ اينكه تناسب به فقط هم را مطالب اين ما

؟است داده را نظر اين كه است بوده قائل جوهري حركت به ارسطو مگر: سؤال را تغيير يعني. است قائل فساد و كون به ولي ،نيست قائل را جوهري حركت او ،نه: استاد

به كه آن بدون ،است قائل دفعي تغييرهاي به. نيست قائل حركت به ولي ،است ائلق. است نشده داده شرح خيلي ارسطو حرفهاي خود در اين البته. باشد قائل جوهري حركت

] :برگرديم متن توضيح و شرح به[

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٨

آن به ائلن تواند مي آنكه ،كند مي حمل را آن نيل آنكه يعني " نيله يحتمل الذي و " پس " معناي به پس. است بالقوه عقل همان ،شود نائل تواند مي باالمكان ولي ،شود معقول . باشيد داشته توجه درست " نيله يحتمل

كه كنند نمي توجيه شكل آن به ،كنند مي توجيه كه را ارسطو حرف حكما اين و شيخ البته هاي بحث در را اين. باشد شده پيدا تغييراتي او در جوهرش حسب به انتها تا ابتدا از نفس

يعني ،بزند را حرفي چنين توانسته نمي ارسطو خود شايد. خوانديم جا يك در هم گذشته طبيعت در توانستند مي اينها اينكه براي. بگويد را نظري چنين كه داده نمي اجازه او مباني و ،دانستند مي مجرد را لعق زيرا. توانستند نمي عقل در ولي ،شوند فساد و كون به قائل شما سؤال جهت همين به. باشند فسادش و كون به قائل توانستند نمي صورت اين در . بود بجا و درست) شاگردان از يكي به خطاب[

را او است ذاتش عين تعقل كه چيزي آن يعني ،است او ذات او براي اين كه چيزي آن و ،گوئيم مي عاقل ،بالفعل چه و بالقوه چه ،شود مي نائل كه چيزي آن. ناميم مي بذاته عقل ". ..ذاته له هو والذي " ضمير پس. گوئيم مي عقل را نيل و ،گوئيم مي معقول را شده نائل حاال. است عقل اسمش آن ،است او ذات خاص نيل اين كه چيزي آن: گردد برمي نيل به

يا باشند چيز سه بايد لزوما شده نائل و نائل و نيل آيا كه كنيم مي را بحث همين . باشند چيز يك توانند مي

،لذاته هومعقول ،المفارق بالوجود المتحقق ،والعالئق الماده عن فالبري هذا لك قدتبين أن ال ،معقول و عاقل و عقل فذاته ،ذاته معقول فهو بذاته معقول أيضا هو و بذاته عقل والنه . متكثره أشياء هناك كل: اند گفته گذشته در كه كرده بيان را مطلب اين " قدعرفت " با شيخ هك گفتيم: ببينيد باب از اين كه اند گفته و ،اند كرده بيان طرف دو از را قضيه. عاقل مجرد كل و مجرد عاقل مستقل برهان كدام هر. نيست كليه موجبه ،كليه موجبه عكس بگويند كه. نيست عكس در تعقل مالك يعني ،است كننده تعقل مادي غير مجرد رام هر يعني عاقل مجرد كل. دارد شود مي ؟شود مي چه اين نقيض عكس. هست او وجوددر بودن عاقل مالك ،هست او وجود عاقل چيزي اگر ،بمجرد ليس بعاقل ليس ما كل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٢٩٩

آن پس ،بكند تعقل را چيزي يا خود نتواند چيزي اگر. است مادي ،نيست مجرد قهرا نباشد تعقل ذات هر ،مجرد عاقل كل گويد مي برهان باز ديگر طرف از. است مادي و. ستني مجرد . است مجرد اي كننده و. گيريم مي نتيجه را بودن عاقل ،تجرد از و كنيم مي فرض را تجرد اول كه هست وقت يك را بودن مجرد ،بودن عاقل از بعد و كنيم مي فرض را بودن عاقل اول كه هست وقت يك

: ببينيد مثال. كنيم مي اثبات محرز انسان مورد در كه آنچه چون. شود مي اثبات بودنش مجرد او بودن عاقل از ،انسان در تعقل را اشياء و است عاقل انسان كه است اين ،ندارد برهان به احتياج و است واضح و

كه يمگير مي نتيجه ،است مجرد عاقلي هر كه كند ثابت ما براي برهان اگر بعد. كند مي . است مجرد انسان نفس اثبات بودنشان عاقل ،آنها بودن مجرد از ،عقول و حق ذات مثل عاليه موجودات در ولي ،عاقل مجرد كل يعني. اند كرده اقامه برهان دو هر براي خودش محل در كه گفتيم. شود مي اقامه رهانب نيز و. بمجرد ليس بعاقل ليس ما كل كه شود مي چنين آن نقيض عكس قهرا و

كان ما كل كه شود مي چنين هم اين نقيض عكس قهرا و ،مجرد عاقل كل كه است شده . ذاته يعقل فال ،بعاقل ليس ماده

،عاقل مجرد وكل ،است مجرد تعالي واجب كه اين دليل به گوئيم مي تعالي واجب درباب . نداريم كار فعال ،باشد ذاتش غير يا ذاتش عاقل حاال كه ،است عاقل تعالي واجب پس

خودش ذات به علم الوجود واجب كه اين يكي: داريم مسأله دو ذات علم در ما كه گفتيم ذات به علم اثبات فعال ما مدعاي. دارد اشياء ساير به علم الوجود واجب كه اين ديگر و. دارد . است

. است عاقل الوجود واجب كه شود مي ثابت ،است مجرد الوجود واجب كه كرديم ثابت اگر ما بعد. عاقل المجرد: گويد مي فقط. گويد نمي ما به برهان اين هنوز را اين ؟چيزي چه عاقل ؟است عاقل خود به آيا ؟است خودآگاه به آيا ؟كند مي تعقل را ذاتش آيا ببينيم خواهيم مي ؟دارد علم خودش ذات به آيا برهاني منظومه در باشد ادتاني اگر كه ،هست هم معقول مجردي هر كه كنند مي ثابت بعد

بلكه ،است بالقوه معقول كه اين معني به نه. هست هم معقول مجردي هر كه كرده اقامه الوجود واجب ذات گويد مي و آيد مي برهان يك. است معقول بالفعل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٠

بالفعل معقول الوجود واجب ذات گويد مي و آيد مي ديگر برهان يك و ،است بالفعل عاقل . است به كه ،برسد اثبات به خودش جاي در اگر. ذاته عاقل الوجود واجب كه شود مي اين جهنتي

مجرد چون الوجود واجب و است عاقل است مجرد چون الوجود واجب كه ،رسد مي هم اثبات ذاتش يعني ،است خودش ذات عاقل الوجود واجب كه شود مي ثابت ،است معقول است . است خودش ذات عاقل ء شي اگر ؟باشد خودش ذات عاقل ء شي يك شود مي مگر: بگوئيد شما است مكنم وقت آن

: باشد بايد چيز دو هميشه. شود مي معقول از غير عاقل ،باشد خودش ذات عاقل بخواهد . معقول ديگر و عاقل يكي چيز دو معقول و عاقل كه كند نمي اقتضا برهاني هيچ. نيست جور اين قضيه اتفاقا: گويد مي آنجا در ،كند مي تعقل را خودش ذات ء شي كه آنجا در كه كند مي اقتضا برهان بلكه. شدبا

. باشد يكي معقول و عاقل چيز دو معقول و عاقل كه شود پيدا توهم اين شده سبب كه چيزي آن گويد مي آنگاه

در تنها نه اند گفته و آمده ديگران بعد كه. پردازد مي سبب اين بيان به و ،چيست ،هستند تا. است يكي معقول و عاقل جا همه در بلكه ،است يكي معقول و عاقل ،ذات به ذات تعقل . دهد رخ عالم در تعقلي كه است محال نشود برقرار معقول و عاقل ميان اتحاد

معقول و عاقل اتحاد مه و است قديم فلسفه در هم كه است اصطالحاتي از ،معقول و عاقل اتحاد اصطالح اين همين به آن فرنگي تعبير آيا كه دانم نمي را آن فرنگي تعبير من البته. جديد فلسفه در

جور همين بينيم مي كه فارسي هاي ترجمه اين در. باشد جور همين شايد ،نه يا است صورت . است آن از غير ،گذارند مي معقول و عاقل اتحاد را اسمش ،جديد هاي فلسفه در ،امروز كه آنچه وجود انسان معقول اگر ،امروزه. اند گفته معقول و عاقل اتحاد را آن قديم در كه است يچيز

از خارج معقول دوجو اگر يعني. نيست معقول و عاقل اتحاد گويند مي ،باشد داشته عيني عالم در من را آنچه كه شد قائل كسي اگر مثال. نيست اتحاد گويند مي ،باشد انسان وجود وجود خارج در همه ،كنم مي تعقل و تصور خودم ذهن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠١

. نيست معقول و عاقل اتحاد به قائل اين پس گويند مي ،هستند خارجي حقايق و دارند معانيي را شناخت اوليه و اصلي عناصر ،شناخت و معرفت در كه اين به شد قائل اگر ولي

قائل اين ندگوي مي ،ندارد خارج در مابأزائي و است ذهن مال فقط كه دهد مي تشكيل ذهن خود ذهن معقول كه بگويند خواهند مي يعني. است معقول و عاقل اتحاد نوعي به

معروف و معقول امر يك عنوان به ذهن كه را امري آن كه است اين اينها مقصود. است خود جز چيزي ،معروف و معقول اين ،كانت فلسفه در مكان و زمان مثل ،كند مي تصور جهت همين به و. است ذهن خود ذهن معقول پس ،است ذهن خود نهما ،نيست ذهن كه است اصطالحي يك اين. است معقول و عاقل اتحاد به قائل كانت گويند مي كه است

،باشد داشته را اصطالحي چنين بخواهد كسي. االصطالح في والمشاحة ،دارند امروزيها . نشود اشتباه گفتند مي ما دمايق كه معقول و عاقل اتحاد با اين ولي ،ندارد اشكال تعقل ذهن در ما كه را معاني اين كه بود عنه مفروغ جهت اين در بحثشان ما قدماي

و عاقل اتحاد حال عين در. آن امثال و مكان و زمان حتي ،دارند عيني مصداق ،كنيم مي. عرضبال معقول و بالذات معقول: داريم معقول دو ما گفتند مي آنها. هست هم معقول معقول. نيست متحد ما ذهن با وقت هيچ ، است اشياء عيني وجود كه بالعرض معقول معقولهاي آن با كه است ذهن صورتهاي و ما خود ذهن دنياي همان از عبارت بالذات نوعي خودش ذهنيه صورتهاي با انسان نفس. شود مي منطبق آن با و دارد انطباق خارجي يعني. نكنيد تلقي ذهن براي عارضي امر شما را ذهنيه صور ناي يعني. دارد اتحاد و وحدت

رنگ نظير يا ،ديوار براي است نقش نظير ذهن براي ذهني صور كه نكنيد خيال جور اين حالتي از و ،شود مي متحد صورتها اين با خودش عمق در ذهن بلكه ،نه. جسم براي است

را دنيا انسان مثال االن اگر يعني. آيد درمي صورت آن به و شود مي متحول ديگر حالت به نفسش ولي. نيست كرده تعقل كه اشيائي آن خارجي وجود عين وجودش ،كند مي تعقل

جا اين. است كرده تعقل را آنها كه شود مي ماهيتهائي آن به متصور خودش ذهن عالم در : گويند مي كه است اي ريشه و ستخوانا تو مابقي اي انديشه همه تو برادر اي ) 1 (گلخني هيمه تو خاري وربود گلشني ،گل ات انديشه بود گر

: پاورقي ].14 ص دوم، دفتر معنوي، مثنوي [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٢

كه نكن خيال تو ،باشد گل ات انديشه اگر گويد مي. است معقول و عاقل اتحاد همان اين انديشه اگر. اي درآمده گل ماهيت همان توبه. ديگر چيز گل ماهيت و هستي چيزي خودت

هم باز باشد پست امور اگر و ،هستي همانها تو ،باشد عالي و مقدس خيلي و متعالي امور تو . باشي مي پست امور همان تو

بيگانگي خود از خود از " نام به امروز كه است بحثي اين جمله از ،دارم زيادي خيلي يادداشت مورد اين در

به. است داشته ديگري شكل خودش ما فلسفه بنابر مسأله اين. است شده مطرح " بيگانگي اگر. است درآورده صورت آن به را خودش ،بينديشد جهان درباره انسان كه جوري هر

به را خود ،بينديشد بد اگر. است درآورده خوب صورت همان به را خود ،بينديشد خوب ايجاد وظيفه نوع يك انسان براي وقت آن كه است اين و. است درآورده بد صورت همان اين با است مساوي ،باشد چه تو هاي انديشه اينكه. باشد داشته هائي انديشه چه كه شود مي چيز هايت انديشه و باشي چيز يك خودت تواني مي كه نكن خيال يعني. باشي چه تو كه

چه هر ات انديشه كه ،داري ات انديشه از مستقل و جدا ماهيتي كه نكن خيال ،ديگر گويد مي وقت آن. انديشي مي بدان كه آنچه مگر نداري ماهيتي ،نه: گويد مي. باشد بخواهد

بينديشي انساني اگر و. شود مي سگ ماهيت به تبديل تو ماهيت بينديشي سگانه تو اگر . انساني همان واقعا تو و شود مي انسان همان تو ملكوتي و واقعي صورت

ما قدماي اصطالح در معقول و عاقل اتحاد با امروز اصطالح در معقول و عاقل اتحاد پس . دارد فرق

واسطه آيا. است حافظه آن واسطه و ،ندارد چيزي خودش از نفس ،نباشد واسطه تا: سؤال ؟است همان يا است نفس از جداي بودن حفظ در و ، است چيز يك آگاهي. است چيز يك به آگاهي ماندن باقي حافظه: استاد شما كه را چيزي يعني. نيست واسطه حافظه. است بعد مسأله كه است ديگر چيز آگاهي

. ماند مي باقي حافظه در صورتش آن از بعد ،كنيد مي پيدا اطالع آن به ابتدائي مرحله در صورت چگونه اول از كه ،است اول مرحله سر بر بحث

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٣

ساعت يك از بعد اما ،فهمد مي را چيز همه ،باشد اشتهند حافظه انسان اگر لهذا و. گيرد مي را صورتهائي آن مقابل در كه شود مي اي آينه مثل. است نياموخته هيچ كه است اين مثل او مقابل از صورت كه همين. مانند نمي اما ،شوند مي منعكس او در صورتها اين. دهند عبور يا ماند مي اينكه. است اول آگاهي سر بر لاص پس. رود مي بين از هم تصوير آن شود مي رد

. است اي جداگانه مسأله ماند نمي . است گرفتن آن اول مرحله كه است مرحله چهار سه حافظه: -

اسم بخواهد كسي است ممكن ،است گذاري اسم ديگر اين. نيست حافظه كه اين: استاد . گويند مي نگهداشتن حالت و نگهدارنده قوه به حافظه. نيست حافظه آن ولي ،بگذارد واسطه به و صورت يك تبع به را خود نفس از غير چيزي هر انسان كه است اين در بحث در و. شود آگاه تصوير تبع به كه ندارد امكان را خودش نفس اما. شود مي آگاه تصوير يك چنين مبدئش بگويند و كنند فرض آن براي كه مبدئي هر ،خود نفس بر انسان آگاهي اين شعور يكپارچه ،خودش ،نفس كه اين جز ،ندارد معني اينها از كدام هيچ ،بود چنان يا بود

جوهري يك خودش ،علم سنخ از باشد جوهري يك و حقيقت يك خودش يعني. باشد نحوه وقت آن. علمي جوهر يعني ،است مجرد جوهر اين گوئيم مي كه همين. علمي باشد . است اصخ وجود نحوه يك ء شي وجود

و سفيدي نام به اي پديده كه همانطور ،نيست پديده مسأله ،علم مسأله ديگر عبارت به اين. نيست چنين ،باشيم داشته علم نام به هم اي پديده ،داريم سياهي نام به اي پديده تجمع مرحله به جوهرشان عمق در كه اشيائي يعني. اشياء جوهر عمق به گردد برمي

پراكندگي از وجودشان نحوه يعني ،جمعي وجود مرتبه به رسيده جودشانو و اند رسيده وجود ،وجودش كه مادامي مادي ء شي يك. اند شده علم خود به خود ،است شده خارج وجود يك به تبديل كم كم كه وقتي وجود همان. نيست آن در آگاهي ،است اي تفرقه . باشد داشته تواند مي علم وقت آن ،شود مي جمعي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٤

ذات به واجب علم درباره بحث ادامه اينكه بر دارد وجود برهاني چه كه است اين به راجع بحث يك اينجا در كه گفتيم عرض كه همانطور. است خودآگاه امروز اصطالح به و ،است خود ذات به عالم الوجود واجب عقل و آگاهي و علم درباره فالسفه اين كه است خاصي نظريه بر مبتني آنها راه كردم و علمها مطلق مورد در نظريه اين. ندارد باريتعالي ذات به اختصاص نظريه آن و. دارند مطرح بحث همين هم خودش ذات به حيوان حتي و انسان علم مورد در ،است عالمها . است

است وجود ،نيست ماهيات سنخ از علم به شود مي گفته آگاهي و شعور كه آنچه و علم به اينها كردم عرض خالصه كه بطوري بحثهاي در. بينند نمي را آن كيفيت يك صورت به و كنند نمي نگاه پديده يك چشم

كنند مي بحث گانه ده مقوالت مورد در كه وقتي يعني ،كنند مي بحث ديگران مثل ابتدائي ،كنند مي تقسيم اقسامي به را كيف مقوله بعد ،نامند مي كيف مقوله را مقوالت از يكي به متصل كيفيات ،نفساني كيفيات ،جسماني كيفيات: است گونه چند بر كيفيات گويند مي از اموري جسماني كيفيات در. استعدادية كيفيات ،كم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٥

كيفيات درباب و. كنند مي ذكر را آن امثال و يبوست و برودت و حرارت يا الوان قبيل را نفسانيه كيفيات ،جمله از و .كنند مي بيان را ديگر اقسام و اشكال كم به مختصه

كيف نوعي ،جسمانيه كيفيات مانند هم نفسانيه كيفيات تعبير اين در. شمارند مي از و ميل ،اراده ،الم ،لذت قبيل از حاالتي نفسانيه كيفيات در آنوقت. شوند مي محسوب

كه هم نيكسا حتي. كنند مي را كار همين معموال مقوالت درباب. شمارند مي را علم جمله حسابي اين. ريزند نمي بهم را حساب اين ،است وجود سنخ از علم كه است اين آنها نظريه

فالسفه اين ،كردند مي تقسيم چنين را مقوالت و بوده ارسطو زمان از شايد و قديم از كه اين با اگر. برند مي بكار تسامحي نوع يك واقع در يعني. كنند مي بيان شكل همين به هم علم در و حضوري علم چه و حصولي علم چه ،دانستن مطلق ،بگوئيم بخواهيم سابح

برخالف. شوند مي نفس بر عارض كه هستند كيفياتي همه ،تصور چه و تصديق چه حصولي . شوند مي جسم بر عارض كه جسمانيه كيفيات

يك خودش هم علم ،كنيم بيان امروز تعبير به بخواهيم و بيائيم جلو حساب اين با ما اگر تركيبات سلسله يك نتيجه در كه عالم هاي پديده ميان در. است فنومن يك ،است پديده

الوان چون هائي پديده كه همانطور. است پديده يك خودش هم علم ،شوند مي پيدا عالم در اين ولي. است علم آن نام كه داريم آنها كنار در هم ديگري خاص پديده ،داريم شكلها و

. كنند مي مقوالت درباب كه است بحثي اتحاد درباب يا و ،است مطرح آنجا در ديگري جنبه از علم بحث كه ذهني وجود درباب وجود سنخ از علم [،شود مي مطرح علم بحث ديگري جنبه از هم آن در كه معقول و عاقل

.]است شده شمرده ترتيبي همان به مقوالت بابدر يكي: كنند مي مطرح جا چند در اينها را علم بحث معموال

شكل اين به بوعلي زمان در بحث اين البته كه ،ذهني وجود درباب ديگري. كردم عرض كه اي مسأله معقولو عاقل اتحاد مسأله ،معقولو عاقل اتحاد درباب هم يكي. است نبوده مطرح ولي ،بوده قولمع و عاقل اتحاد به قائل اسكندراني فورفوريوس كه گويند مي و بوده قديمي قبول را آن و اند آمده ديگران باز او از بعد اما. كردند مي رد را اين سينا ابن مثل كساني مساله تناسب به است ما بحث محل االن كه بابي همين يعني ،باري علم درباب. اند كرده نبايد ما را علماصال كه است رسيده اينجا به مسأله كم كم ابواب اين در. كنندمي طرحرا علم

مثل ،آنها خود تعبير به. كنيم مي ما كه است تعبيري پديده. بشناسيم پديده يك مانند خود كرديم عرض كه همانطور و. بدانيم اي مقوله هيچ در داخل نبايد را علم ،مالصدرا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٦

ليو شمارد مي كيف مقوله در داخل قدما ترتيب همان به مسامحه را علم ،مقوالت درباب ،هم مالصدرا سطر يك يا سطر نيم در. هست هم مطلب اين فوق ديگري مطلب اينجا اما كه گويد مي ضمن در

باز حال عين در اما ،نيست حرفها اين سطح در كه هست باالتري مطلب علم درباب كه كند مي اي اشاره علم كه دكنن مي تصريح كم كم رسند مي كه ديگر جاي در. كند مي طرح آنها شكل به را حرف همان از نبايد را علم اساسا و ،اعراض در داخل نه و جوهر مقوله در داخل نه ،نيست اي مقوله هيچ در داخل

از و است وجود با مساوي ببينيم اگر نظر يك به را علم كه گويند مي چنين آنوقت. )1 (شمرد مقوالت اي مرتبه آن و است حيوان و انسان رد كه معنا آن به را علم اگر و. اعم معني به علم ،نيست ماهيت سنخ

از بعضي آن از علم كه بگوئيم جور اين بايد ،بگيريم نظر در ،شناسيم مي حيوان و انسان در كه را علم از زمان در دارد زماني جنبه كه وقتي تا و دارد مادي جنبه كه وقتي تا وجود يعني. است وجود مراتب عمق و عرض و طول ،دارد ابعاد يعني ،است پخش مكان در رددا مكاني جنبه كه وقتي تا و ،است پخش برسد اي مرحله آن به وجود وقت هر. است نرسيده خودآگاهي و ادراك و شعور مرحله به ء شي آن ،دارد ادراك با مساوي ،شود جمعي وجود يعني ،كند پيدا رهائي مكان در و زمان در بودن پخش اين از كه .)2 (گردد مي مطرح " مجرد عاقل كل و عاقل مجرد كل " اعدهق آن كه اينجاست. شود مي

: پاورقي حاليكه در باشد، خارج مقوالت از بايد هم عقل است، خارج مقوالت از علم فرموديد اينكه: سؤال - 1

. است جوهر اقسام از خود عقل از منظورشان و. ندارند آن براي لفظي كه است اين باب از گويند مي عقل مجردات به كه اينها: استاد مشخص يك بلكه نيست، آنها حقيقي تعريف اين. هستند آگاه خود به كه است اشيائي آن عقول

قادر انسان. انسان براي است مجهول ماهيتشان بلكه نشده، بيان ماهيتشان. اند كرده بيان را وجودشان كه است معني اين به گوئيم يم عقل موجودات آن به اگر پس. كند درك را آنها ماهيت كه نيست

يك هم جسم به نداشتن تعلق. ندارند تعلق جسمي به و هستند خودآگاه به كه هستند موجوداتي آنها موجودي هر كه است اين منظور نيست اي مقوله هيچ در داخل علم گوئيم مي وقتي. است سلبي مفهوم

به اين ،نفس مثل باشد شده مجرد بعد هچ و باشد مجرد بالذات چه ،باشد رسيده تجرد مرحله به كه ماهيت بگوئيد شما كه ،نيست جواهر آن ماهيت مبين عقل كلمه اين اينكه غرض. رسد مي علم مرحله

از مجرد موجود گوئيم مي: سؤال - 2. نيست ماهيات در داخل عقل و علم حاليكه در اينست آنها ممكن يا ؟است مكان و زمان همين در منحصر ندگيپراك اين آيا. است عاقل مكان و زمان پراكندگيهاي

> ؟باشد ديگري نحو به پراكندگي كه باشد ديگري جهان است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٧

يك آن. بدانيم ها پديده ساير مقابل در خاص پديده يك را علم توانيم نمي حساب اين روي وقت آن اگر مادي وجود همين. ستا فرق مرتبه و پديده ميان. پديده نه است مرتبه ،است وجود كمال از مرتبه

. خودآگاه موجود به شود مي تبديل برسد كمال از مرتبه آن به

حصولي علم و حضوري علم مسأله پيدايش اين بگردد آن دنبال به كه باشد داشته را آن فرصت كسي اگر و] شود تحقيق بايد كه مسائلي جمله از [

بنظر چنين. است شده مطرح موقع چه از وليحص علم و حضوري علم به علم تقسيم كه است مسأله به اينكه بدون را علم آنها. است نبوده مطرح ارسطو دوره در شايد و پيشترها خيلي از مسأله اين رسد مي مثل كلمات در كه است اين مسلم قدر ولي. بردند مي بكار كنند تفكيك حصولي علم و حضوري علم

خود ذات به باري علم درباب و خود ذات به نفس علم درباب و خود ذات به ء شي علم درباب بوعلي در مقدار اين تا. است حضوري علم خود به علم نحوه اين كه است مطرح حد اين در يعني ،است مطرح ،داد تعميم هم علم ديگر مراتب به را حضوري علم كه كسي اول ظاهرا. است بوده مطرح بوعلي كلمات به ،است كرده كمك خيلي علم واقعيت و ماهيت شناساندن و شناختن براي امر اين. بود اشراق شيخ از علم اصال كه است كرده كمك مسأله اين به يعني. ندارد ماهيت اصال كه كردم عرض كه معني همان خود ذات به مجرد علم باب كه اينجا در شيخ كالم حال هر به. نه يا است وجود سنخ از ،است سنخ چه

با شود مي منطبق است كه مكان و زمان. است مكان و زمان همين در منحصر پراكندگي كه نداريم برهاني ما: استاد: پاورقي

ديگري ابعاد آيا اينكه به گردد برمي سؤال اين. شناسيم مي كه است اي چهارگانه ابعاد همان گوئيم مي ابعادي اينها از غير كه كند اقامه هانبر تواند نمي كسي. شود نمي يا شود مي فرض مكان و زمان از غير

.باشد جمع كه ندارد امكان باشد متفرق وجود داراي موجودي اگر كه دانيم مي فقط ما. نيست است؟ فرض قابل تفرق از ديگري انواع: سؤال

بعد سه همين در است منحصر ابعاد كه گفت شود نمي. نداريم برخالفش برهان كه كردم عرض: استاد زنند مي حرفهائي امروزيها حاال. است نرسيده بشر هنوز هم اين از غير به ولي. زماني بعد يك و مكاني

دوازده تا ،بعدي شش ،بعدي پنج موجودات گويند مي ،كنند مي كه است اي شاعرانه تعبيرات بيشتر كه عوارض از بعضي عتبارا به اينها را ابعاد اين ولي. بعدي يك و بعدي دو بگوئيم ديگر طرف از يا و. بعدي .نداريم يا داريم بعدي شش موجود مثال كه نيست روشن هنوز. كنند مي فرض اينجور

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٨

و برد نمي را حضوري علم اسم شيخ چه اگر ،ناميم مي حضوري علم را آن كه چيزي همان . باشد مدهآ شيخ زمان در حضوري علم اصطالح هم شايد مطلب يك اين. باشد آمده شيخ كلمات در حضوري علم اصطالح كه نيست يادم حاال من مثال كه كنيم اثبات بتوانيم كه داريم راهي چه ؟چيست علم مناط اساسا اينكه درباب بود موجود يا فعال عقل بنام را عقلي چگونه و ؟ است عالم خودش ذات به الوجود واجب ذات

موجود آن كه داريم برهاني و لدلي آيا] ؟است آگاه خود ذات به كه [كنيم اثبات را مجردي همين اينها سخن. شود مي سؤال بعد مرحله در كه خود غير به برسد تا ؟است خودآگاه به

عالم نزد در ء شي حقيقت حضور ،است عالم نزد در ء شي صورت حضور علم مناط كه است هم مجرد ء شي مورد در و ،نيست پذير امكان مجرد موجود در جز حضور اين و. است . است خود ذات به مجرد بودن آگاه مسأله اين. است ناپذير تخلف

معقول و عاقل اتحاد نظريه بر شده مطرح ايراد. است ومعقول عاقل اتحاد اشكال ،آيد مي پيش مسأله اين دنبال به كه ديگري مسأله

خود ستا مجرد اينكه دليل به و ،است آگاه خود ذات به موجودي بگوئيم ما كه همينقدر عاقل اختالف نحو به يا است معقول و عاقل اتحاد نحو به آيا كه كند نمي روشن ،است آگاه

چيز دو خود به آگاهي و خود كه [بيايد اينجور كسي ذهن در است ممكن. معقول و انسان بگويند يعني. كنند مي فكر چنين اغلب انسان مورد در كه همانطور ،]است جداگانه خيال اينجور بشكافيد را گويندگان آن ذهن اگر ولي ،آگاه خود ذات به است موجودي

،است خودآگاه انسان گوئيم مي ما وقتي. ذات آن به آگاهي و دارد ذاتي انسان كه كنند مي اين در كه ،دارد آگاهي هم خود آن به و دارد خودي انسان كه انديشند مي چنين امروزيها ،خود غير به انسان كه همانطور. خود به آگاهي يك و رددا وجود خود يك انسان در صورت تعلق آگاهي اين كه اطاق اين به آگاهي يك و دارد خودي يك ،است آگاه اطاق اين به مثال كه شود مي چنين قهرا آنهم ،است خودآگاه انسان گوئيم مي هم وقتي. خود اين به دارد

خود آن ،عاقل كه است اين معنايش اين و. خود آن به آگاهي يك و دارد خودي انسان خود ،است ديگري چيز ،نيست خود آگاهي ؟چيست آگاهي. است خود همان آگاه ،است هم آن ؟چيست آن از شده آگاه آن ؟چيست است آگاهي مورد آنكه. است آگاهي از غير مسأله كه كنند نمي را حسابها اين خودشان البته. است خود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٠٩

از غير كه شونده آگاه " خود " آيا كه كرد سؤال آنها از ايدب وقت آن. است وريطاين دو يا است چيز يك گرفته تعلق آن به آگاهي آنكه و شده آگاه " خود " با است آگاهي و عاقل كه بگويند يعني ،است چيز يك بگويند احيانا كه است ممكن را اينجا حاال ؟چيز

. گيرند مي چيز دو عاقل با را آگاهي و عقل ولي. است يكي معقول يكي تواند نمي هم معقول و عاقل حتي كه كند اشكال كسي است ممكن حال عين در

چيز دو بايد اينها ،شده واقع تعقل مورد يعني معقول و كننده تعقل يعني عاقل چون. باشد كه شود مي آيا. شده خورده و خورنده مثل. شده تعقل ديگر و كننده تعقل يكي ،باشند

اتحاد كه همانطور ؟باشد يكي مأكول و آكل ؟باشد چيز يك دو هر شده خورده و خورنده ،خوردن عمل مورد در. است محال هم معقول و عاقل اتحاد ،است محال مأكول و آكل

خورنده. ديگري چيز هم شده خورده و ،است ديگري چيز خوردن ،است چيز يك خورنده يا سيب مثال هم شده خورده ،دهد مي نجاما انسان كه است عملي خوردن ،است انسان

هم عقل و معقول و عاقل كه بگويد كسي است ممكن. خورد مي دارد او كه است پرتقالي يك و ، شده تعقل موجود يك ،باشد بايد كننده تعقل موجود يك ،باشد چيز سه بايد حتما فعل ،است كردن تعقل عمل همان كه باشد داشته وجود بايد وسط اين در هم ديگري امر

. كردن تعقل

تعالي حق ذات در معقول و عاقل اتحاد بر وارده ايراد بر شيخ جواب عاقل ء شي يك اگر كه ندارد ضرورتي چنين ،نه كه است بيان اين مقام در شيخ اكنون از غير تعقل آن كه باشد داشته تعقلي نيز و ،باشد خود از غير چيزي عاقل حتما بايد باشد از اعتبارا ،دارند اختالف يكديگر با اينها مفهوما خود تعقل در. نيست چنين ،نه ،باشد خود

مفهوم اين نفس كه اين به بگويد خواهد مي. نيست اينجور واقعا ولي ،مختلفند يكديگر نيست غايب خوداز خود كه ذاتي بلكه. باشد تا سه عقل و معقول و عاقل كه كند نمي اقتضا

اين براي. نيست پنهان خود از خود كه است اين معنايش است اضرح خود پيش خود و ذاتش براي ذاتش. سازيم مي مفهوم سه و اعتبار سه ما است حاضر خود پيش كه ذات ،نيست چيز دو بودن خود براي ،صورت اين در ،نيست خود غير براي ذاتش زيرا ،است

اين معنايش ،لذاته موجود: مگوئي مي جوهر تعريف در اينكه مثل. هست خود براي خودش چيز يك ذاتش كه نيست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٠

يعني لذاته موجود. است حاضر ذاتش براي وجودش و ،ديگر چيز يك وجودش و است است همين ،كنيم مي تعبير ذات براي ذات حضور به آن از ما كه معنائي آن. اللغيره موجود

اين. ندارد وجود باشد ماده ئقعال و ماده كه غيبت مناط آن ،نيست پنهان خود از ذات كه خودش شدن حاضر اعتبار به يعني ،است حاضر خودش براي خودش اينكه اعتبار به ذات خودش كه چيزي آن ،است خودش اينكه اعتبار به و. است معقول گوئيم مي ،خودش براي ورحض ذات همين اينجا در اينكه اعتبار به و. است عاقل گوئيم مي ،است حاضر او براي حاضر وقتي .]است عقل گوئيم مي [،باشد حضور مناط كه نيست ذات غير چيزي يك ،است

. بود نخواهد اي جداگانه چيز يك هم حضور قهرا بود يكي شده حاضر و مغايرت مفهوم سه اين از شما كه كند اثبات را مطلب اين دارد كوشش شيخ كه است اين

اين كه نيست علت اين به هست مغايرت بينيد مي اشم احيانا كه مواردي در. نفهميد عيني عمل مثل. كند مي اقتضا را اثنيت كه است مورد خصوصيت آن. اند كرده اقتضا مفاهيم صورتي به را چيزي يعني ،دارد وجود قابليت و فاعليت عمل اين مفهوم در كه خوردن

چيز از قبال كه چيزي ،است چيزي چنين يك خوردن. باشد هضم قابل كه درآوردن اعتبار به اينجا. درآوردن هضم قابل و جذب قابل امر يك صورت به را آن ،است جدا ديگري هر اينكه نه. است الزم اثنينيت باشد داشته وجود فاعليت كنار در بايد قابليتي يك اينكه

و مفعول هيأت و فاعل هيأت كه بگوئيم داشتيم مصدر يك و مفعول لفظ و فاعل لفظ جا . كنند مي اقتضا را جداگانه چيز سه مصدر هيأت

نيست وجود در مغايرت معني به عليت بحث در مفاهيم مغايرت يعني ايجاد ؟چه يعني ايجاد: ببينيد. ايم گفته ايجاد درباب " فلسفه اصول " در را اين ما

با دادن جودو مفهوم ميان مفهوم نظر از آيا كه گوئيم مي آنگاه. دادن وجود ،وجود اعطاء پول بجاي آنجا و ايم گذاشته را پول وجود بجاي اينجا فقط ،نه ؟است فرق دادن پول مفهوم چه و كرد وجود اعطاء بگوئيم چه. مساويند يكديگر با مفهومها يعني. ايم گذاشته را وجود سنگ هم مفهوم نظر از دو هر يعني. كرد پول اعطاء بگوئيم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١١

يك بايد قطعا. كند مي اعطاء پول كسي به كسي و شود مي پول ءاعطا كه آنجا اما. هستند از غير و معطي از غير چيزي يك و شخصي يك بايد يعني. باشد داشته وجود اليه معطي عيني موجود يك بايد. شود اعطاء او به پول اين كه باشد داشته وجود است پول كه معطي پيدا تحقق پول اعطاء باشد نداشته ودوج چيزي قبال اگر واال. باشد داشته وجود قبال اعطاء. باشد مي پول اعطاء آن و است احتياج هم چهارمي امر چيز سه آن بر عالوه. كند نمي ،داريم احتياج عامل چهار به ما پس. است اليه معطي از غير و معطي از غير و معطي از غير پول اعطاء مفهوم اينكه اب. است پذيرش و اخذ آن كه هست هم پنجمي عامل حتي بلكه و وجود اعطاء سراغ حاال ،باشند مي سنگ هم و ندارند فرقي هم با وجود اعطاء مفهوم با

.رويم مي ،است موجود كه است امر يك معطي اينجا در آيا. است معلول وجود معطي علت گوئيم مي " گوئيم يم مثال ؟است سوم عامل يك اليه معطي و ،است وجود كه است چيز يك معطي و

" يك و باشد " وجود " يك و باشد " الف " يك بايد آيا. كرد وجود اعطاء " ب " به " الف ديگر خودش كه باشد " ب " اگر ؟بدهد " ب " به را " وجود " " الف " كه باشد " ب

بدهد " وجود " او به " الف " كه ندارد معني ،دارد وجود توان نمي و ،لغزد مي پايش اينجا در اليه معطي پس. ندارد معني " ب " به وجود اعطاء.

آئيم مي حاال. باشيم داشته اينجا در داشتيم پول اعطاء در كه صورت آن به اليه معطي يك ،است ديگري چيز اعطاء و است چيز يك معطي ، دادن پول در كه همانطور آيا. اعطا سر بر آن اعطاء و است جيب در مثال كه است چيزي پول آنجا در ؟است چنين هم اينجا در

وجود اعطاء درباب آيا. كند مي منتقل ديگر جاي به آنجاواز دارد برمي را پول كه است عملي بعد و شده گذاشته كناري يك در " ب " وجود ،اعطاء عمل از قبل كه است چنين هم

اعطاء از بلق " ب " وجود اگر ؟دهد مي " ب " به و دارد برمي را وجود آن و آيد مي معطي هم پذيرش اولي طريق به و ،ندارد معني اعطاء دارد وجود ديگر كه باشد داشته وجود يك. جمعند دو اين درديگر معاني تمام يعني. ايجاد و موجد ماند مي باقي پس. ندارد معني يعني. است ايجاد حقيقت همان معلولوجود حقيقت.معلول وجود يك و است علت وجود و است معطي هم ،موجد هم و است ايجاد هم معلول آن. است تعلقي جودو ،معلول وجود ماهيت آن ،شود مي انتزاع او از كه ماهيتي آن اعتبار به منتها. اليه معطي هم و اعطاء هم

انتزاع وجود از بعد مرحله در كه است اعتباري امر يك ماهيت اما. است اليه معطي هميشه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٢

. دارد تحققي خودش از وجود از قبل اينكه نه. شود مي ولي هستند سنگ هم مفهوم نظر از پول اعطاء لفظ با وجود اعطاء لفظ اينكه با كه ببينيد

اينجا در و كند مي كثرت اقتضاي آنجا در! است كرده ايجاد تفاوت چقدر مورد خصوصيت و قلع مسأله. است اعتباري اينجا در و است حقيقي كثرت آنجا. است اعتباري كثرتش

. است همينجور هم معقول و عاقل

نيست آن بودن مرآب معني به مشتق مفهوم. بگيريد نظر در را ابيض يا موجود مفهوم مثال .]است مطرح اي مسأله چنين هم مشتق در[

بياض چيز آن كه دارد وجود چيزي ذات آن براي و است ذاتي كه است اين ابيض معني آيا بگوئيم بايد جسم به فقط باشد اينجور اگر ؟البياض له ثبت ذات يعني ابيض آيا ؟است ثابت خودش براي خودش معنا يك به بياض. بگوئيم ابيض نبايد بياض خود به. ابيض درست حقيقتش عقلي دقت به. هست هم درست و است ثابت معني يك به ولي ،نيست ثبت ذات بگوئيم هم بياض مورد در و البياض له ثبت ذات بگوئيم ابيض مورد در اگر. است

البياض له ثبت ذات مفهوم در. بدانيم مركب را مشتق مفهوم بايد صورت اين در ،نفسه له له ثبت ذات گوئيم مي فقط ،نه. است بياض غير آن كه ،ذات آن غير له ثبت ذات كه نيامده كه تاس اين. است ثابت خودش براي خودش كه باشد بياض تواند مي ذات آن كه البياض

. كنيم اشتباه مصداقها با را مفهومها نبايد ما عاقل جهت آن از ء شي به ما. نيست اين جز هم معقول و عاقل مفهوم گويد مي شيخ براي كه گوئيم مي معقول او به جهت آن از و ،است حاضر او براي چيزي كه گوئيم مي

او براي چيزي كه تجه آن از گوئيم مي عاقل چيزي به وقتي ولي. است حاضر چيزي آن خواهد مي. باشد عاقل خود غير حتما چيز آن كه نيامده چيزي مفهوم در ،است حاضر است جهت آن از گوئيم مي معقول ء شي يك به هم وقتي. خودش غير يا باشد خودش چيز معقول خود غير چيز آن كه نيامده چيزي مفهوم در. است حاضر چيزي براي معقول آن كه

چيزي كه حيث آن از و ،هستند مفهوم دو معقول مفهوم و عاقل مفهوم اينكه با پس. باشد اما ،است معقول است حاضر چيزي براي او كه حيث آن از و است عاقل است حاضر او براي كه ندارد مانعي بنابراين. باشند يكديگر مغاير هم مصداقا كه كنند نمي اقتضا مفهوم دو اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٣

علم در شيخ لذا و. باشد يكي مصداقا خود ذات به مجرد علم درباب معقول و عاقلو عقل بگذريم كه اينجا از ولي. است معقول و عاقل و عقل اتحاد به قائل خودش ذات به مجرد. كند مي حمله آن به هم سخت بلكه داند مي باطل را معقول و عاقل اتحاد تنها نه شيخ . اند كرده قبول را مطلب اين و اند آمده ديگران بعدها

متن توضيح و شرح والنه ،لذاته معقول هو ،بالوجودالمفارق المتحقق ،والعالئق الماده عن فالبري هذا لك قدتبين

هناك الأن ،معقول و عاقل و عقل فذاته ،ذاته معقول فهو بذاته معقول أيضا وهو بذاته عقل لذاته المجرده هويته أن له يعتبر ماب و ،عقل مجرده هوية هو بما النه ذلك و. متكثره أشياء هوالذي المعقول فان ،ذاته عاقل فهو مجرده هوية له ذاته أن له يعتبر بما و ، لذاته معقول فهو

ء هذاالشي شرط من وليس ،ء لشي مجرده ماهية له هوالذي والعاقل. ء لشي المجرده ماهيته . غيره أو هو من ماع مطلقا ء والشي ،مطلقا ء شي بل ،آخر أو هو يكون أن

اعتبارات جهت جمالت اين در. است معقول و عاقل و عقل او ذات كه اينجا به رسيديم پس به و. گوئيم مي عقل او به. است مجرد هويتي هويت اين كه جهت آن از. گويد مي را گانه سه

خودش براي ذاتش اينكه اعتبار به و. است معقول است ذاتش براي هويتش اينكه اعتبار كه است چيزي آن منظور ،معقول گوئيم مي هم وقتي. است ذاتش عاقل است مجرد هويتي . خودش غير يا باشد خودش چيز آن اينكه از اعم ،است حاضر چيزي براي هويتش

،ء لشي المجرده ماهيته أن باعتبار و ،هوعاقل ،ء لشي مجرده ماهية له أن باعتبار فاالول

و ،هوذاته ء لشي التي الماهيةالمجرده له بأن عاقل فهو ،ذاته هو ء وهذاالشي ،هومعقول . ذاته هو ء لشي هي المجرده ماهيته بأن معقول

اصال. است آورده ديگري تعابير با كه است قبلي مطلب همان از أخري عباره جمالت اين .اند نوشته مي شاگردها و گفته مي شيخ خود بوده، شيخ امالء شفا كتاب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٤

اين جهت همين به. اند نوشته مي مختلف عبارات به شاگردان و بوده مشكل هم باراتع اين . باشد كرده هم تغيير شاگردان قلم با عبارت گاهي كه هست احتمال

ذلك أن اليتضمن هذااالءقتضاء و ،معقوال شيئا يقتضي العاقل أن علم قليال تفكر من وكل ان يوجب هذااالءقتضاء نفس يكن لم محركا شيئا ياقتض اذا المتحرك بل ،أوهو آخر ء الشي يكون أن الالمح من أنه تبين و ،ذلك يوجب البحث من آخر نوع بل ،أوهو آخر شيئا يكون

شيئا االشياء في أن عدد لهم فريق يتصور أن يمتنع لم لذلك و ، يحرك ما هو يتحرك ما و المحرك تصور نفس يكن ولم ،امتناعه علي البرهان قام أن وقت الي ،ذاته عن متحركا

شرط بال مطلقا محرك ء شي له يكون أن يوجب المتحرك كان اذا ،ذلك يوجب المتحرك . أوهو آخر انه بالشرط عنه متحرك ء شي له يكون أن يوجب والمحرك ،هو أو آخر أنه

كه سخني اين اگر بگويد كسي است ممكن. زند مي مثال متحرك و محرك به شيخ آنگاه جواب شيخ. باشد يكي تواند مي هم متحرك و محرك پس باشد درست گوئيد مي شما نيست مفعولي اسم و فاعلي اسم اعتبار به هم متحرك و محرك بودن چيز دو كه دهد مي و قوه جنبه همان كه است ديگري جهت اعتبار به آن. باشند داشته اقتضائي چنين اينها كه

بخواهد كه جهت آناز و است بالقوه است متحرك كه جهت آن از متحرك ء شي. باشد فعل هم و باشد بالقوه هم واحد آن در ء شي يك كه است محال و ، است بالفعل باشد محرك . دارد اقتضا مفهوم اينكه نه ،است جهت اين از دوگانگي اين. بالفعل مفهومش گويدكه مي شيخ ،دارد اقتضا چه مفهوم كه است اين سر بر بحث وقت يك پس و [است مصداق به مربوط اين ،دارد خاصي شكل مصداق كه مورد يك در اما. كند نمي فرق

مفهوم صرف واال كرده اقتضا برهان محرك و متحرك مورد در مثال .]ندارد مفهوم به كاري يكي متحرك و محرك كه كند فرض اشياء در كسي كه ندارد مانعي لهذا و. كند نمي اقتضا كند نمي اقتضا محرك مفهوم زيرا. اند گفته هم ها خيلي كه فرضي همان ،است

: پاورقي

هم هنوز بود " يبين "اگر و است بهتر " تبين " بود، آمده " يوجب " اين از قبل چون -1 . بود بهتر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٥

. باشد خودش از غير متحرك كه فانا الذهن، في مفروضهال االضافه و النسبة اللنفس ،المر اثنينيتها تعرف المضافات كذلك و

هي القوه هذه بها نعقل التي القوه تكون أن فاما. بهااالشياء نعقل قوه لنا أن يقينا علما نعلم ،أخري قوه ذلك تعقل أو ،ذاتها تعقل نفسها هي فتكون نفسها، القوه هذه هي القوه هذه

الي الكالم يتسلسل ثم ،القوه هذه بها نعقل قوه و ،بها االشياء نعقل قوه ،قوتان لنا فتكون ء الشي كون نفس أن بان فقد بالفعل، بالنهاية االشياء تعقل قوي فينا فيكون غيرالنهاية،

. آخر ء الشي ذلك ،ء لشي معقوال يكون أن اليوجب معقوال

] اليه مضاف و مضاف [اينكه به كند نمي اقتضا اضافه صرف. هستند چنين نيز ها اضافه مطلق ،نيست مفهوم اين الزمه ،نه: گويد مي ؟ است اثينيت اخوت مفهوم الزمه ياآ ثالم. باشد تا دو

شده نفس مثال وارد. كند مي بيان را ديگري مثال شيخ اينجا از. باشد ديگري جنبه از بايد تعقل را اشياء آن وسيله به كه داريم اي قوه خودمان كه دانيم مي يقين بطور ما گويد مي و

خواهيم مي حاال. كنيم مي تعقل هم را اشياء كننده تعقل همان ما ،حال عين در و. كنيم مي ،كنيم مي تعقل باشد نفس كه را كننده تعقل قوه خود قوه آن با كه اي قوه آن آيا كه ببينيم اگر و. است چيز يك معقول و عاقل پس باشد خودش اگر. ديگر چيز يا است نفس اين خود

،ديگر قوه بوسيله را قوه اين خود ولي كنيم مي درك قوه يك سيلهبو را اشياء ما كه بگوئيم به تسلسل اين و ،كنيم مي درك ما هم را قوه آن خود. كنيم مي ديگر قوه آن به كالم نقل . است غلط مسلما كه شود مي كشيده نهايت بي

هيةالما له توجد ما كل آخربل ء شي عاقل يكون أن العاقل يقتضي ليس أنه بهذاتبين الماهية هذه كانت اذ معقول، فهو لغيره أو له توجد مجرده ماهية كل و ،عاقل فهو المجرده

أن فهمت فقد. التفارقها أو تفارقها مجرده ماهية لكل معقوله أيضا لذاتها و ،عاقلة لذاتها أن اليوجب ،عاقال و معقوال كونه نفس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٦

اعتبار اال االمرين) 1 (يحصل ليس فانه ،اأيض االعتبار في اثنين وال ،ات الذ في اثنين يكون ترتيب في تأخير و تقديم ههنا و ،لها ذاته مجرده ماهية أنه و ،لذاته مجرده ماهية أن

اليوجب معقوال و عاقال كونه أن بان فقد ،بالقسمة واحد ء شي المحصل والغرض ،المعاني . البتة كثره فيه هم معقول ،است عاقل مجردي امر هر. است بلق مطالب همان تكرار همه نيز عبارات اين

. خودش عين يا باشد خودش از جدا ماهيت آن خواهد مي ،مجردي ماهيت هر براي هست ،]باشد تا دو ذات در كه شود نمي موجب معقول هم و است عاقل هم چيزي اينكه نفس[

. باشد تا دو هم اعتبارا كه كنند نمي اقتضا حتي

: پاورقي . است بهتر باشد " يحصل " ولي است " تحصيل " تنم در - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٧

سواه ما به الوجود واجب علم يك اينجا در. اشياء ساير به علم ،شوند مي سوا ما به الوجود واجب علم وارد شيخ اينجا از

معلوم شيخ سخن تا كنيم مي روشن را آن ولي ،نيامده شيخ كالم در كه است اصطالحي . باشد

انفعالي علم و فعلي علم يعني. انفعالي علم. انفعالي علم و فعلي علم: است قسم دو بر علم كه گويند مي اصطالحا

كه است شده سبب معلوم خارجي و عيني وجود يعني. است علم مبدأ معلوم كه علمي منفعل معلوم از عالم كه گويند مي انفعالي را آن جهت اين از و. كند پيدا علم آن به عالم ما اطراف در طبيعت در كه اشيائي به ما علم. خارجي اشياء به انسان علم مانند. ودش مي

ما حس در وجودشان بواسطه و دارند وجود اشياء آن زيرا. است انفعالي علم دارند وجود ما نفس در علمي ،گذارند مي ما سدر كه تأثيري و ما سامعه و المسه در يا ما چشم در و

اشياء به ما كه علمهائي اكثر. است خارجي ء شي از منفعل ما نفس قعوا در. شود مي پيدا ،هستيم معلول هستيم عالم كه ما و است علت معلوم ،است انفعالي علمهاي داريم خارجي

معلول عالميم كه جهت آن از

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٨

. باشيم مي منفعل هستيم عالم كه ما و است فاعل معلوم آن. هستيم يك علم مثل. است معلوم مبدأ علم اينكه از است عبارت كه است ديگري علم فعلي علم

مواردي در. ندارد هم اختراع به اختصاص اين البته. كند مي اختراع آنچه به نسبت مخترع را كاري صورت و كند مي را فكرش اول ،بدهد انجام خواهد مي و نكرده را كاري انسان كه تصويري و طرح اين براساس آنگاه. كند مي سممرت ذهنش در بكند ايجاد خواهد مي بعدا كه علم اين روشن مثال. كند مي ايجاد خارج در را ء شي آن است ريخته خودش ذهن در كه

. كنند مي پياده را ها نقشه و ها طرح آن بعد و كشند مي انسانها كه است هائي نقشه و طرحها در گوئيد مي ،دهيد مي قرار اختيارش در را زميني شما كه مهندس يك يا معمار يك مثال و صورت اين به و باشد داشته اطاق چند كه بسازم مسكوني خانه يك خواهم مي زمين اين بعد و كند مي طرح اي نقشه و ريزد مي طرح يك خودش ذهن در مهندس. باشد صورت آن

كه را ذهن در شده طرح نقشه آن از بعد ،آورد مي كاغذ صفحه روي را شده طرح نقشه شما لهذا و. كند مي پياده را آن خارج عالم در ،است شده مشخص كاغذ صفحه روي نظر در كه را چيزي آن ييعن. سازند مي ماكت خودشان كارهاي براي طراحان كه بينيد مي

به نيز طراح .كنند مي پياده آن امثال و مومها يا مقواها روي ،كنند پياده عين عالمدر دارند معلوم بلكه ،نشده حاصل معلوم از علم اين ولي دارد علم كند ايجاد بعد خواهد مي كه آنچه

نبود طراح علم اين اگر يعني ،است معلوم وجود منشأ علم اين. است شده حاصل علم از دهد مي انجام انسان كه كارهائي مطلق بلكه. بياورد بوجود را ء شي آن خارج در توانست نمي

خوب و است آمده مسافرت از شخص فالن كه كند مي فكر نانسا مثال. است قبيل همين از كشد مي نقشه خودش با آنگاه. است شهر نقطه فالن در اش خانه ،بروم او ديدن به كه است كارهائي آن همه يعني. برسم شخص آن منزل به تا كجا به آنجا از و بروم كجا به اول كه عمل است كرده فكر آنچه براساس و كند مي را فكرش. دهد انجام خواهد مي بعد كه . گويند مي فعلي علم را اين. كند مي

است فعلي علم اشياء به تعالي واجب علم اين معنايش ،باشد چنين اگر. باشد انفعالي علم تواند نمي قطعا اشياء به الوجود واجب علم را اشياء ما كه همانطور ،دارند وجود اشياء چون و باشند داشته وجود اشياء اول كه است

نحوي به را آنها هم الوجود واجب ،كنيم مي احساس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣١٩

به كه شود نمي و است محال الوجود واجب براي دالئلي به اين. كند درك و كند احساس . باشد معلوم از متأخر علمش و باشد داشته انفعالي علم اشياء مقابل در اينجا در ما را عليف علم اين. بود خواهد فعلي علم قهرا اشياء به الوجود واجب علم

،علم وجود واسطه به سپس و دارد وجود علم آن اول كه علمي يعني. بريم مي بكار انفعالي فعلي علم اشياء به الوجود واجب علم چرا كه بشويم وارد بايد بعد. كند مي پيدا وجود معلوم چگونه علم آن كه رديمك صويرت و كرديم بيان را ذاتش به الوجود واجب علم قبال ما. است چگونه كه گوئيم مي و كنيم مي بيان را اشياء به الوجود واجب علم چگونگي اكنون. است . دارد اشياء به علم اشياء از قبل الوجود واجب

سوي ما به الوجود واجب علم بر اني برهان الوجود واجب معل درباب. كنيم ذكر را شيخ حرف بعد و بدهيم توضيحي قبال بايد ما اينجا

] :فرمايد مي قرآن [اشياء به منه تتلوا ما و شأن في تكون ما و ") 1 (" الخبير اللطيف هو و خلق من يعلم اال « "

ربك عن يعزب ما و فيه تفيضون اذ شهودا عليكم كنا اال عمل من تعملون ال و قرآن من " مبين كتاب في اال أكبر ال و ذلك من أصغر ال و السماء في ال و االرض في ذره مثقال من

.)3 (" ”االرض و السموات في السر يعلم الذي أنزله قل و ") 2( وقتي يعني. است اني برهان راه از يكي. شود مي استدالل متعدد راههاي از جهت اين در علت و خالق بودن عالم هاي نشانه و آثار ،كنيم مي نظر او مخلوقات و معلوالت و آثار به كه. است آفريده تدبير و حكمت و علم روي از را اينها ، خالق يعني. بينيم مي را آنها آفريننده و

برخصوصيت نيز گاهي ،كند مي داللت مؤثر وجود براصل كه همانطور ،اثر و مخلوق و معلول مثال. كند مي داللت مؤثر وجود

: پاورقي

14 /. ملك سوره - 1 61 /. يونس سوره - 2 6 /. فرقان سوره - 3

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٠

يك زياد ويراني روي از ما كه اين مثل. كند مي داللت مؤثر قدرت درجه بر اثر خصوصيت يك اثر كه كتابي يا و. است بوده زياد خيلي قدرتش و شده منفجر بمب گوئيم مي شهر نگاه عالم نظام به وقتي هم ما. دهد مي نشان را مؤلف آگاهي و اطالع و علم ،است مؤلف فالسفه كه است راهي اين. بريم مي پي آن آفريننده و خالق علم به ،عالم كتاب از كنيم، مي

درستي راه ،نيست هم غلطي راه ،روند مي راه اين از متكلمين. روند نمي راه اين از هرگز فالسفه منظور كه را اندازه آن كه اين براي ؟چرا. روند نمي راه اين از فالسفه ولي. است عالم است آفريده آنچه به خداوند كه كند مي اثبات فقط برهان اين. كند ينم اثبات ،است غيرمتناهي علم خواهد مي او. است ايناز بيش خواهد مي فيلسوف آنچه كه آن حال و. است پي او بودن عالم به ،بينيم مي را موجودات كه اي دايره همان در ،اني برهان در. كند اثبات در. نيست كافي اين بوده عالم اين به كه فهميم مي ،آفريده را ء شي اين چون مثال. بريم مي . روند نمي راه اين از فالسفه ولي است راهي خود اين كه حال عين

ديگر مطلب يك هست آن حقيقت ولي نيست شيخ كالم در انفعالي و فعلي علم اصطالح به ،انفعالي علم و فعلي معل به شود مي تقسيم علم: گفتيم كه است اين كنم عرض بايد كه

در انفعالي و فعلي علم اصطالح اين كه نيست يادمان. كردم عرض االن كه بياني همين علم كه هست شيخ لماتك در مطلب اصل ولي. نيامده هم ظاهرا و ،باشد آمده شيخ كلمات رديگ و ،است منفعل عالم و است علم مبدأ معلوم كه معلوم از حاصل علم: است دوگونه . است معلوم مبدأ علم كه علمي

المعلوم قبل علم و المعلوم مع علم اين ،است حقيقت يك درباره و نيست اصطالح صرف هم اين كه ،ديگري اصطالح يك

اين به اساسا شيخ شايد بلكه و. آن مطلب اصل نه و آمده شيخ كالم در خودش نه اصطالح قسم دو بر علم گويند مي ديگر تقسيم يك در كه است اين آن و. است نداشته توجه مطلب كه علمي و ،است العلوم مع كه علمي: رساتر شايد تعبير به يا. ذاتي علم و فعلي علم: است . است معلوم بر مقدم

تقسيم آنغير و ذاتي صفات به و شود مي فاتص در كه است تقسيمي همان اين: سؤال ؟كنند مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢١

. دارد فرق اين ،نه: استاد. است معلوم از قبل كه علمي و ،است معلوم عين اعتبار يك به و است معلوم با كه علمي

؟چيست مقصود. بناميم هم ذاتي علم توانيم مي اعتبار يك به را معلوم از قبل علم آن

خود فعل به مجرد علم در اشراق شيخ نظر علم از درجه يك شيخ كه گفتيم. شود مي ناشي حضوري علم درباب اي نظريه يك از اين

،علم اين در كه داشت قبول و داشت قبول است خود ذات به مجرد علم كه را حضوري . است يكي معلوم و علم و عالم افعال به است شخص علم آن و است كرده كشف را ديگري مطلب يك آمده اشراق شيخ خود نزد در ضورح عين ،خودش ،مجرد كه همانطور. باشد مجرد هم فعل اگر خصوصا ،خود مجرد نسبت ،ديگري امر خودش نزد خودش حضور و باشد امري خودش كه اين نه ،است

كه اين نه ،است او نزد در حضور عين فعلش يعني. است جور همين هم خودش فعل به علم كه نيست چنين اين يعني. باشد داشته حضور او پيش ديگري امر يك تبع به فعلش. است او پيش حضور عين فعلش همان بلكه ،باشد صورت يك تبع به خودش فعل به مجرد

: بينيم مي هم خودمان نفس در را امر اين ما كه همانطور حضوري علم ما خود ذات به ما علم ،است حصولي علم ما وجود از بيرون اشياء به ما علم. است حضوري علم گيرد مي صورت ما نفس دايره در كه ما نفساني افعال به ما علم و ،است درد كه نيست جور اين يعني. است حضوري علم ،است ما وجود در كه دردي به ما علم مثال خود از غير آگاهي اين كه كنيم مي پيدا آگاهي يك درد وجود از ما بعد ،دارد وجودي يك كه باشد قفسه اين مانند كه اين نه. دارد حضور ما پيش درد خود همان ،نه. است درد

آن به من علم مناط همان كه دارم آن به آگاهي يك ولي ،است غايب من شپي خودش. است من پيش قفسه صورت يعني ،است قفسه خود از غير آگاهي آن وجود و ،است قفسه

پيش درد از تصويري و نكنم درك را درد خود ،كشم مي درد وقتي كه نيست چنين درد اما عيني وجود ،كنم مي درك را درد عيني وجود همان ،را درد خود بلكه. باشم داشته خود ،موارد جور اين در پس. كنم مي درك را خودم ديدن عيني وجود ،كنم مي درك را لذت ،فعل به علم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٢

حضور فعل از صورتي كه اين نه ،دارد حضور عالم نزد فعل خود يعني. است فعل عين واقع معلوم صورت با كه باشد ناي به نيازي كه نيست غايب اصال فعل خود. باشد داشته . شود علم كه زيرا ،ديگر چيز يك معلوم و است چيز يك علم آن قهرا ،معلوم از قبل علم در ولي و مهندس درباب كه مثالهائي همان مثل. كند مي پيدا وجود معلوم بعد و دارد وجود قبال

. كرديم عرض آن امثال و معمار

ستا خداوند علم از اي مرتبه عالم بسيار حرف اين و. است حضوري علم جهان به تعالي واجب علم كه است گفته اشراق شيخ به تعالي واجب علم ،شود نمي نفي علم ديگر مراتب كه حال عين در البته. است خوبي پروردگار نزد شان عيني وجود به ابد به تا ازل از اشياء تمام يعني. است حضوري علم اشياء انسان علم مثل ،گيرد مي صورت خودش نفس دايره در كه آنچه به انسان علم. دارند حضور

انسان علم ،خودش اراده به انسان علم ،خودش لذت به انسان علمو ،خودش كشيدن درد به علم ،خارجي الصورهاي ذي آن به نه ،صور خود به انسان علم ،خودش ذهني صورت به

اينها به انسان دليل اين به يعني. است ريحضو علمهاي نيز ،خودش علم خود به انسان و باشد داشته آنها وجود از غير علمي كه دليل اين به نه ،حاضرند اينها خود كه دارد علم ذات نزد در آنچنان اهللا ماسوي تمام و عالم. باشند نداشته حضور نفس در آنها خود

نفس پيش نفس افعال كه ،دارد حضور انسان پيش انسان اراده كه دارند حضور پروردگار اين از غير تعبيري چون هم اين. دارند حضور نفس پيش نفس انفعاالت كه ،دارند حضور .]كنيم مي تشبيه چنين [نداريم

و من از اش عيني وجود ،كتاب اين ولي. است معلوم عين و خداوند علم عين عالم بنابراين پيش صورت تبع به هم كتاب اين ،است من پيش آن از صورتي چون و ،است غايب شما بلكه ،نيست حاضر من پيش ديگري صورت تبع به كتاب صورت خود اما. است حاضر من به من علم كه دارد حضور آنچنان پروردگار براي كتاب. است حاضر من پيش صورت عين حاضر ما پيش آن از تصويري و است پنهان ما از اطاق اين. دارد حضور من پيش كتاب اين

هستي تمام به و ،خودش وجود تمام به ،خودش باطن و ظاهر تمام به اطاق تمام ولي. است براي خودش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٣

عالم و ،شود مي پروردگار علم مراتب هستي عالم تمام كه است اين. دارد حضور پروردگار همين هم درست مطلب كه ،است علماز اي مرتبه خودش اين الاقل يا. گردد مي معلوم عين پروردگار علم عين معلوم يعني ،است پروردگار معلوم حضوري علم به ،عالم تمام. تاس

. است پروردگار كتاب ،است پروردگار علم كتاب ،است پروردگار علم دفتر عالم خود. است . است درستي سخن كه ،اند گفته اشراق شيخ امثال كه است سخني هم اين

چگونه ،آيند مي بوجود تدريج به و اند نيامده ودبوج هنوز كه معلومهائي مورد در: سؤال ؟شود مي

جا اين در. آيند مي بوجود هم با دو هر معلوم و علم وقت آن. است العلوم مع علم: استاد . است المعلوم مع علم هميشه ،نيست معلوم از قبل علم مسأله ديگر

. است وجود توحد نوع يك پس ،علم عين معلوم و است معلوم عين علم وقتي: -

با غير به عاقل علم حال عين در ولي. آيد نمي بدش وجود وحدت از كه كسي ،باشد: استاد . است اتحاد و وحدت نوع دو اين. دارند فرق يكديگر با خودش ذات به عاقل علم

؟باشد تكثر پروردگار علم در كه آيد نمي الزم آيا: -

؟دارد اشكالي چه ،آيد الزم: استاد . شود مي منجر ذات در تكثر به علم در تكثر :-

. آيد نمي الزم ،نه. است همين خاطر به است نوع دو گفتم اينكه ،نه: استاد اي خدشه آن در هيچ يعني ،است درستي مطلب ذاته حد في] اشراق شيخ [مطلب پس

. نيست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٤

به منحصر اشياء به تعالي حق علم آيا كه است اين سؤال آن و ،هست اينجا در سؤال يك اشياء به تعالي حق علم يا دارد؟ مراتب تعالي واجب علم اساسا آيا و ؟است علم همين از يا ؟هستند پروردگار ذات مكشوف جهت يك از اشياء آيا ،ديگر تعبير به ؟ندارد مراتب ؟هستند پروردگار ذات مكشوف مختلف جهات

پروردگار علم داشتن مراتب حكما اين. هست شيخ از متأخران كلمات در نباشد هم شيخ لماتك در اگر مطلب اين پروردگار براي متعدد مناطهاي به اشياء و. دارد مراتب اشياء به تعالي حق علم كه گويند مي

] :فرمايد مي سبزواري حاجي مرحوم. [است مناطها از يكي] ،شد گفته كه [اين. مكشوفند علمه يباين مراتب فذا له مرات االشياء يكشف اذ

) 1 (يرتضي كون سجل قدر و قضا لوح قلم و عناية اينكه مسأله. بينيد مي هم مذهبي و اسالمي تعبيرات در شما كه است مطلبي همان اين

] :است خداوند علم مراتب همان [،هست محفوظي لوح و الواحي ) 2 (" ”محفوظ لوح في مجيد قرآن هو بل « " ) 3 (" ”الكتاب ام عنده و يثبت و يشاء ما اهللا يمحوا « " ) 4 (" ”حكيم لعلي لدينا الكتاب ام في وانه « " .)5 (" ”هو اال يعلمها ال الغيب مفاتح عنده و « "

همه است؟ ثبت آن در چيز همه كه چيست؟ محفوظ لوح: كه است مطرح سؤال اين قهرا نشان آيات اين امثال. دارد علمي وجود محفوظ لوح در است، ثبت محفوظ لوح در چيز . دارد مراتب علم كه دهند مي ترديد و شك جاي است، درستي حرفت است، گفته اشراق شيخ آنچه كه اين در

: پاورقي .]الثانية الفريده الثالث، المقصد منظومه، شرح [- 1 22. و 21 / بروج سوره - 2 39. /رعد سوره - 3 4. /زخرف سوره - 4 59. /انعام سوره - 5

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٥

. معلوم و است علم ،است پروردگار علم العيني بوجوده عالم. نيست

اشياء به پروردگار معلوم از قبل علم علم هم وجودشان از قبل اشياء به تعالي حق آيا كه ماند مي باقي شما براي سؤال اين ولي ولي ،است ذات عين ذات به ذات علم پس ،باشد اين به منحصر تعالي واجب علم اگر ؟دارد. ذات عين نه است اشياء عين اشياء به ذات علم ،نيست ذات عين قهرا ،اشياء به ذات علم قبل االشياء يعلم تعالي حق آيا. است مهمتر كه است معلوم از قبل علم ديگر مسأله پس

مناط اگر ؟ندارد يا دارد ودوج معلوم از قبل علم آيا ؟االزل من االشياء يعلم هل ؟وجودها مناط آنها عيني وجود يعني ،است گفته اشراق شيخ كه باشد حدي همان اشياء انكشاف فقط بلكه. نداريم معلوم از قبل علم ما صورت اين در ،است انكشاف عين بلكه و انكشاف

كرديم عرض. بكند را ديگر مراتب انكار خواهد نمي هم اشراق شيخ. داريم معلوم عين علم به عالم كه است اين خداوند علم مراتب از يكي. است علم از اي مرتبه يك خودش اين كه

. بوعلي بيان سراغ برويم حاال. است منكشف پروردگار نزد در خودش عينيت

ماسوا به واجب علم تبيين در بوعلي روش عالم ه ك است نكرده هاشار مسأله اين به هرگز و نكرده انتخاب را اشراق شيخ بيان بوعلي

،است معلوم از قبل علم كه رفته ديگري علم سراغ او. است پروردگار علم هم العيني بوجوده ؟چيست آن. است معلوم از قبل و معلوم از غير كه علمي

تامه علت تعالي واجب. است عالم تامه علت تعالي واجب كه است شده وارد راه اين از تا ،دوم صادر تامه علت اول صادر و. است اول صادر تامه علت ،ديگر تعبير به و ،اشياء) 1. (است معلول به علم علت ،علت به علم كه دانيم مي ديگر طرف از. آخر علل به برسيم

تعالي واجب ديگر طرف از و ،اول صادر براي است تامه علت تعالي واجب] :ديگر عبارت به[ به علم علت ،علت به علم كه گفتيم و. ايم كرده ثابت قبال را اين. دارد علم خودش ذات به

. دارد هم اول معلول به علم تعالي واجب پس. است معلول : پاورقي

نكرده بيان صورت آن به شيخ خود داردكه جا درهمين بياني يك] ره[طوسي خواجه-1 . است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٦

اول معلول به علم تعالي واجب كه كرديم ثابت. است دوم معلول براي علت هم اول معلول معلول به تعالي حق علم پس ] ،است معلول به علم علت ،علت به علم [كه گفتيم و ،دارد طور همين. برود جلو كه هم النهايه غير الي امر اين و. است دوم معلول به علم علت اول

به تعالي حق علم. است علمي وجود از ناشي ،هست عالم در عيني وجود آنچه يعني. است عين براي از است علت تعالي حق ذات و ،اول صادر به علم براي از است علت خود اتذ

از است علت اول صادر به علم و ،دوم صادر براي است علت اول صادر خود باز. اول صادر در ،كند مي پيدا علمي نظام يك قهرا هستي پس. غيرالنهاية الي ،دوم صادر به علم براي . عيني نظام مقابل

غير به واجب علم در اشراق شيخ و بوعلي بيان تفاوت هم منافاتي هم با اينها البته. است عيني نظام عين علمي نظام ،اشراق شيخ بيان آن به

كه است اين براي بيان اين. است حصولي علم اين و است حضوري علم آن چون. ندارند اشياء اعيان ميان كه تيبيتر همان به. دارد وجود عيني نظام بر مقدم علمي نظام يك

. دارد وجود علمي" نظام در هم ترتيب همان عين ،هست معلولي و علي رابطه ) 1 (الرباني نظامه من ينشأ الكياني نظامه من الكل و

. شود مي اثبات معلوم با مغاير علم اينجا در زيرا. نيستند يكديگر ضد بيان دو اين كه گفتم داشته وجود ازل در علم كه است ممكن يعني. شود مي اثبات هم معلوم بر دممق علم قهرا و

. وجودها قبل االزل في االشياء يعلم تعالي واجب پس. كند پيدا وجود اليزال در معلوم و باشد . است راه اين از شيخ بيان بيان اين فقط و باشيم ما اگر اما. است شده حل معلوم از قبل علم مسأله شيخ بيان طبق يكديگر با بيان دو اين كه گفتيم البته. شود نمي اثبات معلوم از قبل علم ،اشراق شيخ

و ،است ذاتش عين ،خودش ذات به تعالي حق علم ،اشراق شيخ بيان طبق. ندارد منافات از قبل اشياء به تعالي حق علم اينجا تا قهرا و ،است اشياء عين اشياء به تعالي حق علم

. شود نمي اتاثب اشياء حق علم و ،است ذات عين ذات به تعالي حق علم ،است رفته بوعلي كه راهي از

: پاورقي ].سبزواري مرحوم منظومه [- 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٧

علم يعني. است اشياء از قبل غير به تعالي حق علم ولي ،است آنها ذات غير ،غير به تعالي . شود مي ثابت اشياء از قبل علم كه كرد اثبات توان مي آيا كه است اين آن و ،ماند مي قيبا ديگر مطلب يك وقت آن شود مي آيا. اشراق شيخ نه و كرد اثبات بوعلي نه را اين ؟باشد ذات عين اشياء به تعالي حق بيان آن اين ؟باشد ذات عين حال عين در و باشد اشياء از قبل اشياء به تعالي حق علم كه

تفصيلي كشف عين در اجمالي علم كه اين به راجع ،هآورد صدرالمتألهين كه است خاصي يك تا گفتيم را اينها. است خارج عجالتا بحثها اين حدود از ديگر آن .]هست پروردگاردر[

. باشيم كرده روشن را علم تاريخچه مسأله خورده

اشياء به واجب ارتسامي علم به تعالي حق علم ،بوعلي رنظ از كه شد معلوم قبال. آيد مي جلو خودش بيان روي بوعلي علم بوي چون ،برد نمي بكار را حصولي كلمه البته. است حصولي علم نظير چيزي اشياء

علم ،نيست انفعالي علم تعالي حق علم كه گويد مي بوعلي كه گفتيم و. دهد مي انفعالي تعبير يارتسام علم را اشياء به تعالي حق علم بوعلي. انفعالي علم مقابل در ،است فعلي تعالي حق ذات به تعالي حق علم كه است اين است كرده اثبات بوعلي كه آنچه پس. كند مي مقدم و است ارتسامي علم غير به تعالي حق علم و. نيست هم ارتسامي و است حضوري علم روي بوعلي پس. است تعالي حق ذات با مغاير و نيست تعالي حق ذات عين و ،است معلوم بر

. شده وارد هم معلول و علت راه از كه ديديم و ،آيد مي جلو انبي اين

؟نباشد انفعال و باشد مرتسمه صور كه كرد جمع را امر دو اين توان مي چطور: سؤال ،گيرد مي قرار انفعالي مقابل در كه فعلي علم كه گفتيم. است علت ،علم آن چون: استاد از قبل كه ،خودش مخترع امر آن به مخترع نفر يك علم مانند. هست هم ارتسامي علم

اين نه. كند مي ابداع را آن دارد كه اي خالقه و متخيله قوه با مخترع و است مخترع وجود در آنچه. سازد مي را خود اختراع آن روي از بعد و بيند مي خارج در را ء شي يك كه بال ،ابتداء ابتداءه و ،انشاء الخلق أنشا « " كه است آمده البالغه نهج

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٨

چيز همه تعالي حق. است انفعالي علم نفي همين) 1 (" ”استفادها تجربة ال و ،أجالها روية را اشياء اي نقشه يك روي از يا مثالي يك روي از كه اين بدون ،است مبدع و داند مي را

لمع مقابل در ارتسام اين. نيست بودن انفعالي ارتسامي علم الزمه يعني. باشد گرفته اصطالحات بعدها چون. باشد ،نياورده هم شيخ خود شايد را ارتسام كلمه. است حضوري اصطالح اين از مقصود. باشد روشن اينكه براي اند برده بكار را اصطالح اين ،آمده ديگري

معل را اسمش خواهيد مي حاال ،باشد صوري علم ،باشد صور تبع به علم كه است اين ،است صورتها سلسله يك تبع به كه است علمي منظور ، ارتسامي علم يا بگذاريد حصولي

گرفته آنها از معلوم كه صورتهائي بلكه ،باشند شده گرفته معلوم از كه صورتهائي نه ولي . اند گذاشته كنار و اند كرده رد كلي به را بوعلي بيان اين البته. دان شده

بايد كه حالي در ،باشد معلول بر قدمم و باشد علت ،علم اين كه شود مي چگونه: سؤال ؟باشند داشته معيت است قديم به حادث ربط مسأله ،دارد تقدم معلول بر چگونه علت خود كه اين مسأله: استاد

تامه علت وقتي كه بود اين مسأله. ندارد كار علم به آن و كرديم حل را اين قبال ما كه . باشد آن مقارن بايد معلول ،باشد

. گويم مي را تقدم اين ،گويم نمي را ربط من: -

معيت اشكال ، اشكال اين. تأخر و تقدم اشكال طرح همان يعني. همان يعني ربط: استاد عيني وجود درباب. است شده حل خودش جاي در اشكال اين. است معلول با تامه علت اما. اليزال در لولهامع و باشند ازل در بايد علتها باالخره كه هست اشكال اين معلول و علت امر يك معلول خود مثل معلول به علم چون. شود نمي پيدا اشكال اين معلوم و علم در

. شود نمي پيدا اشكال اين لهذا و ،شود پيدا زمان در بخواهد كه نيست مادي

: پاورقي . اول خطبه البالغه، نهج - 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٢٩

را بوعلي نظر اين كه ،شده وارد راه ينا از] اشياء به تعالي واجب علم مورد در [بوعلي پس . اند كرده رد زيادي هاي جنبه از

زماني جزئيات به تعالي واجب علم و تاخت منشأ بعدها خاص مسأله اين كه كرده طرح را خاصي مسأله يك بوعلي اين از بعد

كفيرت نظر اين خاطر به اينجا در را بوعلي بعضيها حتي و. است شده او به زيادي تازهاي جزئيات به علم ،است جزئيات به علم مسأله آن و. است غزالي آنها جمله از كه ،اند كرده . زماني

اشكال طرح ،انفعالي علم خواه و باشد فعلي علم خواه ،زماني متغير امور به علم كه است اين اشكال علم آن كه معنا اين به. نباشد متغير تواند نمي ،است متغير معلوم آن تبع به ناخواه خواه

ما علم االن. آيد مي فردا زيد كه داريم علم ما مثال. دهد مي ديگري علم به را جايش فردا. است صورت و شكل اين به علم اين. آيد مي فردا زيد كه است اين به ما علم ؟چيست است ينا به ما علم يا ؟آيد مي فردا زيد كه است اين به ما علم هم باز آيا ،زيد آمدن مقارن

خواهد زيد كه است اين ما علم آيا ،بعد روز ؟است آمدن حال در االن و آيد مي دارد زيد كه اين به ما علم كه است معلوم ؟آمد زيد كه است اين به ما علم يا ؟آيد مي دارد زيد يا و آمد . شود مي متغير معلوم تبع به علم يعني. آمد زيد كه است

كه االن. شود وارد قطار با هشت ساعت فردا شخص فالن كه است قرار مثال: ديگر جنبه از يك. شود مي وارد قطار با ديگر ساعت شانزده زيد كه دارم علم من ،است ظهر از بعد چهار

من علم بعد دقيقه يك. شود مي وارد ديگر ساعت پانزده او كه است اين من علم بعد ساعت متغير معلوم تبع به دائما علم اين. شود مي وارد او ساعت پانزده به مانده دقيقه يك كه است . است ؟شود مي فرض معلوم از قبل علم چگونه الوجود واجب ذات در كه است اين اشكال وقت آن

در يعني ،الوجود واجب غير در. باشد تغيرات محل تواند نمي الوجود واجب كه آن حال متبدل و متغير جزئي امور به راجع دائما ما علم كه ندارد مانعي. ندارد مانعي ممكن موجود امور به راجع. نيست چنين كلي امور به راجع البته. شود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٠

جور يك همه من فرداي پس و من فرداي و من امروز علم ،است گرم آتش مثل ،كلي زمان فالن در فقط كه نيست زمان گرو در ،پنج و بيست شود مي پنج ضربدر پنج. است

تغيير مورد اين در من علم لهذا و ،شود مي پنج و بيست مطلق طور به ،ودش مي پنج بيست را اين. كند تغيير بايد زمانيات تبع به ناخواه خواه زمانيات و جزئيات به علم ولي. كند نمي

؟كرد حل شود مي چگونه] الوجود واجب در [

اشكال اين به پاسخ در بوعلي بيان اين تعبيرش سوء. است شده تعبير سوء سخن اين كه است گفته سخني اينجا در بوعلي جزئيات به علم و دارد كليات به علم تعالي واجب است گفته بوعلي كه اند گفته كه است بوعلي. است بوعلي حرف صريح برخالف چون ،است عجيب خيلي اشتباهي چنين و. ندارد . جزئي نحو به نه ،است كلي نحو به جزئيات به حتي اشياء به تعالي حق علم كه است معتقد

آلي نحو به جزئي به علم و ،جزئي نحو به جزئيات به علم يكي: است دوگونه جزئيات به علم كه گويد مي بوعلي كه مثالهائي همين مثل جزئي نحو به جزئيات به علم. كلي نحو به جزئيات به علم ديگري معلول و علت مبادي روي از كه علمي ليو. است انفعالي علمهاي مورد در غلبا كه ،گفتيم مثال. است فرد در منحصر كلي اين البته. كلي نحو به است جزئيات به علم ،شود پيدا

؟چطور چه در خسوف اينكه به منجم علم گويد مي. زند مي مثال كسوفها و خسوف به بوعلي خود

روي از علم آن عنيي. است كلي نحو به علم ،اي دقيقه چه در و گيرد مي صورت ساعت فالن از مثال و ،شود فاصله خورشيد و ماه ميان زمين هرگاه كه ،است كلي ضابطه و قاعده

همين به و. دهد مي روي خسوف ،دورباشد آنقدر ديگر جاي از و باشد دور اينقدر جا . دارد علم هم جزئي خسوف دارد علم مورد اين در ،است حسابگر و كننده محاسبه كه شخصي: كنم ذكر ديگري مثال در كيلومتر هشتاد سرعت با مشهد طرف به تهران از دوازده ساعت در قطاري مثال كه

كه ندارد ضرورتي هيچ ،]برسد گرمسار به بعد مدتي در قطار اگر. [كند مي حركت ساعت ضابطه و قاعده تحت او. ببيند گرمسار در ساعت آن در را قطار شخص اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣١

هيچ كه نيست دقيق آنقدر بشر علم البته. است ايستاده گرمسار در قطار كه دارد علم االن اما. باشد داشته تخلف دقيقه ده يا دقيقه دو ،دقيقه يك است ممكن. باشد نداشته تخلفي

كننده كند كه عللي جميع كه باشيم داشته احاطه علل به آنقدر ما كه كنيم فرض اگر اينها همه به ما اگر. ديگر عوامل و باد حركت قبيل از ،بشناسيم را است كننده تند و است. ندارد تخلف هم ثانيه ميليونيم يك بلكه ،ندارد تخلف ثانيه يك تنها نه ،باشيم داشته علم و قاعده روي كه كس آن و ،جزئي نحو به دارد جزئي به علم است قطار توي كه كسي آن

. كلي طريق از دارد جزئي به علم ،ندك مي كشف را اين محاسبه روي از و كلي ضابطه

است آلي نحو به جزئيات به تعالي حق علم. است كلي نحو به جزئيات به حتي اشياء همه به تعالي حق علم كه است اين بوعلي سخن

آيات جور همين به هم شيخ " ”االرض و السموات في ذره مثقال علمه عن يعزب ال « " نحو به اشياء به خداوند علم كه نيست اين آياتي چنين عنايم كه گويد مي و ،كند مي تكيه به اليق اين ،است متغير معلوم آن خود مانند كه زماني و جزئي علم. است زماني و جزئي از كه كامل عالم موجود ولي. شود مي پيدا عالم موجود نقص از اين. نيست پروردگار ذات دقايق تمام به علم او ،است كلي وجه به قهرا و كند مي پيدا معلول به علم علت به علم روي

و داشته لغزش جاي مسأله اين چون. دارد علم كلي نحو به را همه ولي ،دارد ذرات و يكي تقريبا و داده بسط خيلي شيخ را مطلب همين ،شود واقع توهم مورد كه بوده ممكن

صورتي در. است آورده مختلف عبارتهاي به و ،كرده بحث قضيه اين روي الاقل صفحه دو . كردم عرض كه بود همين مطلب كه

. شود نمي وارد باشد فعلي علم كه قسمش اين به قاعده اشكال اين: سؤال ؟قسم كدام: استاد

فعلي كه مرتسمه صور هم يكي ،معلوم تبع به يكي است قسم دو علم: -

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٢

. باشد به جزئي علم. است كلي نحو به يشههم حق ذات در علم كه بگويد خواهد مي شيخ: استاد . دارد انفعالي حالت و است جزئي نحو به كه است جزئي

متن توضيح و شرح ،يعقل بما متقومه اما فذاته واال ،االشياء من االشياء يعقل الوجود واجب يكون أن يجوز وليس وهذا ،جهة كل من الوجود واجبة تكون فال ،تعقل أن لها عارضه واما ،باالشياء تقومها فيكون عن بل ذاته عن اليلزم حال له يكون و ،بحال هو يكن لم خارج من أمور لوال يكون و. محال وجود كل مبدأ والنه ،أشبهه ما و هذا تبطل. السالفه واالصول ،تأثير فيه لغيره فيكون غيره

الكائنة داتوالموجو ،بأعيانها التامة للموجودات مبدأ وهو له مبدأ ماهو ذاته من فيعقل . بأشخاصها ذلك بتوسط و أوال بأنواعها الفاسده

كه. باشد انفعالي علم يعني ،باشد اشياء ناحيه از اشياء به الوجود واجب علم كه ندارد معني

آيد مي الزم كه ،آمده اشياء ناحيه از كه است معقولي اين به متقوم ذاتش يا صورت اين در علم اين به متقوم ذاتش ،نه بگوئيم كه است اين حداقل يا. باشد اشياء معلول ذاتش اصال

. باشد تغيير محل الوجود واجب كه آيد مي الزم هم باز. است عارض اين به علم يعني ،نيست . نيست انفعالي تعالي واجب علم بنابراين نمتأخري از اصطالح اين. است نيامده شيخ كلمات در فعلي و انفعالي علم اصطالح گفتيم بر مقدم و است فعلي علمش ،تعالي واجب چگونه كه كند ثابت خواهد مي شيخ. است موجودات همه تامه علت و است وجودات همه مبدأ الوجود واجب ذات چون. است معلوم علمش پس. است تامه علت ذاتش تمام به و ،كند مي تعقل ذاتش تمام به را ذاتش او. است

. تاس علت به علم عين ذاتش به

شيخ نظر ادامه در خواجه بيان ،بوعلي سخن طريق همين از يعني. دارد خوبي خيلي بيان يك خواجه كه است جا همين : گويد مي. كند مي ثابت را اشراق شيخ سخن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٣

گوئيد مي هم ديگر طرف از و ،است اشياء براي از علت تعالي حق ذات كه گوئيد مي شما به علم تعالي واجب چون گوئيد مي يعني ،معلول به علم براي از است علت ،علت به علم را علم اين شما ولي. است معلول به او علم براي از علت ذاتش به او علم ،دارد خودش ذات نتيجه كه كنم مي ثابت برهان همين به من: گويد مي خواجه. گيريد مي معلوالت خود از غير موجودات، براي از است علت ذاتش تعالي حق كه است اين آن و ،شود ديگر چيز بايد

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// علمش با ذاتش به تعالي حق علم گوئيد مي شما. است معلوليتشان جهت به ،دانم مي: استاد

علم پس. است علم يك ؟علم يك يا ؟است علم دو است علت كه جهت آن از ذاتش به ذات به تعالي حق علم و. است اشياء ذات به تعالي حق علم عين اشياء علت به تعالي حق

. است تعالي حق ذات عين اشياء . نيست معلوليتشان عين كه اشياء ذات آخر: -

به علم: كنيد مي تدرس ديگر چيز دو بعد ،معلول ذات و علت ذات گوئيد مي شما ،آقا: استاد اين به علم و ،ذات آن براي از است علت ، ذات اين: گوئيد مي چنين و ،معلول به علم و علت به علم كه است درست درجائي اين گوئيم مي. ذات آن به علم براي از است علت هم ذات عين ذات به علم اگر. باشد ذات خود از غير ذات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٤

آن براي از است علت ذات بگوئيم چه. شود مي اعتباري اينها فرق صورت اين در ،شد ذات شود مي ثابت مطلب اين البته. ذات آن براي از است علت ذات به علم بگوئيم چه و ،ذات معلول به علم عين هم معلول وجود خود ،هست هم علت به علم عين ذات به علم چون كه معلول خود كه شود مي ثابت يعني .است جهت دو از و حيث دو از قهرا اين يعني. باشد مي مطلب اين حاال. باشد اين ماوراي امري يك اينكه نه ،است تعالي واجب معلوم عين

. است خواجه سخنهاي از و ،هست هم درستي سخن و كرده ذكر مفصل كه اي عليحده عشانانوا بالذات و اوال ،دارند فساد و كون كه كائناتي: كه گويد مي چنين شيخ بنابراين[

هم قبال و. هستند معلوم انواعشان توسط به آنها اشخاص و. است] تعالي حق [معلوم . است غايت بالتبع فرد و ،است نوع طبيعت غايت اينكه به اند گفته

عقال متغيره هي حيث من تغيرها مع المتغيرات لهذه عاقال يكون أن اليجوز آخر وجه من و

أنها منها زمانيا عقال يعقل تاره يكون أن اليجوز فانه ،نهنبي آخر نحو علي بل مشخصا زمانيا لكل فيكون ،موجوده غير معدومة أنها منها زمانيا عقال يعقل تاره و ،غيرمعدومه موجوده

فيكون ،الثانية مع تبقي الصورتين من واحده وال ،حده علي عقلية صوره االمرين من واحد . الذات متغير الوجود واجب كلي وجه به علم و ،باشد زماني تواند نمي تعالي حق علم كه شود مي مطلب ينا وارد حاال تعقل معدوم را آنها زماني و كند تعقل موجود را آنها زماني كه نيست جايز پس. [است انفعالي علمي چنين و است آنها ناحيه از] علم [اينكه يعني اينجا در " منها " لفظ .]كند الزم يعني. معدوم زمان يك در و است موجود زمان يك در ،رشدجو اين علم كه وقتي. است آن كه باشد چنين آن به علمش ،است موجود] متغير آن [كه زمان يك در كه آيد مي

كه شود چنين و ،شود عوض علمش است معدوم] متغير آن [كه زماني در و ،است موجود . است معدوم آن

. هست سه هر كه ،است درست دو هر تنها نه: سؤال زيد مثال كه داريد علم شما كه االن. است غلط وقت آن ،باشد دو هر اگر: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٥

؟باشيد داشته شكل همين به را علم همين توانيد مي هم فردا باز آيا ،آيد مي فردا . است آيد مي همان هم هنوز و ،است درست خود ظرف در اول علم: -

شما را كلي علم اين ؟چطور االن ولي ،است آيد مي كه دانيم مي ،خودش ظرف در: استاد] بينيد مي [،كنيد نگاه خودتان در االن اگر شما. گوئيد مي را آن جزئي طور به] ولي [،داريد

شما كه وقتي ] ؟شود مي چنين ببينيد [بگيريد جزئي ،ايد گرفته كلي آنجا در را زمان كه شما علم نحوه باز آيا ،شد واقع حادثه اينكه از بعد ،شود مي واقع حادثه فالن كه داريد علم

عوض وقت هيچ ،باشد زماني كلي نحو به اگر اما نه ؟است آينده به متوجه علم همان ظهر از بعد پنج ساعت بهمن پانزده روز مثال كه داريد علم كه است چنين آن و. شود نمي كه ،شما ذهن در است كلي و مجرد امر يك اين كه ،شود مي واقع حادثه فالن 1354 سال

گذشته در آن كه آوريد نمي قيدي هيچ آنجا در. ايد كرده خارج زمان از كلي به را خودتان علم. است شكل همين به هم او علم. دارد منجم كه است علمي مثل. آينده در يا است ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// منجم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٦

الوجود واجب با معقوالت نسبت :هفتم فصل

الوجود واجب با معقوالت نسبت

علم نسبت معني به واقع در كه ،اليه المعقوالت نسبة في: است چنين فصل اين عنوان يجابيةاال صفاته أن ايضاح و] :است اين عنوان ادامه. [است تعالي واجب به تعالي واجب

،شود بيان بايد فصل اين ضمن كه است ديگري مطلب اين ،كثره ذاته في التوجب والسلبية در تكثر مستلزم ،سلبي صفات چه و ايجابي صفات چه ،تعالي واجب صفات كه مطلب اين هم اين از بعد. نيست كثرتي گونه هيچ مستلزم و است ذات عين صفات ، نيست حق ذات

. است او از اعظم وجالل وجمال بهاء ،االعظم البهاء له كه اين به راجع هست ديگري مطالب و هست خود ذات به مبتهج تعالي واجب كه پرداخت خواهد مسأله اين به اينجا در بعد و اينكه و عقلي لذت معني به هم اي اشاره ضمن در و. است خود ذات عاشق تعبير يك به

. داشت خواهد ،است حسي بالذت متفاوت و غايرمت و است لذت از نوعي خود عقلي لذت علم كه كرديم ثابت گذشته قسمتهاي در. است واجب به معقوالت نسبت در اول قسمت

يكي معقول و عاقل و عقل آنجا در كه است علمي ،است ذات عين خود ذات به تعالي حق ذات معلول آنها بلكه ،نيست ذات عين ديگر اشياء به تعالي حق علم كه گفتيم ولي. است

حق علم معلول ديگر اشياء به تعالي حق علم يعني ،هستند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٧

علم ،است اشياء همه براي از علت تعالي حق ذات كه همانطور. است خود ذات به تعالي گفتيم قبال را مطلب بيان. است اشياء ساير به علم براي از علت هم خود ذات به تعالي حق

. گذشتيم و كرديم اشاره بود ديگران و اشراق شيخ از كه هم را ديگري نظريات و

: بحث هاي زمينه

؟است تفكر طريق از تعالي حق علم آيا - ١ حق علم كه گفتيم ما. بيايد بوجود توهمي نوع يك كه است ممكن گذشته حرفهاي از

براي زا است علت اول معلول به علم و ،اول معلول به علم براي از است علت ذات به تعالي كند فكر چنين كسي است ممكن اينجا در. غيرالنهايه الي جور همين و ،دوم معلول به علم نفس براي علم كه همانطور. شود مي پيدا نفس براي كه است چيزي آن نظير اين شايد كه چنين هم پروردگار علم [،است زماني و تدريجي طور به و ،شود مي پيدا تفكر طريق از

ابتدا در واقع در و ،آورد مي بدست را معلول به علم علت به علم از ،تفكر با فسن .]باشد مي را نتيجه آن باز بعد و. كند مي تحصيل را نتيجه وسطي حد يك طريق از و است بالقوه عالم نتيجه آن و ،آورد مي بدست ديگري نتيجه و ،دهد مي قرار حدوسط ،است آورده بدست كه .گردي نتيجه براي هم را غلط الجهات جميع من كامل ذات ،الوجود واجب ذات مورد در معنا اين كه ندارد شك

بخواهد و باشد بالقوه ،باشد متغير موجود آن كه است صادق موجودي مورد در فقط. است في " گويد مي كه اينجا در. ندارد معني مطلب اين تعالي حق ذات مورد در. شود بالفعل

. است مطلب جهت يك اين. است جهت اين بيان مقام در ،". ..اليه نسبةالمعقوالت

؟اوست در حال صورتهاي تبع به اشياء به تعالي حق علم آيا - ٢ نظريه به معروف كه] تعالي واجب [علم درباب شيخ نظريه اين كه است اين ديگر جهت حصولي علم كلمه حاال. شود مي تعبير هم حصولي علم به آن از احيانا ،است مرتسمه صور . است شكلي چه به كنم مي عرض حاال كه اي عليحده مطلب ،نباشد يا باشد صادق اينجا در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٨

آن ،است حاصله صورت نحو به و ارتسامي نحو به ء شي يك به عالم علم كه مواردي در قابل محل يك منزله به عالم آن يعني. است حلولي قيام عالم به قيامش ،حاصله صورت او در كه باشيم كرده قبول قبال بايد يعني. است پذيرفته را آن كه صورتي آن رايب است يعني ،اشياء ساير به ما علم. است چنين ما حصولي علمهاي همه. هست پذيرندگي حالت

يك يعني. هستند حلولي ،حصولي علمهاي همه و. است حصولي علم ،خودمان غير به صورتها اين محل حتي اگر. هستند ما در منطبع ينحو به كه هستند صورتهائي سلسله

نسبت پس. است مغز ماده در منطبع كه است صورتي باالخره هم باز بدانيم مغز و ماده را . است مقبول به قابل نسبت ،علميه صور اين به عالم يك تبع به اشياء ساير به تعالي حق علم كه زد حرفي چنين شود مي تعالي حق مورد در آيا در. باشد چنين تواند نمي ؟است تعالي واجب در حال صورتها اين كه ،است صورتها سلهسل

ضمن در شيخ البته اينجا در. بدهد توضيح خواهد مي هم را مطلب اين شيخ اينجا ولي ،است نداده توضيح آنها اطراف در چه اگر كه است زده حرفهائي يك حرفهايش

آن درباره بعدها كه ،آيد برمي كلماتش تفسير در كه هآنچ از است باالتر مطلبي به اي اشاره . اند داده توضيح

است بسيط عقل نحو به اشياء به باري علم نه ،است بسيط عقل نحو به اشياء به باريتعالي عقل: گويد مي شيخ كه است اين مطلب آن در. هستند ريكديگ بر مترتب زماني ترتيب به علوم اين كه ،هست نفس در كه نحوي آن به

در. باشد زماني تأخر و تقدم كه آن بدون ،هست رتبي تأخر و تقدم تعالي واجب علم مراتب توضيح آن به راجع نفس كتاب در كه كند مي اشاره و برده بكار را بسيط عقل كلمه اينجا شيخ بعد و گفته را اين شيخ هم بار اول كه هست خوبي سخن يك هم اين. است داده

نيز مطلب اين. اند كرده دنبال ديگران و مالصدرا هم بعد و كرده تعقيب را نآ اشراق . دارد توضيح به احتياج

تفصيليه صور خالق اجمالي بسيط عقل شده كشف روانشناسي در امروز كه ناآگاهي شعور نظريه با كه اند گفته نفس درباب مطلبي آن. دارند حرفهائي زمينه اين در نيز عرفا. است قريب خيلي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٣٩

الصور خالق االجمالي البسيط العقل ": گويد مي آنجا در شيخ كه است اين مطلب و ،اجمال و بسيط نحو به كه رسد مي تعقل از اي مرتبه به انسان كه گويد مي ". التفصيلية

بسيط علم. شود مي واجد را معقوالتي ،وحدت نحو به و ،باشد كار در كثرتي كه آن بدون اجمال و بساطت و وحدت نحو به و تفصيل و تكثر و تركب بدون كه علمي عنيي اجمالي اجمال و بساطت و وحدت نحو به ،عقل آن مرتبه در كه شود مي عقلي داراي انسان. باشد

آفريننده و خالق اجمال و بساطت و وحدت مرتبه آن بعد و. شود مي واحد را معقوالتي. داند نمي هم و داند مي هم را چيز يك واحد آن در انانس يعني. گردد مي تفصيلي مراتب

از ديگري مرتبه در و ،داند مي را آن ادراكش و شعور از اي مرتبه يك در ؟چه يعني اين اجمال و وحدت و بسيط نحو به را آن: ديگر تعبير به و. داند نمي را آن ادراكش و شعور . داند نمي را آن تركيب و كثرت و تفصيل نحو به و ،داند مي چيزي چنين ناميم مي علمي ملكات ما كه را آنچه: دهند مي توضيح چنين مثال مقام در

به و ،باشد شده او ملكه كه باشد رسيده حدي به فن يك در يا علم يك در كه كسي. است كيفيت و فن آن اصول و قواعد و ضوابط يعني ،باشد رسيده اجتهاد درجه به ما تعبير

بر كه را علم آن به مربوط فرعي مسأله هر ،باشد ملكه حد به او در اصول از فروع استخراج كه باشد نيازي كه آن بدون ،دهد مي را مسأله آن جواب ،ملكه آن حكم به ،بداريد عرضه او

نحو به فقهي ضوابط و قواعد كه فقيهي مثال. باشد داشته سابقه مسأله اين خود با قبال به حاال تا اساسا كه جديد و تازه خيلي مسأله يك اگر ،هست او وجود در اجتهاد و ملكه آن جواب ،باشد داشته تعلم به نيازي كه آن بدون ،شود عرضه او بر ،است نخورده او گوش

او روح در كه اجماليه بسيطه ملكه همان براساس ؟اساس چه بر. گويد مي و داند مي را . هست

جواب ؟دانست نمي يا دانست مي قبال را مساله اين ابجو آيا كه بپرسيم اگر وقت آن عرضه او بر بار اولين براي مسأله اين كه اين براي ،دانست نمي معنا يك به كه دهيم مي حال عين در و. است نخورده گوشش به فرعي و مسأله چنين حال به تا اصال و است شده. دانست مي بسيطه ملكه رتصو به و اجمال صورت به را آن كه اين براي ،دانست مي

صورت آن به پس. د گير مي دربر را اين مشابه مسأله غيرمتناهي و مسأله اين كه اي ملكه . دانست مي را اين همان اينجا در هم عقل از مقصود. است عقل از اي مرتبه يك خودش اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٠

و. هست انسان در كه است مجرد ادراك از اي مرتبه خودش اين پس. است مجرد ادراك اين نه حاال تا و ،است مسأله اين به جاهل كه انسان يك: داريم انسان جور سه ما لهذا

هم كه است كسي آن ديگر يكي. دارد را استنباط و استخراج ملكه آن نه و شنيده را مسأله تفصيل به هم را مسأله اين و ،است شده عرضه او بر مسأله اين هم و دارد را ملكه اين صورت كه آن بدون ،هست او در مسأله اين دانستن ملكه كه است كسي آن سوم. داند مي

خواب او كه هم وقتي در معنا اين به ،باشد شده منعكس او ذهن در مسأله اين تفصيلي در كه اين نه. است مجتهد است خواب كه هم وقتي در] ره [بروجردي آقاي. داند مي ،است كه وقتي در فقط و نيست مجتهد ،است چيز همه از لغاف چون ،است خواب او كه وقتي بيدار كه وقتي يا ،است خواب كه هم وقتي او ،نه. است مجتهد كند مي فكر و است بيدار يعني. است مجتهد هم باز است خنديدن مشغول يا خوردن غذا مشغول كنيم فرض و است . هست او در بسيط صورت به حال هر به ملكه آن غيرمتناهي اگر يعني. باشد داشته تفصيلي صورت غيرمتناهي تواند مي ملكات جور اين

براساس را فروع غيرمتناهي اين ،باشد بخواهد آنها مصداق كه بداريد عرضه شما هم مسأله صد يا تا هزار دو يا تا هزار مثال كه ندارد محدوديتي هيچ و دهد مي جواب ملكات همان نفر يك. شود مترتب او بر فروع متناهي غير است ممكن. شود عرضه تواند مي تا هزار

. بكند حل را نامحدودي مسائل است قادر ،باشد دستش در رياضي ضوابط كه دان رياضي مسأله يكمين و هزار و ،باشد تا هزار بايد اش مسأله صورت بگوئيم كه نيست محدود ديگر

و. باشد غيرمتناهي است كنمم ،آيد درمي ضوابط اين تحت كه مسائلي ،نه. تواند نمي را . دهد مي جواب را غيرمتناهي ملكات همين براساس هم دان رياضي

اين نسبت و اجمالي علم آن به تفصيلي علوم اين نسبت گويند مي كه است جهت اين از حاال كه تفاوتي اندك با ،واحد علم آن به متكثر علوم اين و ،بسيط علم آن به مركب علوم

است شده جمع قلم يك مخزن در كه است جوهري نسبت ،كنم مي عرض هم را تفاوتش يا خودكار يا مداد يك با. شود مي نوشته قلم آن با كه خطوطي تفصيلي صورت به

صورت به نويسيد مي كه مطالبي اين. نويسيد مي مطلب صفحه بيست شما ،خودنويس گلستان " مثال كه كنيد فرض. ايد نوشته اينجا فعال شما كه است عباراتي و كلمات و الفاط

آخر تا " وجل عز را خداي منت " از را " سعدي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤١

يا داشت وجود قبال دارند وجود اينجا االن كه جوهرها و مركبها اين آيا. ايد كرده استنساخ اينها همه ولي. داشت وجود قبال اينها همه ،اند نيامده بوجود عدم از كه اينها ؟نداشت وجود

صورت به نه. داشت وجود خودكار لوله آن در يا خودنويس مخزن آن در وحدت صورت به داخل مركب آن. ..و " سين " ديگري و " ب " ديگري و باشد " الف " يكي كه كثرت

داشت وجود هم وقت آن در اين پس. است تفصيل صورت به نه و دارد شكل نه خودنويس وجود كثرت نحو به و ،داشت دوجو بساطت و جمعي نحو به. نداشت وجود هم و

. نداشت خودش جاي از مركب اينجا در. نيست هم اندك تفاوت آن ،تفاوت اندك با گفتيم كه اين

داخل از [و كند مي مكان نقل مركب همان يعني. كند نمي خلق را دومي و كند مي تنزل وجود آنجا و هشد خالي آنجا ديگر آمد اينجا كه وقتي .]آيد مي كاغذ سطح به خودنويس

مبدأ و خالق مبدأ] بسيط علم [،گوئيم مي] علم مورد در [كه مثالهائي اين در ولي. ندارد كه وقتي ،است مادي چون مال )1(.باالنفاق يزكو والعلم بالنفقة ينقص المال. است آفريننده

ولي. شود مي كم بوده جمع كه جائي آن از ،شود مي كاسته مخزنش از ،شود مي خرج چون. شود نمي كم نشود زياد اگر ،بشود انفاق كه هم مقدار هر كه است اين علم خصوصيت

بيان جهت اين در البته كه است تشبيهي اين. است آفرينندگي و خالقيت نسبت آن نسبت مولوي. شود مي زده حرف همين هم آفرينش و وجود اصل درباب كه اين كما ،كنند مي : گويد مي

همه سر آن بديم پا بي سرو بي همه گوهر يك و بوديم متحد همچوآب صافي و بوديم گره بي آفتاب همچون بوديم گهر يك كنگره هاي سايه چون عدد شد سره نور آن آمد صورت به چون ) 2( فريق اين ميان از فرق رود تا منجنيق از كنند ويران كنگره

در بساطت نحو به متكثر اشياء بودن معقول يعني. گويند مي بسيط عقل را اين حال هر به نحو به. نيست موجود مرتبه آن در هم و است موجود مرتبه آن در هم كه ،اي مرتبه يك

. نيست موجود تفصيل نحو به و ،است موجود وحدت و اجمال و بساطت :پاورقي

.االنفاق يعل زكوي والعلم النفقة تنقصه والمال: عبارت نيا با 147حكمت لح،صا يصبح البالغه، نهج - 1 .]خاور كالله چاپ 16 صفحه ،اول دفتر / مولوي مثنوي[ - 2 و كلمه اين و باشيم ما اگر. است آورده را " البسيط المعني علي عقل " شيخ اينجا در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٢

كسي كه همين يكي: شود داده توضيح بايد مطلب دو اين كه است مطلب دو اينجا در به علم و ،اول معلول به علم براي از است علت ذات به علم گفتيم وقتي كه نكند خيال. است كار در زماني تأخر و تقدم اينجا در ،دوم معلول به علم براي از است علت اول معلول

. نيست چنين ،نه

او ذات به تعالي حق علميه صور صدوري قيام اميارتس علم و حصولي علم به شبيه و حصولي علم نوع از را علم اين اگر كه اين ديگر في " گويد مي شيخ كه آنجا در. هست محلي و حال آنجا در كه نكند خيال كسي ،دانيم مي

تعالي حق به علميه صور قيام كه. كند بيان را مطلب اين خواهد مي " اليه نسبةالمعقوالت . حلولي نه ،است صدوري قيام

نفس به حسيه صور قيام در مالصدرا و شيخ نظر تفاوت حتي كه شده معتقد صدرالمتألهين بعدها كه است اي مسأله حلولي يامق و صدوري قيام انسان نفس درباب شيخ. حلولي نه ،است صدوري قيام هم انسان نفس به علميه صور قيام

شيخ حرفهاي اكثر از. است حلولي قيام انسان نفس به علميه صور قيام كه بوده معتقد تجرد به قائل شيخ كه معنا اين به. هست هم جسم ماده در حلولي قيام حتي كه آيد برمي شيخ ،كنيم تنزل حسيه صور و خياليه صور به كه معقوله صور از ولي ،است معقوله صور از جاي يك مثال. دارند حلول مغز مراكز در صور اين كه گويد مي و نيست تجرد به قائل جا يك. است حسيه معاني حلول مركز ديگر جاي يك و است حسيه صور حلول مركز مغز

،آيد مي چشم ناحيه از كه است صوري مركز

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٣

در كه آنچه جز خياليه و حسيه صور. آيد مي گوش ناحيه از كه است صوري مركز جا يك او. نيست ديگري چيز ،است مغز در كه مادي نقشهاي و صور همين جز و است انسان مغز

،باشد مي هم انسان اصلي جوهر كه انسان عاقله قوه فقط ،انسان مردن با كه است معتقد ،داريم اشياء صور از ما كه اي حافظه اين و وهميه و خياليه و حسيه صور اين. ماند مي باقي

كليه ادراك و مانيم مي باقي ما .]روند مي بين از همه [،داريم جزئيه معاني از كه اي ذاكره يا . ما

و خياليه صور حتي. نيست جور اين هقضي كه كرد ثابت و شد معتقد صدرالمتألهين ولي مغز به اينها كه قيامي. حلولي قيام نه ،است صدوري قيام ،نفس به قيامشان هم حسيه صور

مقدمه آن كه هست مغز در تأثري و تأثير يك. نيست ادراك اصال ،دارند مغزي ماده و مقدمات ،ندشو مي منتقش انسان مغز در و اعصاب در كه صوري آن. است انسان ادراك . انسان ادراك عين نه ،انسانند ادراك شرط ،انسان ادراك خود نه ،هستند انسان ادراك اين دنبال به كه است انسان نفس مخلوق كه است صوري كند مي ادراك انسان كه را آنچه

باريتعالي علم درباب الاقل شيخ ،حال هر به. شوند مي پيدا معدات اين دنبال به و اعدادها . است صدوري قيام ،تعالي واجب به قيامشان ،تعالي واجب معقوله صور كه است قدمعت

است فعلي علم تعالي واجب علم قسم دو بر علم كه گفتيم. داديم توضيح قبال ما كه شود مي مطلبي آن وارد شيخ سپس علم و است علم بر مقدم معلوم كه. است آن انفعالي علم. انفعالي علم و فعلي علم: است

از معموال ما كه علمهائي. است خارجي ء شي يك از متأثر عالم قهرا و ،است معلوم از حاصل . است انفعالي علم ،داريم اشياء صورتي نفس كه است جائي آن فعلي علم. است فعلي علم آن كه داريم علم از ديگري نوع و معلوم ،نقشه اين ساسبرا آنگاه و كند مي طرح را اي نقشه و كند مي خلق خود پيش را

. است جور اين معموال عملي علوم در. كند مي ايجاد را خودش معقول

است فعلي علم از انسان آفرينندگي در چه ،بيافريند نو چيز تواند مي كه است انسان نفس براي كه آفرينندگي مسأله

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٤

انسان صنعتي يكارها و انسان هنري كارهاي معموال. است همين از ،عقل در چه و خيال خلق ندارد وجود كه را زيبائي چيز هنرمند يعني ،است آفرينندگي و خالقيت نوع از

رئاليستي هنر و ادبيات: داريم هنر و ادبيات دونوع ما كه گويند مي ادبيات و هنر در. كند مي را طبيعت كه نقاشي مثل. است خارج در كه است واقعيتهائي آن كننده منعكس فقط كه طور به كه را آنچه يعني. است فعلي علم نقاش اين علم. كند مي رسم هست كه نانچ آن

نقاش چشم كه است جهت اين در ديگران با فرقش. است كرده نقاشي ،است ديده دقيق ترسيم بيند مي آنچه با مطابق كه دارد را هنر اين هم بعد و ،بيند مي را جزئيات ،است دقيق . است بردار عكس نفر يك حالت حالتش. كند مي نقاشي و كند مي وصف هست كه چنان آن را طبيعت هم باز ،كند مي وصف را طبيعت كه شاعري يك زبان از: گويد مي و شود مي معجب آن در انسان كه كند مي توصيف چنان. كند مي

! زند مي حرف دارد] طبيعت[ خودش ذهن عالم در او ،ندارد وجود كه را چيزي يعني. كند مي ابداع را چيزي نفر يك اما خلق را چيز آن و ،باشد داشته وجود بايد هم چيزي ورج اين گويد مي و كند مي فكر كه اي تخييليه استعارات مثل. ندارد وجود چيزي چنين خارج در كه آن حال و ،كند مي

جودو كه را چيزي اغلب شاعران. شاعران اشعار اغلب يا ،گويند مي ادبي علوم در معموال به مشبه آن كه صورتي در كنند مي تشبيه چيزي به را چيزي مثال. كنند مي خلق ندارد . است آن شبيه امر اين ،باشد داشته وجود چيزي چنين اگر گويد مي. ندارد وجود اصال تصعد أو تصوب اذا ق الشقي محمر وكأن ) 1 (جدزبر رماح علي ن نشر ياقوت اعالم گوئي ،آيد مي پائين و رود مي باال ،باد حركت با كه وقتي ،قرمز شقايق گل اين گويد مي

قرار ،اند شده ساخته زبرجد از كه هائي نيزه روي بر كه است قرمز ياقوت از هائي پرچم طبيعت در يعني ،است تخيل ديگر اين. قرمز ياقوت و است سبز زبرجد. باشند داشته پرچمهاي آن و ،باشند ساخته ياقوت از كه پرچمي و باشند ساخته زبرجد زا كه اي نيزه

آن وجود شاعر ولي. نيست ،باشند داده قرار ها نيزه آن روي بر را ياقوتي

: پاورقي ].94 ص تهران، دانشگاه چاپ جرجاني، اسرارالبالغة [-1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٥

خالقيت ولي ،است قيتخال اين. كند مي تشبيه آن به را شقايق بعد و كند مي تخيل را : گويد مي كه آنجا به رسد مي و دارد شعري سعدي. خيال آبنوس چوگان خم در عاج گوي چون تابدار زلف خم در يار پستان

كه عاج از گوئي طبيعت در كه كنيم فرض ما اگر ولي. ندارد وجود عاج گوي طبيعت در آن با بخواهند كه باشد داشته وجود آبنوس از مه چوگاني و ،باشد داشته وجود است سفيد

. است آن به شبيه تابدار زلف خم در يار پستان آن وقت آن ،كنند بازي عاج گوي با چوگان كرده پياده خارج در را آن بخواهد كه اين بدون كند مي خلق را صورت فقط شاعر البته . كند مي پياده خارج در را مانه بعد ،كند مي خلق كه را صورتي آن صنعتكار ولي. باشد از اول را موادش گواينكه. دارد تقدم معلوم بر كه علمي يعني. گوئيم مي فعلي علم را اين

را اوليه مواد. است كرده خلق خودش را تركيبش كه است اين فرض ولي ،گرفته خارج .شود مي معلوم خلق منشأ علم اين اينجا در پس. گيرد مي خارج از شك بدون اينجا و. انفعالي علم نه ،است فعلي علم اشياء به تعالي واجب علم كه بگويد خواهد مي شيخ واجب ذات به معقوالت نسبت كه نكنيم خيال ما كه بگويد را مطلب اين دارد كوشش ديگر

. گويد مي مختلف عبارات به را همين. است حلولي نسبت

صورت با كه وقتي ،صدوري چه و باشد حلولي چه كه حال هر به كند نمي فرق اين: سؤال . شود مي حصولي علمش ،باشد علميه علم اصطالح شيخ. نيست يا هست حصولي بگويد خواهد نمي. شود مي حصولي ،بله: استاد

خواهديم و باشد يحصول خواهد مي ،نداريم كاري ما هم اسم اين به ،نداشته هم را حصولي حلول نحو به حصول اگر. است حلول مسأله باشد واندت ينم كه يزيچ آن يول. نباشد

.است محال است حلول چون باشد، بخواهد شود؟ يم چه صورت نيا در است ذات نيع صفات نكهيا -:

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٦

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

تنم توضيح و شرح ذاته في التوجب والسلبيه االيجابيه صفاته أن ايضاح في و ،اليه المعقوالت نسبة في فصل اللذه حال تفصيل في و ،المتناهي الغير والمجد االرفع والجالل البهاءاالعظم له أن و ،كثره

. العقلية كتاب في عرفته الذي البسيط المعني علي قيل لالول عقل قيل اذا أنه يعلم أن يجب ثم

الذي المعني علي النفس في يكون كما متخالفه مترتبه صور اختالف فيه ليس أنه و ،النفس في بها يتكثر أن غير من واحده دفعه االشياء يعقل لذلك فهو ،النفس كتاب في مضي

بأن أولي هو و ،معقوله صورها عنه تفيض بل) 1. (بصورها ذاته حقيقه في أوتتصور ،جوهره فيعقل ،ء شي كل مبدأ أنه و ،ذاته يعقل والنه ،عقليته عن الفائضه الصور تلك نم عقال يكون . ء شي كل ذاته من است نكرده اشاره هم اين از بيش ديگر و ،كرده اشاره بسيط عقل به شيخ كه است اينجا در باشد مختلفي صور كه نيست چنين تعالي حق ذات در] ،است داده ارجاع نفس كتاب به [و

به. هست نفس در كه چنان ،باشد ديگري بر مقدم يكي و يكديگر متخالف صور آن كه و تقدم يكديگر با صور اين ثانيا و ،است حلولي نسبت نفس در نسبتها اين اوال ،شيخ عقيده پيدا زمانا و تدريجا نفس براي ديگر يكي ،تفكر با بعد و هست صورت يك يعني ،دارند تأخر جمع ء شي يك در واحد آن در كه است اعراضي مثل صور اين كه دنكني خيال. شود مي عاقل اتحاد نوعي بكنيد خيال كه نيست چنين نيز و. نيست جور اين ،اند كرده حلول و شده

در [معقول و عاقل اتحاد شيخ زيرا. است معقول و

: پاورقي صورتها تتكثر أن يرغ من ": هست جمله اين " بصورها " از بعد ها نسخه از بعضي در - 1

.]است زائد و [است غلط جمله اين كه " بصورها ذاته حقيقه في

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٧

اين صورت به متصور نفس، مانند كه نيست چنين نيز و. ندارد قبول] را غير به واجب علم

بلكه. ندارد معني اينجا در حرفها اين ،نه. باشد صورت آن ماده منزله به و شود معقول بيان اينجا در " تفيض " كلمه با كه است صدوري نسبت واجب به معقوالت آن نسبت مرتبه از كه صوري آن از باشد عقل كه اين به است أولي تعالي حق ذات و. است كرده

. كند مي تأييد را " البسيط المعني علي " معني جمله اين. فائضند او عقليت ،كنيم تشبيه انسان به را آن ما كه صورتي در ،بسيط عقل نظريه بنابر كه گفتيم االن باطنش در چيزها اين كه ،دارد وجود ملكه صورت به چيزهائي انسان در كه گوئيم مي

ملكه صورت به انسان در كه اين البته. ندارد ظهور ظاهرش شعور مرتبه در ولي ،دارد وجود. است آن بساطت جنبه از فقط اينجا در تشبيه اين. است اكتسابي امر يك اين ،دارد وجود ،است ذات عين اشياء به تعالي حق علم مرتبه كه كردند سؤال آقايان از يكي هم االن

حق علم و. است ذات عين خود ذات به تعالي حق علم ،شيخ نظر بنابر گفتيم ؟ چيست جا اين را بسيط عقل كلمه اين شيخ كه گفتيم ولي. است ذات غير ديگر اشياء به تعالي اگر داردكه جا اين اي جمله يك شيخ اما. است نكرده تفسير خيلي را آن و شده رد و آورده ذات مرتبه همان بگويد خواهد مي شيخ كه بينيم مي ،كنيم تعقيب خورده يك را جمله اين بسيط علم ،ذات به ذات علم همان ،است اشياء همه بسيط عقل كه اين دليل به تعالي حق تعالي حق علم معنا يك به پس. هست هم اشياء همه به علم نبنابراي. باشد مي اشياء همه مرتبه در تعالي حق چون گويد مي لذا و. است او ذات عين ،بسيط نحو به اشياء همه به

خواهد مي تفصيليه صور اين از عقليت به است أولي اين ،است اشياء همه بسيط عقل ذاتش از شما بگويد خواهد مي. تفصيلي علوم آن از است أولي بودن علم به اجمالي علم آن بگويد به علم از است خلو ذات مرتبه در تعالي حق كه نكنيد استنباط طور اين من حرف

عقلها اين از اكمل بلكه و است عقل نوعي بسيط عقل و است بسيط عقل او چون. معلومات فن در ،ندا رياضي يا مجتهد يك بگوئيد شما كه است اين مثل تشبيه مقام در. است

چنين ،نه[ .است دانسته نمي كند بيان تفصيل به كه آن از قبل را اي مسأله يك ،خودش بيان كه حاال چه و كند بيان كه اين از قبل چه ،داند مي هم باز و دانست مي بلكه .]نيست . دارد وجود و داشته وجود او نفس باطن مرتبه در بسيط نحو به علم اين خود. است كرده

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٨

است اشاره " عقليته عن الصورالفائضة تلك من عقال يكون بأن أولي وهو " جمله ينا پس خودش ذات عاقل تعالي واجب چون. دارد اشياء به علم نحوي به هم ذات مرتبه در كه

تعقل را چيزي هر خودش ذات از پس ،كند مي تعقل را چيزي هر اينكه به دارد علم و است . است خودش ذات چيزي هر به او تعقل مبدأ كه بگويد خواهد مي. كند مي : كند مي اشاره انفعالي و فعلي علم به اينجا از

الفلك عن نحن أخذنا أن عرض كما ،الموجود ء الشي من يؤخذ قد المعقول المعني أن واعلم بل ،الموجود عن مأخوذه غير المعقوله صوره قدتكون و ،المعقوله صورته والحس بالرصد العضائنا محركه المعقوله الصوره تلك تكون ثم ،نخترعها بنائية صوره نعقل أنا ماك ،بالعكس

العقل الي الكل نسبه و. فوجدت عقلناها ولكن ،فعقلناها وجدت تكون فال ،نوجدها أن الي كون كيفية ذاته من يعلم و ،ذاته توجبه ما و ذاته يعقل فانه هذا، هو الوجود الواجب االول العلي ،عنده المعقول النظام علي الموجودات صوره المعقوله صورته فتتبع ،لكلا في الخير و ،الوجود في الخير نظام بكيفية عالم هو بل ،للحار سخان واال ء للمضي الضوء اتباع تابعة أنها . نظاما و خيرا يعقله الذي الترتيب علي الوجود عنها يفيض العالمية هذه بأن وعالم عنه أنه را آن بارصد كه افالك به ما علم مثل] ،شده اخذ خارجي موجود ء شي از معقول هيگا [

گاهي. [است جور همين نيز ديگر اشياء به ما علم .]كنيم مي اخذ آن از صورتي و [بينيم مي است جائي آن دوم شكل و صورت. است مأخوذ معقوله صورت از وجود و] ،است برعكس

اين و ،دارد وجود قبال عين ،اول صورت در پس. خارج در نعي خالق ،هستيم خالق ما كه خلق و انشاء كه را آنچه و ،كنيم مي خلق و كنيم مي انشاء را صورتي دارد وجود كه عيني نسبت. است چنين كند مي مهندس يا و بنا كه كاري. كنيم مي پياده خارج در ايم كرده را آنچه و را خودش ذات او پس. اولي بتنس آن نه ،است قبيل اين از تعالي حق به اشياء كه اين به دارد علم خودش ذات از او و. كند مي تعقل كند مي ايجاب را چيز آن ذاتش كه

و ،باشد بايد نظامي چه و است نظامي چه خير نظام

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٤٩

. است او علمي نظام تابع عيني نظام و. باشد بايد معلولي و علي ترتيب همان از چگونه را علم مسأله فقط ما وقتي. نشويد غافل اراده مسأله از شما ،بيان اين با: ويدگ مي بعد

قدر همين و ،نيست كار در مشيتي ديگر بنابراين پس كه. نكنيد خيال وقت يك ،گفتيم مشيت كه اين بدون ،شود مي پيدا عالم خود به خود ديگر دارد ذاتش به علم تعالي حق كه . باشد داشته معني اراده و

از خورشيد نور تبعيت مثل تعالي حق از عالم تبعيت كه نكنيد خيال چنين ،نه: گويد مي علم هم و دارد خير نظام كيفيت به علم او بلكه. است گرم ء شي براي گرما مثل يا خورشيد

. دارد خود عليت به علم يعني. شود مي پيدا نظام اين كه است او خود عالميت از كه اين به

است ماسوا و خود ذات عاشق يتعال حق الخير نظام فيصير ،كذلك هي حيث من خير و ،نظام كل مبدأ هي التي ذاته عاشق و

واليشتاق ،ألبته منه الينفعل فانه شوق عن ذلك الي اليتحرك لكنة ،بالعرض له معشوقا . غرض الي قصد ازعاج و شوق يجلبه نقص عن الخالية ارادته فهذه. يطلبه وال شيئا

بر د الوجو واجب اراده نحوه مسأله ،است دقيق و لطيف خيلي تصورش كه مسائلي از يكي و موجودات اتم گويد مي. كند مي بحث بهتر بعد ورق يك در شيخ را اين كه ،است عالم فرق عشق و شوق ميان ولي. است عشق مساوي وجود و. است حق ذات موجودات اكمل. گيرند مي اعم را عشق ولي. بدارد دوست ندارد كه را زيچي ء شي يعني شوق. گذارند مي

انسان مثال. دارد انسان كه آنچه داشتن دوست به شود داده اختصاص است ممكن گاهي آن مشتاق ندارد كه را ماشيني كنيد فرض مثال و. است خود عاشق و دارد دوست را خود . كند تهيه را آن خواهد مي و است كه چيزي محبت: داريم محبت نوع دو يا ؟است چيز آن نداشتن ،يچيز محبت الزمه آيا

فعل به قوه از خواهيم مي و كنيم مي طلب را آن و هستيم آن جستجوگر و مشتاق و نداريم . داريم كه چيزي آن محبت و ،برسيم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٠

است عشق مساوي وجود كه را كمال از آنچه موجودي اگر و. است عشق با مساوي اينها عقيده به هستي و وجود موجودي اگر و. دارد كه است چيزي آن عاشق وقت آن ،باشد داشته است ممكن او براي او در چيز آن شوق كه است وقت آن ،باشد نداشته است ممكن برايش را آنچه كه باشد . كند مي حركت او سوي به و شود مي پيدا تعالي واجب كه معتقدند. ندبر مي بكار را دو هر عشق و محبت كلمه تعالي واجب مورد در

و عالم در بزرگ عاشق يعني. محب أكمل و محبوب أكمل وهو محبة أكمل ذاته يحب عبارات. بشود اشتباه كه مشتاق معناي به نه اما. است خدا دو هر عالم در بزرگ معشوق

تعالي حق عشق) 1. (عاشق و معشوق اتم گويد مي شايد ،رفته يادم اكنون اشارات در شيخ كه طور همان. است خودش ذات به محبتش تبع به خودش ماسواي به تعالي حق محبت و

تابعي هم غير به تعالي حق محبت. است خودش ذات به علمش تبع به هم غير به علمش ،خودش ذات به تعالي حق محبت از است

عالم تعالي حق كه كند مي اشاره مطلب اين به شيخ اينجا. آثاره أحب شيئا احب من باب از تبع به و است خودش ذات عاشق و ،است ماسوا به عالم آن تبع به و ،است خودش ذات به با متناسب كه اي اراده اين. است محبت و اراده با مساوي عشق كه. است ماسوا عاشق آن

و كند جلب را او شوقي كه نيست چنين يعني. است نقصي نوع هر از خالي است حق ذات . باشد او در كردن غرضي يك آهنگ و غرضي يك سوي هب قصد و حركتي ؟كند مي درست عشق را اراده: سؤال . دارد معنا يك اينجا در عشق و اراده ،بله: استاد

التي الصور كثره كانت ،كثره و صور عنده للمعقوالت لوكانت أنه واليظن

: پاورقي هواالول ء بشي مبتهج أجل :فرمايد مي اشارات هيجدهم فصل هشتم، نمط در شيخ [- 1

و. والعدم االمكان طبيعة عن بري هو الذي كماال، االشياء الشد ادراكا اشداالشياء النه بذاته، واالول. ..ما ذات حضره بتصور هواالبتهاج الحقيقي والعشق. عنه له شاغل وال. همامنبعاالشر

هو بل غيره، من يعشقال ليس ولكنه. يعشق أولم غيره من عشق ذاته، من لذاته عاشق ].غيره كثيره، أشياء من و ذاته من لذاته معشوق

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥١

ما كل يعقل منها و ،ذاته لذاته عقله الن ؟ذاته بعد تكون هي و كيف و ،لذاته أجزاء يعقلها أن علي. لذاته عقله معلول ذاته بعد ما فعقله ،ذاته مابعد عقلة علة لذاته فعقله ،بعده

،الالنفسانية العقليه المعقوالت نحو علي معقوله هي انما ذاته بعد له يالت والصور المعقوالت ،بعض قبل بعضها الترتيب علي اضافات بل ،الفيه عنه يكون الذي المبدأ اضافه اليها له انما و . المعقوالت في انتقال هناك يكون فال ،الزمان في تتأخر وال التتقدم معا كانت أن و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٢

موجودات ينيع ونظام يعلم نظام يارتسام هينظر به معروف كه دارد يا هينظر خيش ميگفت. بود يبار علم مسأله در بحث ارتسامي علم ذات به ذات علم كه است نيا يتعال يبار علم در خيش هينظر خالصه. است

شيخ با كسي جهت اين در. است معقول و عاقل اتحاد آنجا در و است حضوري علم ،نيست مقصود. است ارتسامي علم كه است اين شيخ نظريه غير به واجب علم در ولي. ندارد بحثي

از گفتيم. نيست يكي معلوم و علم يعني. است حصولي علم نظير چيزي ارتسامي علم از تبع به خارجي اشياء به ما علم. داريم خارجي اشياء از ما كه است علمهائي شبيه جهت اين به ما علم كه تفاوت اين با. است ما نزد در اشياء ناي از كه است صورتهائي سلسله يك

. است علم اين منشأ معلوم و است معلوم از متأخر كه علمي يعني ،است انفعالي علم اشياء معلوم منشأ علم آن كه است علمي يعني ،است فعلي علم اشياء به تعالي حق علم ولي علم پيدايش سبب معلوم عيني دوجو گاهي: است جور دو علم كلي بطور كه گفتيم و. است . گردد مي معلوم پيدايش سبب علم وجود گاهي و ،شود مي آمدند كه اشراقيون او از بعد يعني. شده تلقي منسوخ نظريه يك فلسفه در شيخ نظريه اين

نظر كه هم نصير خواجه مثل افرادي حتي و. كردند اتخاذ ديگري نظريه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٣

كه او از بعد حكماي و مالصدرا. اند نكرده قبول را شيخ نظريه مورد اين در ،دارند مشائي حال هر به نظريه اين. اند كرده صحبت ديگري سبك به و اند كرده تر دقيق را نظر. آمدند . كنيم مي ذكر را بحث همان دنباله داريم ما حاال و است منسوخي نظريه يك

واجب به آن قيام نحوه و موجودات علمي نظام

ذات به علمي صور قيام كه است اين ،هست ارتسامي علم نظريه درباره كه سائليم جمله از نحوه چه حق ذات به ارتباطشان نحوه و صور اين وجود نحوه ،است قيامي چگونه حق

؟است ارتباطي نحوه چه و وجودي تهداش يكديگر از مجزا نظام دو كه آيد مي الزم تقريبا حقيقت در ،شيخ قول بنابر: ببينيد

تا گرفته اول صادر از ،است موجودات عيني وجود نظام همان كه عيني نظام يك: باشيم و تقدم نوع يك كه همچنان يعني. است علمي نظام كه ديگر نظام يك و. موجودات آخرين يعني ،علمي نظام آن ميان همتأخر و تقدم همان عين ،هست موجودات اعيان ميان تأخري

به ،يعني. است علمي نظام آن تابع عيني نظام اين بلكه. هست موجودات علمي وجودهاي منظور البته ،است نظامي يك اول مرتبه در خود ،خير نظام به علم ،حكما اين خود تعبير . شود مي پيدا خير نظام ثاني مرتبه در و ،است خير نظام به علم اول پس. نيست زماني اول ،موجود اولين مثال: است شكل اين به نظام اين و. تاس معلولي و علي نظام ،موجودات نظام كه است دوم صادر بعد. است ذاتي به قائم جوهر كه است مجرد عقل كه است اول صادر آن از بعد و. است ديگري شكل به آن ،باشد نفس اگر بعد. است ذاتي به قائم جوهر هم آن به كه ديگر موجودات به رسد مي يدآ مي بعد. جواهرند اينها. ديگر شكل به ،باشد جسم اگر

. هستند مختلف اعراض صورت ؟دارند وجود شكلي چه به معلومه صور اين ،علمي نظام در ولي

علمي نظام درباره شيخ فرضيه سه از يك كدام كه كنند نمي قطعي نظر اظهار هم آخر تا و كند مي ذكر فرضيه سه شيخ جا اين. كني انتخاب بايد را نظري چه كه ببين خودت تو كه گويد يم قدر همين .]است بهتر [اينها

جور آن اگر ،آيد مي الزم اشكال فالن باشد جور اين اگر كه] گويد مي را يك هر اشكال[ صريح نظر اظهار از كه اين مثل ،آيد مي الزم اشكال فالن باشد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٤

. كند مي خودداري

است تعالي حق ذات الزم علمي نظام: اول فرضيه ؟هستند او ذات لواحق و اول ذات لوازم منزله به معقوله صور آيا: گويد مي كه اين يكي. هستند اول ذات لوازم هم معقوله صور اين بگوئيم ،دارند لوازمي ممكنات كه جور همان . هستند اول ذات لواحق و اول ذات اعراض منزله به يعني قبول شما خود ؟چه يعني لواحق كه است هگرفت قرار مداقه مورد بعدها مطلب اين البته از ديگري جور آيا. ندارد معني انفعال معناي به و لحوق معناي به عروض آنجا در كه داريد

بعد و كرده بحث قضيه اين روي بهمنيار كه ؟شود نمي يا شود مي فرض] لحوق و عروض[ . اند پرداخته آن به ديگران هم

همان جا اين در لوازم از ما تصوير و. باشد لوازم منزله به كه گويد مي همينقدر شيخ اجماال معروض نسبت ،موجودات اعيان به تعالي حق ذات نسبت يعني. است اعراض و لواحق كلمه

علم يعني. است عارض و معروض نسبت موجودات به علم به نسبتش ولي. نيست عارض و جور يك ممكنات با جهت اين زا كه ،است تعالي حق ذات عارض موجودات به تعالي حق اينها عروض كه خصوصيت اين با ،است ما ذات عارض ديگر اشياء به ما علم االن. شود مي اين تعالي حق ذات در ولي. است رسيدن فعليت به قوه از و انفعال نوعي با توأم نفس به

اعراض نظام و حق ذات لوازم علمي نظام گويد مي كه فرضيه يك اين. نيست خصوصيت . است حق ذات

است مجرده مفارقه صور قبيل از علمي نظام: دوم فرضيه. است مجرده مفارقه صور وجود قبيل از علمي صور اين وجود كه است اين ديگر فرض يعني. هستند مستقل وجودات يك بلكه. نيست حق ذات اعراض و لوازم اينها وجود يعني از ،اول صادر مثل ،اشياء عيني وجود كه همانطور .هستند اشياء عيني وجود همان نظير

نفس به قائم موجود و ،هستند حق ذات معلول بلكه ،نيستند حق ذات لواحق و عوارض و. غيره في الموجود يعني ،هستند الحق بگوئيم اگر .]باشند مي چنين هم صور آن [،هستند

. شوند مي غيره الفي الموجود ،نباشند لواحق از اگر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٥

: دارد وجود ،نيستند حق ذات اعراض اينها از كدام هيچ كه نظامي دو كأنه واقع در يعني نظام در ولي. هست چيز همه و عرض و جوهر ،عيني نظام در. عيني نظام و علمي نظام . نيستند شيئي عارض يعني. هستند ذات به قائم علميه صور فقط علمي

است مرتسم بالذاتي شاعر ذات در علمي نظام: سوم فرضيه حق ذات در مرتسمه صور اين ولي ،هستند مرتسمه صور اينها كه است اين سوم نظريه

موجود كه ،نفسي يا عقل يعني. هستند نفسي در يا عقل در مرتسمه صور اين بلكه. نيستند علم مناط و ،هستند نفس يا عقل آن در مرتسم صور اين كه دارد وجود ،است بالذاتي شاعر . است مرتسم نفس آن در يا عقل آن در كه است صوري اين اشياء به تعالي حق در كه ازمسائل بعضي با ظاهرش كه كرده بيان جهت اين از الظاهر علي را فرضيه اين

از سخن اسالمي تعبيرات در مثال. است منطبق بهتر است آمده اسالمي و ديني تعبيرات جسم يك محفوظ لوح از مقصود كه دندار شك كسي و. است سماويه كتب و محفوظ لوح

معرفي را آن كتاب يك صورت به و است ثبت لوح آن در كه اند گفته اگر و. نيست مادي كه است حقيقتي يك بلكه. نيست معمولي كتابهاي اين شكل به كه نداريم شك ،اند كرده وجود تواند مي بالذات شاعر حقيقت يك در كه خاصي نحو به ،حقيقت آن در صور اين

. دارد وجود نفس يا عقل يك صورت به حقيقت آن يعني. دارد وجود آنجا در ،باشد داشته هستند اي مالئكه] سماويه كتب [و محفوظ لوح كه است اين ما اعتقاد كه گويد مي شيخ اين و [،زند نمي حرفي چنين شيخ خود البته. هستند بالذات شاعر موجود يك خود كه

را احتمالي چنين كه. اند بوده ديگري كسان البد .]كرده ذكر احتمال يك نعنوا به را نظريه در اشياء صور كه است اين اشياء به تعالي حق علم مناط كه اند داشته را نظر اين و گفته . است مرتسم ذاتي يك

؟كنند مي پيدا ربط باريتعالي ذات به چگونه ،هستند او از منفصل كه وقتي: سؤال علت از وقت هيچ معلول: ببينيد. كنم مي عرض حاال. نيست هم منفصل معنايش ينا: استاد

نزديكتر نفس خود به نفس قواي نسبت از علت به معلول نسبت. نيست منفصل خودش مناط شود مرتسم صورتي نفس قواي از اي قوه در اگر كه همانطور. نيست دورتر كه است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٦

يعني. است جور همين هم آنجا در أولي طريق به ،باشد مي صورت آن به نفس آگاهي فقط را علم مناط ما كه نيست درست حد اين در اينجا در شيخ سخن البته. نيست انفصال كه كنيم فرض ما اگر يعني. نيست وارد حال هر به هم ايراد اين ولي. بدانيم چيزي چنين ،است مرتسم اشياء ههم صور آن در كه است نفسي يا عقل يا حقيقت آن اول صادر

در يعني. است اشكال محل صور اين به تعالي حق علم مناط پس كه نيست اين معنايش مرتسم او در صور آن كه باشند ذاتي آن معقول مرتسمه صور آن كه آيد مي الزم صورت آن

لالول معقوله و ،فيه أنها علي باشند نفس يا عقل آن معقول صور آن كه آيد مي الزم. است . عنه أنها علي ارتباط او با تا باشند ء شي در صور بايد كه نكنيد فكر شما كه است اين شيخ حرف پس حق ذات در صور آن كه گفتيم مي ما اگر و. بگوئيم عاقل ء شي آن به بتوانيم و كنند پيدا

دگفتي مي ] ؟دارد علم او به [تعالي حق چگونه پس كه كرديد نمي سؤال ،دارد وجود تعالي . نيست منفصل او از ديگر ،دارد وجود او در چون كه قهرا و ،است اول ذات معلوم چيز آن كه دارند وجود چيزي در صور اين گوئيم مي وقتي اما

علم اينها مناسبت چه به كه آيد مي پيش سؤال اين ،هستند اول ذات معلوم هم صور خود معقوله و فيه انها بما للعقل معقوله رصو آن كه گويد مي شيخ ؟شوند مي تلقي تعالي واجب رابطه واقعا آنها رابطه و است ديگر ء شي از شيئي كه وقتي يعني. عنه أنها بما تعالي لالول خودش ذات به كه علت آن قهرا ،است علم سنخ از هم معلول آن و است معلولي و علي ،نيست كار در احتجابي ديگر اينجا يعني. شود مي معلول به علمش مناط همين ، است آگاه قابل ديگر هاي جنبه از چه اگر شيخ سخن پس. نيست احتجابي اصال مفارقات عالم در

. نيست مناقشه قابل جهت اين از ولي است مناقشه

. باشد علت به علم مرتبه در بايد معلول به علم: سؤال . هست ،بله: استاد

. است مرتسم مفارق عقل مرتبه در و نيست مرتسم ذات در گويد مي: -

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٧

علم مناط چطور اين پس كه بگوئيد خواهيد مي آيا ؟است جهت چه در سؤالتان: استاد مرتبه در اشياء همه به تعالي حق علم آيد مي الزم كه بگوئيد خواهيد مي يا ؟باشد تواند مي شياءا به تعالي حق علم كه است اين سؤال اين جواب. است ديگري سؤال اين ؟نباشد ذات مسلم آنچه. باشد ند توا نمي تفصيلي علم. تفصيلي علم نه است اجمالي علم ذات مرتبه در است مسلم باز و. دارد اشياء همه به تفصيلي علم تعالي حق كه است اين است ضروري و

به تعالي حق علم كه نداريم دليلي ما ولي ،دارد اشياء همه به علم هم ذات مرتبه در كه تعالي حق علم. است محال چيزي چنين و ،باشد تفصيلي علم ،ذات مرتبه در ،اشياء همه مرتبه در اشياء به تعالي حق تفصيلي علم ولي. است اجمالي علم ذات مرتبه در خود غير به

ذات مرتبه در هم اشياء به تفصيلي علم كه گويد مي مالصدرا بعد البته. است ذات بر زائد جاي از ما بود نشده ثابت مطلب آن اگر. است ثابت ما رايب مطلبي چنين حاال. است

. است ذات مرتبه در اشياء همه به تعالي حق تفصيلي علم بگوئيم كه نداشتيم دليل ديگري . نظريه يك هم اين. بگوئيم نتوانيم اين از غير كه كند نمي ايجاد محذوري اين يعني جا هيچ شيخ كلمات در كه گفتيم ما. دارد بياناتي شقوق همين درباره شيخ اين از پس

. نيست بحثي امر اين در و ،است نيامده حضوري علم و حصولي علم از اسمي

اشياء به تعالي واجب حضوري علم در اشراق شيخ بيان معني شيخ فلسفه در اساسا و ،نيست شيخ كلمات در كه است مسلم هم ديگر مطلب يك آن علمي وجود عين ء شي يك عيني وجود كه ستا اين مطلب آن و ،نيست هم حرف آن

به ذات علم در بلكه ،ذات به ذات علم در تنها نه حضوري علم كه باشد قائل يعني. باشد يعني. شده پيدا بعد به اشراق شيخ زمان از كه است مطلبي اين. هست هم ذات معلوالت

. است حسابي و خوب سخن هم خيلي و كرده تحقيق را مطلب اين كه بوده اشراق شيخ نه كه گويد مي او. است كرده منسوخ را] ارتسامي علم در [شيخ نظريه كه بوده سخن اين هم بايد و است غلط شيخ سخن كه كرده اقامه برهان بلكه ،ندارد ضرورتي شيخ نظريه تنها كرده تقرير وجهي بهترين به را سخن آن خواجه مخصوصا و. باشد] حضوري علم [شكل به ،بكند ايجاد را چه هر ،است مجرد حقيقتي كه اين دليل به تعالي حق ذات اساسا. ستا

هم او علمي وجود او عيني وجود نفس همان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٨

به كه اين نه. دارند حضور پروردگار نزد شان عيني وجود حقايق به اشياء يعني. هست او نزد علمي صورت يك تبع به و هستند پنهان پروردگار ذات از عيني وجود حقايق

مخلوق كه ما در. مخلوق به است خالق قياس اين. است مخلوقات در كه چنان آن ،حاضرند ما نزد الصوري بوجودها و غايبند ما از العيني بوجودها اشياء كه است چنين هستيم. نيست حاضر من پيش كتاب اين عيني وجود آخرش بكنم بخواهم كه كار هر من. حاضرند

كه هم االن. است من قواي از اي قوه در كه است كتاب اين از صورتي بينم مي من كه آنچه كنم مي خيال من ،كنم مي احساس و دهم مي تكان را آن و كنم مي لمس را كتاب دارم من است حاضر من نزد االن كه ملموسي آن يعني. است كتاب اين عيني وجود من ملموس كه

به باز ،كنم مي احساس كه هم نرمي اين. است ضرحا من پيش كه است اي لمسيه صورت `احساسها اين منشأ كه است درست. است حاضر من نزد كه است صورتي آن عقلي دقت خودم اعصاب روي كه است اثري كنم مي درك من كه را چيزي آن اما ،تسا عيني وجود بخواهم كاري هر من يعني. است شده پيدا خودم نفس در كه است اثري ،است شده واقع چون و كنم مي درك را اثر اين من. نيست من اولي مدرك ،آن عيني وجود هرگز بكنم و است آن اين كه گويم مي ،تطابق اين مناط به ،هست ء شي آن و اثر اين ميان تطابق نوعي نفس از غير ،بكنيم بخواهيم ما كه كاري هر واال. بينم مي دارم را] خارجي ء شي [همان

ما نزد العيني بوجودها كه خودمان نفساني حاالت و نفساني قواي از غير و خودمان پنهان ما از العيني بوجودها و ،حاضرند ما نزد الذهني بوجودها همه ديگر اشياء ،حاضرند

. است ذهني وجودات حضور همين عيني وجودات حصول مناط كه معنا اين به. باشند مي نه اما ،بينيم مي را آنها. ببينيم آينه در را اشياء عده يك هميشه كه است اين مثل درست

را آينه در صورت هميشه ما ،است افتاده آينه در آنها تصوير. مستقيم بطور را خودشان ما كه است اين مثل ،است خارج با مطابق درصد صد صورت آن كه اين باب از و ،بينيم مي .بينيم نمي را او خود ما االمر نفس و واقع در اما ،ايم ديده را او خود

تعالي حق ذات در كه شود مي اين هم شيخ ارتسامي صور نظريه. است جور اين انسان در ما نفس به عيني موجودات نسبت نظير حق ذات به عيني موجودات نسبت و ،است چنين سلسله يك تبع به هم او بر يعني. است مكشوف ما بر صورتها سلسله يك تبع به كه است . است مكشوف تهاصور

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٥٩

؟آيد درمي جور تبعيت با چگونه ،باشد فعلي علمش وقتي: سؤال هم فعلي علم. است بالعرض ،نيست لذات با كه است اين اينجا در تبعيت از منظور: استاد خارجي عين آن منشأ خارجي عين آن به شما علم كه هم فعلي علم در. است جور همين علمي صورت شما هم باز يعني. است بالتبع معلوم يعني. تاس بالعرض معلوم هم باز ،است

صورت آن ديدن مناط شما وسيله به علمي صورت ديدن همان و بينيد مي را خودتان خودتان فعل آفريننده و خالق شما. ببينيد را عيني صورت مستقيما كه اين نه ،است عيني

تكلم شما اول. شما عمل و است شما فعل تكلم اين: بكنيد را تكلم تصور االن شما. هستيد منشأ علم اين و. دارد تقدم تكلم بر شما علم پس. كنيد مي تكلم بعد و كنيد مي تصور را

يك: كند مي پيدا خود كالم به علم دو انسان اينجا در البته. علم منشأ كالم نه ،است كالم. كند مي تكلم آن از بعد و دگير مي تكلم به تصميم و كند مي تصور را تكلم اول در كه علمي اين ديگر بار و شنود مي را خودش سخن چون. كند مي پيدا تكلم از بعد كه علمي هم يكي علم آن و شنود نمي را خود كالم آدم كه كنيم مي فرض حاال. آيد مي او ذهن در كالم اين. كرده تصور را خود كالم هم باز. است اول مرحله علم همان و ،ندارد را دوم مرتبه اين ،شود مي پيدا فضا در كه موجي همان يعني ،آن خارجي وجود و كالم عيني وجود آمده نفس در قبال كه صورتي تبع به او يعني. نيست نفس معلوم بالواسطه و مستقيم هرگز علم كه جهت اين در. كند نمي فرق پس. شود مي بالعرض معلوم هم باز و. است نفس معلوم . انفعالي علم يا باشد فعلي باشد ما علم نظير اشياء به تعالي حق علم كه نيست چنين مطلب كه گويد مي اشراق شيخ

حق ذات به اشياء نسبت بلكه. باشد داشته فرق انفعالي و فعلي جنبه از فقط و اشياء به افعال نسبت مانند و ،است كار در كه تفاوتهائي با ،نفس به است نفس قواي نسبت مانند نه. دارند وجود نفس نزد در العيني وجوداتها و بذاتها] افعال و قوا [اين. نفس به است نفس عيني وجود همان ،است نفس مدرك كه لذت مثال. باشند مخفي العيني بوجودها كه اين لذت وجود انسان بعد و دارد عيني وجود يك لذت كه اين نه. باشد مي آن ادراك عين لذت

در خودش علم. است طور همين هم علم خود چنين هم و اراده و درد. كند مي كشف را . است حاضر نفس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٠

اتحاد به نزديكي در شيخ قدم آخرين غير به واجب علم در معقول و عاقل

آنها علمي وجودات عين اشياء عيني وجودات كه نيامده شيخ كلمات در البته مطلب اين

: گفت شيخ به شود مي كه آمده شيخ كالم در مطلب اين به نزديك مطلبي يك ولي. باشد : است اين مطلب آن و ؟نرفتي جلوتر قدم يك چرا رسيدي اينجا تا كه شما عيني وجودات به تعالي حق علم مناط ارتسامي صور سلسله يك كه اين به گويد مي شيخ ؟نه يا هستند حق بالذات معلوم آنها ؟چطور ارتسامي صور آن خود: پرسيم مي. است اشياء وقتي پس. حق ذات عين نه هستند حق ذات معلول اشياء خود مثل هم ارتسامي صور آن

؟نه يا باشند مي حق ذات معلوم آنها خود ،هستند حق ذات معلول آنجا در يعني. هستند للخير عقله نفس آنها ،بله: گويد مي ،دارد توجه نكته اين به شيخ و عاقل كه كرده قبول علمي نظام در يعني. ستا يكي معقول و عاقل كه كنند مي قبول

پيدا حرفهايش البالي از ولي ،برد نمي را معقول و عاقل وحدت اسم البته ،است يكي معقول مبدا للخير عقله كه ناي نه ،هستند للخير عقله نفس] مرتسمه صور آن [گويد مي. است عقله از ديگر نظام يك و ،داريم خير وجود از نظام يك] بيان اين با [پس. الخير وجود نظام اين از كه اي معقوله صور تبع به هستند تعالي حق ذات معقول خير وجود نظام. للخير ولي ،معقولند ،بله ؟نيستند معقول يا معقولند اينها ؟چطور معقوله صورخود ولي. دارد وجود

. نيست چيز دو معقول با عقل اينجا در يعني. است عقليتشان عين معقوليتشان جا اين در را علم و عقل الاقل علمي نظام در كه رسيدي مرحله اين به كه شما گوئيم مي شيخ به

نظام عين ،عيني نظام بگو بيا اول از ؟كني مي فرض چنين و آيي مي اساسا چرا ،بداني يكي . است علمي

الرئيس شيخ و اشراق شيخ نظريه مقايسه شيخ فرضيه در كه همچنان ،نيست شيخ كالم در كه هست نقصي اشراق شيخ فرضيه در از قبل علم اثبات نظريه اين طبق كه است اين اشراق شيخ نظريه نقص. است نقص يك

كه است اين مسأله يك كه آن حال و. شود مي معلوم عين علم چون ،است مشكل معلوم االشياء يعلم فقط نه ،االزل من االشياء يعلم تعالي حق ذات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦١

اگر. است معلوم عين علم ،ندارد معني معلوم بر علم تقدم ،حضوري علم در. وجودها حين نظام از جدا را علمي نظام كه شيخ فرض در ولي. است حادث هم علم است حادث معلوم حادث امور سلسله يك عيني نظام در كه اين با ،است ازلي علمي نظام اين ،داند مي عيني . داريم ضروريات جزء اسالم در الاقل كه معلوم از قبل علم اشكال ،]اشراق شيخ نظريه در [پس ،مقدور اذال قادر ،معلوم اذال عالم كه شده تكيه مطلب اين روي هم احاديث در و ،است . آيد درنمي جور اينها با و ماند مي باقي رطرفب شيخ نظريه نقص هم نظريات آن در ،اند كرده ارائه و اند آمده بعدها كه نظرياتي در

. رسيم مي كجا به ببينيم ،بخوانيم را عبارات حاال. اشراق شيخ نظريه نقص هم و. است شده

متن توضيح و شرح التي كاللوازم االول ذات في موجوده تكون أنها معقوله وجودها حال في النظر لك فبقي) 1 (ضوعهمو ترتيب علي مفارقة كصور غيره وذوات لذاته مفارق وجود لها اويكون ،تلحقه

،الصور هذه االول عقل اذا نفس أو عقل في موجوده هي) 2 (حيث من أو ،الربوبية صقع في ،المعقوله الصور لتلك كالموضوعة النفس أو العقل ذلك فيكون ،كان اينهما في ارتسمت هأن ذاته من االول يعقل و ،عنه أنها علي) 3 (لالول معقولة و ،فيه أنها علي له معقولة وتكون بل ،بالواسطة له مبدأ االول أن منه المعقول ما المعقوالت تلك جملة من فيكون ،لها مبدأ

كذلك و ،ثانيا عنه يفيض فهو بتوسط له مبدأ أنه منه المعقول وما ،أوال عنه وجوده يفيض و قبل بعضها لكن ،واحد ء شي في ارتسامها كان وان ،المعقوالت تلك وجود في الحال يكون . والمسببي السببي الترتيب علي ،بعد بعضها

: پاورقي

" آمده، حاشيه در كه همانطور جهت همين به. مؤنث " موضوعة " و است مذكر " ترتيب " - 1 . ترتيب صفت نه است صور صفت " موضوعه

حاال. است زائد " حيث من " كلمه بودم نوشته حاشيه در كردم مي تدريس را قسمت اين كه قبال - 2 اوهي ": بگوئيم بايد يعني. باشد داشته معني اينجا تواند نمي كلمه اين ديدم كردم فكر چه هر مه

. نيست درست ولي دارد، " حيث من " ظاهرا هم ديگر هاي نسخه در " موجوده . دهد نمي معني و است غلط كه است " االول من " نسخه در - 3

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٢

. است وجودي نحوه چه صور اين معقول جودو كه ماند مي باقي اين در تفكر تو براي حاال ؟ملزوم با است لوازم نسبت و معروض با است عوارض نسبت اول ذات به صور آن. نسبت آيا آن از جدا و حق ذات از جدا دارند وجودي آنها كه اين يا: دوم شق اما .]بود اول شق اين[

و معلومات از جدا هم ،جدا دارند مستقلي وجودهاي يك. حقند غير ذوات كه معلومات ترتيب و نظم يك داراي كه اي مفارقه صور ساير مانند ،است حق ذات كه عالم از جدا هم

يا: سوم شق اما. [هستند ربوبي آستان در موجود كه اي مفارقه صور مانند ،هستند خاصي ناي در ،كند مي تعقل را صور اين تعالي حق كه آنگاه و ،]نفسي يا عقل در موجودند

. دو اين از يكي در. هستند مرتسم اينها كه كند مي تعقل حال اين در ،كند مي تعقل حال ) 1( ...نيست زماني معني به اينجا در " آنگاه " البته

ان نبرأها أن قبل من كتاب في اال أنفسكم في ال و االرض في مصيبة من أصاب ما « " يك در كتابي يك در اينها همه كه دهد مي نشان تعبيرات اين) 2 (" ”يسير اهللا علي ذلك بالحق عليكم ينطق كتابنا هذا « ": كه است آمده نيز قيامت مورد در. هست ديگر جاي

شما را آنچه گويند مي مالئكه كه اين مثل كأنه .)3 (" ”تعملون كنتم ما نستنسخ كنا انا اين. نوشتيم مي ديگر نسخه يك آن روي از يعني ،كرديم مي استنساخ ما داديد مي انجام چنين شما كه بوده مكتوب جائي در اينها قبال كه دهد مي نشان كه اين مثل هم تعبير . بوده تكويني نسخه يك مثال ،نوشتيم مي نسخه همان روي از آنجا ما و كرديد مي

متن توضيح ادامه نفس يا عقل نآ معقول صور آن و ،باشد مي صور آن موضوع مانند نفس يا عقل آن پس معقول و [،گردد برمي ،باشد نفس يا عقل كه ،" أيهما " از يكي به " له " ضمير. باشند مي

،خودش ذات از تعالي حق ذات و .]هستند او از آنها كه جهت آن از هستند اول براي است اوليه صور مبدأ تعالي حق كه اين يعني. كند مي تعقل را آنها براي از خودش مبدئيت

و عليت قهرا ،است آنها براي از تامه علت ذاتش چون و ،كند مي تعقل را خودش ذات و بنظرم "...المعقوالت تلك جملة من فيكون"از. كند مي تعقل را آنها براي از خودش مبدئيت

دنباله [كه است اين وعبارت لفظ ظاهر. است مشوش اي اندازه تا عبارت خود كه آيد مي أوهي ":گفت ازآنجاكه]. هدد مي راتوضيح سوم شق

.]است نشده ضبط استاد مطالب از دقيقه چهار سه حدود [- 1 :پاورقي 29. /جاثيه سوره - 3 22. /حديد سوره - 2

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٣

أوالنفس العقل ذلك فيكون " گفت كه آنجا به رسيد تا " ..أونفس عقل في موجوده لالول معقولة و ،فيه أنها علي له معقولة وتكون " گفت كه رسيد اينجا به و ". ..كالموضوعة

نفسي يا عقل در صور آن كه [دهد مي توضيح را سوم شق همان اينجا تا ،" عنه أنها علي شق دنباله " آخر الي لها مبدأ أنه ذاته من االول ويعقل " يعني ،بعد عبارت ظاهر .]باشند كه گويد مي. است مطلب اول و نيست سوم شق دنباله ديگر اينجا كه صورتي در. است سوم ": گويد مي بعد. [كند مي تعقل را صور اين براي مبدئيتش خودش ذات از تعالي حق ذات

: هست احتمال دو بعد به عبارت اين درباره ". ..المعقوالت تلك جملة من فيكون بعضي مبدأ تعالي حق پس ،هست ترتيب هم صور خود در چون كه است اين احتمال يك همان كه است اين فرض چون. الواسطه مع است ديگر بعضي مبدأ و ،بالواسطه است اينها از

،سوم صادر براي از علت دوم صادر و ،است دوم صادر براي از علت اول صادر مثال كه جور براي از علت دوم صادر به علم و ،است دوم صادر به علم براي از علت هم اول صادر به علم او مبدئيت نظير علميه صور براي تعالي حق مبدئيت قهرا پس. است سوم صادر به علم يك اين. هستند او از الواسطه مع بعضي و بالواسطه بعضي يعني. است عيني وجودات براي

غير كه ام نوشته اينجا چيزي يك هم سابق از. است بعيد اينجا در احتمال اين ولي ،احتمال : كنم مي عرض حاال هك ،بوده مقصود اين از

تعالي حق معقول عيني امور هم: كه گفتيم حصولي علم و حضوري علم به راجع مطلبي وجودات و هستند او معقول بالواسطه ،معقول صور ولي. معقول صور اين هم و هستند علمي وجودات بواسطه عيني وجودات اينكه براي. هستند او معقول الواسطه مع عيني

تلك جملة من فيكون " پس. چيزي واسطه بدون علمي وجودات يول. معقولند علم يك وساطت بدون وجودشان ،علميه صور همان خود يعني " بالواسطة. ..المعقوالت

از تبعيت بدون اينها ولي ،شوند مي فائض علمي وجود يك تبع به عيني وجودات آن. است صور ما كه ندارد اختصاص ديگر اين : ]بگويد خواهد مي هم آخر در[ .شوند مي فائض شيئي

عقلي يا نفسي در را آنها حتي يا بگيريم مفارق وجود منزله به يا بدانيم حق ذات لوازم از را . هست مسببي و سببي نظام يك هم باز ،شويم قائل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٤

)١( اشياء علمي نظام در بحث ادامه ،اشياء به تعالي حق علم و. ددارن وجود هم از متمايز عيني و علمي نظام دو شيخ نظريه در

. است شده ابطال نحو اين به نظريه اين كه گفتيم. شود مي حصولي علم ذات از غير اگر ؟ ذات عين يا است ذات از غير خود ذات به تعالي حق علم آيا: اند گفته ،است عيني نظام مبدأ ذات. ذات به علم و ذات: داريم چيز دو گفت توان مي وقت آن ،باشد

. است علمي نظام مبدأ ذات به علم و به حق ذات علم در جمله از و ،حضوري علم در معلوم و عالم و علم كه گفت شيخ خود اما

اشياء به تعالي حق علم پس. است منطبق عيني نظام بر علمي نظام پس. است يكي ذات . بود خواهد اشياء وجود عين

وجودند آتاب مجردات هر به علم نيز و. است خداوند براي آنها علم عين آنها وجود مجردات، در

: پاورقي دستنوشته از قسمت اين در. نبود دست در هفتم فصل آخر درس سه يا دو نوار [- 1

.]است شده استفاده فصل اين تكميل براي قندي شهيد مرحوم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٥

مادوني ره چون. است مادون اشياء شهود عين او شهود ،است مادون به علم مجرد موجود عين در يعني ،هستند هم كتاب مجرد و علوي موجودات لذا. دارد وجود خود مافوق در

اشياء همه به شهود و علم حال عين در ،است معلوم و علم خودشان براي ذاتشان اينكه . هستند مادون

براي از علت اول صادر به علمش اعتبار به تعالي حق. فوجد عقل: گفت بايد عيني نظام در . است چنين هم دوم صادر مورد در. است او وجود

وجوده كه اين يا ؟فوجد عقل هم آن آيا ؟است چگونه اول صادر به علم ،علمي نظام در اما . است خوبي خيلي سخن اين و ،عقله نفس

قبول را نظامي تو اند گفته. اند برده بكار او عليه بر و گرفته را شيخ سخن همين متأخرين پياده عيني نظام در را اين مثل چرا پس. باشد مي معقوليتش عين وجودش كه اي كرده ؟كني نمي . است نكرده حل خوب را باري علم شيخ كأنه. اند گفته لذا

اشكال يك طرح ماسوا به عالم كه جهت آن از اما. است واجب است ذات به عالم كه جهت آن از تعالي حق صفت اين پس. است خودش معلول ماسوا به علمش كه است اين فرض ؟است چگونه است

غير به علمش جهت ز ا تعالي حق كه شود مي پيدا اشكال اين پس. است الوجود ممكن او . است الوجود ممكن و است معلول غير به علمش چون ،است الوجود ممكن خودش

خالق كه تجه آن از ذات. مخلوقيت و خالقيت مثل ،ندارد اشكالي امر اين: گويد مي شيخ به شديدا مالصدرا امثال اما. نيست واجب كه مخلوقش چون ،است ممكن است مخلوقي

. است الوجود واجب هم نظر اين از حتي ،الوجود واجب كه اند گفته و كرده حمله نظر اين

است تعالي حق ذات صفات از اراده رد و كنند مي بحث آن درباره سطري چند و شوند مي اراده بحث وارد علم از بعد شيخ . است باالراده فاعل خداوند. دارد معني يك دو هر مشيت و اراده. شوند مي

حكما و طرف يك از محدثين و متكلمين بين شديدي نظر اختالف ،اراده درباب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٦

از كه حيوه و قدرت و علم رديف در را اراده متكلمين. دارد وجود ديگر طرف از فالسفه و حق فعل را آن و ،دانند مي فعل صفت را آن بلكه. شمارند مين ،هستند ذات صفات

. دانند مي ذات عين و ،ذات صفات ساير مانند را اراده فالسفه ولي. شمارند مي اراده ،دارد مراتب تعالي حق علم كه همانطور گويند مي. دارند هم ديگري حرف حكما البته

محفوظ لوحو ،داريم فعل مرتبه در علم و تذا مرتبه در علم كه همانطور. دارد مراتب هم او عين و مريد عين اراده. است همينطور هم اراده ،آن مخلوق ولي است خداوند علم خودش

. گفت اراده شود مي مراد به هم و مريد به هم. است اراده عين هم مراد و ،است ذات در )1(." ”بنفسها يةالمش و ،بمشيته االشياء خلق اهللا ان « ": فرمايد مي] ع [علي حضرت . است ذات معلول خودش و است اشياء علت مشيت. است بحث خيلي حديث اين معني

پيدا وجود به ماهيات بگوئيم كه است اين مثل: اند كرده معني اينطور او امثال و ميرداماد اراده مورد كه چيزهائي يعني اشياء پس. است موجود خود ذات به وجود و ،اند شده خود نفس به اراده و مشيت ولي. مخلوقند اراده و مشيت تبع به ،گرفته قرار اليتع حق

. است مخلوق . " ”هاهنا بما اال هناك ها يعرف ال « ": كه است السالم عليه رضا امام از حديثي يك

يعني. مسبح هم و پروردگارند حامد هم آنها. خداوند شناختن براي اند وسيله مخلوقات . است پروردگار كمال از حاكي اتمخلوق كماالت . ندارد را نقائص اين او كه كنند مي تنزيه را پروردگار و ،دارند نقص چون اند مسبح

ادراك و شعور و علم روي از كه فعلي ؟گوئيم مي اختياري كاري چه به انسان مورد در ما . باشد ما قدرت در و باشد

؟چيست اراده اراده با شوق هم انسان در چون ،نه ؟است شتياقا و شوق آيا ؟چيست اراده پس

:يپاورق

عبارت نيا هيشب السالم هيعل صادق امام از 19 ثيحد ،147صفحه صدوق، ديتوح در [-1]ةيبالمش اءياالش خلق ثم بنفسها، ةيالمش اهللا خلق: صورت نيا به است شده نقل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٧

را آن وجود تعقلش اين ،كند مي تعقل را ء شي يك و است عاقل كه جهت آن از انسان گرسنه وقتي مثال ،دارد را آن اقتضاي انسان طبيعت كه است چيزهائي يك. دارد اقتضا اراده را آن ولي ،است مشتاق شديدا را چيزي گاهي. كند مي پيدا خوردن به ميل ،است اراده ولي نيست شوق ،است عكس به گاهي. نيست موافق طبيعتش با نچو ،كند نمي

. كند مي فرار طبع كه حالي در ،خورد مي را اي بدمزه دواي يك انسان مثال. هست اراده مورد ،است عقل ماليم كه كاري و. است شوق مورد ،است طبع ماليم كه كاري پس . است ،است ما اراده عين ما تعقل كه است اين حقيقت يا ؟است ما تعقل از غير اراده آيا ،حال ؟است ما اراده همان ما عقل با كار يك ماليمت يعني

هم ديگر خصوصيت يك ما در اما ،باشد تا دو انسان در كه كنيم فرض حداكثر ،حال . خواهيم مي را آن و هستيم آن فاقد كه است غرضي حصولي براي ما اختياري فعل: هست كه را خيري كه كرده اقتضا ما دروني ميل و شهوت ،بخوريم خواهيم مي را غذائي مثال چيز دو ما تعقل و ما ذات: دارد وجود كثرت صورت به اينها همه ما در. كند جذب ندارد جستجو را آن كه غرض با نيز اين و ،باشد ما تعقل از غير هم اراده است ممكن و ،است . باشد ديگري چيز كنيم مي هاي جنبه منهاي و نيستي و عدمي هاي جنبه منهاي ،هست اينها همه تعالي جبوا ذات در

هست اراده ،باشد عقل با مغاير تعقل كه اين بدون هست اشيا تعقل او در. نقص به مربوط كه شد ثابت علم درباب. نيست غرض او در. نيست كثرتي و است ذات عين اينها همه ولي خود فعل به ذاتي هر. منافي نه ،است ذات با مالئم خير منظا ،الخير نظام يعقل او ذات

و ،باشد داشته اقتضا را فعلي او ذات وقتي. او اراده شود مي مالئمت همين. دارد مالئمت هم اراده معني پس ،باشد داشته هم او عقل و علم با مالئمت و ،باشد داشته فعل آن به علم . است صادق او در

تعالي حق در قدرت ؟چيست قدرت تعريف. است حكما و متكلمين ميان بحث همين هم قدرت ربابد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٨

امكان دو هر ء شي يك ترك و فعل يعني قدرت. والترك الفعل صحه: گويند مي متكلمين . باشد داشته به ربطي اين كه ، است امكان صحت از مقصود اگر زيرا. ندارند قبول را تعريف اين فالسفه به ربطي اين ولي ،دارد امكان خود ذات در سنگ يك برنداشتن يا نبرداشت. ندارد قدرت . است فاعل به مربوط قدرت پس. ندارد من قدرت كه است حيثي به فاعل يعني ،است فاعل در امكان ،صحت از مقصود بگويند است ممكن واجب او از آن فعل و ترك از كدام هيچ ،باشد تارك است ممكن و باشد فاعل است ممكن

. نيست ممتنع يا ذات در تعالي حق گوئيد مي و ،است ذات صفت قدرت كه داريد قبول شما گويند مي حكما واجب الوجود واجب ،نه. است ممكن او تاركيت و فاعليت گوئيد مي ولي. است واجب خود . است والحيثيات الجهات جميع من مشيت نفس البته. يفعل شألمي لم ان و فعل شاء ان: گفت بايد قدرت تعريف در گويند مي عقل: گفت بايد تعالي حق در پس. است واجب هم او المشيت نفس و ،است واجب او

.فعل و الخير نظام

تعالي حق در حيات تعريف قابل غير را آن بعضي ؟چيست حيوه. ندارند خاصي بحث متكلمين مورد اين در

آن حيوه گويند مي نباتات مورد در مثال. كنند مي تعريف آثارش به را آن و ،اند دانسته الموجود كون ". است فعال و حساس موجود آن باشد موجودي در اگر كه است چيزي " .يفعل و يدرك بحيث

. دارد هم حيوه او ترتيب اين به پس ،كرديم ثابت را اراده و علم تعالي حق درباب اگر خاصي نظر هم حيوه درباره ،ددار خاصي نظر قدرت و علم در كه همانطور صدرالمتألهين

وجود شؤون از كه چيزي هر گويد مي او. است حيوه مساوي وجود اساسا گويد مي او. دارد . است ماهيات مورد در تعريف. نيست تعريف قابل اساسا باشد

تعالي حق در صفات وحدت دباي يعني. است وحدت و بساطت باريتعالي درباب چيزها ترين اصيل حكيم يك براي

.نرسد آسيب او وحدت و بساطت به اي ذره كه باشد طوري اش فلسفه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٦٩

مقصود. اضافات به يا گردند برمي سلوب به يا امر نهايت در صفات اين همه گويد مي شيخ . كند نمي ايجاد كثرت وقت هيچ اضافه و سلب واقع در. است السلوب سلوب ،سلوب از

به ما در كه است اين سرش و. دارند وجود تفرق صورت به درما حيوه و قدرت و علم يك. باشد قدرت عين علم است ممكن هم ما خود در گويد مي شيخ. است عرض صورت پيدا قدرت تجربه از بعد ولي. است عاجز كار در كه است آدمي تجربه از قبل ،معمار اوائل در ،تواند نمي بنويسد خواهد مي كه اول انسان. است چنين نيز نوشتن خط. كند مي

را صنعت اين كه كند مي پيدا توانائي و قدرت ،ممارست اثر در وي. نويسد مي كج نوشتن . دهد انجام ؟چيست شد پيدا بعد و نبود كه قدرتي اين ؟چيست اين

است عالم اول كه كند مي اشتباه شخص. نيست ديگري چيز علم جز اين كه معتقدند حكما . شود مي بيشتر توانائي ،كند مي رسوخ نفس در بيشتر چه هر علم آن. نيست قادر ولي به نياز ،شود پياده طبيعت در بخواهد علم اگر كه است طوري وجودش ،صنعتگر در البته

كه شود قوي و راسخ قدري به علمي صورت است ممكن ولي. دارد بيرون طبيعت و وسائل . باشد قدرت عين علم يعني. كند ابداع را ء شي ،ديگر چيز به احتياج بدون ،علم همان با

متن جملة في فتدخل ،االول معلوالت من ء الشي ذلك في المرتسمه االشياء تلك كانت واذا

،وجد خيرا عقل اذا أنه من قلنا ما علي ليس عنه صدورها فيكون ،مبدألها ذاته يعقل مااالول الي كذلك و ،عقلت أنها ليعق أن يحتاج النه االمر يتسلسل أو ،للخير عقله نفس النها

عقل معها يكن ولم ،وجدت عقلها قلنالما فاذا. للخير عقله نفس فهي محال وذلك ،ماالنهاية النها أو ،عقلها عقلها النه قلنا كأنا يكون فانما ،تعقالت أنها اال وجودها يكن ولم ،آخر

. عنه وجدت عنه وجدت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٠

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧١

نهم مقاله او يسو به معاد و اول ريتدب از اءياش صدور در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٢

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٣

اول مبدأ فاعلي صفت در: اول فصل الوجود واجب از اشياء صدور كيفيت

مقدمه صدور كيفيت دربارة واقع در و است الوجود واجب افعال بارة در تاسعه مقالة از بحث اين

در نهم مقالة و بود صفات و ذات اثبات در هشتم مقالة. باشد مي الوجود واجب از اشياء .است اشياء وصدرو افعال

در كه است مطالبي به اشاره تقريبا كه پردازد مي اي مقدمه ذكر به اول شيخ فصل اين در بر اي مقدمه كه كند مي تكرار را اينها جهت آن از كه رسد مي نظر به. شد گفته گذشته بواج بساطت مسألة روي فصل اول در تكرار و تأكيد همة مخصوصا و باشد، آينده بحثهاي .باشد مي تركب عدم مسألة يعني الوجود

»الهيات« در هم و پرداخته بدان »طبيعيات« در هم كه شود مي مطلبي وارد آن از بعد اثبات مسألة همان است شده گفته »طبيعيات« در آنچه. است شده اشاره آن به قبال

اثبات اول محرك هرا از را الوجود واجب ارسطو كه باشيم گفته قبال شايد. است اول محرك اين بوعلي امثال بعدها ولي. است شده مطلب اين متعرض هم »طبيعيات« در و است كرده صحيح خود جاي در را »طبيعيات« در آن اثبات البته. اند آورده »الهيات« در را بحث

و وجوب راه واز اند آورده مستقال را واجب اثبات بحث هم »الهيات« در ولي اند، دانسته .خوانديم قبال كه راهي همان اند، شده وارد انامك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٤

اول محرك اثبات قوة يك كه كرديم ثابت اول محرك راه دو همان از گذشته در ما كه فرمايد مي شيخ

متناهي غير قوة آن چون و است حركت مبدأ متناهي غير قوة آن و دارد وجود غيرمتناهي ازلية قوة ميان رابط كه است حركت مانه واقع در و هست عالم در سرمدي و ابدي و ازلي

.دهد مي رخ طبيعت در كه است يكديگري دنبال به و درپي پي حوادث با ماوراءالطبيعه

:است مقدمه چند بر مبتني اول محرك مسأله متحركي، هر »غيره محرك متحرك لكل«: كه است اين مقدماتش از يكي: اول مقدمه است متحرك كه جهت آن از متحرك كه ندارد كانام يعني دارد؛ خود از غير محركي .وجوده عن خارج محرك متحرك لكل كه نيست اين جمله اين معني البته. باشد محرك جور اين را ارسطو حرف و دارند ارسطويي تعبير اين از مفهومي چنين اروپاييها اغلب. وجوده خارج يف محرك] متحرك لكل [يعني »محرك متحرك لكل« كه كنند مي توجيه

كتاب اين كه باشد داشته بيرون در بايد محركي يك كندمي حركت كتاب اين اگر بنابراين محرك متحرك لكل كه نيست اين اسالمي حكماي مقصود ولي. بياورد در حركت به را

معتقدند وعرضي سطحي حركات در و است قضيه اين عكس درست بلكه وجوده، عن خارج شيء طبيعت خود و است متحرك خود طبيعت در محرك يعني ست،ا دروني محرك كه

.است اصل يك اين. شود مي شيء حركت مبدأ كه است است، ومتحرك متحرك است جسماني يا و جسم آنچه كه است اين دو اصل: دوم مقدمة باشد جسماني و طبيعي شيء يك كه ندارد امكان يعني وفساد؛ كون از اعم معني به متغي

.نباشد هم فساد و كون درمعرض حتي و باشد راليتغي و .است محال متناهي غير علل تسلسل كه است اين ديگر اصل: سوم مقدمة خواه طبيعي امر هر و دارد، خود از غير محركي متحركي هر كه اصل چند اين از پس

محرك آن كه بشود منتهي محركي به بايد متحركات علل سلسلة و است، متحرك ناخواه گيرد مي نتيجه ارسطو است، محال علل تسلسل چون باشد تحركم غير

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٥

غير يعني غيرمتغير؛ و متحرك غير است نيرويي عالم اين حركات مبدأ و سلسله سر كه .بودن ماوراءالطبيعي با است مساوي بودن تغير قابل

تاس اين اصل آن. كنيم اضافه هم ديگر اصل يك اينجا كه باشد الزم شايد: چهارم مقدمة. باشد داشته وجود بايد خودش محرك با متحركي هر و خودش علت با معلولي هر كه

.است متحرك از انفكاك قابل غير محرك، شوند مي واقع محسوس عالم در كه حركاتي ارسطو نظر در كه است اين حرف اين معني باشد طبيعي اي قوه و باشد طبيعت در فرضا اگر هم محرك مبدأ آن و دارند، محرك مبدأ يك هم طبيعي قوة آن مبدأ كه فرضا و است، متحرك و متغير باز هم طبيعي قوة آن خود سلسلة ولي. است متحرك و متغير است طبيعي آن حكم به نيز آن باشد ديگر طبيعي امر كه حركاتي اين اآلن همين پس. شود منتهي متحرك غير محرك به بايد متغيرات اين

.دارد ماورائي جنبة كه است متناهي غير قوة و قدرت يك به يمتك گيرد مي صورت درعالم حركتي اين مثال است گفته ارسطو كه است اين ارسطويي اصل اين از فرنگيها اغلب تصوير

ه امر آن و او بيرون در است ديگري امر يك منشأش شود مي واقع جسم اين در اآلن كه از خارج است ديگري امر هم نآ حركت علت و باشد متحرك بايد است طبيعي ماگر

لحظه يك به برسيم تا كنيم مي نشيني عقب زمان در ترتيب بدين و او، از قبل و خودش به ماوراءالطبيعي قوة يك را حركت اولين آن و شده، پيدا حركت اولين لحظه آن در كه اي

.است درآورده حركت به را عالم خودش انگشت با و آورده وجود محرك كه است چنين اينها تصوير. نيست اين »اول محرك« از اسالمي حكماي تصوير اما اآلن كه حركاتي پس. بوده اول محرك وقت آن در اينكه نه است، اول محرك هم اآلن اول احيانا و متغيرند، خود ها قوه آن كه است هايي قوه حركات اين منشأ دارد، وجود عالم در

ولي متغيرند، هستند طبيعي چون كه است ريديگ طبيعي هاي قوه هم ها قوه آن منشأ يك اين. است متغير غير خودش قوه آن كه هستند اي قوه يك به متكي امر نهايت در

.مطلب

است الحيثيات و الجهات جميع من واجب بالذات الوجود واجب و الجهات جميع من واجب بالذات الوجود واجب كه است اين ديگر مطلب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٦

و بالفعل است، ممكن عام امكان به الوجود واجب براي كه چيزي هر يعني است؛ الحيثيات. نيست مردد شئ، يك طرف دو ميان هرگز الوجود واجب امر يعني است؛ حاصل بالوجوب

برايش يا است ضروري و واجب برايش يا كنيم منتسب الوجود واجب به ما كه را چيزي هر. ممتنع يا است واجب او براي يا چيز مهه. نيست باشد ممكن او براي كه امري. است محال او براي فاعلين و فعل يك يا صفت يك كه است آن مختصات از و الوجود ممكن اين،

واجب و العالميه واجب است الوجود واجب كه طور همان الوجود واجب. باشد مي ممكن يعني نيست؛ ليهالفاع ممكن او. است الفاعيه واجب و االراده واجب و الحياه واجب و القادريه چنين اگر. نباشد فاعل كه است ممكن و باشد فاعل او كه است ممكن كه نيست چنين فاعل كه او تا باشد داشته احتياج خودش ذات بر زائد امر كي به كه آيد مي الزم باشد واجب است علت اگر يعني است، الفاعليه واجب او بلكه شود، بالفعل فاعل است بالقوه. است الخالقيه واجب است خالق اگر و ،.است الفياضيه واجب است فياض اگرو است العليه .بدانيم را آن قبال بايد كه اصل يك هم اين

واجب كه جهت آن از الوجود واجب كه گيريم مي را نتيجه اين گفتيم كه مطالبي اين از داشته او زا صدور امكان و وجود امكان كه نيست فعلي هيچ بنابراين هست، هم الفاعليه

الوجود واجب ديگر تعبير به. است دشه هم صادر و شود مي صادر او از اينكه مگر باشد .نيست االنفكاك جايز خودش تامة علت

قديم به حادث ربط كه بينيم مي حادثها و حوادث سلسله يك عالم اين در ما: برويم ديگر مطلب سراغ به حاال

نكند، تغيير او در چيزي هيچ كه نيست عالمي ما عالم.] اند شده حادث و اند نبوده قبال[ كه كنيد فرض. است حدوث وعالم بتدل و تغير عالم است، تغيير عالم ما عالم بلكه

نيم در كه است چگونه اين. شد حادث و نبود حادث قبل ساعت نيم در چراغ اين روشنايي وجود اش تامه التع حتما شد؟ حادث ديگري معين لحظة در و نشد حادث قبل ساعت چنين. حادث اين حدوث با مقارن كرد؟ پيدا وجود اش تامه علت موقع چه. است نداشته نه، كرد؛ پيدا وجود حادث اين اي لحظه از بعد و كرد پيدا وجود اش تامه علت كه نيست .است محال تامه علت از معلول انفكاك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٧

هم آن شد؟ حادث وقت دراين چرا تامه علت آن. كنيم مي تامه علت آن به كالم نقل وقت اين در و نبوده موجود قبال تامه علت علت البد. خواهد مي علتي و است حادث تامه علت علت به كالم نقل. است شده موجود وقت اين در هم تامه علت كه شده موجود

علت متناهي غير ما اگر. دارد ديگر علت يك به احتياج هم او امر نهايت در. كنيم مي يك به برسند بايد حادثها آخر در چون شود، نمي منتهي جايي به باز بگيريم درنظر ادثهح غير امر آن اگر كه آيد مي پيش سؤال اين رسد، مي حادث غير امر به اگر. حادث غير امر

است؟ شده منفك او از معلولش چرا است داشته وجود قبال و نكرده پيدا وجود اآلن حادث حادث حاال ومعلولش بوده قديم در اگر و نيست، قديم كه شده، ادثح اآلن هم آن اگر

شود؟ مي توجيه چگونه تامه علت از معلول انفكاك است شده علتي شده حادث كه برق نور اين گوييم مي كنيم، مي شروع جا همين از را مطلب ما پس قديم لتع از حادث اين چگونه است قديم علتش اگر قديم؟ يا است حادث علتش. دارد

نقل. دارد علتي به احتياج هم حادث آن خود است حادث علت اگر است؟ شده خودمنفك است؟ شده منفك چرا است قديم اگر قديم؟ يا است حادث كه كنيم مي علت آن به كالم

.دارد علت به احتياج هم اين است حادث اگر و

هاست فلسفه همة مسألة قديم به حادث ربط ها فلسفه همة در. است مطرح ها فلسفه همة و مسلكها همة براي هك است اي مسأله اين

جبري رابطة يك امروز اصطالح به و دانند مي ضروري رابطة يك را ومعلول علت رابطة علت، پيدايش با كه است اين اليتخلف رابطة معناي. اليتخلف رابطة يك يعني ميدانند، در ندارد؛ الهي فلسفة به اختصاص ينا. است محال آن تخلف و نيست معلول تخلف امكان آيا. است مطرح عالم هاي فلسفه همة در بلكه است، مطرح اصل همي هم مادي فلسفة شود حادث شئ يك شود مي آيا. ندارد امكان نه، دارد؟ امكان تامه علت از معلول تخلف و كند داپي وجود تامه علت شود مي آيا. نه باشد؟ داشته وجود اش تامه علت كه آن بدون .است محال هم اين نه، نشود؟ حادث معلول كنيم؟ توجيه را پي در پي هاي حادثه وجود توانيم مي چگونه ما است چنين كه حاال

هم حادث اين و بعد، زمان حادث براي از است علت قبل زمان حادث گويند مي كه كساني ،روند مي جلو ترتيب اين به و بعد، زمان حادث براي از است علت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٨

»الف« كه گوييد مي شما. باشند كرده فكر آن روي درست آنكه بدون زنند مي حرفي اينها حدوث و »الف« حدوث بين پس. بعد دقيقة اول در »ب« و شده حادث قبل دقيقة الو در شده فاصله دقيقه يك اين كه شده چطور: پرسم مي. است شده فاصله دقيقه يك »ب«

تامه علت »الف« اگر. ندارد معني ديگر جدايي اين است؟ شده پيدا معلول اينكه تا است است؟ شده فاصله دقيقه يك چگونه پس ندارد اي منتظره حالت هيچ و است كه بوده الزم چيزي و شرطي يك كه است اين معنايش بوده، اي منتظره حالت بگوييم اگر

مقارن تامه علت پس بسيارخوب،. شده حادث حاال تامه علت بنابراين و نيافته تحقق هنوز از صورت دراين و شود مي حادث يك هم علت آن خود. است شده حادث معلول حدوث

را فرض دو اين از يكي يا كه است اين نتيجه باالخره و است؛ شده حادث ديگر علت يك كه چيزي هر كه كنيم قبول بايد يا و نيست، قبول قابل كدامش هيچ كه كنيم قوبل بايد

يعني است؛ محال كه شود مي تسلسل همان و ندارد نهايي علتها جميع اب شود مي حادث اين باشد؛ نداشته علت كه شود منتهي حادث به اينعلتها سلسلة كه كرد فرض شد نمي

.است محال هم اين و رود مي پيش غيرالنهايه الي علل تسلسل پس. است محال

قديم به حادث ربط در الهيون نظر در دهند مي رخ عالم در كه حوادثي كه است مطرح شكل اين به همسأل الهيون نظر از

ذات چون باشد، جور اين اگر. است قديم ذات آن كه الوجود واجب ذات معلول امر نهايت حادثي بايد پس باشد، قديم بايد هم معلولش. است قديم است تامه علت كه الوجود واجب

.نباشد كار در مي مطرح حركت مسأله و قديم به حادث ربط نام به بسيارخوب بحث يك كه انيجاست

:است اين حرف خالصة. شود

است قديم با حادث رابط حرآت، خودش حركت. است نشده توجه حركت مسألة به كه است شده پيدا آنجا از اشكال اين

به فلك حركت مثل مستمر، و دائم حركت در. زايل هم و است باقي هم كه است حقيقتي هر. است توجيه قابل قديم به حادث ربط مالصدرا، عقيدة به جوهري حركت و قدما عقيدة

و ثابت جنبة زايل، جنبة و ثابت جنبة: است جنبه دو داراي كوچك چند هر حركتي مي »توسطيه حركت« معموال آن مستمر و ثابت جنبة به. زايل و حادث وجنبة مستمر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٧٩

.دانند مي حركت را قديم و حادث ميان رابط حكما اين كه است اين

گيرد؟ مي هم را عقول حركت، اين آيا: سؤال

.گيرد مي را نفوس هستند، مجردات كه عقول نه،: استاد

متن توضيح و شرح في لداخ غير الوجود، واجب مبدأ للكل أن لنا ظهر فقد. األول المبدأ فاعليه صفه في فصل و والمتي األين و) 1 (الماهيه و الكيف و الكم عن برئ برهان، أو حد تحت واقع أو جنس

.له ضد ال و له شريك ال و له ند ال الحركه، هيچ در داخل الوجود واجب آن و است الوجود واجل كه دارد مبدئي عالم كل كه گفتيم اي مقوله در داخل چون نيست، مقوالت از اي مقوله هيج در داخل يعني نيست، جنسي نيست حدي تحت او. است محض وجود آن كه حالي در است، ماهيت به مربوط بودن »برهان« از منظور. نيست هم برهان تحت او. شود مي تشكيل فصل و جنس از حد چون يا فاعلي علت علت، راه از شئ به استدالل يعني لمي برهان. است لمي برهان اينجا در

علل از الوجود واجب ذات. صوري يا و مادي يا غائي داراي الوجود واجب يعني است؛ نوشته »الجهه« ، »الماهيه« جاي به بدل نسخه در) 1

معنايش كه باشد هم »ماهيه« اگر. است اجسام به مربوط هم جهت چون نيست، جهت .است معلوم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٠

كميت داراي نه وجودال واجب. برهاني نه و براوست حدي نه بنابراين. است بري چهارگانه. دو هر ماده و جسم به كيفيت و است مربوط جسم به كميت. كيفيت داراي نه و است در است ماده مختصات از همه كه حركت و متي و أين. نيست ماهيت داراي الوجود واجب مي معلوم كرديم الوجود واجب براي وحدت اثبات كه هم وقتي. ندارد راه الوجود واجب كه است اموري او از و احكام از هم ضد چون ندارد هم ضد او. ندارد شريك و دن او كه شود نهايت بينشان و شريكند يكديگر با قريب جنس در كه چيزي دو. آيد مي در ماهيت تحت

.دارند ضديت هم با است اختالف بالفرض األجزاء في ال و بالفعل األجزاء في ال منقسم غير ألنه الوجوه، جميع من واحد أنه و منها تتحد متغايره عقليه معان من مركبه ذاته تكون بأن العقل في ال و كالمتصل الوهم و .جمله) 1(

است الجهات جميع من واحد او چيزي آن به. داريم را »متكثر« »واحد« مقابل در ما. است الجهات جميع من واحد يك او بالفعل منقسم. بالقوه منقسم اي بالفعل منقسم يا باشد، منقسم كه گوييم مي »متكثر«

هم از جدا و منفصلند يكديگر از و است كثير اكنون هم كه تسبيح اين هاي دانه مانند. هستند بالفرض يا بالقوه منقسم اشياء از بعضي. گويند مي »بالفعل منقسم« را اين. هستند

منقسم« ار اين. است انقسام قابل ذهن فرض حسب به ولي نيست منقسم بالفعل خط، يك اشياء از بعضي.) است نگفته گويم مي من كه تعبيري اين به شيخ البته. (ميگويند »بالفرض قابل هم درخارج كند، منقسم را آنها تواند مي ذهن فقط نه يعني هستند، بالقوه منقسم دو به شدن منقسم كه جسم مثل ميكندف قبول را انقسام هم درخارج و است انقسام يعني عقلي انقسام. نيست هم عقل در منقسم حتي الوجود واجب. كند يم قبول را قسمت و جنس به كند، تحليل اجزائي به را او ذات بتواند عقل كه باشد ذاتي داراي شئ يك اينكه .نيست وانقسامات كثرات اين از هيچيك الوجود واجب ذات در. كند تحليل فصلي

.است بهتر نباشد هيچكدام راگ ولي است »بها« هم ها نسخه از بعضي در) 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨١

و فرد،) 1 (الوحده بهذه فهو له، الذي وجوده في ألبته مشارك غر هو حيث من واحد أنه و. الواحد وجوده أحد هذا كان قد و يتم، حتي ينتظر شئ له بقي ما الوجود تام ألنه واحد هو أو اجتماع أو التصال ،لألجسام الذي كالواحد ليس السلبي، الوجه علي اال فيه الواحد ليس و

.ذواتا أو ذاتا يلحق وجودي معني هي بوحده فيه الواحد يكون مما ذلك غير

»احد« و »واحد« تفاوت. كنم عرض را توضيح اين »واحد« كلمة مورد در. ندارد شريكي كه نظر ان از است واحد او

»يگانه« و »يك« نميا فارسي در كه طور همان.] دارد فرق »احد« با اين و [يك يعني واحد تر بسيط كمي كه معنايي يك به »يگانه«. ندارد ونظير مثل يعني است يك. است فرق ذاتش در نيست، چيزي حدت و جز او ذات در اصال يعني است يگانه. گويند مي است

معني به هم است، كرده اطالق معنا دو هر به اينجا در را »واحد« كلمة شيخ. نيست كثرتي عرفا اصطالحات در ولي. ندارد مشارك كه اين معني به هم و است منقسم غير كه اين

مي فرق احد با را واحد صدرالمتألهين مثل ديگري فالسفه اصطالحات در و بالخصوص اگر و. شئ كمثله ليس و له المثل است، يك يعني است، واحد گويند مي اگر. گذارند

براي از نحو هيچ به تركبي هيچ و است بسيط و است منقسم غير يعني است، احد ميگويند .نيست او

اراده بگوييم توانيم مي چگونه وقت آن الجهات؟ جميع من واجب گوييم مي چرا: سؤال .دارد وجود

چرا؟: استاد

الجهات جميع من وجوب با اين و[ شويم مي قائل هم را اختيار بشويم قائل را اراده وقتي -

.]آيد نمي در جور .است فرد متعدد، وجوه اين به او يعني است؛ بهتر كه دارد »الوجوه بهذه« هنسخ در) 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٢

ندارد منافات اختيار با الجهات جميع من وجوب حقيقت در. است شده بحث اختيار باب در اين از پيش و ايم گفته گذشته در را اين: استاد آن بخواهد، را آن و شدبا آگاه و عالم چيزي به موجودي اگر كه نيامده اين از بيش اختيار

اراده گاهي و بكند اراده گاهي كه باشد داشته مختلف حالت دو موجود اينه. دهد انجام را كارهاي انجام در انسان يك مثال. است مريد آن نفس لوازم از نيست، اراده لوازم از نكند، و كند مي اراده را راست گاهي دارد، را عادي شخص يك حالت كه مادامي بد، و خوب هم و گويد مي راست كه داند مي كند مي اراده را گفتن راست كه وقتي آن. را دروغ گاهي

وقت يك. ميكند اراده را گفتن راست ولي دارد، قدرت گفتن دروغ بر هم و گفتن راست بر راست بر هم و ميگويد دروغ دارد كه ميداند هم باز ميكند، اراده را گفتن دروغ هم ديگر تدريجا آدم همي اگر. ميكند اراده را گفتن دروغ ولي دارد، قدرت گفتن دروغ هم و گفتن پيدا نفساني كمالي و روحي كمالي كم كم و گرفت قرار معنوي و اخالقي مراقبت يك تحت با مغاير امري را دروغ و شد پيدا دروغ از تنفر و اشمئزاز نوع كي راو د كه طوري به كرد كرد، پيدا بيشتري گرايش و تمايل يك »راستي« به و نستدا خودش ذاتي شرافت و ذات يعني ميشود؛ كاسته گفتن دروغ به نسبت اش اراده از بگيرد، قوت او در عادت اين چه هر كه كسي آن. شود مي عادل يعني كند، مي پيدا عدالت ملكة كه رسد مي حدي به كم كم

دروغ از تنفر نوع يك او فسن ديگر كه حدي به رسد مي يعني كند مي پيدا تقوا ملكة گفتن راست كه رسد مي حدي به گيرد مي قوت خيلي تقوا ملكه وقتي حتي و دارد؛ گفتن

اين احتمال وهرگز ميشوند يكديگرند مقابل در كه ظلمت و نور مثل او براي گفتن دروغ و جهت در درصد صد احتمالها يعني بگيد، دروغ كه بگيرد تصميم شخصي چنين كه نيست اختيارش از بشود عادلتر و پاكتر و پاك كه اندازه هر انسان آيا حاال. است گفتن راست اما بگويد، دروغ تواند مي باز بگويد دروغ بخواهد اگر هم اآلن چون نه، شود؟ مي كاسته گوييم مي ما وقت يك. نتواند بخواهد اگر كه است اين از غير »خواهد نمي«. خواهد نمي خواهيم نمي را اين نه،. شود مي سلب او از وتوانايي قدرت كه حدي به رسد مي آدم يك

سخن اين فقط السالم عليه اميرالمؤمنين دربارة. شود نمي سلب او از توانايي بگوييم، هرگز او ولي گويد، مي دروغ بخواهد، اگر و ميگويد راست بخواهد، اگر كه است درست هرگز او ميگويم بپرسند من از اگر كه سيدهر حدي به او. بگويد دروغ كه خواست نخواهد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٣

پس. نيست اختيار سلب نه، است؟ اختيار سلب اين. كرد نخواهد اختيار را گفتن دروغ مفهوم در. است ادراك و شعور داشتن و اراده داشتن و قدرت داشتن همان اختيار مالك

آن درصد پنجاه و كند اراده را طرف اين درصد پنجاه انسان كه گنجد نمي امر اين »اراده« مفهوم در اين. را طرف آن درصد شصت و كند اراده را طرف اين درصد چهل يا را، طرف صددرصد او كه برسد حدي به روحي پستي نظر از شخصي اگر. گنجد نمي اختيار و اراده

گفته دروغ خودش اختيار با هم باز ندهيم، اش باره رد گفتن راست احتمال و باشد دروغگو كند اراده را گفتن راست صددرصد هميشه كه برسد روحي علو از اي مرحله به اگر و ت؛اس كاسته اختيارش از هم باز نباشد، اش درباره گفتن دروغ احتمال هم درصد نيم حتي و

.است نشده

عرفاست؟ اصطالح در »واحد« و »احد« بين فرق كه فرموديد: سؤال

به »احد« كلمة كه آمده ندرت به هم حديث اصطالح رد. عرفاست اصطالح در بيشتر: استاد .باشد بساطت معني

است الوجود تام. است الوجود تام او كه اينمعنا به است، واحد] او [هم ديگر معناي يك به چيزي بالقوه اآلن كه نيست فعل و قوه از مركب نيست، الوجود ناقص يعني چه؟ يعني هم اين. نيست او در منتظره حالت ديگر شد الوجود امت شئ كه وقتي. بشود بالفعل و باشد .ايم شنيده را آن كمتر كه است اصطالحي يك اي مسأله يك خودش اين. برگرداند سلبيه صفات به را وحدت خواهد مي دراينجا شيخ كه وحدت مباحث در. ثبوتيه صفات به يا گردد برمي سلبيه صفات به وحدت آيا كه است صفت يك وحدت كه داد مي ترجيح تقريبا شيخ هم درآنجا شد، بحث توحد مفهوم دربارة چون است، نفي نفي اين و مشارك، بذي ليس بكثير، ليس يعني واحد هو. است سلبي ليس بكثير، ليس يعني است واحد خداوند. است سلب سلب همه خداوند سلبية صفات

وحدت اند آمده جلو وجود اصالت روي كه آنهايي. ندارند قبول ديگران را اين ولي. بمنقسم .هست هم اثباتي صفات از قهرا و دانند مي وجود شؤون از را

غير متناهيه غير قوه وجود الطبيعيه العلوم من سف فيما لك اتضح وقد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٤

انب قد و زمانيا، تكونا متكونه ليست المستديره الحركه أن لك بان و االوليه، الحركه مبدأ آنها و مجسمه، بذاته الوجود واجب أن ذلك بعد لك بان قد و. الوجود دائم مبدأ) 1 (أنه ما وجه من هناك من لك

العله أن لك بان قد أنه مع تكن، لم حاله له تستألف أن يجوز ال وأنه جهاته، جميع من الوجود واجب ما لكفاك األشياء بتلك اكتفيت ولو. دائما المعلول أوجبت دامت فإن المعلول،) 2 (موجبه تكون لذاتها .بصيره نزيدك انا إال شرحه، في نحن

هر كه معتقدند وچون هستند مستمري و دائم حركت يك به نيازمند اينها كه گفتيم معتقدند باشد؛ متناهي غير مستدير حركت يك بايد ناچار است متناهي مستقيمي حركت

مالصدرا فلسفة در كه تيمگف ولي. است فلك حركت متناهي غير مستدير حركت اين كه از الوجود واجب كه دانيم مي نيز و.] است مطرح جوهري حركت بلكه [نيست، حرف اين

پيدا برايش بعد و باشد نداشته را حالي كه شود ونمي است الوجود واجب جهات جميع مي معلول كنندة ايجاد استو الينفك معلولش از تامه علت كه شد معلوم هم طرفي از. شود

.است دائم هم معلول باشد دائم علت اگر پس. شدبا. است كافي تو براي كني اكتفا بدان اگر گفتيم ما كه مختصر مقدار اين گويد مي شيخ بعد هم را وقديم حادث ربط كه ناچاريم و هستيم تعالي واجب از اشياء صدور بيان مقام در ما

عين در ولي است، كافي اشي،ب كرده توجه بدان اگر گفتيم، كه مقداري همين. بگوييم .ميكند بحث حركت دربارة بيشتري مقدار شيخ آنگاه. كنيم مي بحث بيشتر حال

ال كه گويد مي دكارت مثال. دارند مورد اين در متكلمين شبيه نظرياتي دكارت مثل كساني: سؤال خداست طريق از رسيم مي خدا به وقتي ولي ماست، فكر قانون و است درجهان اصول درهمة ما عليت

.ندارد راه خداوند درخود عليت اصل بنابراين. دارد وجود اصل اين دانيم مي كه

:پاورقي جاي به مثال اينكه ويا باشد »أنها« آن صحيح شايد و است »أن« ها نسخه بعض در) 1 . باشد »لها أن« »أنه« است مواردي ازآن كلمه ناي گويند مي. است »موجبه« نخوانيد، »موجبه« را كلمه اين)2 فاعل الوجود واجب كه است اين تعبيرشان حكما. است داده باد به را سرها خيلي كه

باد بر را سرشان [تقريبا هم بعد و اند خوانده »موجب« را »موجب« كساني. است موجب .]اند داده

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٥

نبوديم ما نبود خدا اگر يعني فهميم؛ مي خدا خود با را خود داشتن وجود اينكه كما: استاد نيست اين معنايش اين حال عين در ولي. چه يعني خدا كه فهميديم نمي نبوديم ما اگر و

بايد را خدا كه گويند مي متكلمين. كند نمي صدق »علت« صفت خداوند دربارة پس كه كردن ايجاب علت الزمة است، علت خداوند گفتيم اگر گويند مي آنها. علت نه ناميد فاعل موجب الزمة كه ميگيرند نتيجه چنين اينجا از و است، بودن موجب ايجاب الزمة و است .است بودن موجب بودن

بگوييم كه برسيم جايي به بايد قهرا دارد، محركي متحركي هر گوييم مي كه اين: سؤال. نباشد متحركي كه باشد محركي شما فرمودة مطابق اينكه يا است؛ بالذات متحرك اين .شود مي حادثها اين براي علت هم باز بگيريم هم بالذات متحرك را آن اگر

به يكي: كنيم معني توانيم مي جور دو را بالذات متحرك مورد در شما بيان اين حاال: استاد مي را اين. بپذيرد جايي از را حركت اينكه بدون كند مي قبول را حركت كه معني اين

معنايي همان آن و داريم بالذات متحرك براي هم يديگر معناي يك. است محال گويند .است گفته جوهريه حركت در مالصدرا كه است

.باشد داشته محرك اينكه بدون باشد متحرك كه است اين من منظور -

محال ميگويند جديهم خيلي و كنند مي هم ثابت و است محال گويند مي همينرا: استاد .كند نمي رد فالسفه گويند، مي حركت در جبر قانون باب در امروز كه نظرياتي اين. است

آن چگوهه [متغير، جنبة ويك دارد ثابت جنبة يك حركت هر فرموديد اينكه: سؤال

]شود؟ مي حادثات ايجاد سبب متغير جنبة از دائم حركت

مي تغيير باعالم نسبتش و وضع دائما و دارد متغير جنبة يك ميكند حركت كه آن: استاد ها ستاره و ديگر درجاي ماه و جا يك در خورشيد لحظه يك در مثال .كند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٦

تغيير همين و شود مي عوض وضع اين بعد لحظه در. اند گرفته قرار ديگر جاي در هم به هم خورشيد و بودند ايستاده جا يك در عالم موجودات همة اگر. شود مي حوادثي سبب در حادثي امر هيچ نقطه، يك به هم ها رهوستا نقطه يك به هم ماه تابيدو مي نقطه يك شود؛ مي مواليد تكون سبب همين و ميكنند عوض جا دائما اينها ولي. شد نمي پيدا عالم. شود مي حوادث منشأ دارد خود مادون با فلك قدما عقيدة به كه متغيري نسبت اين يعني امهات« را عناصر و اميدندن مي) هفتگانه پدرهاي يعني( »سبعه آباء« را افالك قدما اينكه اين كه گفتند مي بود؛ حساب همين روي ناميدند مي) چهارگانه مادرهاي يعني (»اربعه

به اين و ميكند عوض را نور تابش وضع ميدهد، تغيير دائما را وضع فلك تدريجي حركت يك مه را آن وامثال وباد هوا حركت شايد و ميكند؛ ايجاد را ديگري تغييرات خودش دنبال و آباء آن ميان كه [است لقاحي عمل نوع يك مثل اين. دانستند مي همان معلول مقدار ...شود مي تغييراتي ومنشأ] ميگيرد صورت امهات اين

يك پس. ميكنند تغيير هم به نسبت ولي هستند ثابت چيز دو امر، واقع در يعني -

.است نسبي چيز

شرايط شوند عوض كه نسبتها همين. شوند مي عوض نسبتها پس خوب، بسيار: استاد حال يك در اآلن ما مثال. كند مي عوض دائما را شرايط نسبتها تغيير همي. كند مي تغيير

گونه همي هم بعد يكساعت و نبوديم جنين قبل ساعت يك كه هستيم خاصي شرايط و .بود نخواهيم

.است ثبوت جنبة گردد برمي اصلي علت به كه آنچه ترتيب بدين -

جنبة از ولي. شوند مي مربوط او به ايجادشان جنبة از و ثباتشان جنبة از بله،: استاد

.باشند مي مربوط اشياء و مادون با متغير، نسبتهاي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٧

)١(قديم به حادث ربط بحث ادامة

به بلكه است، قديم به حادث ربط مسألة از اوسع حتي است مطرح اينجا در كه اي مسأله .معلول و علت به مربوط تاس بحثي كلي طور بدون معلولها اين حادثندو كه داريم معلوالتي: كنيم مي طرح چنين را مسأله وقت يك چون است؟ ممكن چگونه اين. است قديم كه الوجود واجب ذات به شوند مي منتهي شك

تامة علت كه ميدانيم. نيست يا هست حادثات تامة علت الوجود واجب ذات كه است اين يا است؟ كرده پيدا انفكاك او از معلولش چگونه پس است، ثاتحاد معلول ولي هستند، واجب معلول همه كه است درست: كه شده داده جوابي يك اينجا در

.نستند بالواسطه الواسطه، مع يا بدانيم معلول مستقيما را آنها كه كند نمي فرق: گفت توان مي پاسخ در

.ماند مي باقي قديم به حادث ربط اشكال همان باالخره

:پاورقي جلسه نوار متأسفانه ولي ند كرده بحث جلسه سه در را فصل اين شهيد استاد ظاهرا. [1

شهيد دستنوشتة از استفاده با جلسه دو اين جهت همي به. نيست دست در آن سوم و دوم .]گردد مي عرضه بخش يك در كه است شده تنظيم قندي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٨

.است محال تامه علت از معلول انفكاك كه است اين در اشكال ينا جوهر كه ميدانيم البته قديم اگر كه است جهت اين به است، قديم به حادث بط از اوسع مسأله دايرة گفتيم اينكه الزمة و علت حدوث معلول حدوث الزمة. ماند مي باقي اشكال هم باز باشيم نداشته هم .است علت قدم معلول قدم

جدا زمانا هم از نبايد معلول و علت كه كنند حل گونه اين را كلمش اند خواسته بعضي و علت رابطة توانيمن مي ما باشد اينطور اگر. باشند داشته زماني اتصال بايد يعني باشند، .كنيم توجيه را عالم حوادث در معلول

عيمان بدانيم اعدادي علت را علت ما اگر. است قبول قابل غير هايي جنبه از فرض اين مقتضي كه است چيزي آن حقيقي علت. حقيقي علت نه است شرط اعدادي علت. ندارد علت در انفكاك. است معلول كنندة ايجاد و دهنده وجود كه اوست يعني باشد، معلول .نيست محال هم انفكاك حتي اعدادي علت در اما. است محال ايجادي

قديم به حادث بط در فالسفه نظر اند؟ داده جواب چه فالسفه ببينيم ناچار باشد، نشده حادث معلول ولي باشيم داشته قابلي و فاعلي علت اگر گويد مي شيخ

آن كه است اين بر دليل شد حادث معلول اگر و است؛ بوده فاعل و شرايط نظر از كمبودي . است شده جبران بوده قابلي يا فاعلي علت ناحيه از كه كمبودي

حادث كه اين يكي: است فرض قابل جور دو شد، حادث و دنبو كه جزئي و شرط آن حال نقل چون شود نمي حال مشكل باشد دفعي اگر. باشد تدريجي كه اين وديگري باشد دفعي .كنيم مي دفعي حادث علت آن به كالم تدريجي حدوث كه باشد علتي اگر. دارد تدريجي حدوث كه هست علتي علل ميان در پس

اگر. است بعدي جزء شرط قبل جزء هر او در چون شود مي حل آن با مشكل باشد داشته. ميشوند طي اول نقاط از بعد جبرا و حتما بعدي نقاط كند، سقوط باال از ثقيلي جسم

اي مرتبه هر و اي مرحله هر. است بعدي مرحلة به رسيدن شرط قبلي مرحلة ازهر گذشت. است واحد اتصال خودش حركت،. رددا اتصال اشتراط، اين. كاست خود از بعد مرتبة شرط كأنه. است واحد متصل هم اشتراط قهرا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٨٩

در عدم و وجود كه طور همان متحدند، هم با معلول و علت و مشروط و شرط اينجا در .اند آميخته هم به حركت

داشته وجود قبل زمان در تامه علت بگوييم بايد بگيريم نظر در را خودمشروط مراتب اگر .است بعدي مرحلة قابلي علت مرحله، هر ولي است، شده پيدا بعد او معلول ولي

قول به. اند نرفته پيش بيشتر اين اواز واتباع شيخ. ندارد وجود حركت مراتب در انفصال مي. وبعد قرب مراتب ديگري و حركات، يكي: اند كرده فرض سلسله دو اينها مالصدرا اما دارد، را احتراق قابل جسم احراق ياقتضا آتش طبيعت كه كنيد فرض مثال گويند تأثيرات زيرا باشد، نزديك احتراق قابل جسم مثال. است شرايطي به مشروط ان معمل

.است اصل يك اين و است، ممكن غير محاذات و وضع خاص هاي رابطه بدون جسماني و قرب اين تغيير با و ميدهند تغيير را بعد و قرب درجات حركات، كه گويند مي وقت آن .شود مي پيدا تأثيرات بعد منشأ توانند نمي عرضي حركات كه است اين آورده صدرالمتألهين كه نظرياتي جمله از

قائل بايد فقط گويد مي او. كند مي ابطال را شيخ سخن نظر همي و شوند؛ متوالي تأثيرات دليلي خود اين كه حركت؛ با مساوي طبيع يعني است، طبيعت ذات جزء حزكت كه شويم .عالم در جوهريه حركت بر شود مي

وگرنه نبوده علل از يكي قبال حتما شد حادث و نبود چيزي اگر بوعلي نظر از: اينكه خالصه اين كه حاال. باشد نداشته وجود معلول و باشد تمام قابلي و فاعلي علت كه است محال علتش به قرب كهاين يا شده، حادث علتش كه است جهت آن از يا شده حادث معلول .شود مي بيان حركت با فقط كه است دومي همين گفتيم كه شدهف حادث

يا و هستند الوجود دفعي يا شده موجود علتهاي كه گفتيم و كرديم ديگري بيان ماعلتها بگويد خواهد مي شيخ. الوجود تدريجي تدريجي امر يك ولي هستند الوجود دفعي .است حركت رابط آن و باشد مي هامعلول و علل بين رابط كه هست اما. ندارد زيادتري چيز جهت اين تفصيل،از در ولي شود مي مطلب تفصيل وارد شيخ بعد

شيخ تفصيل علت.است كرده بحث صفحه دو يكي و كرده مطرح اينجا در را ديگري مطلب محدثين و متكلمين و حكما ميان برخوردي اينجا در كه بوده اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٠

.است بوده

قديم به حادث ربط در متكلمين تنظرا منافات گويند مي حكما. است علت از نياز بي باشد قديم چيزي اگر گويند مي متكلمين

.نيست بودن مخلوق و بودن قديم ميان ».حادث فالعام حادث، متغير كل و متغير، العالم«: گويند مي متكلمين

فقط واقع در. دانند مي حادث ار ونفس جوهر، مقابل در اعراض ماده، مقابل در صور حكما .دانند مي قديم را ماده را عالم كل كه متكلمين. هستند قديم به حادث ربط اشكال دچار دسته دو حال هر به

چگونه را قديم به حادث ربط ميدانند، حادث را واعراض صور كه حكما و دانند مي حادث كنند؟ مي حل

بالجبر فاعل در حرف اين كه گويند يم بدهند؛ جواب شكلي به خواهند مي متكلمين .است اراده از او فعل كه مختار فاعل در نه است درست قديم؟ يا است حادث اراده آن آيا. كنيم مي اراده آن به كالم نقل ما كه گويند مي حكما اراده مثال. است حادث مراد و است قديم اراده اند گفته اند، كرده تعبير ديگري طور بعضي

هيچ در. است اساسي بي حرف هم اين. دهيم تحقق بعد سال يك را امري كه كنيم مي حاصل ديگر شرايط يا قابل يا فاعل ناحيه در تغييري اينكه بدون كه ندارد امكان موردي .گيرد صورت تغييري معلول در شود،

توجيه را زماني توقيت همان مصلحت اين كه است بوده مصلحتي شايد گويند مي بعضي .كند مي

يك اگر مثال. عالم خارج در نه دارد معني عالم داخل در مصلحت كه است اين جوابش به بهتر را ما كه راهي انتخاب باشد، ما روي پيش مختلفي راههاي و باشيم داشته هدفي زمان حتي ندارد، وجود چيزي هنوز كه عالم خلق براي اما. است مصلحت رساند مي هدف .زمان درآن يا شود خلق زمان اين در عالم ييمبگو كه ندارد وجود هم با كه اين به توجه با و است، الجهات جميع من واجب الوجود واجب كه اين به توجه با پس

.است مردود متكلمين بيان ندارد، معني مصلحت و ندارد وجود هم زماني عالم، عدم فرض

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩١

وجود دو هر قابلي علت و فاعلي علت گويند مي كنند؛ مي حل حركت با را اشكال حكما تغيير را محاذات و وضع حركت،[دارد اهميت اجسام عالم در محاذات و وضع چون و دارد .]آيد مي پديد گوناگون صور و واعراض دهد مي

متن ان اما يخل، لم حد ثم يحدث لم كان فإذا: ماده فله حادث كل أن علمت قد إنك: فنقول القابل و يحرك ال الفاعل كان لكن و كانتا، او فحدثتا، تكونا مل القابليه و الفاعليه علتا تكون

مجمال قوال ونقول. الفاعل يكن لم و القابل كان او القابل، يكن لم و الفاعل كان او اليتحرك، امر البته يحدث لم و كانت كما العلل جه من االحوال كانت اذا انه التفصيل، الي العود قبل كائن يحدث ان يجز فلم كان؛ ما علي وجوبه، ال او عنها، كائنال كون وجوب كان يكن، لم

....البته

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٢

الهي قضاي در شر دخول آيفيت و عنايت): ١(ششم فصل

خداوند حكمت و عنايت

مقدمه دربارة بحث. »االلهي القضاء في الشر دخول كيفيه و العنايه في«: است چنين فصل عنوان تفسير به نيازمند كمي خود عنوان اين. است الهي قضاي در شر دخول وچگونگي عنايت و »نعنايت« يكي: مرتبطند يكديگر به دو هر اگرچه است عنوان دو واقع در اين. است

عنوان دو اين ميان رابطة در بايد اينجا در قهرا و »الهي درقضاي شر دخول كيفيت«ديگري هردو بايد يعني رگردند،ب اصل يك به دو هر بايد عنوان دو اين كه شودف بحث فصل دراين و ميكنيم بحث »شر دخول كيفيت« يعني دوم عنوان از ما اكنون. يكديگر به باشند مرتبط

.»عنايت« از بعد قضاي به مقضي چگونه شرور كه است اين است مطرح »الهيات« در كه مسائلي جمله از

ميان است داير رام است؟ گرفته تعلق شرور به الهي قدر و قضا يعنيچگونه هستند، الهي عالم در ناچاريم صورت اين در كه نيستند، الهي قضاي به مقضي شرور بگوييم كه اين

قدر و قضا دايره از و نيستند تعالي واجب فعل امور اين كه شويم قائل اموري به هستي كه نيست ممكن يعني است، محال چيزي چنين و خارجند، الهي

:پاورقي

.]اند پرداخته ششم فصل به و نفرموده تدريس را پنجم تا دوم فصلهاي استاد) [1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٣

اين يا و نشود؛ منتهي الوجود واجب به وجودش و كند پيدا وجود درعالم الوجودي ممكن و الهي عنايت با چگونه هستند الهي قضاي مقضي اگر. هستند الهي قضاي مقضي شرور

است؟ سازگار پروردگار بالغة حكمت با چگونه شايع بهتعبير و است سازگار الهي حكمت نه باشد خير كند مي پيدا وجود آنچه كه كند مي اقتضا پروردگار بالغة حكمت و عنايت

.شر واجب اينها آيا كه آيد مي پيش سؤال اين نيستند، الهي قضاي به مقضي بگوييم اگر

مكنم قهرا الوجودند، واجب شرور اين كه گفت شود نمي الوجود؟ ممكن يا الوجودند الوجود واجب. بشود منتهي الوجود واجب به وجودشان بايد الوجودند ممكن اگر. الوجودند

واجب به بگوييم اگر پس. است كرده اثبات را امر اين توحيد وادلة نيست متعدد كه هم اگر و است؛ مخالف توحيد ادلة با كه آيد مي پيش ثنويت مسألة شود، نمي منتهي الوجود با اين كه آيد مي پيش اشكال همين باز ميشود، منتهي واحد الوجود اجبو ذات به بگوييم نيز و بفهميم ميتوانيم را »عنايت« لفظ معني اينجا از است؟ سازگار چگونه بالغه حكمت في الشر دخول كيفيه و العنايه في«: كنيم درك توانيم مي خوب را عنوان تو اين رابطة .»االلهي القضاء

»عنايت«معني كلمة بيشتر حكما ولي. است يكي »حكمت« لفظ با »عنايت« لفظ كه گفت شود مي ريباتق مرحوم معروف شعر آن مثل يكديگر، با را دو هر نيز گاهي برند، مي كار به را »عنايت«

:گويد مي »قسر« باب در كه سبزواري حاجي فلينحسما باالكثر يك لم كما دائما يكون ال والقسر

لغايه ممكن كل إيصال العنايه و هالحكم مقتضي إذ باز اين ولي. كنيم تعريف بالغه حكمت يا حكمت همان به را عنايت توانيم مي ما پس

را بالغه »حكمت« خود. ديگر مفرد لفظ به مفردي لفظ و است ديگر لفظ به لفظي تبديل .كرد تعريف و شكافت بيشتر بايد هم

اسفار در هم صدرالمتألهين. گنجاند مي را ريكديگ با توأم مفهوم سه »عنايت« در شيخ :از عبارتند مفهوم سه اين). 1(است كرده قبول را شيخ تعريف همين تقريبا اسفار؟ مباحث از كداميك در: سؤال) 1: پاورقي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٤

.خير نظام به علم. 1 .موجودات همة براي از لذاته الوجود واجب ذات بودن علت. 2 .خير نظام به تعالي حق رضاي. 3

راضيا و الخير لنظام عله و الخير بنظام عالما الواجب كون: شود مي چور اين درواقع پس عنايت هست درآن علم مفهوم كه جهت آن از. »عنايت« گوييم مي بهاين ما الخير؛ بنظام

:گويد مي كه خود شعر در حاجي مرحوم. نامند مي علم مراتب از و علم باب از را علمه يبان مراتب فذا له اتمر األشياء يكشف إذ

و عنايه قلم و قضا لوح 1 (يرتضي كون سجل قدر( همة براي از مبدأ كه علمي آن يعني نامند، مي »عنايت« را الهي علم مرتبة اولين

مبدأ و موجودات صدور مناط كه علمي علمهاست، ترين مقدم كه علمي است، موجودات .است موجودات صدرو عله و لذاته الخير بنظام عالما الواجب كون: از است عبارت عنايت شيخ، تعريف در پس

.الخير بنظام وراضيا لذاته الخير لنظام ميكند پيدا وجود كه چيزي هر كه شود مي مطرح صورت اين به »شر« بحث قهرا دراينجا

به علم كه هم عنايي علم.باشد عنايي علم مشمول يعني باشد، تعالي حق عنايت تحت بايد است، خير نظام به راضي تعالي حق كند؟ مي پيدا وجود چگونه شر پس. است خير نظام مرضي هم شر آيا است، خير نظام به راضي تعالي حق كند؟ مي پيدا وجود چگونه شر پس نيست؟ يا هست تعالي حق .است نكرده بحث آن دربارة اين از بيش اينجا در را شيخ كه »عنايت« كلمة به راجع اين

»حكمت« معني »حكمت« كلمة به راجع اينها كه بود اين حق و است »حكمت« كلمة خود مهمتر اين از

به را »عنايت« كلمة بيشتر چه اگر گفتيم كه همانطور چون كردند، مي بحث :پاورقي

»الهيات« در رش و خير مباحث در شر، دخول كيفيت و عنايت عنوان همين تحت و اسفار »الهيات« در: استاد .باشد هفتم جلد شايد دانم، نمي ندارم را جديد چاپ چون ولي شود، مي سوم جلد من كتاب در. »االخص بالمعني

.]است آمده الثامن، الموقف اسفار، هفتم جلد در بحث اين اند؛ فرموده استاد كه طور همان[ .علمه مراتب في غرر الثانيه، الفريده الثالث، المقصد سبزواري، منظومه شرح) 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٥

مخصوصا كنند، مي استفاده هم »حكمت« كلمة از اوقات از بسياري در ولي برند مي كار شده توصيف حكيم صفت به متعال خداي و است آمده اسالمي معارف در كلمه اين كه

معارف در برسانند، و بفهمانند »عنايت« كلمة از خواهند مي فالسفه كه آنچه. است يك »حكمت« كلمة روي كه بود اين بهتر و شود، مي رسانده »حكمت« كلمة با اسالمي .نمودند مي بيان و كردند مي فكر مقداري

آخوند مرحوم ولي باشد، كرده تعريف جايي در را حكمت شيخ كه آيد نمي يادم اآلن من في« عنوان تحت مثال مفصل، طور به نه مختصر، طور به و الجمله في كلماتش از دربعضي

از است عبارت حكمت كه است گفته اسفار در عنواني چنين به شبيه يا »هدايته و تهحكم يكي: كند مي وارد تعريف اين در را عنصر دو يعني فعل؛ واتقان معلوم افضل به علم افضل .فعل اتقان و صنع اتقان وديگري معلوم، افضل به علم افضل

شر و تحكم و عنايت مسألة در جديد و قديم فالسفة مواضع از شر و حكمت و عنايت مسألة همين كه بفرماييد توجه مخصوصا را موضوع اين اينجا در

شديدي خيلي برخورد كه است جاهايي آن از و است الهيات در مهم العاده فوق مسائل مختلف كامال راهها [كه است جاهايي آن از يعني هست، جديد فلسفة و قديم فسلفة ميان و مغاير روند مي اينها كه راهي با كلي به اند كرده بحث و اند رفته هاآن كه راهي.] است .كرد پيدا را وارتباط اتصال حلقة آن و داشت توجه كامال بايد را اين. است مباين اينجا در كه اشكال يك جنبة از يعني است، آمده »شر« موضوع جنبة از اينجا در بحث اين

.سازگارند الهي عنايت با چگونه شرور كه شده مطرح و اند گذشته آن از و اند كرده اشاره آن به فقط اينجا كه هست هم ديگري مسأله يك

ندارد منفي جنبة يعني شود، نمي مربوط شرور به تنها مسأله اين. اند نكرده بحث زيادتر جديدي فلسفة در مسأله اين. كنيم مطرح را قضيه بخواهيم شرور اشكال جنبة از ما كه

همان. است فكر اين تأثير تحت اروپا دنياي هست كه هم هنوز و است شده رحمط خيلي :است چنين اشكال آن. است شده پيدا طرف اين به هيوم از كه معروفي فكر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٦

الهي وعنايت حكمت بر هيوم اشكال عمومي و ترين رايج. حكيم صانع وجود بر است شده گرفته دليل موجودات نظام هميشه وجود اثبات براي كه ادله، محكمترين نگوييم اگر ادله، محكمترين نگوييم اگر ادله، ترين بر كند مي داللت درموجودات نظم كه گويند مي. است نظم دليل شود مي آورده خدا

.صانع عنايت بر صانع، حكمت تأليف مطالبي او. است داده انجام وصدايي سر پر خيلي اصطالح به كار يك و آمده هيوم .كند نمي داللت حكيم صانع بر شكلي هيچ به برهان اين كه گفت و برهان اين در بر كرد ايمان با شخصي كليسايي نظر از و نبود مادي و ماترليست آدم يك هيوم خود اينكه با

هم وبعد كليسا خود براي روش و فكر اين ولي ماترياليست، و ملحد نه شد مي محسوب ما. جداست ايمان و مذهب و دين حساب از فلسفهو علم حساب كه شد پيدا ديگران براي

وفكري علمي طريق از بخواهد كسي اگر اما دارد، ايمان خدا به ما دل و داريم ايمان خدا به .نيست اثبات قابل مسأله وجه هيچ به كند، اثبات را خدا فلسفي و

به وداتموج نظام اين كه گفت كرد؛ در را نظم برهان و آمد قوي خيلي صورتي به هيوم ديگر افراد همه اين كه آنچه خالف بر كند، نمي حكيم صانع وجود بر داللت وجه هيچ است نوشته كتابي مورد اين در كه دانم نمي حاال. كند مي داللت كه اند گفته و اند آمده

به شده ترجمه او از كتابي يك. است نشده ترجمه فارسي به باشد نوشته هم اگر نه، يا اديان تاريخ دربارة كه است، كرده ترجمه عنايت دكتر آقاي كه »دين يعيطب تاريخ«نام

كرده مطرح را آن و رسيده بحث اين به كتاب آن آخر قسمتهاي در آيا دانم نمي. است اي مسأله اولين نويسند، مي دين فلسفة باب در فرنگيها كه كتابي هر امروز ولي. نه يا است است گفته و كرده خدشه نظم برهان بر آمده كه ستا هيوم حرف همين ميكنند مطرح كه ).1 (ندارد داللت خدا بر وجه هيچ به برهان اين كه

:پاورقي نيست؟ فلسفه تاريخ در او نظر اين: سؤال. 1

همين خاطر به و نوشت كتابي او كه نويسند مي حالش شرح در. تفصيل به نه هست فلسفه تاريخ در اجماال چرا،: استاد در اما. شد منصرف آن چاپ از و كند چاپ خودش حيات درزمان كه نكرد هم وجرأت شد واقع حمله دمور كتاب

كتاب اين اصلي متن. كردند چاپ را كتاب مرگش از بعد. كنيد چاپ را آن مرگم از بعد كه كرد وصيت مرگ نزديكيهاي كه را كتابي يكي فتوكي من البته. اند كرده نقل آن از خودخيلي كتابهاي در نويسندگان و است موجود انگليسي به

مشروح طور به آنجا در هيوم نظريات همين كه دارم بود دين فلسفة به راجع آن از قسمتي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٧

آن بخش يك: دارد بخش دو او حرف قهرا. كرد رد را وعنايت حكمت مسألة اين آمد او مي عاليم در ميحكي ناظم صانع اگر كه كرد مطرح او. است شرور مسألة همين به مربوط

.نميداشت وجود درعالم شرور همه اين بود و بگيرد را نظم برهان مثبت هاي جنبه كرد كوشش او ه بود اين هم ديگرش قسمت يك و كرد نمي بحث را جهت اين اگر اينكه براي بيندازد، بودن دليل از را مثبت هاي جنبه آن و است معمايي يك شرور مسألة در ينجاا حاال بگويند كه بود ممكن انداخت، نمي اعتبار از

مي دقت دركمال را نظم آثار عالم كار در طرف يك از ما يعني چيست؛ رازش دانيم نمي طرف از و است، حكيم عالم صانع كه كنيم توجيه اين جز توانيم نمي كه طوري به بينيم قابل وغير دندار جوابي و است حكمت خالف بر كه شود مي ديده هم چيزها از بعضي ديگر حكمت خالف امور مورد در و كند قبول بيشتر را نظم آثار كسي است ممكن. است حل

.كنيم حل را آن توانيم نمي و چيست آن راز دانيم نمي ما كه بگويد كرده قبول را نظم برهان بودن دليل الهيون. كند عمل الهيون روش برعكس ميخواهد هيوم كه حالي در پرداختند، آن حل به و كرده مطرح مشكل كي عنوان به را شرور مسألة و اند من. آيد برمي نظم برهان مثبت هاي جنبه رد صدد در و كند مي قبول را شرور مسألة او حل را آنها و كنيم رابيان قضايا كنيم عنوان را شر و خير بحث خواست مي دلم بيشتر كه

كمي برسيم اگر اما. نيست بيشتر ورق سه دو كتاب مطلب اگرچه جهت همين به. كنيم .است بهتر كنيم بحت مفصلتر

انسان در حكمت و درخداوند حكمت تفاوت ناظم كه اند ريخته نظم برهان براي طرحي عموما هيوم، غير تا گرفته هيوم از فرنگيها،

و انسان بودن صانع قبيل از خداوند بودن صانع و انسان بودن ناظم قبيل از خداوند بودن كه صورت اين به چگونه؟ است؛ شده فرض انسان بودن حكيم قبيل از خداوند دنبو حكيم ببينيم. جاست همين در مطلب روح كه كنيد توجه. كنيم مي بيان اآلن

:پاورقي

ولي. نشود يا بشود چاپ دانم نمي هم بعد و نشده چاپ هنوز كتاب اين. شده منعكس .هست هم او نظر اين باشد هيوم حال شرح كه جا هر ها فسلفه تاريخ در

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٨

است؟ انساني چه حكيم انسان

حكيم انسان ذهن در را طرحها بهترين دهد انجام را كاري خواهد مي اگر كه است انساني حكيم انسان

انسان فرق. نمايد مي طرح آن براي را ها نقشه بهترين و ميريزد كار آن براي خودش تهيه را طرحها بهترين كه است انساني كيمح انسان. است جهت اين در حكيم غير و حكيم ناچار است كار در مقصودي و مقصد يك كه آنجا از طرحهاست؟ بهترين طرح كدام. كند آن به رسيدن راههاي و شكلها بهترين و باشد كرده انتخاب را مقصودها بهترين بايد

.مگويي مي »حكيم« را كسي چنين ما وقت آن. باشد كرده انتخاب هم را مقصود اشرف و مقاصد بهترين مقصد انتخاب در كه است اين به انسان يك بودن حكيم پس

مقاصد اشرف و غايات افضل آن به رسيدن براي و كند انتخاب را غايات افضل و مقاصد عنصر هم حكمت، معني در كه است اين. برگزيند را ها وسيله بهترين و راهها ترين متقن الزم مقصد آن كشف مقصدها بهترين انتخاب براي. ملع عنصر هم و شود مي وارد علم علم هم هست؛ دو هر عمل عنصر و كشف عنصر و اراده، عنصر و علم عنصر پس. است .است چنين انسانها مورد در حكمت پس. كار و علم هم و هست مصلحت؟ شرط هم بودن بهترين اين: سؤال قرار مقصد دو درميان انسان گرا اينكه براي است، همين »مصلحت« معناي بله،: استاد حكيمانه برگزيند را اعلي مقصد اگر ادني، مقصد ديگري و باشد اعلي مقصد يكي كه بگيرد مقصد اگر امام است، حسن راه دو هر انتخاب عدم به نسبت ذاته حد في ادني مقصد. است يمانهحك صورت اين در ادني مقصد انتخاب و است احسن مقصد آن باشد دركار هم اعلي

و بهترين يكي مثال باشد، متعدد اعلي مقصد به رسيدن راههاي است ممكن. نيست حكمت هم باز. راه ترين سست و دورترين ديگري و باشد راه نزديكترين و محكمترين

انسان در حكمت معني اين،. برود و كند انتخاب را طرق افضل] انسان [كه كند مي اقتضا .است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٣٩٩

خداوند حكمت زا غرب فالسفة برداشت خداوند كه وقتي: اند گرفته نظر ودر كرده فكر را مطلبي چنين خدا براي قهرا غرب فالسفة باشد نداشته مقصدي اگر است، داشته مقصدي عالم خلق از كند، خلق را عالم خواست بايد بنابراين. است مقصدي يك به رسيدن براي عالم خلقت واقع در پس. نيست حكيم

بايد شئ هر خلقت در كلي طور به يا آدم خلقت در باشد، كار در صدهاييمق يا مقصدي چه براي خدا: گويند مي و كنند مي مطرح هميشه كه سؤالي همين. باشد دركار مقصدي

درواقع كه است عامي خيل سؤال يك اين كرد؟ خلق را آن چه براي كرد؟ خلق را اين آن و است حكيم خدا كه گويند مي .كنند توجيه خواهند مي را »حكمت« مفهوم همان

خلق چه براي را انسان خدا حاال. ميدهد انجام مقصدي و غايت براي را كار است حكيم كه بهترين آيا است؟ بوده كار در مقصدي چه است، كرده خلق چه براي را زمين است؟ كرده است؟ بوده ممكن هم ديگر جور يك او براي آيا كند؟ خلق را اينها كه بوده همين مقصد

شئ فالن چرا پس است، كار در مقصدي چنين كه حاال: گويند مي مواردي در اينجا در و انسان حيات مقصود اگر شده؟ خلق بيماري چرا است؟ مقصد آن ضد بر كه شده خلق است؟ مقصد اين ضد بر كه است شده آفريده بيماري چرا است انسان كمال قبلي طرح يك و ذهني طرح يك بايد خدا كه شود مي طرح صورت اين به مسأله پس كرده خلق را اشياء ذهني طرح و قبلي طرح آن طبق بر كه باشد داشته اشياء خلقت براي و باشد هدف يك به رسيدن براي و مقصد يك انتخاب اساس بر بايد هم طرح آن. باشد .باشد متناسب مقصد آن با بايد هم چيز همه هم هيوم حرفهاي. اند كرده اشكال و اند آمده اساس اين بر كه اينهاست فكر اساس اين، طرح اين از غير ذهنش در و كرده قبول شكل همين به را مطلب اصل كه است اين از بعد

مي داللت عالم در موجود نظام اين آيا ببينيم كه است گفته و آمده بعد. است نبوده چيزي خود و چيست؟ داللت راه اصال هك است گفته بعد نه؟ يا حكيم ناظم يك وجود بر كند مي برقرار خدا كار و خودش كار ميان انسان كه است اي مقايسه داللت راه كه است گفته كار گرفتن قياس نظم برهان مبناي هيوم نظر از يعني نيست؛ صحيح مقايسه اين و كند ينهم هيوم حرف همة تقريبا. نيست صحيح گرفتن قياس اين و است انسان كار با خدا .است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٠

نيست بالقصد فاعل خدا: خداوند حكمت صحيح طرح مخيلة در اساسا كه شويم مي روبرو مطالبي يك با خودمان حكماي حرفهاي در اينجا ما مكرر و دارند، اصل يك اينها اوال كه است اين مطلب آن. است كرده نمي خطور غربيها آن .نيست بالقصد فاعل ولي ستا باالراده فاعل الوجود واجب كه ايم، گفته را آن

ذات از غير انگيزه آن كه باشد اي انگيزه يك و داعي يك از منبعث كه اي اراده يعني قصد تحت و تأثير تحت يعني است، ديگر امر يك مفعول بالقصدي فاعل هر واقع در. باشد فاعل .است غايت مسألة آن و است ديگر شئ يك جبر

كه است هايي انگيزه تأثير تحت كند مي اراده كه را ريكا هر است بالقصد فاعل كه انسان فاعل به تبديل را بالقوه فاعل اين ها انگيزه آن يعني كنند؛ مي وادار را انسان ها انگيزه آن

باشد نداشته را محكوميت قابليت تا نباشد، ناقص تا نباشد، بالقوه فاعل تا. كنند مي بالفعل .باشد حاكم او بر اي انگيزه كه ندارد امكان باشد، حاكمي او بر شيئي كه حكيم معنا اين به خداوند قهرا و نيست، بالقصد فاعل خدا اند گفته كه است جهت اين به انتخاب را وسايلي برسد مقصد آن به اينكه براي و دارد مقصدي اينكه معناي به نيست، هم .برسد مقصد آن به تا رود مي را راهي و كند مي

.آند نمي پيدا سافل به التفات عالي، موجب به و است بوده مشكل كمي هضمش حرف همين كه دارند حرفي يك ما حكماي الي يلتفت ال العالي«: اند گفته. اند شده واقع هم يكعده تكفير مورد حتي حرف همان »السافل اليريد العالي« كه است اين مقصود. كند نمي پيدا سافل به التفات عالي، »السافل .عالي مقصد سافل نه است سافل مقصد عالي،. نيست سافل هرگز عالي مقصد .خودش معادش هم و است خودش مبدأ هم خودش، خداوند كه اند گفته: سؤال .است طور همين بله،: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠١

اشكال يك طرح واجب كه است جور اين مطلب كهاگر است شده وارد ايراد ديگر راه از فالسفه اين خود بر

را حكيمانه متقن نظام اين ما پس السافل، الي يلتفت ال والعالي نيست بالقصد فاعل الوجود كنيم؟ توصيف بايد چگونه و كنيم توجيه بايد چگونه جواب

بدون پذيرد مي توجيه عالم حكيمانة نظام كه اند گفته و برآمده جواب مقام در فالسفه بيان. دهيم قرار عالي مقصد را افلس و بدانيم السافل الي متلفت را الي كه باشد نياز آنكه

قدماي حرف تفاوت ببينيد. است لطيفي بسيار و عالي بسيار بسيار راه يك اينجا در فالسفه .است آسمان تا زمين از كجاست، تا امروزيها اين حرف با ما

باشد، داشته التفات عالم اين به بايد باشد حكيم خدا اگر كه اند كرده فرض چنين امروزيها چنين عالم نظام كه حال در كند، عمل عالم ين در حكيم انسان يك مانند بايد خدا نييع

خواسته و اند كرده شروع عالم نظام را خودشان بحث اينها پس. دهد نمي نشان را چيزي .كند نمي داللت حكمتي چنين وجود بر عالم نظام بگويند اند

مقصد سافل كه ميكند اقتضا تعالي حق ذات علو كه ميگويند اينها عكس بر ما فالسفة فالسفه اين يعني دارد؛ وجود درعالم اي حكيمانه نظام حال درعين و نشود واقع عالي براي

حال. اند كرده شروع طبيعت از آنها ولي اند، رسيده مطلب اين به و كرده شروع خدا از اي حكيمانه نظام طرف يك از كه شوند مي جمع يكديگر با امر دو اين چگونه ببينيم به اشكال پس. كند نمي اقتضا را نظامي چنين تعالي حق ذات علو ديگر طرف از و هست .است صورت اين و باشد، داشته وجود نظامي بايد باشد خدايي اگر گويند مي امروزيها: ديگر عبارت به

هست؟ چرا پس باشد، نظامي چنين نبايد القاعده علي هست خدا چون گويند مي فالسفه كه نظامي آنچنان ولي بود، مي هم نظامي بايد بايد، مي خدايي اگر گويند مي مروزيهاا

مي فالسفه ولي نيست، خدا وجود بر دليلي پس نيست، كند حكيم خداي وجود بر داللت نمي پس كند، نمي ايجاب را سافل بودن ومقصد سافل به التفات تعالي حق ذات علو گويند يك كه ميكند داللت حكيمانه نظام وجود اما باشد، عالم رد اي حكيمانه نظام بايست مطلب توجيه هست، عالم كار در تدبيري

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٢

است؟ چگونه

اسالمي حكماي نزد در عالم حكيمانة نظام تصوير. بشويم وارد تفصيل به بايد بعد و ميكنم عرض را خودمان حكماي مطلب خالصة اكنون غير درخدا حكمت. گرفت قياس مخلوق با را خدا يدنبا: كه كنند مي بيان شكل اين به آنها غايتي به رسيدن براي را كاري كه انساني يعني حكيم انسان. است انسان در حكمت از

است حكيم كه خدا اما. ميدهد انجام مقاصد افضل براي را كارها افضل دهد، مي انجام است فرق. ميرساند اياتغ افضل طرقبه افضل از رساند، مي غاياتشان به را موجودات يعني را راه بهترين مقصدها بهترين به رسيدن براي كه كسي يعني حكيم بگوييم كه آن ميان

اشياء رساندن براي را وضع بهترين كه است كسي حكيم بگوييم كه اين و ميكند، انتخاب نگرفته نظر در غايت ذي را حكيم خود دوم مورد اين در. كند مي انتخاب مقاصدشان به به خودش رسيدن براي كه است كسي حكيم مورد يك در پس. شود بالقصد فاعل كه ماي

غايت به ديگري چيز رسيدن براي كه است كسي حكيم ديگر مورد در و ميكند، كار غايتي .ميكند كار لغايه ممكن كل ايصال العنايه و الكحمه مقتضي اذ

ترتيب باشد نشستن كه مقصدي يك براي را چوبها كه است كسي مثل اول مورد در حكيم كه كسي است؟ كسي چه مال مقصد صورت اين در. سازد مي صندلي و دهد مي نظم و

براي كند مي تحميل شئ يك بر را خودش نظر دهنده نظم. است سازنده و دهنده نظام مقصد نيست، صندلي مقصد صندلي روي نشستن. برسد مقصد يك به خودش اينكه

مي نائل مقصد اين به وسيله اين به كه است صندلي سازندة ن،اي. است صندلي سازندة .شود مثل الهي صنع. دارد فرق بشري صنع با الهي صنع. نيست چنين دوم مورد در حكيم اما

اين خداوند باشد، روانه بايد مقصد سوي به و دارد مقصدي درخت اين كه است درخت طبيعت خود آن از غايت دارد، غايت طبيعت خود بنابراين. رساند مي مقصدش به را درخت به را طبيعت كه معني اين به است حكيم خدا و دارد، غايت اساسا طبيعت. خدا نه است .برسند خودشان غايات به اشياء كه كند مي اقتضا الهي حكمت. رساند مي خودش غايات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٣

هستند خود غايات وعاشق دارند غايت اشياء همة ما كه است اين مسأله آن و آيد مي پيش ديگر مسألة يك مكني بيان را نظري چنين اگر آن به رسيدن عشق يعني غايت آن به رسيدن ميل و غايت عالم ذرات تمام براي ناچار بايد مسائل ترين عميق از يكي كه اينجاست. است جور همين هم واقعا. كنيم فرض را غيت اصال و هست غايت به ميل و الكم به ميل عالم ذرات از اي ذره درهر كه شود مي پيدا معشوقهاي به عاشقها رساندن نظام و خود غايات به اشياء رساندن نظام يعني هستي نظام .است نظامي چنين يك خود؛

است خداوند اشياء همة معشوق و غايت چگونه عشق توجيه است؟ شده پيدا كجا از عشق اين كه آيد مي پيش مسأله اين آنگاه است؟

عالي خيلي بحث. دارد ديگري نظر يك هم صدرالمتألهين و دارند نظري يك ماقد اينجا در عشق بالفطره موجودي هر كه ميگفتند اندازه همين قدما. ميشود مطرح لطيفي و خوب و هر بلكه نيست، كافي اين گويد مي صدرالمتألهين ولي. دارد خود كماالت و خود ذات به

و دارد خود موجدة علت به عشق و خود كماالت به و خود ذات به عشق بالذات موجودي.] است موجودات همة غايت و معشوق او پس[است تعالي واجب ذات اشياء همة علت چون فطرت« كه است همان حكمفرماست عالم ذرات همة بر كه اصيل و حقيقي غايت اين اين). 1) (رضاال و السموات في من اسلم له و يبغون اهللا دين افغير (شود، مي ناميده »الهي هر اگر. است مطلق كمال به تشبه به ميل موجودات ذرات از اي ذره هر در كه است

مي كه است اين براي كمال جستجوي اين كند، مي جستجو را خودش كمال موجودي شكل اين به مسأله پس. بشود متشبه خودش علت به بشود، نزديك خودش علت به خواهد

.است خداوند اءاشي همة غايت كه شود مي حل ممكن منظور دو چيست، شئ فالن خلقت حكمت شود مي گفته كه وقتي صورت اين در

منظوري چه خالق آن يعني خالق، خود حكمت گوييم مي وقت يك: باشد نظر در است منظوري هيچ كه است اين جواب دارد؟ اين خلقت در خود براي

:پاورقي

.83 /عمران آل. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٤

درست سخن اين دارد؟ مقصدي چه خود ذات در شئ اين گوييم مي وقت يك و ندارد؛ آفريده موجود آن خود مقصد براي را موجود اين خداوند كه است اين حكمت معني و است .است داده قرار خودش مقصد] راه [در و است

صورت به آنكه بدون شود مي حل موجودات عجيب نظام مسألة كه است بيان اين به يك حكم خداوند باشد، سافل به عالي التفات صورت به اگر زيرا باشد، فلبهسا عالي التفات طبيعت نظام اين صنعتگر يك مثل كه ميگيرد خود به را مكانيسين يك يا و آهنگر يا نجار

است همين نظم برهان باب در فرنگيها تصور تمام. خود هدف براي كند مي پيش و پس را است اين فقط خدا بودن ناظم معني كه اند كرده خيال و ندارند فكري اين از غير و بس، و

را طبيعت اجزاء آيند مي مالئكه و] ميدهد دستور مالئكه به [صنعتگر يا نجار يك مثل كه باشد اين فقط مابعدالطبيعه قواي كار يعني دهند؛ مي مكانيكي ربط يك هستند لخت كه اساس آن بر هيوم كه فكر اين اساس. كنند برقرار مكانيكي ربط يك اجزاء اين ميان كه

.است غلط گفته، سخن دامنة كه است، ديگري چيز خداوند داشتن عنايت و بودن حكيم و بودن صانع معني بلكه .كنيم بحث آن روي بايد و است وسيع خيلي بحث اين

. است آمده هم عالي خيلي و آمده ما قدماي دركلمات حرفها اين اصول كه كنم مي عرض بحث بايد كه مقداري آن و كردند، مي طرح اين از بيش را حكمت بحث كه بود اين حق تفسير در. شود بحث كه دارد جا شايد هم باز جهت همين به. اند نپرداخته بدان شود

. كامل و خوب نه هم آن ولي است، آمده مبحث اين متفرقه صورت به جاهايي يك الميزان مسألة همين به هم معاد مسألة چون و بود من توجه مورد قبل مدتها از مطلب اين چون

ده حدود در الميزان تفسير در. بودم بحث اين دنبال خيل دارد، بستگي عنايت و حكمت به مربوط مباحث در غالبا كه است شده بحث مورد اين در ناقص صورت به جا هر در و جا

عما اليسئل« آية لذي در يكي كه دارند ديگر جاهاي در هم بحث تا چند. است بوده معاد نظر يك از وشايد دقيق آيه، اين ذيل ايشان بحث. باشد مي) 1 (»يسئلون هم و يفعل اند كرده طرح متكلمين كه شكلي از غير ديگري شكل به را بحث ايشان. باشد اشتباه به را حكمت و دارند بحث و دارند نظر قضيه اين روي هم متكلمين چون. كنند مي مطرح طرحم خاصي صورت .23/انبياء. 1: پاورقي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٥

و مرتب چيز يك بتوانيم شايد پردازيم، مي همه شرح به آينده جلسات در كه كنند، مي

.دهيم دست به منقحي

را جوابي همين آفريد، را موجودات اين خداوند چرا كه شود مي سؤال وقتي معموال: سؤال به را موجودات كه است اين يشمعنا خداوند دربارة حكمت كه دهند مي فرموديد شما كه

مجموع اصال كه ميشود مطرح سؤال اين بعد. برساند و كند هدايت دارند كه غايتي سوي چرا؟ كار اين

.كنيم مي بحث را همه و آيد مي آينده بحثهاي در اينها همة: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٦

تعالي حق عنايت و حكمت در بحث ادامة

الشر دخول كيفيه و العنايه في« عنوان تحت ندا كرده مطرح را بحثي اينجا در كه گفتيم به و عنايت دربارة بحث يكي: است عنوان دو مطلب ظاهر چه اگر كه »االلهي القضاء في

مربوط هم به ولي الهي، قضاي در شر دخول دربارة بحث ديگري و حكمت، ديگر تعبير با كه آورد پيش را شبه اين است ممكن الهي قضاي در شر دخول مسألة چون. هستند حل بايد متباين و متغاير مطلب دو اين پس دارد، مباينتي خداوند بالغة حكمت و عنايت .شود

عنايت و حكمت معني مجدد بررسي را عنايت شيخ. كنند مي تعريف چگونه را »عنايت« حكما اين ببينيم بايد اول كه گفتيم و احسن نظام براي بودنش دأمب و احسن نظام به حق ذات بودن عالم كه كرد تعريف چنين »عنايت« مفهوم در را عنصر سه. است تعالي حق عنايت همن احسن نظام به بودنش راضي و اند آورده فالسفه كه است خاصي اصطالح »عنايت« اصطالح كه گفتيم و اند؛ كرده وارد

لمةك كه صورتي در اند، كرده انتخاب را اصطالح اين اينها چرا كه نيست روشن هم درست گاهي هم خودشان كه »حكمت«

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٧

عرفي معني نظر از مفهومش هم زيرا بود، مناسبتر برند مي كار به »عنايت« رديف در را آن .است اسالمي معارف در رايج اصطالح يك اينكه هم و است روشنتر لغوي و

. كنيم مي اثبات برايش را علم صفت است، عليم حق ذات گوييم مي گاهي حق ذات دربارة مخفي او از چيزي و نباشد جاهل واقعيتها از چيزي به اينكه است، جهل مقابل در معل

.است علم مناط اين) 1) (االرض في ال و السموات في ذره مثقال عنه يعزب ال (نباشد واجب ميگوييم ميكنيم، ذكر برايش را بودن علت يا بودن خالق يا بودن صانع صفت گاهي اشياء همة صانع است، اشياء همة فاعل است، اشياء همة خالق است، اشياء همة مبدأ تعالي .كنيم بيان بخواهيم كه تعبيري هر به است، ارادة به را اشياء تعالي حق ميگوييم يعني ميكنيم، ذكر خداوند براي اراده صفت گاهي اشياء اينكه مقابل در اند، آمده وجود به حق مشيت با اشياء است، آورده وجود به خوش

.شوند صادر مشيت بال مبدأ يك از المث مي را بودن عليم مفهوم صرف آيا كنيم، مي ذكر خداوند براي را حكمت يا عنايت وقتي اما

كافي عليم، شئ بكل بگوييم آنكه ولو چيز همه به بودن عليم نه، كنيم؟ بيان خواهيم همة فاعل صرف م،حكي ميگوييم وقتي آيا. كند صدق بودن حكيم مفهوم اينكه براي نيست و نيست بودن حكيم مناط بودن عالم صرف پس. نه بگوييم؟ خواهيم مي را بودن اشياء حكيم مالك همه بودن مريد صرف اينكه كما نيست، بودن حكيم مناط بودن فاعل صرف چيست؟ بون حكيم پس. نيست بودن نه اما اراده، در هم اي ريشه و فاعليت در اي ريشه و دارد علم در اي ريشه بودن حكيم يعني حكيم گفت شود نمي. بشود حكمت بگذاريم يكديگر روي را اينها مجموع اگر اينكه عين در ولي كنيم فرض را فاعل مريد عليم ذاتي براي كه است ممكن. مريد فاعل عليم تعريف كه است اين چيست؟ بودن حكيم پس. نكنيم اثبات او براي را بودن حكيم حال

پيدا برايش رسايي تعريف يك و كنيم جستجو بايد حاال. شود مي مشكل يكم بودن حكيم و برويم حكيم لغت دنبال اساسا بايد پس. اند نكرده بايد آنچنانكه فالسفه را كار اين. كنيم

دارد قرابتي بودن مريد و بودن فاعل و بودن عليم با كنيم مي حس كه لغت اين كه ببينيم مجموع و ستني هيچكدام حال درعين ولي

.3 /سبأ. 1 :پاورقي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٨

.معناست چه به نيست، هم اينها انسانها مورد در ببينيم بياوريم، دست به لغت در را »حكمت« كلمة معني خواهيم مي ما مي كار به معنا چه به انسانها مورد در را »حكيم« كلمة ميگويند؟ »حكيم« انساني چه به

برند؟

عملي حكمت و رينظ حكمت اصطالح در »حكمت« معني مي برده كار به است فالسفه اصطالح كه نظري حكمت باب در گاهي »حكمت« كلمة كه است كسي آن »حكيم« اصطالح اين در. شود مي استعمال عرف در كمتر اين كه شود، .است علوم افضل واقع در اشياء حقايق به علم. دارد اشياء حقايق به علم

حقايق به علم اينها ولي باشد، داشته وعلومي اطالعاتي ءاشيا دربارة انسان كه است ممكن به نظري حكمت در هستند، اشياء كه آنچنان باشد، اشياء حقايق به علم اگر. نباشند اشياء افضل هي«: گويند مي نظري حكمت باب در فالسفه خود لهذا. گوييم مي »حكمت« آن .است الهي تحكم در خصوص به تعبير، اين البته .»معلوم بافضل علم اين رود، مي كار به انسان مورد در بيشتر »حكيم« كلمة اصال كه عملي حكمت باب در

صرفا حكمت يعني هست؛ آن در هم فعل مسألة بلكه است، دانايي جنبة از فقط نه اصطالح ميگوييم؟ »حكيم« انساني چه به ما موارد جور اين در. هست هم رفتار نيست،شامل دانش يعني كند، انتخاب ار هدفهار بهترين و بگيرد نظر در را هدفها بهترين ركارهاد كه انساني هف آن به رسيدن براي و بياورد، دست به و كند كشف را خودش حقيقي و واقعي هدف

آوردن دست به بنابراين. كند انتخاب و بگيرد نظر در را وسائل احسن را، وسائل بهترين »حكيمانه روش« را هدفها آن به رسيدن براي ها وسيله بهترين و هدفها بهترين

هر اما هست، علم. هست درحكمت گفتيم، كه عنصري سه آن صورت دراين.ميگوييم كند عمل دانايي و علم نوع يك روي از هم را انساني هر. گوييم نمي »حكمت« را علمي

را فهاييهد چگونه خودش در انسان اين ببينيم خواهيم مي اول بلكه گوييم، نمي »حكيم« ولي باشد دقيق خيلي و باهوش خيلي آدمي يك است ممكن لهذا و است؛ كرده انتخاب

نمي حكيمانه را رفتارش و گوييم نمي »حكيم« را اين ما. نباشد پسند عقل هدفهايش آن هردانايي، نه اما. هست دانايي »حكمت« مفهوم در كه بينيد مي پس. دانيم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٠٩

حكمت در كه طور همان. بگيرد تعلق عمل درمقام ماتمعلو ترين فاضل به كه داناييي ترين فاضل به علم بلكه گوييم، نمي »حكمت« خارج دربارة علمي هر به كه گفتيم نظري

به همعلم اينجا در گوييم، مي نظري حكمت را جهان در معلومات ترين شريف و معلومات مربوط كه اموري يعني عملي امور. گوييم مي »عملي حكمت« را عملي امور ترين شريف

را وسائل ترين شريف و هدفها ترين شريف به علم. است انسان وسائل يا انسان اهداف به .گوييم مي »حكمت«

بهترين و علوم بهترين علم اين مفهوم در. علمي هر نه اما هست علم] حكمت در [پس در. اشتد وجود »بهترين« كلمة اين هم نظري حكمت در كه طور همان هست، معلومات

هدفهاييكه بهترين داسنتن اينجا در و] بود [دانست بايد كه چيزهاييي بهترين دانستن آنجا دانستن گوييم مي كه دراينجا. داد انجام كهبايد كارهايي بهترين و آؤرد بهدست بايد

دانستن صرف بنابراين. هست آن در هم فاعليت مفهوم داد، انجام بايد كه كارهاي بهترين در. است كردن رفتار دانستن »آ طبق بر هم و است دانستن هم. گوييم نمي »تحكم« را

. هست آن در هم اراده قهرا و باشد مي نيز فاعليت و مبدئيت و عليت آن، در صورت اين .اراده روي از داند، مي كه آنچه دادن انجام و هدفها بهترين دانستن

نظر و فعل در خداوند بودن حكيم به عالم او كه است اين معناي به است، حكيم خداوند بگوييم بخواهيم گرا نظري جنبة از

جمله از و است چيز همه به عالم او البته. است معلومات افضل به عالم است، اشياء حقايق .هست هم معلومات افضل به عالم كارببريم به پروردگار صفت عنوان به را حكمت بخواهيم اگر يعني چطور؟ عملي حكمت در افضل او ممكن، كارهاي مجموع ميان در كه بگوييم بايد جور اين ناچار ميتوانيم؟ گونهچ

يعني است؛ احسن نظام خلقت نظام كه است چنين بيان اين معناي. ميدهد انجام را كارها امكان آنها فرض كه وجوهي همة ميان در و است وممكن شود مي فرض كه آنچه ميان .است انسان فرضي اتنظام احسن موجود نظام دارد،

نظام اين براي وعليت احسن نظام و خير نظام به علم معني به را حكمت ما اگر بنابراين چنين به تحليل با كرديم، تفسير احسن نظام اين به رضاي و اراده و احسن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٠

از شما بگويد كسي است ممكن چون ايم، آورده دست به را معنا واين ايم رسيده اي نتيجه و وفاعل احسن نظام به علم معني به »حكمت« كلمة يا »عنايت« كلمة كه ييدگو مي كجا

كون كه معناست اين به خداوند بودن حكيم ميگوييد كه است احسن نظام به بودن راضي كجا از اينها االحسن؟ بالنظام راضيا و االحسن بالنظام فاعال و االحسن بالنظام عالما الواجب .آيند مي در ها ريشه اين زا ميگوييم اند؟ درآمده

اين. كند مي فرق اينها مجموع يا بودن مريد يا خالق يا عليم با تعالي حق بودن حكيم پس حق حكمت از ما كه بود تعريفي اين. است تر گسترده كه شود مي خاصي مفهوم يك قهرا

.كرديم تعالي

حكمت آالمي تعريف چه كه بگوييم و كنيم معني هم ديگر جور يك را »حكمت« كلمة ما كه است ممكن است تر ساده هم خيلي كه ديگر جور يك كنيم؟ معني گونه آن را حكمت كه دارد لزومي

ميگويند. كنند مي تعريف جور اين هم معموال كه كرد، تعريف را »حكمت« توان مي درمقابل بودن حكيم. انسان درغير وچه انسان در چه است، فعل صفات از بودن حكيم ويا هدف يك داشتن بدون دهد كانجام كاري انسان اگر. است بودن الغي و بودن عابث فعل و »عابث« را شخص اين باشد، داشته نظر در خود كار از اي نتيجه اينكه بدون و غايت

عبث را او فعل باشد داشته هدف و غايتي كارش در كسي اگر ولي. گوييم مي »عبث« را او به و كند مي حركت كه كنيد فرض را كسي مثال.ميدانيم مانهحكي را آن بلكه دانيم، نمي اگر. دارد »براي«يك او كار اينجا در. بخواند درس اينه براي رود مي چراغ يك سوي

فايده يك و مصلحت يك كار اين بر چون مصلحت، فالن براي: دهد مي جواب لم؟: بپرسند يعني مصلحت بگوييد شما ستا ممكن. مصلحت گوييم مي اينجا ما حاال. است مترتب اين است، مترتب مصلحت يك كار اين بر چون. كند نمي فرقي اين. فاعل خود حال صالح

بدون ميكند حركت كسي كه كنيد فرض شما اگر اما. حكيمانه و صحيح فعل ميگوييم را برساند، هم معين نقطة يك به را خود معيني ساعت وسر باشد داشته مقصدي يك اينكه .نيست مترتب مصلحت كار اين بر يعني است، عبت كار اين يمميگوي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١١

معني به خداوند در حكمت كه بگوييم خم و پيچ پر راه آن جاي به كه است ممكن پس يك اساس بر خداوند كارهاي همة شود، نمي صادر او از عبث كار هيچ كه است اين

اهللا فعل بگوييم كه است اين از اخري عباره خداوند بودن حكيم و است، غرض و مصلحت .است غرض به معلل معتزله معروف فرقة دو ميان االيام قديم از كه متكلمين معروف بحث آن كه است وقت آن

غرض به معلل اهللا فعل كه بودند معتقد معتزله. آيد مي پيش است بوده مطرح واشاعره باشد غرض به معلل اهللا فعل كه شود نمي گفتند مي اشاعره. است حكيم خدا چون است .است تعالي حق ذات علو برخالف اين چون يعني حكيم: كنيم تعريف جور اين را حكمت است خوب كه شود گفته است ممكن پس

فعلش كه يعنيكسي عابث و حكيم وغير باشد، مصلحتي و غرض داراي فعلش حكه كسي .باشد غرضي بدون

»حكمت« آالمي تعريف بررسي همين حكمت كالمي وتعبير اند گفته هم جور همي و است درست اين :كه ميدهيم جواب هم تعريفات در راهش و است همين ميكند »حكمت« از متكلم كه تعريفي يعني است؛ را حكما تعريف كه مجبوريم امر نهايت در بشكافيم راخوب همين اگر ولي است، همين حرفشان ولي اند، نكرده ريفتع كردم تعريف من كه شكلي اين به حكما البته. بگيريم دست به »حكمت« تعريف مقام در ما كه آنچه. است همين اند گفته مجمل طور به اگرچه تعبير اين به هم شفا در حتي. است گفته »تعليفات« در شيخ كه است سخني آورديم نياورده ديگري چيز و اند آورده اسفار در را شيخ حرف همان آخوند مرحوم هم بعد. نيست

.ندا ايكه براي نيست، كافي بودن حكيم براي فعل بودن غرض به معلل صرف كه ميگوييم انسان گاهي يعني است؛ متفاوت غرضها كه درحالي باشد بهغرض معلل فعل است ممكن. است غرض يك خودش براي مصلحت هر. ميگيرد قرار مصلحت و غرض چند درميان كوچكتر مصلحت و كرد رها را بزرگتر مصلحت انسان اگر. است چيز يك مصلحت و غرض

غايت هيچ فعلش كه باشد نمي هم وعبث است غرض به معلل فعلش كرد، انتخاب را اينكه براي نيست، حكمت روي از حال درعين ولي باشد، نداشته مصلحتي و وغرض

مصلحت و كرده رها را بزرگتر مصلحت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٢

باي بلكه نيست، كافي اشدب غرض داراي فعل اينكه صرف پس. است گرفته را كوچكتر »افضل« وصف بايد بنابراين. ممكن غرضهاي بهترين و ممكن مصلحتهاي بهترين بگوييم

.شود گنجانده آن مفهوم در كرديم، بيان اآلن كه ولي گرفت، نظر در را ممكن مصلحتهاي بزرگترني خود درفعل انساني كه كنيم فرض حاال هم اين [نيست؛ راه بهترين است كرده ابانتخ مصلحت اين به وصول براي كه راهي

متقن و بهترين انسان گاهي است؛ مختلف گاهي نيز انتخابي راههاي زيرا] نيست، حكيمانه مطمئن راه، است ممكن نيز و را؛ آن ترين متقن غير گاهي و كند مي انتخاب را راه ترين

چه هر. است اسهل و اخف مسئله همان اين. باشد دورتر يا نزديكتر و تر مطمئن غير يا تر به سريعتر و كاملتر و بهتر كه وسائلي از خود مقاصد براي شود، اضافه انسان خردمندي

كار به يعني باشد، تر خرج كم معنا يك به كه راهي ميكند، استفاده رساند مي مقصود صد،مق آن به رسيدن براي دارد، اي حكيمانه مقصد كه انساني اگر باشد، داشته نياز كمتر رسيدن براي اگر ولي است؛ حكيمانه فعلش كند انتخاب را راهها نزديكترين و طرق اقرب

درست مقصدش ه اگر برود، را طوالني دور يك و كند انتخاب را طوالني راه مقصدش به .است سفيهانه كارش ولي است ركد را موضع اين هم االغ كه گفتند مي قديم در. است همين هندسه در حماريه قضية جاي در را علف و باشد جايي در االغ اگر. است مستقيم خط طرق اقرب كه كند مي

نه رود، مي و گيرد مي را مستقيم خط ببيند، آنجا در را علف حيوان آن و بريزند ديگري .رود مي و ميكند حركت مستقيم خط روي درست بگيرد؛ را منحني خط يك اينكه گفت بايد بلكه نيست، كافي عبث از خروج صرف و -غرض اي– داشتن غرض صرف پس

راهها، درميان. است كاري عبث خودش مصلحت، دو ميان در كوچكتر مصلحت گرفتن نوعي است، كاري بيهوده نوعي كردن انتخاب را راهها بدترين و گذاشتن را راهها بهترين .نيست كافي باشد كار در مايي غرض اينكه صرف پس. است كاري عبث و امور افضل به علم از است عبارت حكمت گفتند كه حكما تعريف همان به يمبرگشت پس حكمت ميگويند اينكه. شود مطرح بايد افضليت مسألة پس. افضل همان انجام و آن ارادة

درست باشد، غرض به معلل فعل كه است اين از عبارت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٣

همين. شود بانتخا بايد هدفها بهترين حكيمانه فعل در گفتيم كه گونه همان. است بعضي در كه داشت توجه بايد البته. باشد كار در غرضي بايد كه ند ميك داللت خودش كه است ديگري مسألة يك اين كه باشد، غرض عين فعل آن خود كه است ممكن موارد كه است صورتي به مسأله اين كردم عرض كه طور همان. كنيم مطرح را آن تدريج به بايد نداده بسطي اطرافش در و شده گفته »آ دربارة اي كلمه يك فقط گاهي فالسفه كتب در .شود نمي روشن بايد آنچنانكه مطلب هم فيلسوف شخص يك براي كه طوري به اند،

براي فعل صفت اين كه بگويند و بگيرند بيان طرز بهاين ايرادي دراينجا است ممكن: سؤال خدا اصال فلسفي تصور در بگذاريم، كنار را مذهبي تصور اگر چون باشد، تواند نمي خدا .است احسن نظام كند ايجاد كه چه يعنيهر باشد، داشته احسن نظام بايد

.كنم مي عرض حاال كه باشد داشته مطلبي يك شايد شما حرف اين. است درست: استاد »...يفعل عما اليسئل« آية در متكلمين نظر بحث خداوند فعل داشتن غرض و حكمت باب در متكلمين كه گفتيم صحبتها ضمن در

حكمت ولي اند نكرده انكار را آن اشاعره است، آمده قرآن در »حكمت« كلمة چون. دارند راهمين حكمت معتزله اما. باشد غرض به معلل خدا فعل كه كنند نمي تفسير چنين را

است، غرض به معلل خداوند فعل كه است آن حكمت كه اند گفته و اند كرده تعريف جور .است حكمت معني اين. گيرد مي صورت اي فايده براي يعنيكارش

كار از) 1(»يسئلون هم و يفعل عما يسئل ال«: كه است آمده انبياء سورة در قرآن در. ندارد »چرا« خدا كار كه است راين ام واقع. كرد را كار آن چرا كه شود نمي سؤال خداوند

.مسؤولند خود دركار كه ندهست مردم آن، نيست؛ مسؤول خودش كار در خدا

:پاورقي .23 /انبياء. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٤

است بوده مطرح متكلمين بخصوص و مفسرين ميان االيام قديم كهاز است آياتي از آيه اين نظر اظهار مختلف هاي گونه به آيه اين بارة در يسئلون؟ هم و يفعل عما اليسئل چرا كه

.است شده

اشاعره نظر سؤال كسي فعل از ما كه وقتي. است علت از هميشه السؤ كه اند گفته چنين اشاعره

اين. لم فعله في ليس يعني »يفعل عما يسئل ال«. است »لم« سؤال اين معناي ميكنيم، همان، باشد علتي به معلل اگر كه چرا نيست، علتي به معلل او فعل كه است اين معنايش

معلل و لم به معلل اهللا فعل ييمگو مي كه را ما نظر آيه اين پس. است وغرض غايي علت مثال. اند كرده اينها كه است تفسير گونه يك اين. ميكند تأييد نيست، غرض و غايت به

.است كرده تفسير چنين دارد اشعري روش كه رازي فخر

معتزله نظر دارد را معتزله روش دركشاف زمخشري مثال. (اند كرده تفسير ديگر جور و اند آمده معتزله

نيست اين »يسئلون هم و يفعل عما يسئل ال« معني اند گفته.) است برگزيده را نظر ناي و براي جايي او فعل در كه است اين معنايش شود؛ نمي سؤال ندارد لم او فعل چون كه

مصلحت از خالي فعل او. است حكمت و مصلحت وجه از هميشه سؤال چون نيست، سؤال ممكن انسان يك براي. دارد فرض و امكان عبث كار او غير براي. باشد سؤال جاي كه ندارد جهت همين به. باشد عبث كه است ممكن و باشد مصلحت يك بر مبني كارش كه است وجه بر يا شد صادر عبث وجه بر كار اين ببينيم كه هست انسان كار در سؤال جاي

مصلحت وجه بر مبني او كارهاي همة و ندارد تصور عبث خداوند دربارة چون اما حكمت؟ براي بلكه ندارد، غرض او فعل كه است اين براي نه اين پس. اليسئل جهت اين از است، .باشد غرض بي كه است محال او فعل كه است اين

به مربوط و است معلليت داشتن ومصلحت داشتن غرض كه جهت آن از گويند مي اشاعره و غرض كه اين از غير ندارد امكان هك جهت آن از ميگويند معتزله ولي. اليسئل است بشر

است اعتراضي سؤال اينجا در »سؤال« از مقصود چون نيست، سؤال جاي باشد، مصلحتي از مالئكه كه است سؤالي مثل تفهيمي سؤال. تفهيمي سؤال نه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٥

بحمدك نسبح نحن و الدماء يسفك و فيها يفسد من فيها أتجعل«: گفتند و كردند خداوند ).1(»...لك نقدس و

كه است محال گوييم مي چون شود؟ نمي قدرت سلب خداوند از معتزله، بيان اين با: سؤال .باشد اين از غير

كه است محال كه طور همان. است محال كه بگوييم خدا مورد در كه ندارد اشكال: استاد .نه است؟ قدرت سلب اين آيا. باشد عاجز خداوند كه است محال باشد، جاهل خداوند

است ظلم و عدل مسألة به ناظر آيه اين: آيه تفسير در ديگري وجه تصرفي گونه هر خداوند كه است اين است شده داده احتمال آيه اين در كه ديگري وجه كار به اعتراض نه البته. نيست اعتراض معني به سؤال جاي بكند، مخلوقات و عالم در كه

تجاوز خود حريم و حد از كه كاري به اعتراض بلكه ميگرفت، صورت نبايست كه لغوي .است گرفته صورت ظلم و كرده را بيهوده و لغو كار اين چرا يعني كردي؟ چرا كه شود مي سؤال كاري مورد در وقت يك

اي؟ داده انجام بيهوده كار چرا كه خودش نظر از ميكنيم مالمت را يعنياو كردي؟ او كار بودن غرض بي و بيهوده به هيدخوا نمي بگوييد، »چرا« متجاوز آدم يك به اگر ولي

تو كه بگوييد خواهيد مي يعني داريد، اعتراض غرضش اصل به شما بلكه. كنيد اعتراض اي؟ كرده تجاوز غير مال به چرا: گوييد مي مثال كني؟ نمي اينجا در را حق اين رعايت چرا فايده و غرض هيچ ت خود نظر از و اي كرده بيهوده كار كه بگوييد خواهيد نمي اينجا در سوي به نبايد تو كردي؟ انتخاب را غرض اين چرا كه است اين مقصود نه، است؛ نداشته اي .شود مي تلقي ظلم رفتن نوع اين چون رفتي، مي و هدف و غرض اين از. است ظلم و عدل مسألة به ناظر نيست، وعبث حكمت مسألة به ناظر آيه تعبير، اين با

كرده كاري چنين خداوند چرا كه شود سؤال ندارد معني ظلم و عدل جنبة

:پاورقي .30 /بقره. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٦

در كه مالكيتهايي. است هستي عالم همة االطالق علي مالك خداوند اينكه براي است؛ در شما مالكيت است، درست يكديگر مقابل در هست، هستي درعالم و مخلوقات ميان كتاب مالك شما و هستم خود كتاب مالك نم. دارد معني شما مقابل در من و من مقابل

كتاب اين به نسبت اولويتي من و داريد كتاب آن به نسبت اولويتي شما يعني خودتان؛ بدون هم شما واگر است، ظلم كنم تصرف شما اجازة بدون را شما كتاب من اگر .دارم چيزي يك در موجودي شود مي آيا ولي. است ظلم كنيد تصرف من كتاب در من اجازة آن داشتن در كه باشد داشته چيز كسي ود ميش آيا كند؟ پيدا اولويت خدا به نسبت و ميل مطابق بايد كند تصرف درآن بخواهد خدا اگر كه طوري به باشد اولي خدا به نسبت خدا اگر دارم، زندگي و حيات من بگويد كسي اينكه مثل دهد؟ انجام صاحبش رضاي رضا بدون من مال رد او است؛ ظلم بگيرد، من از من جازةا بدون را زندگي اين بخواهد :گفته كه آن مثل. است كرده تصرف من واجازة بود ناجور وصلة يك جهان در من خلقت

بود زور من خلقت نبودم راضي خود به من كرد؟ خلق مرا نبودم راضي كه من چرا باشم؛ راضي خودم بايد من به– خداوند باشند، مالك هرچه به نسبت وداتموج. است مورد بي و بيجا حرف يك اين

تمليك به و داده موجودات به را چه هر. آنهاست از أملك -السالم عليه اميرالمؤمنين تعبير او مالكيت قبال در صورت اين در. است املك خود خداوند كه است حالي در درآورده، او علي ملك او كه وقتي. اردند وجود مالكي او درعرض يعني »ديار غيره الدار في ليس«

هست سؤال جاي آيا باشد، نداشته حقي هيچ او عرض در موجودي هيج و باشد االطالق نبود؟ يا بود ظلم كار اين بگويد كسي كه شود؛ نمي هم ظلم فرض خداوند دربارة كنيم، توجه بخواهيم دقيق نظر با اگر كه است اين

تصرف له بنابراين است، خودش ملك در چون كند مي او كه جهت آن از را كار يعنييك .جميعا االمر اهللا بل شاء، بما و شاء كيف ملك، ما في .كند مي نقل المعاني روح تفسير از را آن كه هست الميزان تفسير در داستاني يك

سيف: گويد مي. ام آورده الهي عدل آخر چاپ در را داتسان اين. است جالبي خيلي داستان مرد ميكرد، حكومت آنجاها و موصل درحدود و بود حمدان آل ملوك از كه حمداني الدوله دربار حمدانيها دربار اصوال. بود پروري ادب و دوست دانش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٧

خيلي شاعر حمداني ابوفراس. كردند مي تشويق را ادبا خيلي و بوده امور اين و شعر و ادب بيت اهل به راجع هم اي قصيده و هست هم شيعي ضمنا كه عرب معروف و زبردست. است بوده دوره آن شارعران از -است غرائي قصيدهة هم خيلي كه– دارد خالفت وغصب ساخته بيتي يك گفت بود ادب اهل محفل كه خودش محفل در و آمد الدوله سيف روزي

: ابوفراس مگر بياورد را دنبالش بتواند كسي نميكنم گمان و ام تطله ال فدمي تعله جسمي لك آن شبيه ريزي؛ نمي يكباره را خونم اما ميدهي، زجرش پي در پي تو و توست آن از مجس

:گفت فورا ابوفراس. »رساني مي وصل به نه هجرم تيغ به كشي نه«: گفت كه تعبير كله االمر فلي مالكا كنت ان قال

برابر در چرا و چون. دارد تعلق من به اختيار تمام هستم، تو مالك من اگر: گفت محبوب .يفعل عما يسئل ال ندارد، سؤال اين پس. است معني بي مطلق مالك حق االطالق علي مالكيت اصل اساس بر را »يفعل عما يسئل ال« آية و اند آمده بعضي پس

به ناظر نه اند، دانسته ظلم و عدل مسألة به ناظر را آيه واقع در و اند كرده تفسير تعالي .بود اشاعره و معتزله بحث كه عبث و حكمت مسألة

»يفعل عما اليسئل« آيه دربارة) ره (طباطبائي عالمه نظر همة از غير ديگري مطلب يك آيه همين ذيل در تفسيرالميزان در طباطبائي اقاي حضرت

خيلي البته. نيست تمام ايشان مطلب رسد مي نظر به كه اند داشته رابيان نظريات اين كرده مطالعه مطلب اين به راجع كه قبال. نيست تمام من نظر به ولي دارد خوب قسمتهاي

كردم مطالعه را همان باز كه هم امروز بودم، نوشته خودم تفسير كتاب درحاشية و بودم .]دارم را برداشت همان[

مورد در و معناست يك به انسان مورد در حكمت كه است اين ايشان سخن خالصة ولي ام گفته الهي عدل در خودم را ايشان بيان نظير. ميكند پيدا ديگر معني قهرا خداوند

خلقت نظام در او، فعل و انسان از نظر قطع گويند مي ايشان. ديگري هدف و منظور يك به در انسان از نظر قطع وسائلي و اشياء و است خلقت عالم در نظامي يك و دارد وجود هدفي

وبه هست درعالم كه هدفهايي آن هب كه است اين انسان در حكمت معناي. هست عالم اين. دهد تطبيق هست درعالم كه آنچه بر را خودش وفعل باشد داشته علم وسائل و اسباب آن

حكمت تعبير اين به انسان براي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٨

.دارد معني موفقيت براي كه فهمد مي و كند انتخاب را تحصيلي رشتة چه فهمد مي اول از كه جواني

و خودش چون است، حكيم كارش در كند، استفاده يدبا چيزهايي چه از رشته اين در نظام بر را خودش كه است كسي حكيم واقع در. است داده تطبيق موجد نظام بر را فعلش موجود نظام بر را خودش فعل و كند كشف هست كه آنچنان را نظام كند، منطبق موجود است موجود نظام همين كه حق فعل با را خودش فعل انسان واقع در يعني كند؛ منطبق .حكمت شود مي اين. دهد مي تطبيق

بر را فعلش حال كه ندارد جود و چيزي او فعل از قبل مرتبة در تعالي، حق ذات مورد در اما او فعل فعل، اصال اينكه يعني و مورد در حكمت. حكمت بشود تا دهد انجام اساس آن

مقدم ما فعل بر چيزي ما، وردم در او فعل بر مقدم نه اوست فعل از متأخر حمت. باشد .نيست مقدم او فعل بر چيزي خدا، مورد در. شود منطبق او بر بايد ما فعل كه است الحق ميگويد بلكه اهللا، مع الحق گويد نمي وقت هيچ قرآن كه است حق مسألة مثل اين نچو است، علي با حق »علي مع الحق«ميگوييم السالم عليه علي حضرت مورد در. اهللا من

با حق گوييم مي است منطبق حق آن با السالم عليه علي كه جهت آن از و هست حقي .كنيم مي ستايش جهت اين از را او و است علي اچيزي خد از نظر قطع اصال خداست؟ با حق بگوييم كه است درست آيا خدا دربارة اما

مثال. خداست از قح. باشد خدا با حق تا باشد منطبق او با ابخواهد خد كه ندارد وجود حق عالم و خلقت ميگويد ديگر جاي در يا و) 1 (»ربكم من الحق قل«: گويد مي قرآن .كنم عرض بعدا را آن بررسي و تفسير تا ايشان، بيان از اجمالي بود اين. است

:پاورقي

.29 /كهف. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤١٩

تعالي حق عنايت و حكمت در بحث ادامة به راجع خارج از بحثهايي. بود الهي قضاي رد شر دخول كيفيت و عنايت دربارة بحث

رسيديم. كنيم نمي تكرار را بحثها آن كه كرديم »حكمت« بالخصوص و »عنايت« تعريف آيه اين وتوضيح تفسير دربارة گفتيم كه »يسئلون هم و يفعل عما يسئل ال« كريمة آية به

.تاس بوده متكلمين و مفسرين ميان قديم از داري ريشه خيلي بحثهاي

اشاعره نظر يادآوري اهللا فعل كه هستند مدعي خود كالم در دارند، اشعري فكر طرز كه آنهايي مفسرين، از

ممكن مختصات از داشتن غرض.فعله في غرض ال نيست، غرضي هيچ به معلل الوجود واجب. دارند غرض درفعلشان الوجودها ممكن از وغيرانسان انسان. الوجودهاست

است غايت و غرض از سؤال لم، به سؤال. باشد غرض يك براي فعلش نكهاي از است منزه .]ندارد معني خدا درمورد سؤال اين و[

دو ما يعني. باشد است ممكن منظور دو به كنيم، مي شئ يك لميت از سؤال ما كه وقتي»سؤال كه است اين ثبوتي لم. اثباتي »لم« يك و ثبوتي »لم« يك: داريم »لم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٠

سؤال اثباتي لم. شئ يك واقعي و عيني زاغايت يا شئ يك واقعي و عيني علت از مكني مي »لم« اين اصطالح، به دليل؟ چه به: پرسيم مي مشكوك؛ امر يك دربارة است دليل از

دو خودش ثبوتي لم وقت آن. اثبات در واسطة يا ثبوت در واسطة يا است، واسطه از سؤال يك. است غائي ازعغلت سؤال وقت يك و است، عليفا ازعلت سؤال وقت يك: است قسم المپ اين كه ببينيم اگر مثال. شد سبب عاملي چه يعني شد، چنين چرا گوييم مي وقت

شد سبب فاعلي چه و عاملي چه يعني سوخت؟ المپ اين چه براي ميگوييم است، سوخته اينجا. كنيم مي »لم« از سؤال است، محرز فاعل اينكه با گاهي ولي. بسوزد المپ اين كه

بعد ميخوانيد؟يعني را درس اين شما چه براي:گوييم مي اينكه مثل ميكنيم؛ غايت از سؤال غايت از و ميكنيم، »لم« از سؤال هستيد، شما درس اين خواننده كه كرديم فرض اينكه از

چيست؟ كار اين در شما انگيزة كه بگوييم خواهيم مي واقع در. پرسيم مي شما فعل اين فاعل كه آنجايي. فاعل فاعل از ولي است، فاعل از سؤال هم غايت از سؤال اعتبار يك به

فاعل از سؤال است، كرده كار اين به وادار را فاعل چيزي چه ببينيم وميخواهيم است محرز »لم« اين چون. نيست صحيح خداوند دربارة »لم« از سؤال دليل همين به. است فاعل از فعل اين كه شده فرض چون و است، ثبوتي »لم« در بحث يست،ن اثباتي »لم« در بحث

علت از سؤال ميماند آنچه. [باشد نمي هم فاعلي علت از سؤال پس شده، صادر خداوند فاعل يعني است، فاعل فاعل از سوال واقع در و ازغايت سؤال هم غائي »لم«.] است غايي تحت و است غايات سلسله يك محكوم خودش و است غايت و غرض به معلل فعلش در

كنند مي وادار را او كه هستند ها انگيزه و بواعث و غايات اين. باشد مي غايات جبر حكم رود مي جايي به جايي از و كند مي كه را كاري هر انسان مثال. دهد انجام را كاري كه

مي هبرانگيخت دردرونش ها انگيزه سلسله يك يعني چه؟ يعني ميكند؛ غايت جبر تحت .كند مي كار اين به وادار را او شده برانگيخته هاي انگيزه همان و شود و باشد، غرضي به معلل اهللا فعل كه اند كرده انكار االيام قديم از اشاعره كه دليل اين به

يسئلون، هم و فعله عن اليسئل كه كند مي تأييد را ما نظر آيه اين كه اند گفته خداوند درمورد »چرا« ولي چرا، كه ميشوند سوال ديگران. تاس غائي »لم« از سؤال چون اين. است چيز همه مافوق و است الوجود واجب و خداست اينكه حكم به معناست، بي

.اند كرده اشاعره كه است توجيهي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢١

معتزله نظر آوري ياد لفع اگر ميگويند كه است اين آن و گيرند مي را ديگر جنبة يك هميشه معتزله كه گفتيم خداوند حكمت پس دهد، انجام غرض يك بدون را فعلي خداوند واگر باشد غرض از خالي جهت يك بر مشتمل و است غرضي داراي فعلش كه كسي يعني حكيم ميشود؟ چه

عبث. ميشود عبث و لغو فعل نباشد، مصلحت جهت بر مشتمل فعل اگر. است مصلحتي است؟ حكيمانه فعلي چه. باشد لحتمص جهت از خالي فعل كه ندارد معني اين از غير

ال« آية كه بزنيم شكل اين به را حرف اين ما اگر پس. باشد غرض يك داراي كه فعلي و شود، نمي سؤال خداوند فعل از كه است اين به ناظر »يسئلون هم و يفعل عما يسئل نچو شوند مي سؤال ديگران و ندارد، غرض او فعل كه دهيم توضيح جور اين را دليلش در آنكه حال ندارد، معني حكمت خداوند در كه است اين معنايش دارد، غرض فعلشان

مي اينكه. است شده نفي بودن عبث ولغو شدهاست اثبات خداوند براي حكمت ،ديگر آيات بودن باطل و عبث لغو) 1 (»ترجعون ال الينا وانكم عبثا و خلقناكم انما افحستبم«: فرمايد

دارد لزومي چه. است كرده اثبات را حكمت مقابل، در و است كرده فين خداوند فعل از را خالي او فعل كه است اين به ناظر »..يفعل عما اليسئل« آية بگوييم كه هست جهتي وچه

گاهي فعلشان كه هست مطلب اين امكان ديگران در كه بگوييم برعكس، باشد؟ غرض از فعل هيچ. نسبي طور به لو و نيست غرض بر مشتمل گاهي و است غرض بر مشتمل خالي معقول ازغرض شود مي ولي باشد، غرض از خالي مطلق طور به شود نمي اختياري

و باشند حكيم فعلشان در كه است ممكن ديگران. است خيالي همه غرضها گاهي. باشد را وسائلي و باشند، كره انتخاب بايد كه كنند انتخاب را غرضي باشند، داشته معقول غرض

جهت همين به. باشد اين از غير كه هست هم ممكن و گزيدندف مي بر بايد كه رگزينندب او از كه است حكمت به مقرون فعلش آنجنان خداوند ولي. شود مي سؤال فعلشان مورد در

كند، تعمق و دقت انسان كه موردي هر در. ندارد وجود سؤال جاي يعني شود، نمي سؤال اساسا سؤال جاي فعل مصلحت وجه بودن با دارد، جودو او فعل در مصلحت وجه چون .بود مطلب معتزلي توجيه اين. نيست

:پاورقي

.115/مؤمنون. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٢

فاعل غرض و فعل غرض ميان تفكيك: حكما نظرية و نشده آورده بالخصوص آيه اين ذيل در اگرچه كه است بوده اينجا در ديگر نظرية يك غرض و فعل غرض ميان و اند آمده اينها. است دهبو مطرح خودش جاي در باالخره ولي گفته اند؛ رفته معتزله راه از غير و اشاعره راه از غير راهي واقع در. اند كرده تفكيك فاعل . اند نكرده تفكيك يكديگر از را دو اين معتزله و اشاعره ه اند جهت يك رب مشتمل فعل آيا و است غرضي داراي فعل آيا كه است اين در سخن وقت يك

نيست؟ يا هست غرضي داراي فاعل آيا كه است اين در سخن وقت يك و است؟ مصلحت به يعنينسبت است؛ اشاعره با حق كنيم، مطرح فاعل غرض دربراة را بحث بخواهيم اگر خود كه است اين »فاعلي غرض« از مقصود. ندارد معني فاعلي غرض الوجود واجب ذات يك به خود اينكه براي. برسد غرضي يك به خواهد مي و باشد غرض يك به متوجه فاعل

اينجا در. برسد غرض و مقصد آن به تا ميكند اتخاذ وسيله عنوان به را افعال برسد، غرضي مصلحتي يك فعل اين بر كه معناست اين به هست مصحلتي داراي فعل گوييم مي هم اگر

بر كند مي حركت او سوي به فاعل كه چيزي آن است، فاعل غرض همان كه است مترتب سوي به فاعل كه است چيزي همان اثر اين كه دارد اثري فعل اين است، مترتب فعل اين كند مي حركت كمال به نقص واز است مستكمل فاعل واقع در. خواهدا مي را او و ميرود او .رساند مي خودش كمال به را او فعل، اين و وجود حال عين در فاعل و فعل ميان متقابلي يرتأث نوع يك واقع در موارد، جور دراين

علت فاعل. است فاعل علت فعل ديگر نظر از و است فعل علت فاعل نظري از يعني دارد؛ فاعل علت فعل اين ديگر نظر از. است آورده وجود به را كار اين كه اوست چون است فعل

.رساند مي خودش غايت آن به را فاعل كه است كار اين اينكه براي است،

او فعل و انسان ميان متقابل تاثير جنبة از آنها اينكه گو. است خوبي نسبتا نظرية جهت ازاين ماركسيستها معروف نظرية اين

دربارة. است نزديك همديگر به خيلي ولي است، ديگر جنبة از اين و اند كرده نظر ديگر هم درستي حرف را انسان ارك و سازد مي را كار انسان كه ميگويند انسان كار و انسان كار باشد، كار مبدأ فقط انسان كه نيست اينچنين. هست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٣

.است انسان مبدأ هم كار آن در بيشتر چه هر شود، مي وارد فني غير يا فني كار يك در كه نفري يك: ببينيد

كار، يعني شود؛ مي افزوده او معلومات بر و تجربه و پختگي بر دهد ادامه و كند مداومت. است انسان تكامل مبدأ كار خود كه است اين را كار انسان و آورد مي وجود به را نسانا

نظر از را مطلب اين آنها. هست هم درستي حرف و است انسان تكامل وسائل از يكي كار از است مطلب همان داريم اآلن ما كه هم بحثي اين. گويند مي انسان روي كار قهري تأثير ميدهد، انجام هدف و غايت به رسيدن براي را كاري انسان كه است ناي آن و ديگر، وجهة آن يعني رساند، مي فعل به قوه از را انسان نيز كار رساند، مي فعل به قوه از را كار انسان. كند مي مطالعه اسنان مثال. ميكند تبديل بالفعل غرض ذي به را بالقوه غرض ذي موجود انسان فاعل هم مطالعه است، مطالعه فاعل و است مطالعه ناي مبدأ انسان است كار مطالعه، بالفعل متفهم به به بالقوه متفهم از را كننده مطالعه كه است مطالعه اين اينكه براي است، .رساند مي بالفعل عالم به بالقوه عالم از رساند، مي

فاعل غايت و فاعل ميان متقابل تأثير فعل، و انسان ميان نه متقابلي، تأثير نوع يك ست؛ه مطلب همين عين باز ديگر نظر از

اثر. هست او غايت و فاعل ميان متقابلي اثر يعني هست، هدف و غايت آن و انسان ميان مي را غايت فاعل،. جداست حسابش كه بود فعل و فاعل ميان گفتيم، اآلن كه متقابلي

و ندارد وجود غايتي: نكهاي براي چرا؟ نيست، دور شكل به اين و را فاعل غايت و سازد غايت به خود فعل وسيلة به و كند مي تالش كه است فاعل اين. سازد مي را غايت اينفاعل است، غايت محصل براي علم آوردم مي وجود به را علم كه است انسان. ميدهد عيني وجود مي اتخاذ را وسائلي و خواند مي درس و كند مي كوشش است فاعل كه محصل اين بعد همين ديگر طرف از اما. بخشد مي عيني وجود ندارد عيني وجود ه را غايت آن و كند

اول، همان در اگر يعني غايت؛ ذهني و علمي وجود ولي كرده، فاعل را فاعل كه است غايت اين اگر و بود نشده منعكس ذهنش در غايت اين كند فعل به شروع فاعل اينكه از قبل

اگر و بود نياورده هيجان به را او آن مطلوبيت و غايت جاذبة گرا بود، نكرده تصور را غايت نمي فعل اين فاعل شخص اين كرد، نمي منبعث را او ارادة و كرد نمي تحريك را او ميل و شد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٤

:گويد مي منظومه در كه است اين. رسيد نمي غايت عيني وجود به

)1 (بإنيتها له معلوله بماهيتها فاعل عله و و انيت حسب به و است علت فاعل است، ذهني وجود مقصود كه ماهيت، سبح به غايت .است فاعل معلول عيني جود كجاست؟ از غايت ذهني وجود همان: سؤال نيم ميك احساس را چيزي يك ما. باشد احساس از است ممكن غايت ذهني وجود: استاد

خيابان در كه كنيم ضفر. باشيم نداشته توجهي بدان هم احساس از قبل كه است وممكن پشت از و كتابفروشي آن در. ميگذريم كتابفروشي يك ازكنار. هستيم زدن قدم حال در

كه خوانيم مي را كتابي جلد پشت موقع اين در. خوانيم مي را كتابها جلد پشت ويترين كه قدر همين. كند مي جلب را ما نظر آن موضوع يا و كتاب مترجم يا مؤلف و كتاب نوع

كه انديشيم مي خود با شد، ايجاد ما در كتابي چنين وجود به تصديق و مطلب اين تصور به ما وارادة كتاب آن سوي به ما ميل! شده نوشته كتابي موضع اين دربارة كه خوب چه

مي خودمان جيب در دست و پرسيم رامي آن قيمت فورا. شود مي تحريك كتاب خريدن .ميĤييم و خريم مي را كتاب و بريم

. است كار در غايت و فاعل ميان و فعل و فاعل ميان متقابلي نظام چنين يك اينكه غرض اين به] غايت [كه است مسلم. است داشتن غايت از منزه الوجود واجب ذات معنا اين به

اين و باشد داشته ذهني الوجود واجب كه نيست چنين يعني است؛ غلط آنجا در معنا دهد، انجام را كارهايي برسد غايت اين به اينكه براي آنگاه ،شود منعكس او ذهن در غايت

الوجود واجب و شود مي الوجود واجب فاعل غايت، آن كه است اين نظري چنين نتيجة كه وفعلش شود مي خودش فعل علت الوجود واجب شود؛ مي غايت آن فاعل ديگر ازجهت هم انسان مثل بالقوه فاعلهاي در وارد،م اين در -گفتيم چنانكه– زيرا الوجود؛ واجب علت هم

اينها وقتي يعني است؛ فاعل علت خودش نوبة به هم وفعل است فعل علت فاعل، كه است كنيم تحليل را

:پاورقي .الغايه عن البحث في غرر السابعه، الفريده االول، المقصد سبزواري، مرحوم منظومه شرح. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٥

ذي از معنايي چنين است، آميخته كمال و صنق جنبة دو از كه موجودي يك در بينيم مي از و است ناقص جنبه يك از كه موجود يك در. شود مي پيدا بودن حكيم و بودن غرض .است فاعل داشتن غرض معناي همان به حكمت است، كمال داراي جنبه يك خداوند حكمت در فالسفه نظر از ديگري بيان فعل غرض معني به بودن حكيم كه است اين مساله وآن هست هم ديگري مساله ولي

ميان فرق ايم آورده بدست قرائن با ما وچنانكه است مهمي مساله باشدواين مي هم داشتن از قبل، بحث دو آن اند كرده مطرح فالسفه الضاهر، علي را، فعل غرض و فاعل غرض

دارد، غرض اهللا فعل گفتند معتزله ،ندارد غرض اصال اهللا فعل گفتند اشاعره: بود متكلمين را ديگر محذور آنكه بدون ،ندارد غرض اهللا فعل گفتند مي محذور يك از فرار براي اشاعره

بدون ،دارد غرض حتما اهللا فعل كه اند گفته محذور يك فرا براي معتزله. باشند كرده حل .باشند كرده رفع را ديگر محذور يك انكه

نداردكه معناغرض اين به ندارد غرض وهم دارد غرض هم ،اهللا فعل گفتند و آمدند فالسفه غرض ذي فعلش يعني ،دارد فعل غرض كه دارد غرض معنا اين وبه ندارد، فاعل غرض نداشته غرض وفاعل باشد غرض ذي ،فعل چگونه كه است لطيفي نكته اينجا در كه است، باشد؟

اسالمي فلسفة در متكلمين آراء تاثير ،كه است اين ما يقين به قريب حدس كه است اين كنم عرض خواستم مي كه اي مساله شده پيدا فلسفه در متكلمين آراء برخورد اثر در مساله اين ،ميايد بدست قرائن از چنانكه .است مرهون ،الهيات در بالخصوص اسالمي، فلسفهء در مسايل از بسياري كه ايم گفته مكرر

در كه حالي در ،اند كرده طرح ار اي مساله متكمين ابتدا يعني است كالمي هاي برخورد اسالمي ي فالسفه شده، مطرح مساله اين وقتي .است نبوده مطرح قبال يوناني فلسفه از .است امده وجود به جديدي مساله صورت وبدين كنند بحث ان باره در كه اند شده ناچار :است اين مسايل اين جمله فعل غرض .فاعل نه دارد فعل كه معنا اين به،است غرض به معلل اهللا فعل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٦

خود ،است غرض جواي حقيقت ان خود استكه حقيقتي فعل خوذ لينكه يعني چه يعني ميكند ايجاد او كه چه وآن خداست فعل كه انچه .است غرض سوي به تكاپو در حقيقت ان

در .شتابد مي غرض سوي به و دارد غرض ،خواهد مي غزض چيز ان خود كه است چيزي .نيست چيزي چنين انسان ؟است يكي دو هر در) غرض (معني : سوال يك گياه .افريند مي گياه خداوند كه كنيد فرض مثال .است يكي دو هر در بله،: استاد

داراي فعل بگوييم اگر حال. است متحرك كمال و غرض سوي به خودش كه است حقيقتي معني اين با يعني ]بگيريم نظر در [اول معني به اگر ،نيست يا هست مصتحتي وجه يك به خودش، مصلحت عنوان به است، گرفته نظر در را مصلحتي يك خودش فعل از او كه

هست؛ مصلحتها قبيل اين از انسان صنعتهاي تمام در. نيست مصلحت وجه داراي اينمعني مصنوع مصلحت آيا ولي. دارد نظر در مصلحتي مصنوع، ازاين و دارد مصنوعي انسان يعني و سازد مي را ساختماني بنا يك. است صانع مصلحت موارد اين در صانع؟ حتمصل يا است مصلحت آيا است، مصلحتي براي پنجره اين. دهد مي قرار اي پنجره ساختمان اين براي نظر از بنا البته است؟ ساخته را ساختمان كه آنكسي مصلحت يا است ساختمان اين

مصلحت نظر از است، صاحبخانه كه مسبب و فاعل آن گيرد، مي را پولش خودش مصلحت آن. ميخواهد ساختمان در را پنجره آن كند سكني ساختمان آن در خواهد مي كه خودش آيا ميبرد، كار به آن در دقيق خيلي ابزارهاي و دستگاهها و سازد مي را اتومبيل كه كسي

مصلحت يا دارد اقتضا اتومبيل مصلحت آيا كند؟ مي را كار اين اتومبيل مصلحت به بنا .انسانهاست مصلحت اند؟ ساخته را اتومبيل و است كارشان ابزار اتومبيل اين كه انسانهايي

اشياء استخدام و انسان يابي آمال ايم نديده را نكته اين. دارد وجود اينجا در است خوبي خيلي نكتة كه ديگر نكتة يك لهذا افعال در انسان. اند گفته را دماتشمق از خيلي البته باشد، شده متوجه كسي اصال كه

واقع در كه غرضهايي ميكند؟ انتخاب را غرضهايي چه خودش اختياري

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٧

عيني وجود يعني شاعرش؛ غير طبيعت همان انسان، طبيعت يعني اوست، طبيعت غرض كمال است، حركت در استكمال سوي به بالذات -است اش شعوري دستگاه از غير كه – او

همان و جستجوميكند را خودش كمال گياه كه طور همان كند، مي جستجو را خودش اشياء ساختمان كه تفاوت اين با كند، مي جستجو را خودش كمال اي ذره هر كه طور ولي رسد، مي خودش غايت به خودش ذاتي حركت همان در طبيعت كه است چنين ديگر

سلسله يك برساند؛ مقاصدش و بهغايات را انسان كه نيست كافي انسان ذاتي حركت انسان كه است الزم نيست ذاتي رابطة مقصد آن با شان رابطه كه اموري و عرضي حركات

طور همان زمين. برسد خودش واقعي مقصد به تا كند مي فراهم صنعت شكل به را اينها ممكنش كمال به را او كه است كافي آن ذاتي همانحركت دارد، قرار خودش مسير در كه

داريم نگه خودش جاي سر را انسان اگر ولي. دارد وسطي حد مورد ين ا در يوانح. برساند نمي جا هيج به كند، پيدا را خودش تكاپوي نمو و ردش طبيعتش ظاهري تالش يك با كه

تالش اين در. هد ميد انجام اختيار و اراده بر مبني جديد تالش يك كه است اين. رسد رابطه يك و ذاتي غير رابطة يك و كند مي جور را ئليوسا صنعتگر يك مانند انسان جديد،

پس. رسد مي خوشد وغايت هدف به وسيله اين به و كند مي برقرار اشياء ميان مكانيكي براي فاعل كه است صورت اين به هميشه درانسانها فاعل غرض كه بود اين نكته آن

خود براي خواهد مي نجار. كند مي استخدام خود براي را وسائلي غرضش به رسيدن روي نشستن چيست؟ او براي غايت. كند مي استخدام را چوب و آيد مي بسازد، صندلي در چوب. است انسان غايت نه، است؟ هم چوب غايت صندلي روي نشستن آيا.صندلي غايت به را چوب كنيم، مي صندلي را چوب وقتي آيا. است شده واقع وسيله فقط اينجا

.ايم رسيده غايت به چوبها اين وسيلة به ما خود نه، ايم؟ رسانده خودش وتربيت تعليم درشيوة آن تأثير و انسان داشتن غايت اين ما كه ميگيرند، قرار متضاد جهت دو در انسان غايت و طبيعت غايت اساسا گاهي انسانها تربيت و تعليم در امر اين. ايم گفته هم »تربيت و تعليم« بحثهاي آن در را مطلب مقابل رد و متضاد روش دو كرد؟ تربيت بايد چگونه را انسانها. است مهمي اصل خيلي

بايد را انساني هر گويد مي روش يك: است شده ابراز يكديگر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٨

آن و بشناسيم را انسان استعدادهاي يعني برسد؛ خوش غايات به او كه كرد تربيت جوري شناخت اساس بر يعني حيح؛ص تربيت شود مي اين. بدهيم پرورش او در را استعدادها

.دهيم مي پرورش او فطرت با هماهنگ را استعدادها تمام او فطرت به اصطالح به كه دهيم پرورش بايد صورتي به را انسان گويد مي كه است اين ديگر روش يعني بخورد؛ ديگر انسانهاي درد به كه است معني اين به نهايت در اين. بخورد اجتماع درد تربيت و تعليم در مهمي مسألة خيلي اين. ديگر انسانهاي براي مصنوع شود مي انسان اين

بخورند، جامعه درد به كه كدر تربيت بايدجوري را انسانها كه بپذيريم را نظر اين اگر. است كمال به خواهد مي خودش كه صورت اين به شود، مي برقرار اينجا در تضادي گاهي

اي مسأله اين. خورد نمي ميخواهند مربيان كه اي هجامع در به نتيجه در و برسد خودش جامعه درد به تا كرد ناقص را انسان بايد گاهي. اند كرده گير آن مورد در اآلن كه است

كنيم مي فكر مثال. است كرده ساقط را خودش بينيد مي كه است صورت اين در. بخورد گفت او به جامعه وقت هر كه يآدم يعني چه؟ يعني جالد. دارد جلاد به احتياج جامعه كه را چيز همه و واختيار اراده و عواطف. كند اطاعت بينداز، شخص اين گلوي به را طناب اين را او تا او، خود نظر از اما. بخورد جامعه اين درد به تا كشت شخصي چنين وجود در بايد

اين درد به بدهيم درك فهم و آگاهي و علم او به بخواهيم اگر. شود نمي جالد نكنيم ناقص .خورد نمي كار وجود حلي قابل غير تضاد چنين يك امر واقع در آيا كه شود مي مطرح مسأله اين وقت آن

انسان آيا كه مسأله آن اينجا در. فطري انسان اساس بر داريم فطري جامعة ما نه، يا دارد؟هم كه داد پرورش طوري را فرد توان مي. شود مي مطرح نيست، يا و است بالطبع مدني

. باشد مفيد جامعه براي حال عين در هم و كند پيدا پرورش اش فردي استعدادهاي يك نظام اين. نباشد فرد كمالي نظام ضد بر كه است نظامي آن اجتماعي نظام بهترين ايم كرده استفاده »تربيت و تعليم« مباحث آن در بيشتر كه را مثال اين. دارد عملي فرمول

: آورم مي اينجا در مالك كه است وقت يك. گيريم مي نظر در هست هم جاندار موجود يك كه را گوسفند هم وقت يك. دهد پرورش را آن خواهد مي و گرفته نظر در را گوسفند خود كمال گوسفند او براي اينكه براي] كه [است گرفته نظر در خودش براي را گوسفند ارزش كه هست

نر گوسفند اگر. داد پرورش بايد چگونه ار گوسفند اين باشد سودمند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٢٩

نوع نظر از ترشحات اين. است هورموني ترشحات داراي دارد بيضه وقتي دارد، بيضه باشد گوسفند داشتن بيضه آيا چطور؟ چوبدار براي اما باشد، نمي نقص و است كمال گوسفند

علف درست ود،ر مي ماده گوسفندهاي دنبال بيشتر باشد داشته بيضه وقتي است؟ كمال مي در را بيضه بنابراين. است كمتر گوشتش نشد چاق وقتي شود، نمي چاق خورد، نمي تا ميكند ناقص خودش توع جهت از را گوسفند و ميكند اينجاد او در را نقص اين و آورد

آوردن در انسان، براي. است صنعت شبيه عملي كي اين. شود خوبي چيز او براي گوسفند مي خودش غرض به وسيله اين به انسان يعني است، حكيمانه عمل يك گوسفند بيضة مي خودش بهكمال را گوسفند آيا است؟ حكيمانه فعل چطور؟ گوسفند نظر ماز اما. رسد

گوسفند نوع مصلحت و دارد گوسفند نوع كه غرضي و كمال آن از را گوسفند بلكه رسانيم؟ دو در است انسان كه صنعتگر اين ضغر و خلقت غرض كه اينجاست. داريم مي باز است كه است اين است حكيم خداوند اينكه معناي ميگويند حكما. گيرد مي قرار متضاد جهت نيستند، گمراه و بيراه اشياء يعني است، كرده خلق داشتن غايت اساس بر را عالم نظام رسيدن لمي و اند شده هدايت خودشان كمال سوي به و دارند وكمال اند شده خلق اشياء

غرض سوي به فعل ف فعل خود. هست موجودات ذرات از اي ذره هر درون در كمال آن به خودش فعل همان كه– را اشياء كه كسي يعني حكيم خداوند. است هدف سوي به و

كه كند عمل طور يعني انسان بودن حكيم اما. رساند مي غرضشان و هدف به -باشند. برساند غرضهايشان به را اشياء كه كند مي كاري داخ كه حالي در برسد، غرضي به خودش

سريان مسأله با خداوند حكمت. نيست فعل بودن غرض بي معني به خداوند حكمت پس مالزم و مطابق غايت، به و كمال به عشق سريان با يعني است، موجودات درهمة كه عشق بدون كند خلق را موجودي خداوند كه نيست چنين يعني نيست، عبث خدا فعل در است به رسيدن مسير در را موجود اينكه يا و باشد، كرده] مقرر كمالي[موجود آن براي كه اين

آن به را او بعد ولي باشد آفريده كمال اين به رسيدن به ميل او براي و باشد قرارداده كمال و ميكنند حركت كمالشان سوي به كه كرده جور اين را موجودات خداوند. نرساند كمال .رسند مي

فاعل آن از غرض اگر. يكديگرند مقابل نقطة در درست فاعل غرض و فعل غرض بنابراين فاعل، يعني شوند؛ مي فاعل براي استخدامي ابزارهاي فقط اشياء باشد،

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٠

غايت سوي به كه فاعل اين. ميكند كار خودش براي فقط كه خواه خود است فاعلي رسيدن براي را اشياء يعني چه؟ يعني. تاس حكيم ميكند كار خودش براي و خودش خدا دربارة تواند نمي اساسا معنا اين. كند مي استخدام خوب غرضش و غايت به خودش باشد، مي صادق خدا دربارة غاياتشان به اشياء رساندن معناي به حكمت ولي. باشد صادق

.هستند خود غايت متوجه بالذات كه موجوداتي به فيض و افاضه معناي به لغايه ممكن كل ايصال العنايه و الحكمه مقتضي اذ حكمتي و است باالتر و برتر خيلي معنا اين. است حكيم متعال خداوند كه معناست اين به .است اين است پروردگار ذات اليق كه

خود فعل از خداوند داشتن غرض صحيح بيان ذات فعل كه جا همين در معنا يك به: كنيم عرض اينجا بايد ما هم را ديگر نكتة يك

غرض فعل گوييم مي وقتي كه معنا اين به دارد؛ غرض هم فاعل دارد، غرضي پروردگار »غرضي سوي به« يعني است، غرض سوي به كه است اين ذاتش فعل اين اصال يعني دارد حركت مقصدي سوي به شئ يك وقتي. طبيعي هرحركت مثل است، فعل ذات مقوم

نه است، حركت اين مقوم است، حركت اين ذات جزء »مقصد آن يسو به « اين ميكند، كرده اضافه آن به ايم آمده را »مقصد سوي به« و است چيز يك خودش حركت اين اينكه كه فعلي. باشد آن در »مقصد سوي به« همان اينكه مگر نيست حركت حركت، اين. ايم

كه است صادق معنا اين هب فعل، اين درمورد است، خاص مقصد سوي به ماهيت ماهيتش ميدهد، انجام را غرض براي فعل يعني ميدهد، انجام غرض اين براي را فعل اين خداوند .است بودن غرض براي ذاتش مقوم كه فعلي كه باشيم داشته مذهبي و اسالمي تعبيرات در اگر لهذا و اند نكرده ذكر ديگران را نكته اين

صحيح باشد فاعل غرض اينكه معناي به حتي كرد، تمصلح فالن براي را كار فالن خداوند غرض به فاعل رسيدن براي است اي وسيله فعل كه معنا آن به غرض نه امام است،

از فعلي كه اين براي هست، هم فاعل غرض است فعل غرض كه غرضي همان بلكه خودش، مي هك است اين. است فعل اين ذات جزء »بودن غرض براي« كه شده صادر فاعل اين

انجام) معنا اين به (غرضي براي را فعل خداوند گوييم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣١

. دهد مي از خلي را اهللا فعل كلي به خواستند مي اشاعره اشاعره، و معتزله نزاع در كه شد معلوم پس

فعل مورد در سؤال كه است معني بهاين »يفعل عما اليسئل« كه ميگفتند و بدانند غرض .ندارد معني خدا

است درست كنيم، سؤال فاعل غرض از ما كه نيست الزم چون دارد، معني سؤال كه ديديم فاعل غرض از كه است درست معنا يك به حتي كه گفتيم و كنيم، سؤال فعل ازغرض كه .كنيم سؤال هم

حتي و نميگداشتند فرق فاعل وغرض فعل غرض ميان آنها. نيست درست معتزله حرف كه ميگردد، بر فاعل به مستقيما غرض كه كنند مي بحث صورتي به گاهي معتزله شايد يعني خودش؛ صنعت به نسبت شود مي صنعتگري مثل عالم به نسبت خدا صورت دراين

با اتفاقي علل طور به و مكانيكي طور به را اشياء بعد و كرده خلق را اشيائي خداوند بسياري صورت شايد. برسد خود غرض فالن به اينكه براي كند مي جور و جمع همديگر و است انسان يك صنعت مثل الهي صنعت كه ميكنند خيال. است همين الناس ازعوام جمع و آورد مي طرف آن و طرف اين از را اجزائي و رود مي انسان يك مثال كه طور همان مي ساختمان يك مثال بعد و كند مي برقرار اينها ميان مصنوعي رابطه يك و كند مي

مأمور كه اي فرشته يا خداوند كند، مي مترتب همديگر به را اينها و خمي و چوب يا و سازد، در خداوند. طورنيست اين اينكه از غافل ميكند؛ كار همينشكل به] است موجودات صنع[

موجود ان واوستكه است داده قرار را هدف اين به توجه عالم اين موجود واحد اولين همان يعني مدبر، قوة يك هميشه كه است اين. دهدمي مدد خودش كمال به رسيدن براي را

هدف ادراك و شعور كمال در و دارد وجود او درون در اوست، كار مشغول كه ملكي همان فاعليت نحو به او استخدام ولي. كند مي استخدام را وسائل و دهد مي تشخيص را خودش

فاعليت از رغي بالتسخير فاعليت. است طبيعي فاعليت حال درعين كه است بالتسخير جزء جداست موجود آن از ه را بيرون طبيعت كه است اين بالتسخير فاعليت. است صنعتي

؛»بالتسخير فاعليت« گويند مي را اين. ميدهد آن به طبيعي حالت و ميكند خودش ذات شدند، جذب كه بعد ميكندف جذب بيرون از را عناصري زنده موجود يك اينكه مثل

مصنوعهاي مثل نه كنند؛ مي پيدا طبيعي حالت و ميشوند فهد هم خودش با همانها انسان با وقت هيچ كه انسان ساختة

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٢

نمي برقرار انسان مسير در طبيعي طور به وقت هيچ چوب. شوند نمي هدف هم .گيرد نمي قرار انسان درمسير طبيعي طور به وقت هيچ گوسفند.گيرد رابطة نحو به را اشياء و دارد رضغ خودش خداوند كه نيست اين الهي حكمت معني پس

كه است اين معني به بلكه ميكند، استخدام را واشياء دهد مي ارتباط يكديگر به مصنوعي درون در را كماالت اين به توجه و است داده قرار كماالتي اشياء براي و آفريده را اشياء او

) 1 (»هدي تم خلقه شي كل اعطي الذي ربنا«. است هدايت اسمش كه داده قرار اشياء اين .كند مي ايصال خودشان طبيعي و ذاتي غايات سوي به و كند مي مدد را اشياء

خداوند حكمت از غرب فالسفة تصور از ديگري بيان همان درعالم الهي صنع و خداوند حكمت درمورد فرنگيها تصور تمام كه كرديم عرض قبال بودن حكيم نوع همان خداوند بودن محكي آنها براي يعني است؛ ابتدايي عاميانة تصور اين و آيد مي دارد، خوش براي غرضي البد ميكند كه دراينكارهايي خداوند. است انسان خداوند مثال چرا: گويند مي بعد.كند مي ايجاد رابطه آنها ميان و ميكند جور جمع را اشياء اينجا و برنداشت جاآن از را ديگري آن و نگذاشت آنجا و برنداشت اينجا از را يكي اين

و متحول جريان همان معنايش الهي حكمت مسألة اين كه نميكنند حساب اينها نگذاشت؟ صورت به و بيايد بخواهد شئ يك اينكه نه است، خودش هدفهاي سوي به خلقت متكامل

الهي، علم خود اصال معنا اين به كه كند، برقرار مصنوعي رابطة اشياء ميان خارجي امر يك خارجي و عيني مطالعات اينكه از اعم حال دهد، نمي اجازه را اين والوهيت، قدوسيت يعني

كه است همان حكمت در الوهيت و قدوسيت. نكند يا بكند حكمتي چنين بر داللت ما كه اندازه آن آفريند مي كه چيزي هر خداوند »هدي ثم خلقه شئ كل اعطي الذي ربنا«

همان كه را غايت سوي به طبيعي و ذاتي ميل او به و است داده او به دارد وجود ظرفيت حركت خودش غايت سوي به كه است كرده ميل آن به مجهز را او است، داده است هدايت

.كند همان اساس بر اند كرده وارد نظم برهان به اينها كه ايرادهايي اغلب وقت آن

:پاورقي .50 /طه. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٣

عوام تصورات از بعضي به و دارد شباهت ما معتزلة تصور به هم اي اندازه تا كه است تصور انسان دربارة كه آنچه عين لهذا و دارند؛ حكمت باب در فالسفه كه تصوري به نه ما، الناس دهد، انجام اي حكيمانه كار يك بخواهد اگر انسان. گويند مي هم خدا دربارة ميشود گفته

غرض با تا كند مي برقرار ساختگي و يمصنوع رابطة اتفاقي علل و ذاتي غير علل چونميان وغير مصنوعي روابط طرح آن در كه مصنوعي طرح يك بايد قبال بيايد، در جور خودش طبيع به را خودش طرح، اين در انسان. كند تصوير خودش درذهن باشد گنجانده طبيعي اينها. است آن مقتضاي خالف بر نيست، طبيعت وفق بر او طرح چون كند، مي تحميل آفريده قبلي طرح يك با را عالم خداوند، كه است طور همين خداوند، مورد در فكرشان

و قسري و غيرطبيعي و عادي غير ربطة خواهد مي كه صنعتگري يك مانند عينا است، عالم آيد مي بار يك خداوند كه كنند مي فكر جور اين كأنه. كند برقرار اشياء ميان اتفاقي

سرگدانند و حيران خودشان ذات در كه اي پراكنده ذرات معناكه اين به ميكند خلق را خداوند يعني برد؛ مي كار به مصالح عنوان به را اينها راست، از ويكي رود مي چپ از ويكي

داراي ابتدا كه مصالحي كندف خلق را مصالحش بايد اول كند خلق را خواهدچيزي مي كه آن اساس بر كه ميكند تهيه خودش شپي طرحي يك بعد است؛ عجيبي مرج و هرج يك هم كنار در تا ده تا ده تا، پنج تا پنج و كند مي برقرار نظام و رابطه مصالح اين ميان طرح مي ايجاد مصنوعي پيوند آنها ميان و ميگذارد آنجا را بعضي و اينجا را بعضي دهد، مي قرار .كند عالم اين بود بهتر كه آيد مي يشپ سؤال اين قهرا باشيم داشته برداشتي چنين كه وقتي

در كه داد مي انجام را عملي همان كار اول همان خداوند كه نبود بهتر آيا باشد؟ چگونه جور اين كند؟ خلق كامل اول همان را همه نبودكه بهتر آيا بكند؟ خواهد مي كار آخر

مي خلق اول هك آنچه چرا بيافريند، كامل توانست مي اول از كه او چيست؟ براي معطليها تبدل اساس بر يا و مضغه؟ بعد و علقه بعد كند، مي خلق را نطفه بعد است، سلول كند به برسد تا كند طي را خود سير جور همين تا كند خلق سلولي تك يك اول چرا انواع، تا كند طي را خود سير جور همين تا كند خلق سلولي تك يك اول همان بود بهتر اينجا؟ و تمام را كار و ميكرد خلق را حيوان يا انسان همين اول همان بود بهتر ا؟اينج به برسد

جور، آن يا كند خلق جور اين را اين اول كه كند نم فرق ديگر كه او براي. كرد مي يكسره هست، مصالح كه خدا براي برسد؟ اينجا به تدريجا بعد كه كند مي خلق چنين آيد مي چرا

چيزها اين و نور و وهوا گل و آب و خاك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٤

مي انسان خلق براي چرا بسازد؛ انسان يك و كند جمع همديگر با بيابان توي بياورد را سلول يك مثال تشكيل و سلول يك مثال تشكيل و يكديگر با انسان دو آميزش از آيد

كه ندارند توجه ايمها. كرد مي را كار اين اول همان كند؟ مي عمل مختلف مراحل وطيي با موجود يك تصرف ،عالم در كردن تصرف جورر اين است؛ انساني كار كردنجوركار اين رسيدن براي است، گرفته قرار غايت يك جبر در خودش كه است موجودي كار است، لقوه

رساندن براي] خداوند [كه نيست اين فكرشان آنها. كند مي را كار اين مصلحتي به خودش است اشياء ضروري و ذاتي كماالت، و غايات آن كه خودشان كماالت و غايات به اشياء بسيار بسيار مطالب از. است اشياء ذاتي او سوي به حركت و عشق و ميل. كند مي عمل غاياتشان به اشياء عشق حتي كه كند مي ثابت او كه است همين صدرا مال فلسفة در عالي .است خودشان علل به آنها عشق از ناشي به ميل كه هم طبيعت حتي كه گويد مي و دارد خوبي يليخ جملة يك اينجا در هم شيخ

ميگوييم كنيم، مي رها كه را سنگ مثال. است مايمكن افضل همان غايت اين دارد، غاياتي همان درواقع او غايت نيست، غايتش اين،. برود زمين مركز به اينكه به دارد ميل كهاو درجه عالتيرن به را خودش كه است اين غايتش موجودي هر يعني است؛ يمكن ما افضل

وچون است، موجود هر ذاتي رفتن باال به ميل يعني برساند؛ است ممكن برايش كه اي غايت امر نهايت در كه است اين شود، مي ناشي علل به عشق از بهغايات عشق و ميل

يدا تقرب است العلل عله كه حق ذات به ميخواهند كه است اين موجودات همة جويي بيشتر شوند نزديك مطلق كمال به بيشتر چه هر اينكه يعني علت ذات به تشبه. كنند

.ميشوند متكامل بازگشت و »راجعون اليه انا و هللا انا« جملة و معاد سر ميگويد صدرالمتألهين كه است اين همة ذاتي كه است غاياتشان سوي به اشياء حركت و اشياء بازگشت همان خداوند، به

. است موجودات آقاي حضرت خود و درستي، و صحيح بسيار بيان و بود حكمت براي ديگري بيان اين،

.دارند قبول را بيان همين ديگر جاهاي در هم طباطبائي اصالت گرفتيد نظر در را بشر شما وقتي شودكه مطرح اشكال اين است ممكن: سؤال

را چيزي يك بشر كه گفتيد يعني كرديد، فكر وجودي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٥

نظر در را خدا كه وقتي ولي نيست، وغايت مصلحت هيچ چيز آن خود رد كه سازد مي اآلن و داريم كلي طور به ماشين از تصوري ما مثال. كرديد فكر ماهيتي اصالت گرفتيد ما براي ماهيتش چون بشود، ماشين بهترين كه است وابزاري آهن ما براي غايت بهترين .بشود ماشين بهترين كه است اين آهن خود غايت اصال. است مطرح براي درايم ما يعني ماست، براي همه اينها كند، نمي فرقي هيچ آهن براي اين نه،: استاد

بدهيم آن به ربا رنگ اين مثال كند نمي فرقي آهن براي اال و كنيم، مي را كار اين خودمان مي را رنگ ينا ما چون. دارد ما با آهن اين كه است هايي رابطه همه اينها. را رنگ آن يا

اين به سياه، يا باشد آبي كه ندارد فرق اهن براي. كنيم مي رنگ چنين را آن پسنديم درون در خودش كنيم، واگذار خودش طبيعت به را آهن اگر. شكل آن به يا باشد شكل

قابل وجود اصالت با جز مطالب اين. است آن در كمالش كه است تحوالتي داراي خودش .نيست توجيه

كه آنچنان و دارم عنايت و توجه آنها به خيلي خودم چون كردم، عرض كه مطالبي اين .كردم مطرح را اضافي بحثهاي اين و دادم بسط را آن نيست، ما فسلفة كتب در بايد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٦

»..اليسئل« آية ذيل) ره (طباطبائي عالمه بيان بررسي

آيه ذيل در مفسرين هك رسيديم بحثهايي به. بود »عنايت« و »حكمت« مفهوم در ما بحث و معتزله و اشاعره نظر. بودند كرده مطرح مناسبت به »يسئلون وهم يفعل عما اليسئل«

هم آيه اين به مربوط بحث شامل قهرا كه حكمت، و غرض باب در كلي طور به را حكما .كرديم عرض شود، مي چهاردهم، جلددر آيه، همين درذيل الميزان تفسير در كه كرديم عرض قبل جلسه دو در

را آيه حكما سبك به كه دارند نظر در ايشان. اند كرده بحث مسأله روياين طباطبائي آقاي .ميشود دو هر حكما و معتزله سبك به است شده كه تفسيري چه اگر كنند، تفسير كه است اين »يسئلون هم و يفعل عما اليسئل« معناي گويند مي] معتزله [كه كرديم بيان

»ندارد وجود فاعلي اينكه باب از نه شود، نمي سؤال او از و نيست صحيح خدا ارك در »لم خداوند فعل زيرا ندارد، سؤال جاي آينه باب از بلكه ندارد، كردن سؤال جرأت كسي يا

كار در بيهوده و عبث و لغو اينكه امكان حتي و است مصلحت و وغرض حكمت به مقرون .است »اليسئل« جهت اين از. نيست مطرح باشد خدا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٧

از نظر قطع يعني است، درست ذاته د ح في مطلب اين اگرچه فرمايند مي اينجا در ايشان درست ذاته حد في خودمطلب دهيم تطبيق مطلب اين بر را آيه نخواهيم اگر و آيه اين

مصلحتي و هدف و غرض يك سوي به فعلي هر و است غرضي داراي اهللا فعل كه است همين آيه كه نيست معلوم ولي است، شده گفته غايات باب در كه معنا همان به است

بدون است آيه مفهوم در تقييدي نوع يك اين اينكه براي چرا؟ بگويد، بخواهد را مطلب ال«: شود مي چنين آيه مضمون بيان اين با چون باشد، آمده آيه خود قيددر اين آنكه

فعل آنكه براي شود نمي سؤال فعلش از »بالحكمه مقرونا فعله لكون فعله عن يسئل »يفعل عما يسئل ال« فقط آيه در نيست؛ آيه متن در قيد اين. است غرض داراي خداوند نه فعل، ألنه فعله عن اليسئل بگويد خواهد مي كأنه آيه، اين و باشيم ما اگر. است آمده .او فعل جنبة بر زائد ديگري جهت يك

مالك ندخاو چون): ره (طباطبائي عالمه شود نمي سؤال او فعل از است مطلق نباشد؟ مالكيت و باشد حكمت قيد چرا بزنيم، تقييدي ما كه شود بنا اگر فرمايند مي بعد كه است چيزي در بكند كاري هر اينكه براي چرا؟ فعله؛ عن يسئل ال هم مالكيت جهت از

.اوست خود مال يك. شود مي وارد عدالت باب در و ودش مي خارج حكمت باب از بحث تقرير، اين بر بنا

است اين در سخن وقت يك و عابث، أنه مقابل در حكيم، أنه كه است اين از سخن وقت مربوط و ظلم و عدل مسالة به آيه نظر، اين بر بنا پس. ظالم انه مقابل در عادل، انه كه

وجه دو ديگران فعل در اينه براي چرا؟ شود، مي سؤال فعلشان مورد در ديگران از. است ديگر وجه يك و است، خودشان مال آنچه و خود مايملك در تصرف وجه، يك: هست كه دارم اي محدوده يك من ظلم و عدل جنبة از مثال. نيست آنها مال كه درآنچه تصرف

محدودة در. ندارد تعلق من به محدوده اين ماوراي و دارد تعلق من خود به محدوده، آن واقعي معناي به (»اموالهم علي مسلطون الناس«چون شوم، نمي سؤال تمتصرفا از خدم، منطقي و طبيعي امر يك) است شده اي روزنامه ديگر حاال كه مفهومي اين به نه اش، مملوكيت اين الزمة اوست، مملوك كه حدي در باشد، كسي مملوك چيزي يعنياگر است؛ تصرف حق

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٨

ندارم، را ان در تصرف حق من ولي است نم مملوك چيزي كه ندارد معني اين. است دركار اينها و حجر مسالة باشم نداشته مالكيت لياقت من اگر الته. هستم تصرف از محجور

يك ميان در هميشه كه من پس. ندارم تصرف حق من محدوده اين خارج در ولي. آيد مي و شود مي ؤالس من فعل از نيستم، مالك محدوده آن خارج در و هستم مالك اي محدوده

تجاوز خودم حدود از يا ام كره تجاوز خودم حدود از آيا كه هستم خودم فعل مسؤول من براي ندارد، ومعني مفهوم اصال معنا اين به ظلم و عدل تعالي حق ذات مورد در. ام نكرده بيش باشد، داشته تعلق كس هر به كه چه هر و كنيم تصرف عالم در ما كه را چه هر اينكه

من حيات. اوست مال يعني دارد، تعلق خدا به باشد داشته تعلق آنكس به كه اندازه آن از من، مال من، جارحة من، عضو من، سالمت. اوست مال باشد، من مال كه اندازه ازآن بيش اين صاحب پدر عنوان به من. اوست مال همه دارم من كه چه هر و من فرزند من، ثروت من از بيش مرتبه هزار به او. است فريند اين صاحب خالق يك نعنوا به او و هستم فرزند اوم عرض در نه دارم او مالكيت طول در دارم من كه مالكيتي همان وحتي اوست؛ مالك نه نودو و من مال آن از سهم يك مثال كه باشد شده تقسيم مالكيت اين كه نيست چنين من مال اينكه عين در است، من مال كه هم سهمي يك همان. باشد خدا مال آن سهم سؤال خداوند مورد در بنابراين. اوست مال هم همان باز هستم او مال من خود چون است،

از. ندارد معني است، كرده تصرف غير حق در چرا كه معنا اين به ظلم، و عدل باب از »لم« رواقعد او محدودة يعني اوست؛ مالكيت محدودة جهان تمام و عالم تمام خداوند نظر

.است نامحدود نه كنيم حمل معني اين بر را آيه كه است اولي باشد، تقييد به بنا اگر كه گويند مي ايشان

.معنا آن بر ؟»عبثا خلقناك انما افحسبتم« آية به انضمام با: سؤال .خورد مي بهتر مابعدش و ماقبل به آيه خود نه،: استاد

نشود حكمت يا كيتمل به مقيد آيه كه است بهتر: عالمه مرحوم مقيد گونه هيچ را آيه اساسا ما كه است اين حق اصال كه گويند مي ايشان آنگاه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٣٩

آيه. است نياورده اينجا در قيدي هيچ آيه. مالكيت به تقييد نه و حكمت به تقييد نه نكنيم، است اين ظاهر به آيه اجمال كانه. »يسئلون هم هم و يفعل عما اليسئل« كه است چنين

معني سؤال او فعل مورد در اصال شده، صادر او از فعل و است فاعل او كه جهت آن از كه مسألة همان را مطلب ايشان اينجا در.دارد معني سؤال ديگران فعل مورد در و ندارد،

وجه از كه »لم« جنبة از كه گويندمي اينطور ولي عدالت، به نه دهندمي ربط حكمت آن اينكه دليل به نه شود، نمي سؤال خداوند فعل از شود، مي سؤال حكمت و مصلحت. شوندمي سؤال ديگران. فعله الفعل ألن بلكه است، آيه به قيد يك اين زيرا است، حكيم :كنند مي تقرير چنين را مطلب ايشان اينجا در چرا؟

انبياء سورة ذيل »حكمت« معني در عالمه مرحوم بيان مورد در معناست، چه به حكمت ببينيم كنيم، حليلت درست را حكمت اساسا بايد ما

مصلحت وجه از است عبارت انسان درمورد حكمت گويندمي. خداوند مورد در بعد و انسان كار به عرف در هم االن كه معنايي همان كرديم، عرض ما هم قبال كه طور همان او، كار خلق حكمت باشد،مي چه دستور اين حكمت چيست، كار اين فلسفة گوييممي و بريم مي

مي چه كار اين مصلحت كه است اين اين معني به حكمت گويند مي چيست؟ شئ فالن. نمايم مصلحت يك بر منطبق را آن بايد بدهم انجام خواهممي من كه را كاري يك؟باشد بايد كه مناست اينكار و دارد وجود من اينكار از نظر قطع و ذاته حد في مصلحت آن پس

يعني حكيمانه درك گفتيم كه است، همين تابع هم من علم. باشد مصلحت اين بر منطبق ما اينكه يعني چه؟ يعني دريافت بهترين. دريافتها بهترين و ادراكها بهترين و علم افضل

آن به منتهي كه را فعلهايي آنگاه كنيم، درك االمر نفس و واقع عالم در را مصلحتها بهترين وبعد بشناسيم شود مي مصلحتها آن دريافت وجبم كه را وكارهايي مصلحتهاست

يك: داريم چيز سه ما پس. دهيم انجام شود مي دريافت آن بر منطبق كه را عملي نوع داريم دريافت يك. دارد وجود ما عمل و ما دريافت از مستقل كه داريم االمر نفس و واقع مطابق كه داريم عمل يك. است تر منطبق االمر نفس و واقع با كه است دريافت بهترين كه

درياف با مطابق كه داريم عمل يك. است تر منطبق االمر نفس و واقع با كه است بادريافت :كنيم ذكر مورد ين درا مثالهايي يك. است خودمان است موقع چه. بسازد ساختمان خواهدمي ساختمان مهندس يك كه كنيد فرض

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٠

مثالزمين. باشد دريافتها بهترين يافتهايشدر است؟وقتي حكيمانه مهندس اين عمل نيست؟اگر يامرطوب است رطوبت يارسي؟داراي است آياشني بشناسدكه را ساختمان آيا ريخت بايد چگونه را ساختمان هاي پي كرد؟ پيشگيري ان بايداز چگونه دارد رطوبت حداكثرگرما؟ردك رامقاوم زمين زلزله درمقابل بايد چگونه؟خيزاست زلزله منطقه اين زمين

چه روشنايي ازنظر رسد؟ مي اي درجه چه به آن حداقل رسد؟مي اي درجه چه به همه بتواند تا كند دريافت صحيح را ها واقعيت اين همه بايد مهندس آن؟هست نيازهايي اين در .كند پياده دريافت همين اساس بر را برنامه و نمايد بيني پيش كامال را جوانب هيچ كه بگيرد نظر در را جوانب همه توانست اگر. شود مي حكيمانه كار يك او كار صورت حكيمانه صد در صد او فعل باشد، نشده گم او از چيزي هيچ و باشد نشده فوت او از چيزي و نقص تواند نمي ببيند كه كس هر و) است چنين خداوند فعل (كه است اين فرض .است :كند پيدا آن در خللي ايكم ليبلوكم الحيوه و الموت خلق الذي. قدير شئ كل علي هو و المكل بيده الذي تبارك من الرحمن خلق في تري ما طباقا سموات سبع خلق الذي. الغفور العزيز هو و عمال احسن ).1(فطور من تري هل البصر فارجع تفاوت

يدبگو نتواند يعني،نكند پيدا او در نقصي و خللي،ببيند كس هر كه است جهت اين فرض وجود بهه ديگري جور را آن بشود كه بود اين امكان،شد مي ديگر جور بك

.آورد بر اين چون ،است صادق مخلوق فعل در ولي است درست اينها همه گويند مي ايشان كه چنان آن واقعيت آن دريافت بعد،هست واقعيتي كه اين اول :است چيز سه اساس واقع با منطابق شده دريافت آن كه،كرده افتدري آنچه با منطبق فعل انجام بعد و،هست بر دريافت آن و؟است دريافتي يك اساس بر خداوند كار آيا ؟چطور خداوند فعل اما. است واقعيت آن با مطابق دريافتش و دريافتش مطابق فعلش كه؟است واقعيتي يك اساس است؟

:پاورقي .3-1/ملك .١

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤١

بديع« شود مي تكرار قران غير و قران در هميشه كه است اي مساله همان اين،ما بيان به بر الهي خلقت) 2(»مثال غير من خلق«: است آمده البالغه نهج در و »رض اال و السموات

فعل بر منطبق ديگر چيز هر. نيست ديگر امر يك بر منطبق نيست، ديگر شئ يك مثال منطبق ستا خداوند فعل همان كه واقعيت بر كه ايناست به انسان كار حكمت. اوست آن اول خداوند بگوييم كه ندارد وجود آن ماوراي واقعيتي يك خداوند فعل براي ولي. شود

فعلش و باشد خودش فعل بر مقدم واقعيت آن با مطابق خداوند دريافت و كرد دريافت را .حكمتهاست همة مناط او فعل نفس بلكه باشد، كامل دريافت آن با مطابق

و است صدق يا ما سخن: است كذب و صدق مسالة آن كه كنند مي ذكر مثالي عالمه بعد. است كاذب باشد اگرمخالف و است، صادق باشد عيني واقع با مطابق اگر يعني كاذب؛ يا

آن خارجي واقعيت كاذب؟ يا است صادق كه گفت شود مي را خارچي واقعيت آيا ولي صادق او معيار به شدبا صادق بخواهد چيزي هر. است كذب و صدق مناط كه است چيزي صادق باشد او با اگرمطابق است؛ كاذب او معيار به باشد كاذب بخواهد هرچيزي و است، الحكمه، نفس فعله كه بايدگفت چنين بنابراين. است كاذب باشد او با مخالف اگر و است از ديگران فعل براي حكمت. فعله ذات من ينتزع الحكمه يعني و حاذق را طبيب يك ميتوانيم وقت آن. باشد عالم نظام با نطبقم كه شود مي انتزاع آنجا

هست آنچنان را بدن باشد، واقعي و عيني نظام بر منطبق معالجاتش كه بدانيم حكيم هست آنچنانكه را داروا خصلت و داروها بشناسد، هست آنچنانكه را بيماريها بشناسد، شد، دريافتها همي بر منطبق عملش و بود صحيح دريافتها اين همة اينكه از بعد. بشناسد

. شود مي حكيمانه او فعل معني حق فعل از سؤال يعني »يسئلون هم و يفعل عما اليسئل« بگوييم توانيم مي پس

اين ديگران درفعل حكمتت از سؤال كه درحال است، حكمت مناط او فعل چون ندارد، از سؤال واقع در نيست؟ يا هست خلقت نظام و عيني نظام بر منطبق آنها فعل آيا كه است

كه جايي در ولي. است انطباق از سؤال »لم« از سؤال و حكمت

:پاورقي .117/بقره. 1 عليه سجاد امام عرفة دعاي در. »مثال غير علي الخالئق خلق«: است آمده صالح صبحي البالغه نهج 186 خطبة در. 2

]».مثال غير من صورت ما صورت و سنخ غير من االشياء شاتان الذي«: است آمده نيز سجاديه صحيفة در السالم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٢

عن يسئل ال پس. ندارد معني ديگر سوال است، حكمت عين آن و ندارد معني انطباق اند گفته ديگران كه معنا بدان نه اما است، حكيمانه فعلش چون كه گوييم مي هم باز فعله،

صفت اين داراي اگر و است كيمانهح است صفت اين داراي فعلش اگر كه اند گفته آنها( تعبير. شود مي انتزاع او فعل از حكمت اساسا كه معنا آن به بلكه ،)نيست حكيمانه نيست در كه آنچه نظير »تعالي لفعله ذاتيه صفه الحكمه« كه است اين) عالمه مرحوم (ايشان در كه است اين جوهر غير در و جوهر در حركت بين فرق كه شده گفته جوهريه حركت حالت حركت عرضيه حركت در ولي شود، مي انتزاع جوهر ذات از حركت جوهريه حركت مي ايشان. است جور همين هم اينجا در. دارد ذاتي خصلت جوهر در حركت. دارد عارضي . است تعالي واجب فعل ذاتي صفت حكمت كه گويند

.انبياء ي سوره ذيل الميزان تفسير چهاردهم جلد در است ايشان بيان اين اعراف سوره ذيل»خداوند حكمت« از)ره (عالمه ديگر بيان

عما يسئل ال« ي آيه همين ديگري مناسبت به الميزان تفسير هشتم جلد در ايشان به شده، مطرح شيطان داستان كه اعراف سوره اوايل در. اند كرده مطرح را»...يفعل

چه اگر مناظره اين. كنند مي طرح را اي مناظره او خلق حكمت و شيطان از بحث مناسبت از دانم نمي حاال كه است، كرده نقل را آن شهرستاني ولي نيامده حديث ديگر كتب در

خلق مرا خداوند چرا كه گويد مي مالئكه به شيطان مناظره، اين در. است كرده نقل كجا و د؟دا مهات من به چرا كرد؟ مسلط مردم اغواي بر مرا چرا كرد خلق كه بعد كرد؟

اله ال اهللا انا اني« كه آمد جواب خدا طرف از كه هست آنجا در. قبيل اين از ديگر سوءاالت و كنند مي تحليل و تجزيه تفصيل به را موضوع ايشان آن از بعد. »افعل عما اسئل ال انا اال .تفسير اين از است اجمالي آمده جواب اين در آنچه كه گويند مي بعد ذيل چهاردهم جلد در آنجه با كه كنند مي بيان اي گونه به را مطلب اينكه مثل اينجا در

اين كه اند نداشته توجه مطلب اين به بسا چه و دارد تفاوت اند گفته انبياء ي سوره پاورقي

المعاني روح تفسير از را گفتوگو اين،اعراف سوره 50تا10 ايات ذيل الميزان، تفسير در.[1.]كند مي نقل اربعه جيل انا شارح از هم ستانيوشهر شهرستاني، از هم وآن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٣

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٤

منتهي چيز همه و توست از چيز همه كه چيزي آن اي: است اين معنايش »تو« ميگوييم چيست؟ بهسوي و شده صادر چه از تو فعل اين: بپرسيم كه نداردمعني ديگر. توست به

»منك« -است غلط خدا مورد در هم »تعريف« كلمة كه- »خداوند« تعريف در تقريبا يعني. اوست سوي به چيز همه و اوست از چيز همه. است نهفته »اليك« و »لك« و »بك« و

: است اين معنايش چرا؟ خدا اي كه بگويد و كند سؤال خدا از بخواهد انسان كه وقتي پس پيدا چه از شده پيدا تو از كه اين توست، سوي به چيز همه و توست از چيز همه كه نآ اي

.ندارد معني سؤال اين چيست؟ سوي به توست سوي به كه اين و شده، اعراف سورة ذيل عالمه بيان بررسي گفته حكما كه معنا همان به اند، كرده توجيه را حكمت مسألة همان بيان اين در ايشان با اند كرده اعراف درسورة كه توجيه اين تفاوت. اند رفته نهايي غايت سراغ به ولي اند،

رفته نزديك غايت سراغ به ديگران كه است اين كنند، مي ديگران كه اي حكيمانه توجيه غايتي يكبراي كه نيست عالم در چيزي هيچ. اند رفته نهايي غايت سراغ ايشان و اند

نزديك كمال و ابتدايي كمال همان ديگران. باشد نشده خلق كمالي يك به رسيدن وبراي حق ذات به باالخره و است باالتري كمال براي هركمالي چون ولي گيرند؛ مي نظر در را

. الغايات غايه و كمال آخرين به توجه با اما اند كرده را توجيه همان ايشان شود، مي منتهي بيان با و ندارد، ايرادي ما نظر وبه است تدرس بياني اعراف سورة ذيل در ايشان بيان اين

غايات به نه اند كرده توجيه نهايي غايت به را آيه كه دارد را تفاوت اين فقط ديگران .ابتدايي انبياء سورة ذيل) ره(عالمه بيان بررسي

عما اليسئل« آية ذيل در چهاردهم جلد در سورة در ايشان كه بياني آن ما نظر به ولي : باشد مناقشه قابل شايد اند، كرده »يسئلون هم و يفعل كه كنيم قبول جور اين را مطلب بايد بپذيريم را ايشان بيان ما اگر كه رسد مي نظر به اوال،. اوست ذاتي صفت حكمت اينكه نه حكمت، غير نه و دارد معني حكمت نه خداوند فعل در استفاده اند گفته كذب و صدق باب در ايشان كه مثلي همان از ما

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٥

يا واقع، با مطابق قول گوييم مي »صدق« تعريف در ما كه گويند مي ايشان. كنيم مي كه جهت آن از واعتقاد قول واقع با مطابق قول يا اعتقاد يعني حق واقع با مطابق اعتقاد و صدق معيار واقع خود چطور؟ واقع خود گوييم مي بعد. است حق است واقع با مطابق او در است؟ بالذات صادق االمر نفس و واقع خود بگوييم توانيم مي ما ياآ ولي. است كذب .است صدق مناط او ندارد، معني صدق ديگر است، مطابق اين با كه جهت آن از من گفتة اين. است شفا كتاب اين گويم مي من مثال

حال اآي ولي. است كاذب من گفتة اين است، اسفار كتاب اين نه، بگويند اگر. است صادق صاق اعتقادم از نظر قطع و ام گفته از نظر قطع شفا كتاب اين خود بگويم توانم مي من

نهفته انطباق »صدق« تعريف در كه چرا ندارد، معني كذب و صدق ديگر نه، است؟ بالذات .است نهفته عملي، انطباق چه و علمي انطباق چه انطباق، هم »حكمت« تعريف در. است ايم نوشته شرور باب در الهي عدل دركتاب ديگري مناسبت به ي ديگر بمطل يك ما ثانيا، هست خير شري هر در گويند مي كه كنند مي توجيه شكل اين به را شرور افراد بعضي كه مصلحتي آن و است شر اين در كه خير آن بنابراين. هست مصلحتي يك مصيبتي هر در و

.سازد مي حكيمانه را آن و كند مي توجيه را مصيبت و شر است، مصيبت اين در كه نپذيريم را مقدمه آن تا كه دارد ديگر مقدمة يك به نياز مطلب اين كه ايم گفته آنجا در آن گويند مي را اين كه افرادي غالبا ولي. باشد درست تواند نمي ذاته حد في حرف اين

سببي هر و اش نتيجه با اي مقدمه هر رابطة: است اين مقدمه آن.اند نكرده درك را مقدمه ازغير معلولي كه ندارد امكان يعني است؛ تخلف قابل غير و ضروري رابطة آن مسبب با

بايد ما را ضروري رابطه اين. گردد ديگر معلول منشأ علتي يا و بشود صادر خودش علت عم و كنند انكار را ضروري رابطة اين كساني اگر اال و هست؛ هم برهاني اين كه بپذيريم،

مي مثال. نيست توجيه قابل امر اين بپذيرند، و كنند توجيه را مصلحت بخواهند ذلك خداوند مگر گويد مي كسي يك. داد مصلحت اين براي را مصيبت اين خداوند كه گوييم مي مثال يا. بدهد مصيبت اين بدون خداوند را مصلحت همان نيست؟ االطالق علي قادر

اين بدون را اش نهفته خير همان خداوند گويد مي. است نهفته خيري شر دراين گوييم .بدهد شر

و قراردادي اموري امور، اين كه بگويند ديگر جور اند خواسته ديگر بعضي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٦

اصال كه جديد مصريهاي اين چه و قديم اشعريهاي از چه اي، عده يك. است تشريفاتي جديد مذهبي هاي نويسنده اين از برخي چه و است سطحي مسائل اين در فكرشان اشعريها. كنند تلقي قراردادي و تشريفاتي روابط را عالم در اشياء روابط ميخواهند خودمان،

هم وقت يك يخ، نه باشد گرما علت آتش كه خواسته فعال خدا است، اهللا عاده گفتند مي يك نيست، ضروري رابطة اينجا در يعني ميدهد؛ قرار گرما علت را يخ و شود مي عوض

گويند مي شد، چنين حاال چرا كه ميرسند اشكال اين به وقتي. است قراردادي بطةرا بودن حكيم و گرداند ظاهر را خودش حكمت اينكه براي است كرده را كار اين خداوند قرار چيزي هر سبب را چيزي هر توانست مي خداوند بدانند مردم و دهد نشان را خودش

تا كرد را كار اين نميشد؛ معلوم و ظاهر وندخدا حكمت كرد مي چنين اگر ولي دهد خودش حكمت خداوند: است واضح خيلي بيان اين جواب. بشود ظاهر برندگانش او حكمت

.كند ظاهر بندگانش بر مقدمات اين بدون و اسباب اين بدون را ميان ضروري رابطة يك اينكه اال ندارد معني حكمت كه ايم گفته را مطلب اين آنجا در ما آن كه آيد مي نظرم به هم االن. شويم قائل مسببات و اسباب ميان و نتايج و قدماتم

.است درست مطلب آنها كه معنايي همان به و اند كرده توجيه حكما كه شكلي همان را مطلب ما اگر پس

. دارد اشكال مسلما ايشان بيان ولي. نيست اشكالي كنيم، بيان اند كرده معنا را حكمت :]قبل مطالب بر عالوه[

حكمت كه گويند مي ايشان زيرا ندارد، معني عبث خداوند فعل در ايشان، بيان بر بنا اوال، چيز همه و است حكمت خداست فعل چون فعل يعني است، منتزع خداوند فعل ازذات يكي: باشد داشته وجه دو خداوند فعل كه ندارد معني اين پس. شود منطبق آن بر بايد

ديگر است، حكمت همان خداست فعل چه هر. نباشد عبث اينكه ديگر و باشد، عبث اينكه .ندارد فرض و معني عبث به كه قرآن استداللهاي پس: گوييم مي باشد، نداشته فرض خوب، بسيار: بگويند ايشان اگر

افحسبتم« :فرمايد مي قرآن. داشت نخواهد معني ديگر كند، مي استدالل حكمت مسألة به راجع كه آياتي در و) 1 (»ترجعون ال الينا انكم و عبثا خلقناكم انما

:پاورقي .115 /مؤمنون. 1

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٧

بازگشت و آخرتي دار حتما است، حق به زمين و آسمان خلقت چون گويد مي است قيامت اين آيات اين معناي. ندارد معني ديگر اين باشد نداشته فرض عبث اگر. هست خداوند به

اين به كنيد استدالل شما نيست خدا فعل در عبث اينكه باب از دفرماي مي قرآن كه است كسي كه وقتي آيا باشد، چنين اگر. خداست فعل چون اينكه نه هست، غايتي پس كه امر

اين هم باز نيست؟نه، خدا فعل عالم اين كه شود مي اين معنايش نيست، قيامتي بگويد هم باز نيست، حشري و فيامتي گفت يكس اگر] ايشان بيان بر بنا [س. خداست فعل عالم اين ندارد؛ جود و قيامت گويد مي فقط نشده، خدا فعل منكر چون نشده، حكمت منكر

فعل بر حاضري فعل از خداوند آنكه حال و خداست؛ فعل كرده خلق خدا كه هم موجودات تداللاس نتيجه به مقدمه از كند، مي استدالل برغيبت شهادت از ميكند، استدالل غايبي

.كند مي مي كه دارند سخني حكما كه بگوييم بپرسيم، را ديگري سؤال است ممكن ايشان از

فقط است، محال دارد وجود آنچه از فاضلتر) 1 »كان مما ابدع االمكان في ليس«گويند جميع با داشت، خواهد وجود و دارد وجود آنچه از تركامل. كند مي انسان كه است خيالي .كند مي بشر ذهن كه است توهمي فقط است، المح آن، نظامات

مما افضل االمكان في ليس كه طور همان: پرسيممي كنيم مي ايشان از ديگر سؤال يك تر داني دارد وجود آنچه از كه است محال آيا كان؟ مما أدني االمكان في ليس آيا كان، مستعد كه درحالي بشوند خلق اشياء مثال نيست؟ كه ممتنعي امر باشد؟ داشته وجود

حد في ولي است، ممكن كماالت اين به رسيدن آنها براي. هستند كماالتي يك به رسيدن حد في واال شود، مي پيدا وجوب حق افاضة به. نيست واجب كماالت اين به رسيدن ذاته حد في اينكه يا بود؟ محال ذاته حد في من نشدن خلق مثال آيا. رسند نمي كمال به ذاته عالم كه معناست اين به»حكمه غاياتها الي االشياء ايصال« مسألة بنابراين نبود؟ محال ذاته

كمال سوي به متوجه عالم ذرات از اي ذره هر. است غائي نظام نظام، واين دارد نظامي حق ذات ناحية از و است، امكان كماالتشان به نسبتشان اشياء ناحية از. است خودش .كند مي افاضه آنها به را آنها ممكن ماالتك حق ذات يعني است؛ وجوب :پاورقي نيست؟ غزالي از كالم اين: سؤال.1

.است فالسفه از مطلب اصل ولي باشد، غزالي از شايد تعبير: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٨

اين ولي است، درست گفتند، مي ايشان كه انطباق مسألة. نيست انطباق مسألة اينجا به اند شده منتقل حكيمانه اصطالح به متحك از ايشان گويي كه بگويم خواهممي جور

ديده وبعد گويند، مي عوام كه حرفهايي همين و فرنگيها و متكلمان اصطالح به حكمت كرده رانفي آن جهت همين به كرد، اثبات خداوند براي شود نمي را حكمت اين كه اند بر من لفع كه معنا اين به كنيم، مي نفي هم ما را معنا اين به حكمت خوب،. اند

به من كه است اين معنايش اين. عيني عالم بر من انديشة و باشد منطبق من انديشة. است بشر شأن كه است حكمتي اين. كنم استخدام را طبيعت خواهم مي صنعت نحوة گفتيم پيش جلسان در كه بيان به و است محال گويند مي ايشان كه است مطلبي اين

عيني نظام با را مطابقت كمال من دريافت نكهاي معناي به حكمت. هست هم محال نظر قطعي امر اين باشد، داشته علمي نظام با را مطابقت كمال من فعل و باشد داشته

شود، منطبق آن بر خدا فعل بخواهد كه نيست چيزي خداوند فعل در كه جهت اين از .خداست خود داشتن غايت با مالزم اين چون بود، محال هم ديگر جنبة از

همان اند، كرده نفي هم حق به و اند، كرده نفي اينجا در ايشان كه حكمتي اين پس را خدا هميشه كه عامي مردم. است متكلمانه و عاميانه و معتزلي مفهوم به حكمت صنعتگر كه طور همان كه كنند مي حساب صنعتگر يك مانند] را او[دانند مي حكيم

خداوند ميكند، حاصل را خودش وغرض داده طبيعي] غير [و غيرعادي نظم اشياء به ايصال«: ميكند افاضه اشياء به را اشياء غرض خداوند كه درحالي است؛ جور همين هم چيز بر منطبق حكمت كه امر اين غايت، به ممكني هر ايصال در .»لغايه ممكن كل

بايد منظا كه دارد علم خداوند است، احسن نظام به علم بلكه ندارد، وجود بشود ديگر كه باشد، حصولي علم نحو به چه علم اين حاال هست؛ چگونه نه پيداكند، وجود چگونه. گويند مي پروانش و مالصدرا خود كه باشد حضوري علم چه و گويند، مي اينها و شيخ مايمكن، افضل علي وجودف نظام ايجاد يمكن، ما افضل عل وجود، نظام به ازعلم

آنها به آنها ممكن كمال ترين عالي و شوند مي ايجاد موجودات يعني شود؛ مي منشعب دراين. شود مي رسانده فعليت به قوه از است بالقوه كمالش آنچه و شود مي داده

به وبعد كردند بيان ايشان كه معنا اين به را حكمت بياييم كه ندارد لزومي هيچ صورت درست ايشان و است محال خداوند در معنا آن به حكمت. كنيم معني زدند ضربه آن معناي به حكمت اين اما گويند، مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٤٩

. اند گفته تفسير همين در متعددي موارد در ايشان خود كه نيست اش حكيمانه به »لفعله ذاتيه صفه الحكمه«: اند گفته و گرفته اينجا در ايشان كه اي نتيجه بنابراين

ما افضل عل داوندخ فعل چون نه است، حكمت است خداوند فعل چون كه معنا اين است، يمكن ما افضل علي چون خداوند فعل بلكه باشد؛ نمي صحيح است، يمكن

.است خداوند فعل چون نه است، حكمت يك البته حكماست، بيان با منطبق و است درست اعراف درسورة اياشن بيان بنابراين جلد رد انبياء سورة درذيل ايشان بيان ولي. حكماست سخن همان از ديگر درجة

كه است اين اشتباه اين منشأ كه كنيم مي خيال چنين و نيست درست چهاردهم به حكمت دنبال ذهنشان مرتبهيك اند، كرده مي معني را حكمت كه اينجا در ايشان

و اند، داده قرار انتقاد مورد را آن حق به هم بعد و رفته گويندمي متكلمين كه معنا آن بايستنمي ايشان اصال كه صورتي در اند، كرده را يريگ نتيجه آن انتقاد، از بعد

بعد و بيايد وارد ايراد آن بعد تا ،آن متكلمانة شكل به كنند، معني طور آن را حكمت .است نادرست ما نظر به حاال كه گيري نتيجه آن باشيم، كرده خوبي نسبتا بحث خواستيم مي كه را عنايت و حكمت بحث اينجا در

كنيم بحث را نظم برهان بر هيوم ايراد بكنيم فرصتي اگر بعد جلسة در. يمده مي پايان و اند گفته چه اينجا در اينها كه ببينيم نياوريم؛ دست به ديگري فرصت شايد كه

مي شر و خير مسألة وارد و دهيممي پايان را حكمت بحث آن از بعد. چيست حرفشا .شويم يك به وقتي گندم دانة يك مثال كه ديدفرمو مثالي يك پيش جلسة در شما: سؤال كل ايصال« تفسير در را اين. رسد مي خودش كمال به اين شود، مي تبديل گياه

نظر قطع واگر است نسبي مفهوم كمال، اين كه گوييم مي ما. فرموديد »لغايه ممكن .رسد مي خودش كمال به بگوييم توانيم نمي بگيريم نظر در ازخدا است؟ نسبي امر يك كمال چرا: استاد

در بروند، او طرف به بايد موجودات و هست خدايي كه كنيم ثابت ما اگر-

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٠

مي ما كه حالي در است؛ كمال دهد رخ كه تغييري هر گوييم مي كه است صورت آن كنيم استدالل ميتوانيم اين از بعد نه، يا است حكيمانه خدا فعل اصال ببينيم خواهيم

.باشد مي كمالش سوي به رفتن درحال يكندم رشد كه گندم اين كه اشتباه يكديگر با نسبي غير و نسبي اين كه دهم توضيح بدهدي اجازه نهف: استاد اين رود، مي آنجا به و ميكند حركت اينجا از شئ يك كه مكاني حركتهاي در. نشود

ايآق و ام نسشته مناينجا كه كنيد فرض مثال زيرا است، نسبي قرب، و شدن نزديك شئ يك اگر. دهيد مي قرار معيار را امامي آقاي شما وقت يك. است نشسته آنجا امامي

. شود مي نزديك ايشان به لحظه به لحظه برود، ايشان سوي به و كند حركت اينجا از. شود مي دور ازمن لحظه به لحظه شئ آن دهيد قرار معيار مرا زمان همان در اگر

و مبدأ اين يعني بدهيم؛ قرار معيار و مبدأ را چيزي هچ ما كه است اين مالك دراينجا .است قراردادي و نسبي معيار، وجود؛ خود به برميگردد امر اين كه نيستند، نسبي امور اينها كه هست چيزها يك ولي

دست از را وجود از حد آن آنكه بدون بعد دارد، را وجود از حد يك شئ يك يعني داشته قبال كه آنچه بر اضافي آورد، مي دست به را ريديگ امر يك افزايشي، يك بدهد، .است بعد. دارد سرمايه تومان هزار كسي كنيد فرض: كنيم مي ذكر را اين مثال عنوان به اول هزار پنج به سپس تومان، دوهزار به را خود سرمايه و كند مي فعاليت كند، مي كار

نه؟ يا كرده پيدا افزايش اش سرمايه ياآ اينجا. رساند مي تومان هزار ده به بعد و تومان. است نسبي امر يك گوييم نمي اينجا بله، خوب، نه؟ يا كرده پيدا كمال معنا يك به و

كرده پيدا نقص برسد تومان صد يا و تومان پانصد به تومان هزار ده از اش سرمايه اگر .است

.است خوب »زيادي« و نيست خوب »كمي« كه ايم داده قرار معيار ما چون اينجا در- نه؟ يا هست زيادي و كم. هست كمال نيست؛ بدي و خوبي از صحبت نه،: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥١

در كمالش و نقص. كمال يا و است خوب نقص كه ندارم كار حاال. هست وكمال نقص را تومان هزار قراردادي صورت به ما كه نيست جور اين يعني نيست؛ دادي قرار اينجا را تومان هزار صد و كنيم عكس را آن بعد كه بناميم، كامل را تومان صدهزار و ناقص .كنيم نامگذاري كامل را تومان هزار و ناقص

امر يك تكامل گوييد؟ مي چه اند، كرده مطرح كه انواع، تكامل بحث در شما مثال يا ديگري و است سلولي تك يك زنده موجودات ميان از كه بگويد كسي اگر است؟ نسبي است؟ نسبي امر يك سلولي تك آن به نسبت انسان كمال است، سلولي رپ انسان مثل

گوييم، مي گوييم، مي را همين اتفاقا گيريم مي نظريه اين به ما كه هم ايرادي در- تركيب فقط تكامل اين نيست، مطرح ارزشها مسألة نظريه اين در چون كه ميگوييم

تنهاست؟ سلول ويك سلول تودة يك ميان فرقي چه. است اجزاء. است ديگري مسألة يك گوييد، مي كه اين. گوييد مي چه شما فهميدم حاال نه،: استاد

خواهيد مي شما. كنيم مي مطرح داريم اآلن حيواني سطح اين در را تكامل اين ما .است ديگري مسألة ولي است راست شما بيان وآن كنيد طرح را انساني كمال نداد؟ قرار نهايي كمال حد همان در اول از را داتموجو خداوند چرا گويند مي: سؤال نه است ذاتي هم حركت اين و دارد وجود حركت چون. است ممكن غير چون: استاد سرپا را او اول كه نيست جايي به جايي از بچه يك رفتن مثل. عارضي امر يك

.اينجا به بياوريم را او اول از بتوانيم كه بيا، گوييم بعدمي و ميگذاريم ندارند؟ وجود ثابت موجودات مگر: سؤال

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٢

.نيست تغييري ديگر آنجا در. ماورالطبيعه با است مساوي ثابت موجودات بله،: استاد اند؟ بوده كه هستند جور همان همه -

كه نيستند چنين ديگر اينها. هستند باشند، است ممكن كه جور آن همه آنها: استاد باشند، ديگر جور يك. است مطلق نيست فقط آنها مقابل در. باشند ديگري جور بتوانند قهرا آنها ظرفيت افضل و آنها مايمكن افضل آن مطلق، نيست اين مقابل در. ندارند .باشند داشته هستي جور دو اينكه نه است، هستي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٣

نظم برهان بر هيوم اشكاالت بررسي از كه را، نظم هانبر به مربوط خاص بحث حكمت، به مربوط بحث پايان در كه شد بنا .كنيم مطرح است، گرفته قرار بحث مورد جديد فلسفة در جهت اين

آيا: كه است بوده مطرح اينجهت از حكمت بحث اسالمي علماي ميان در كه ديديم داشتن هدف و وغرض حكمت ميان زيرا نه؟ يا باشد اغراض به معلل تواند م اهللا فعل

و است، شده مطرح نظريه سه اينجا در كه گفتمي. هست قطعي رابطه نوعي باالخره هم ديگر هاي جنبه از غرض، به خداوند فعل بودن معلل مسألة از نظر قطع كه گفتيم

وحكما طوري معتزله و داشتند نظر طوري اشاعره. است شده بحث حكمت بارة در آمده طباطبائي آقاي دركلمات كه هم ديگر جنبة يك از آن، از نظر قطع طورديگر

دائر حكمت اساسا كه است، انطباق جنبة آن و است گرفته قرار بحث مورد مسأله ت،اس مطابقت نوعي پس. مدرك واقع با مطابق دريافت ي معنا به است، انطباق نوعي مدار. دريافت آن با عمل انطباق هم بعد و هست، االمر نفس و واقع و مدرك و ادراك ميان كه دارد معني كسي فعل در دارد، معني تعالي اجبو ذات غير در كه است معنايي اين نظام اين تابع درعمل كه دارد معني كسي درمورد كند، مي عمل نظام اين داخل در

موجود نظام با را خود و موجود، است نظامي است؛

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٤

. ندارد معني اساسا انطباق ميخيزد، بر او از نظام كه خداوند درفعل اما. دهد مي تطبيق او علم يعني انفعالي؛ نه است فعلي علم او علم چون ندارد، معني انطباق هم او علم در

واقع عالم از و است انفعالي بشر علمهاي. او علم منشأ نظام نه است، نظام منشأ فعل. است واقع عين وجود منشأ و است واقع وقوع منشأ او علم. گيرد مي سرچشمه كه است مهندس يك كار مثل است، انيانس خلاق عمل هر مثل جهت، اين از خداوند، معني ديگر هم انطباق نظر از قهرا و شود، مي خارج در ابداعي و ابتكار منشأ او ادراك به مربوط مطالب اين. نيست آن از قبل واقعيتي زيرا شود، منطبق باچيزي كه ندارد

.بود الهي حكمت باب در گذشته بحثهاي

نظم وبرهان الهي حكمت بحث رابطة رابطه طرف يك از بحث اين. دارد اي رابطه قهرا نظم دليل با الهي اللغة حكمت سألةم

»السافل الي اليلتفت العالي«عنوان تحت را آن ما حكماي كه اي مسأله آن با دارد اي عنايت. اهتمام يعني عنايت و است، عنايت با مساوي حكمت كه گفتيم چون ميĤورند، ال العالي «اصل با اهتمام اين كه بهمخلوقات، اهتمام و وجهت نوعي يعني مخلوقات دربارة مي جور آن جمع معنا يك به كه گفتيم البته. آيد نمي در جور »السافل الي يلتفت صورت درآن. كنيم معني گفتيم كه شكلي همان به را حكمت كه است وقتي آن و شود .شود مي حل هم مشكل آن عمومي و ترين معروف و مشهورترين. دارد نظم برهان با هم اي رابطه ديگر طرف از

است، موجودات نظام مسألة كنند مي اقامه خداوند روجود ب الهيون كه دليلي ترين) شئ كل اتقن الذي اهللا صنع (»صنع اتقان« قرآن تعبير به يا موجودات، متقن نظام

حرف آن از گذشته نظام، بودن درحكيمانه. نظام بودن حكيمانه ديگر تعبير به ،)1( هست، غاياتشان و اشياء ميان و نتايج و مقدمات ميان رابطه نوعي حال هر به اشاعره،

به خودش كار آن از انسان كه كاري يعني كنيم، تفسير بشري شكل به را حكمت خواه كنيم، معني است ربوبي ذات اليق كه شكلي آن به را حكمت خواه و رسد، مي هدف غايت »حكمت« مفهوم در حال هر به پس. اهدافشان و ياتغا به اشياء رساندن يعني

غاياتشان و اشياء ميان رابطة و داشتن هدف و داشتن

:پاورقي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٥

.88/نمل .١

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٦

طبيعي و ذاتي رابطة خواه و باشد بشري روابط قبيل از مصنوعي رابطة خواه. هست حكيمانه نظام جهان نظام كه راه ازاين. هست چيزي حال هر به گويند؛ مي حكما آنچنانكه

اين بر و خالق وجود بر كنند مي استدالل. است برقرار رابطه غاياتشان و اشياء ميان و است نظام اين داشت نمي ماورائي طبيعت عالم اگر. نيست واگذشته خود به طبيعت عالم كه امر .بود نگرفته خود به را

اخير دوران حسي فيلسوف هيوم، حسي فيلسوف هيوم، طرف از كتابي پيش، سال تدويس حدود يعني پيش، قرن دو در

طرح و پيشنهاد را اصولي او). 1(شد منتشر هست، هم شكاك ضمنا كه انگليسي معروف هم خودش. شد مي شك به منتهي ديني مسائل در هم و فلسفه در هم اصول، اين كه كرد اصرار هيوم. نبود منكر را شك يعني نكرد، اختيار را ديگري چيز شك جز امر نهايت در

در. كند نقد را كليسائيون حرفهاي باالخص هم و فالسفه حرفهاي هم كه اين به داشت براي راهي حواس كانال طرق از جز انسان كه كرد تكيه نكته اين به اساسا فلسفي مسائل و شدت؛ اين به نه ولي بودند گفته را حرف اين هم او از قبل. ندارد خارج عالم دريافت چيزهايي هم حواس طريق غير از انسان كه اند كرده خيال فيلسوفان بعضي كه ايي گفت

مبدأ را حواس فقط كه هم را آنهايي سخن حتي و است؛ معني بي اساسا كند، مي درك را صور همين از تواند مي عقل كه اند شده قائل ديگري قدرت يك عقل براي ولي اند شناخته

نمي كاري هيچ عقل گفت كرد؛ انكار بسازد، خود دورن در اي كليه صور جزئيه و محسوسه تركيب كند،مي تجزيه كند، مي عمل بيش و كم حسي تصورات همان روي فقط عقل كند، معقول و متخيل و محسوس ميان قدما. نشد قائل هم تعميم بهاصل حتي او يعني كند؛ مي »محسوس« را بعضي هك كندمي ادراك انسان كه آنچه گفت فقط او. بودند گذاشته فرق آن با كمي انسان كه محسوسي همان جز چيزي معقول ،»معقول« را بعضي و گوييممي

است كرده مي ذكر را مثال اين او گويند مي. نيست است شده تر رنگ كم و گرفته فاصله از اثري داردمي بر قدم نرمي خاك يك روي وقتي انسان كه

:پاورقي تقريبا يعني است؛ 1977 سال اآلن. است كرده فوت 1776 سال در هيوم گويند مي. 1

.پيش سال دويست

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٧

است برنداشته و گذاشته اآلن كه قدمي. ماند مي باقي و شود مي پيدا خاك روي پايش است سرش پشت پايش اثر و برداشته و گذاشته قبال كه قدمهايي آن و است، حالت يك

خاك روي اآلن همين كه است پايي راث آن مثل محسوس گويد مي. است ديگري حالت پاهاي اثر همان مثل كند مي تعقل آن درمورد و دارد درذهن انسان آنچه شده؛ گذاشته

به كه است بحثهايي سلسله يك اينها. ندارد بيشتري ارزش و گذشته، آنها از كه است قبلي .نيست مربوط خيلي ما بحث اين

زيادي تشكيكات و كرده زيادي كار نظم، لدلي باالخص و خداشناسي ادلة به راجع او است گفته. اند كرده پيروي آن از اروپا دنيا در ما، زمان تا تقريبا او، از بعد كه است نموده

كه شده شنيده وقتها خيلي هم ايران در. است مخدوش و ندارد دليليت نظم دليل ديگر كه اين با مساوي نظم دليل بودن دوشمخ كه آنجا از. اند كرده تكرار را حرفها همين افرادي نظر از يعني هم، نظر اين از كه خواستيم حاال شود، مخدوش بالغه حكمت كه است مسأله .كنيم بحث نظم، مسألة با حكمت بحث ارتباط

نظم دليل بودن مخدوش در هيوم نظر تقرير فعل ميان تشبيه يك از نظم دليل اين كه است اين او حرف اصول است؟ گفته چه او

به. است شده گرفته هست طبيعت در كه آثاري و انسان، صنعتي كارهاي يعني انسان، اينها. است تجربي دليل يك ادله ساير خالف نظمبر دليل اين كه است گفته ديگر، عبارت ما حاال. اند شده وارد محسوسات طريق از زيرا كنند، استدالل تجربه طريق از اند خواسته

مي بعد. نيست درست يا است درست تجربه طريق از مطلب اين آيا ببينيم خواهيممي است، تمثيل و تشبيه يك اساس بر دليل اين زيرا نيست، درست تجربه طريق از كه گويد

شكي. است طبيعي معلوالت و افعال و انسان مصنوعات ميان انگاري شباهت اساس بر كه را مثلي همان مثال. كند مي استفاده تجربه از خود مصنوعات در اسنان كه نيست اصول روي درست كه ببينيم را ساختماني بياباني در: دهيم مي توضيح آورندف مي الهيون

از دارد، پيكر دارد، در است؛ شده ساخته شهر داخل ساختمانهاي همين مثل مهندسي حاال همين. اينها امثال و است سنگ از ديوارهايش بيروي نماي است، شده پوشيده آهن

وقتي بيند؛ مي را ساختمانهايي گاهي راه بين در رود مي شهرستانها به وقتي انسان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٨

است، داشته معماري يك ساختمان اين كه كند نمي شك ببيند را آنجا و برود انسان كه كند نمي هم شك و است، بوده وارد خودش كار اين در و داشته آگاهي كه معماري .است انسان آن سازندة ايم، كرده تجربه آنها كارهاي با را انسانها قبال ما. است تجربه يك اساس بر اين چون چرا؟ كار اين ما وقت هر ديگر حاال. ايم ديده تجربه به مكرر موجود اين از را كار جور اين يعني

كنيم مي حكم خود تجربة حكم به فورا باشيم، ديده را كار آن كنندة آنكه بدون ببينيم، را با را علل قبال ما ديگر، عبارت به. دارد كارها آن كنندة به شبيه اي كننده هم كار اين كه

عل گونه اين از معلوالت گونه اين كه ايم ديده يعني ايم، كرده تجربه توأما آنها معلوالت كه هم بار يك ايم؛ كرده تجربه بار چندين را معلوالت اين و علل اين پس است، شده پيدا

كنيم، مي كشف را علل شباهت معلوالت شباهت از ببينيم، معلوالت نآ مشابه معلولي مشابه معلوالت از ما كه جهت اين در. دارد آنها علت به شبيه علتي اين، پس گوييممي در جايي، يك در پزشكاني يا پزشك. است پزشكي علم نظير كنيم،مي كشف را مشابه علل فالن پيدايش اثر در كه اند ديده و اند هكرد تجربه را بيماري نوع يك شهرستاني، يك

كه را ها عارضه و اند كرده تجربه مكرر را اين. شودمي پيدا بدن در عارضه فالن ميكروب. اند كرده كشف شود مي عارضه اين منشأ كه را ميكروبي و كرده تحقيق اند، كرده مشاهده

جاي در اگر حاال. اند كرده كشف ا،ب سه نه دوبار، نه بار، يك نه تجربه، بار چندين در را اين نتيجة اين كه كنندمي حكم فورا ببينند، بودند ديده قبال كه را اثر همان و رفتند ديگري مشابه علت به حكم مشابه معلوالت از پس،. است شده تجربه مكرر كه است بيماري فالن .كنيم مي

و خدشه مورد را نظم دليل تجه چند از بگوييم بايد واقع در و شكل جند به هيوم آقاي :است داده قرار مناقشه

نظم برهان بر هيوم اول اشكال ميان شباهتي آنچنان هست، انسانها مصنوعات و افعال ميان كه تامي شباهت آن اوال،

اين ميان مثال انسان، مصنوعات ميان كه مشابهتي كمال آن يعني نيست؛ طبيعت معلوالت را مشابهت كمال آن بينيم، مي تهران-قم درجادة كه گريدي ساختمان يك و ساختمان

كمال چنان بايد معلوالت ميان. بينيم نمي جهان اين معلوالت ميان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٥٩

آن شبيه عينا بگوييم بتوانيم بينيم مي را معلول اين وقتي كه باشد داشته وجود مشابهتي .ندارد وجود باهتش كمال اين. بكنيم آنها علت شبيه علتي كشف آن، از تا است، معلول دوره آن در هست يادم. است نكرده بيان هم واضحي اين به شايد را مطلب اين هيوم خود سال بيست قريب كه بوديم آمده كه اوايلي گفتم، مي منظومه مروي مدرسه در كه اي

و شريعتمداري آقاي و شاهچراغي مرحوم كه بحث همي به رسيديم وقتي شود، مي پيش يعني دادم، قرار خدشه مورد جهت اين از را نظم دليل خودم من جا رهماند بودند، اينها ممكن برهان اين ضعف بر دليل زنند مي خودشان كه مثالي همان گفتم. را جهتش اين

بياباني در ما اگر كه است اين گويند مي متكلمين اغلب كه مثالي چون. باشد است و درختكاري با باغي يك به ختماني،سا يك به كنيم، برخورد قصري به و كنيم حركمت اينكه با باشد، درآن تجهيزات و لوازم همة كه آماده و مجهز خيلي ساختمانهايي با گلكاري،

يعني شاعر و مدرك و عالم صنعتگري آن سازندة كه كنيم نمي شك نداريم، اطالعي هيچ را همين لحدم نفر يك است ممكن كه كرديممي خدشه ما آنجا در.است بوده انسان يك

گذاريد؟ مي فرق ساختمان و بيابان آن ميان شما چطور بگويد و بگيرد شما عليه دليلي آن خد و درياها كوهها، مگر. است حكيم و عليم خداي صنع شما قول به كه هم بيابان و گذاريدمي فرق رسيدمي كه اينجا به چطور پس نيست؟ حكيم و عليم خداي صنع بيابان است اين گذاشتن فرق اين معناي نيامده؟ وجود به خود به خود ساختمان اين گوييد مي .است انسان يك صنع كه است ساختمان اين و آمده وجود به خود اين، از غير كه

صنع ميان تشبيه بر مبني دليل اين كه كند خدشه راه اين از كسي است ممكن اوال پس مشابه معلوالت از خواهيدمي و انسان صنع و طبيعت ميان تشبيه است، انسان صنع و خدا و طبيعت ميان مشابهت كمال آن كه است اين اش خدشه يك. كنيد كشف مشابه علت مي فرق طبيعت با بيند مي جايي در را انسان فعل انسان كه وقتي زيرا نيست، انسان فعل

براي است؟ انسان كار گويد مي جهت چه از.است انسان كار اين كه ميگويد فورا و گذارد اگر. نيست ساخته انسان از جز گويد مي كه بيند مي خاص نظمهاي سلسله يك اينكه اين آنكه حال و نگذارد فرق طبيعي فعل و انسان فعل ميان جا هيچ بايد بود، شباهت كمال .نيست جور

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٠

دوم اشكال منظم هم رمقدا يك او بيان البته. است تجربه اصل بر مبتني بيان اين كه گفتيم ثانيا،

دارد، تكرار به احتياج تجربه كه گفتيم. كنيم مي منظمش داريم ما مقدار يك حاال نيست، ما اگر. آوريم مي دست به را تجربه و علم اين تكرر علت به انسانها مورد در همچنانكه

كه كنيم حكم توانستيم مي آيا ديدم،مي يكباره و بوديم نديده را انسانها صنع و را انسانها گونه اين با را فاعلها اين قبال اگر. نيست كافي بار يك نه، است؟ شاعر انسان يك آن صانع فورا ببينيم را آثار اين شبيه بار يك كه وقتي ديدن، مكرر صدبار از بعد. ديديم مي فعلها بيماري نوع يك صدبار اينكه از بعد پزشك. است داشته آن شبيه مؤثري كه كنيم مي حكم

را آن منشأ ولي ولي ببيند را بيماري اگر صدويكم مرتبة در ديد، هم را منشأش و ديد را ما ميگويند هيوم. آنهاست منشأ شبيه هم اين منشأ اينكه به كند مي حكم نبيند، در كه داشتيم مي تجربه شكل اين به ما اگر. باشيم داشته تجربه توانيم نمي عالم دربارة صد مرتبه در بعد ديدم،مي را آنها ما و ساختند مي را عالم هاخالق يا خالق بار صد ما حضور

عالم اين گفتيم مي ببينيم، را حكيم صانعهاي آن كه آن بدون ديديم مي را عالمي يكم و ما تجربة بنابراين نداريم، عالم دربارة اي تجربه چنين كه ما. است حكيم صانع يك از هم

.است ناقصي تجربة يك به ايندو ولي. گفتيم قبال كه است مطلبي آن از وغير آمده هيوم بيانات در مطلب اين

:بگوييم بايد جور اين واقع در. است بيان يك از شق دو يعني گردد، مي بر مطلب اينكه براي است كافي داريم كارش و انسان درمورد كه هايي تجربه بگوييد خواهيد مي آيا

چون نيست، كافي تجربه آن نه، كه شود يم داده جواب كنيم؟ مقايسه آن با را عالم باشد جهت اين از شما تشبيه نه، اگر اما و. نيست تمام آنقدر انسان صنع با عالم شباهت

اينجا در است كرده داللت تجربه كه كنيم مي حكم انسان مورد در كه طوري همين كه نه است يهتشب و تمثيل صورت اين در نيست، الزم كامل شباهت و كندمي داللت هم

نظير بگوييم خواهيممي اوست، مصداقهاي از يكي اين بگوييم خواهيم نمي يعني مثال، بايد بشود او مثل و او نظير چيزي بخواهيد اگر گويد مي هيوم. تنظيراست يك اوست، در نداريم؛ سازي عالم مورد در اي تجربه چنين ما كه حالي در باشد، شده تجربه رويش مورد در ولي داريم، سازي ماشين مورد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦١

.ديگر ايراد يك هم اين. نداريم تجربه اول از اصال پس. نداريم سازي عالم

سوم اشكال داريم انسانها مورد در كه اي تجربه كنيم فرض. كرديم نظر صرف اينها از ما: گويد مي ثالثا، املك صد صددر شاهت يك انسان صنع به هم عالم شابهت كه كنيم فرض و است، كافي. انسان مانند است چيزي عالم صانع كه ميگيريم نتيجه گيريم؟ مي اي نتيجه چه است، هم حرفي چنين به ماديون است، ماديون حرف خالف است، درست. نيست كافي كه اين

از ميخواهند الهيون ولي ندارند؛ اعتقاد عالم براي هم انسان مثل مبدئي به ندارند، اعتقد الينتاهي كمال داراي است، الوهيت صفات داراي كه مدئي كنند، باتاث الهي مدئي راه اين

كمال به برسند، اليتناهي قدرت به برسند، اليتناهي علم به اينجا از خواهند مي آنها. است فرض به و بشد كامل شابهت كه فرض به پس. برسند الينتاهي رحمت به برسند، اليتناهي

مي ثابت انسان نظير مدئي تازه باشد، كافي هم عالم براي انسان صنع مورد در ها تجربه كه .بيشتر نه و شود

چهارم اشكال نظم، دليل اين با توانيد نمي هم باز كنيم، نظر صرف هم اشكال اين از كنيد فرض رابعا،

اثبات مبدئي توانيم مي. باشد انسان مانند جهت هر از كه كنيم اثبات جهان براي مبدئي اثبات مبدئي توانيم نمي ولي باشد، انسان مثل صنعتي و فني و اناييد نظرا از كه كنيم باشد، انساني مهرباني و انساني رحمت و انساني عدالت داراي انسان حد در حداقل كه كنيم مي وقايعي بينيم، مي ناگوار حوادث بينيم، مي تلخيها موجود درنظام ما اينكه براي چرا؟ عالم مبدأ اگر و باشد؛ نمي انسان انتظار مورد و يستن خوشايند وجه هيچ به كه بينيم وقايع و حوادث اين كه ساخت مي ديگر اي گونه به را عالم حتما بود، مي انسان يك الاقل

. باشد نداشته وجود آن نظاير و خشونتها و قساوتها و ميرها و مرگ و طوفانها و ها زلزله و :خيام قول به زميان را فلك اين من برداشتمي يزدان چون بدي دست فلك بر گر آسان رسيد دل كام به كازداده ساختمي همي چنان فلكي نو از

را عالم اين بساز، را وجهان بيا گفتند مي و ميدادند خيام مثل انساني به را جهان اگر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٢

.شكل اين به نه ساختند مي ديگري شكل به

پنجم اشكال دليل جزء اين البته. (است ممكن عالم كاملترين عالم اين كه وييدميگ الهيون شما خامسا،

ليس« كه ميگوييد را تعبير اين نظير تقريبا شما.) گويند مي را آن الهيون ولي نيست نظم ديگر شكلهاي ايا مثال داريد؟ قضيه اين روي اي تجربه چه شما. »كان مما أبدع االمكان في است پذير امكان شكلش اين تنها و شود نمي كه ايد ديده و داي كرده تجربه قبال را عالم است؟ عالم ممكن شكل تنها اين گوييدمي كه

ششم اشكال اين. گويم مي حاال و رفت يادم ولي ميگفتيم، قبال ترتيب نظر از بايد را مورد اين( سادسا كه يدبگوي خواهيد مي شما: ميگويد.) است كرده مطرح كه است خاصي و عجيب حرف. هست ماشينها و ساختمانها اين مثل انسان صنع و طبيعي معلوالت ميان شباهت نوعي و زاد. است زيستي فعاليتهاي و طبيعي معلوالت ميان بيشتري شباهت اتفاقا گويم مي من

و ولدها و زاد. است دروني و زيستي عمل يك كه است، گياهان در كه نموهايي و ولدها كارهاي با بيشتري شاهت است، دروني و زيستي عمل يك كه است، ندرگياها كه نموهايي

فعاليت به بايد شويم، قائل شباهت و كنيم تشبيه را عالم كار كه باشد بنا اگر. دارد عالم كارهاي به تا است اقرب زيستي، فعاليتهاي به تشبيه. كنيم تشبيه طبيعت زيستي هاي

طبيع فعاليتهاي شايد. اختراع و ابداع واينجا تاس رويش و زايش آنجا يعني انسان؛ عقالني .اختراع نوع از نه باشد رويش و زايش نوع از

هفتم اشكال كه باشد اي ناشناخته نيروي يك عنصري، يك ماده، خود در شايد دانيم،مي چه ما سابعا، هك است نيرويي يك ماده ماوراي در اينكه نه است، دادن نظم ناشناخته نيروي آن الزمة. آن از بيرون نه باشد ماده خود در دهنده نظم نيروي آن شايد. ميدهد نظم ماده به نيرو آن

كه نيست توجيه قابل برايمان باشيم قائل ماده از بيرون نيروي يك به اگر كه طور همان نيروي اين است، مجهول ما براي و دارد دهندگي نظم قدرت بيروني كه نيرويي آن چگونه مجهول ما يبرا هم داخلي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٣

نباشد؟ كه كجا از باشد؛ چيزي چنين شايد ولي. است از ترتيب اين ولي است، نگفته خودش كردم مطرح را هيوم اشكاالت من كه ترتيبي اين به

.است بهتر او خود ترتيب از قرائني و شواهد كه كرد انكار شود نمي حال عين در گويد مي حرفها اين همة از بعد

جمله از كند؛ نفي را ديگر احتماالت كه نيست شكلي به اينها ولي ت،هس طبيعت در نظم از بيرون در نه باشد، مادي و باشد ماده خود درون در اي دهنده نظم كه احتمال همين

.ماد و است مسيحي مردي حال عين در كه بود هيوم آقاي حرفهاي خالصة كردم عرض آنچه .نيست خدا منكر

هيوم اشکاالت رد اولين هم ما بيان در كه هيوم، حرف اولين گوييم؟ مي چه اشكاالت اين مقابل در ام حاال امر يك است، تمثيل و تشبيه يك بر مبني نظم دليل كه است شده شروع اينجا از بود،

كه چه هر. است انسان مصنوعات و طبيعي معلومات ميان مشابهت بر مبني و است تجربي .است كاملتر يلدل اين قهرا باشد بيشتر شباهت اين آن و دهد مي است هيوم حرفهاي ساير پايه كه را حرف اولين جواب ما گذشته بيانات طبيعي معلومات ميان شباهت آيا كه برسد هيوم هاي حرف اين به نوبت آنكه از قبل: است

در كه تجربياتي از جداگانه تجربه يك به ما آيا و نيست؟ يا است كامل انسان، مصنوعات و اصال ديديم اينها همه از قبل آيا؟ و آيا؟ و آيا؟ و نه؟ يا هستيم نيازمند داريم انسان فعالا

حكمت نوع از را الهي حكمت و كنيم تشبيه انساني صنع به را الهي صنع كه نداريم اجازه ما بگوييم و شويم وارد توانستيم مي بعد} بود جايز تشبيهي چنين اگر{ . بدانيم انساني

چرا؟. كنيم مي درك انساني صنع در تجربه راه از را اين نيست خدا فعل به شبيه انسان حكيمانه فعل يك بر مبني انسان حكيمانه فعل كه است شكل اين به مسأله انسان در كه گفتيم چون آن خود كه قبلي، حصولي علوم و تصورات سلسله يك بر مبني يعني است، قبلي طرح بعد و است شده گرفته واقع عالم از قبال يي،طباطبا آقاي تعبير به طرح،

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٤

هدفي خود رباي كه است انسان اين و شود؛ پياده انساني مصنوع يك صورت به خواهد مي را ديگر موجودات يعني را، طبيعت عوامل برسد خود هدف خواهدبه مي اينكه براي و دارد داشته ارتباط او هدف با كه طوري به كند مي استخدام ابزارها و آالت سلسله يك عنوان به

حتي و برد مي بهره مصنوعي رابطه نوع يك از بخورد؛يعني او هدف درد به يعني باشد علل نوعي از طبيعي؛ علل نوعي از نه كند مي استفاده اتفاقي علل نوعي از كه كرديم تعبير فاعل، يك نعنوا به انسان كه گفتيم حتي و ذاتي؛ علل نوعي از نه كند مي استفاده اتفاقي

را انسان كه است غايت آن يعني است متقابل تأثير در غايت يك عنوان به خودش هدف با را غايت كه است فاعل اين و كند مي بالفعل فاعل را بالقوه فاعل غايت، چون سازد مي

.دهد مي عيني وجود بانيتها له معلولة بماهيتها فاعل علة را فعل فاعل هم. هست خودش فعل و فاعل ميان انفعال و فعل نوعي كه يمگفت هم بعد و

مي را انسان فعل هم و وسيله، به شدن ساخته يعني بودن او فعل اصل چون سازد مي خود تكامل وسيله و رساند مي غايت به را انسان كه است اي وسيله او فعل چون سازد .رساند مي خودش هدف به را اتنسان كه است اي وسيله و است انسان

معني اين نباشد، خواه باشد انسان صنع و طبيعت عالم ميان شباهتي خواه كه ديديم و به الهي حكمت كه اصولي حكم به ما باشد هم مشابهت كمال اگر يعني نيست صحيح اصال چه ما به الهي حكمت اصول. باشد تواند نمي سنخ يك دو اين كه بگوييم بايد دهد مي ما

به اشياء رساندن و اشياء خود داشتن غايت معني به الهي حكمت گويد مي. ويدگ مي و آگاهي نوعي با و دارند غايت كه هستند اشياء اين. است خودشان طبيعي و ذاتي غايات فاعليت نه تسخيري، فاعليت طور به و كنند مي حركت خودشان غايات سوي به توجه

خودشان غايت به اينكه براي كنند مي استخدام ار طبيعت ديگر اجزاء واتفاقي، مكانيكي .برسند

فعل دارد غايت كه چيزي آن چون شود؟ مي چه اينجا در طبيعت ماوراء نقش وقت آن :رساند مي غايتشان به را اشياء اوال كه است اين او نقش او، خود نه اوست

لغاية ممكن كل إيصال العناية و الحكمة مقتضي إذ نقص از جستجو همان كه داشتن غايت. نداشتند غايت اشياء اين نبود ماوراء آن اگر ثانيا،

تشبه خودش ايجابي علت به اول درجه در موجودي هر كه است اين باب از است، كمال به خودش علت كمال مرتبه به را خودش خواهد مي معلولي هر و كند مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٥

به را خودشان خواهند مي ناقص موجودات. دارد وجود او ءماورا كه كمالي به نمايد، نزديك و كند مي جذب خود سوي به را اينها جاذبه قوه يك مانند ماوراء آن. بكشانند باال طرف تحريك مانند طبيعت ماوراء وسيله به طبيعت تحريك گويند مي كه است اين. كشاند مي

معشوق كمال و معشوق جمال و معشوق. است للعاشق المعشوق تحريك و للمتعلم المعلم يك مثل را عاشق دستش با آيد نمي كه او دارد؟ خود سوي به عاشق كشيدن در اثري چه

عشق آن و آورد، مي وجود به هيجان و عشق او درون در او. بكشاند خود طرف به الشه. برساند او به و كند نزديك او به را خودش عاشق، شود مي سبب كه است عاشق دروني

.خودشان مبدأ به رجوع به اشياء عشق از است ديگري عبارت اشياء داشتن يتغا: بود هم اي مسخره خيلي حرف كه هيوم، آقاي هاي حرف از يكي به رسيم مي اينجا از

زيستي فعاليتهاي به باشند، شبيه انسان صنع به كه مقداري آن از بيش عالم معلومات طبيعت عالم معلوالت جزء زيستي فعاليت ودخ. است عجيبي خيلي حرف اين،. اند شبيه و مزاح براي اين است شبيه خودش به اين ؟!چه يعني است شبيه اين به طبيعت است،

: اند گفته. است خوبي خيلي حرف شوخي پاي اين فرمودند و دادند نشان را خود پاي يك اصحاب حضور در) ص (اكرم رسول حضرت

شبيه گفت يكي مثال كردند تعريف همه بدال و گفت چيزي كس هر چيست؟ شبيه من صبر: گفت يكي. نه: فرمود پيامبر يك هر جواب در كرد تعريفي كسي هر و شمشاد شاخ .است شبيه ديگرم پاي اين به خوب،: فرمود پيامبر بگويند ايشان خود تا كنيد و زايش به طبيعت عالم كه است خوبي چيز خيلي خندان و شوخي و مزاح براي اين

عالم جزو خودش رويش و زايش اين. است شبيه است حيوان و نبات در كه رويشي از مسلم باشند چه هر ديگر آنها هاست اين در بحث اصال است خودش او است طبيعت .هستند ها همين مقوله نيروي آن الزمه كه باشد نداشته وجود ماده در دروني نيروي يك كه كجا از گويد مي بعد

است؟ دندا نظم دروني است اشكال كنيد مي خيال شما كه همان. نيست چيزي اين از غير اتفاقا : گوييم مي ما

.است حقيقت عين همان بشري صنع شكل به را نظم دليل كه است اين اول همان از اينها اشكال اساس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٦

طبيعت مواد عرض در انسان. يكديگر روي عرضي موجود دو تأثير مثل يعني كردند، تلقي خيال اينها است طبيعي غير و مصنوعي تأثير شكل به عرضي مواد روي تأثيرش و ستا

خالف شكل به و قسر صورت به و آيد مي ناظمي يك هم نظم دليل در كه اند كرده نظم يك داراي كه اتومبيل مثل دهد مي اشياء به طبيعي غير نظم يك طبيعت، مقتضي

است طبيعت فاعل كه خدا كه صورتي در ؛طبيعي و ذاتي نه است مصنوعي و طبيعي غير به نظمش كه است انسان اين .طبيعت ضد بر نظمي نه است طبيعت نظم همان نظمش ضد بر كاري هم اندازه يك و است طبيعت استخدام اندازه يك كه است عملي معني

كار. باشد طبيعت ضد بر عملي معني به تواند نمي كه خدا دادن نظم و خدا كار. طبيعت و كند مي استفاده طبيعت نيروهاي از آيد مي كه است انسان اين. طبيعت خود يعني داخ

طبيعت ضد بر معنا يك به و نيست طبيعت مقتضي نظم اين كه كند مي ايجاد نظمي اتاق اين به انسان كه نظمي اين مثال. دهد مي انجام قسري عمل يك و آيد مي يعني است، داده نظامي و صورت و است كرده استفاده طبيعت نيروي از انسان كه است نظمي دهد مي

انسان فعل و خدا فعل ميان تواند نمي اين بنابر. نيست طبيعت مقتضي نظام اين كه است و باشد؛ طبيعي نظم خالف بر چيزي كه است اين انساني نظم الزمه اصال. باشد شباهت

ذاتي غايت از كه مينظ است؛ طبيعت خود ذات مقتضي كه نظمي يعني طبيعي نظم مي فعل به قوه از را طبيعت كه است اين طبيعت ماوراء نقش. خيزد مي بر طبيعت داشتن . نقش يك اين. دهد مي حركت خودش غايات سوي به و رساند. است طبيعت ماوراء وجود مديون را خودش داشتن غايت طبيعت، كه است اين ديگر نقش مي جذب خود سوي به را عاشق كه معشوق يك ندمان را طبيعت كه است طبيعت ماوراء يك موجودات ذرات تمام در عشق شريان اصل كه است اين. كشد مي خود سوي به كند، نظم آن به عشقي هيچ اصال كه بشري نظم آن خالف بر. است نظم دليل پايه يك و ركن در كششي و ميل هيچ كه حالي در سازد مي صندلي چوب با آيد مي انسان مثال ندارد نظم برهان مسأله در كريم قرآن در كه است اين. نيست شدن صندلي سوي به چوب طبع بر سر است، پروردگار مسلم چيز همه كه فرموده كند، مي مطرح را مسأله اين جا هر در

:است حركت در او سوي به و دارد او خط

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٧

ماء الي استوي ثمالس خان هي ولها فقال د طائعين أتينا قالتا كرها أو طوعا ائتيا لألرض و. و له ن أسلمموات في مالس طوعا األرض و اليه كرها وعون ويرج.

بشر، صنع در است كره روي از اتيان كه بشر صنع خالف بر است؛ طوع روي از اتيان اين. طبيعت و ذات مقتضاي چيزي نه كره، وير از تسليم ولي هستند بشر تسليم طبيعت مواد است »طائعين اتينا « الطوع، سبيل علي است طبيعت اطيان الهي حكمت و الهي صنع اما .»كارهين اتينا « نه

و نيست درست است تشبيه اساس بر برهان اين گفته كه هيوم آقاي حرف اساس پس .باشد نمي تشبيه نباشد هم كامل بايد: كه است اين جواب نيست كامل شباهت كه بود اين ايشان بعد اشكال

.}باشد چنين بايد بلكه { ندارد ضرر نباشد كامل شباهت اگر تنها نه صنع به قدر اين كالمي كتب در كه است متكلمانه بيان از غير نظم دليل حكيمانه بيان جهت هر از الهي فعل شود نمي ولي است درست نظر يك از البته. اند چسبيده بشري هاي شباهت كمال يعني است؛ وارد كرديم مطرح قبال ما كه ايرادي آن. باشند بشري فعل شبيه .باشد نبايد مي دليل حداكثر باشد، قبول قابل دليل اين كنيم فرض كه كرد مطرح را اشكال اين بعد انسان از برتر صانعي ما مطلوب كه حالي در دارد انسان مانند صانعي عالم اينكه بر شود

.است نامتناهي قدرت و قوت مطلوب ست،ا

.باالتر نه رساند، مي الطبيعة ماوراء افق به را ما نظم برهان احتياج ديگر نيست شباهت راه از اساسا برهان اين گفتيم اينكه از بعد كه است اين جواب :كنم مي عرض ديگر مطلب يك حال عين در. بدهيم جواب را اين ما كه ندارد

كه هم ايراد آن اين بنابر و نيست كامل شباهت بر مبني دليل اين هاينك از گذشته

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٨

آن از نيست وارد جهت اين از شود، مي ثابت انسان مانند صانعي كامل شباهت فرض به صفات همه اثبات براي را نظم دليل كسي كرديم، توجيه را حكمت ما كه هم ديگر مبناي .است نياورده پروردگار كماليه امثال و هيوم حرفهاي اين به آنكه از پيش رئاليسم روش و فلسفه اصول در ما دخو اتفاقا را مطلب اين مكرر گري مادي به گرايش علل در همچنين و باشيم داشته توجه ايشان و برد مي الطبيعة ماوراء افق تا را انسان كه است ابتدايي دليل يك نظم دليل كه ايم گفته

خودش ماوراء مسخر طبيعت كه كند مي داللت فقط نظم لدلي يعني. باالتر قدم يك نه. معشوق براي بودن عاشق معناي به مسخر مجبور، و مقهور معني به مسخر نه ولي است، داللت هيچ است؛ كار در قدرتي و حكمتي و تدبيري كه كند مي داللت فقط برهان اين كمال كه بفهميم منظ دليل به كه است نگفته چنين هم حكما از كس هيچ و كند نمي

خداي او است، اليتناهي خداوند قدرت است، اليتناهي خداوند علم است، اليتناهي خداوند اصول پنجم جلد مقدمه در هم گري، مادي به گرايش علل در هم ما. است ابدي و ازلي

آن بوده مهم برايم مطلب اين بس از البالغه نهج در سيري در هم و رئاليسم روش و فلسفه مي هم اينجا درد به كه ايم گفته را مطلب ديگري منظور براي ما البته كردم تكرار را

.خورد اين و استداللي و كالمي و فلسفي ادله دنبال نبايد الهيات در ما كه گويند مي كساني دليل همين راه از كه است اين فقط قرآن راه نيست اين هم قرآن راه اصال برويم ها حرف مكرر در مكرر را اين است غلط همه ديگر هاي راه و بشويم وارد خلقت طالعهم راه از و نظم با و نيستند عميق فلسفه يك داراي اخير عهد هاي مصري اين مخصوصا. گويند مي

ندوي ابوالحسن و قطب محمد و قطب سيد قبيل از شدند، آشنا هاي اروپايي حرفهاي حرف اند كرده خيال كه نيز خودمان هاي نويس فارسي اين از بعضي. دارند نظراتي چنين كه اند كرده خيال آنها از بعضي و است كامل الهيات اروپاييان آن هاي نوشته و آنها هاي

و چنين مترلينگ موريس گويند مي و است مترلينگ موريس هاي كتاب در كامل الهيات .گويند مي را همين گفته، چنان

كند مي نزديك طبيعت ماوراء افق به را انسان هك است اين نظم دليل} كارآيي { حداكثر مي قرآن. شوند نمي حل دليل اين با همه كرده مطرح قرآن كه مسائلي. است اول پله اين

بر خدا كه گويد نمي اين از بيش نظم دليل كه حالي در » قدير شئ كل علي إنه «: گويد موثر آن كه گويد مي نظم دليل. است قادر است كرده خلق آنچه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٦٩

آن نه،: گويد مي نظم برهان چطور؟ »عليم شئ بكل اهللا إن « كه اين اما. است عالم اثر، در .است آگاه نظم اين بر فقط خالق بر و انسان، مانند ناظمي بر كند مي داللت حداكثر نظم دليل گفته آقا اين اينكه پس

هم توقعي چنين نظم دليل از كسي كه است اين جوابش كند، نمي داللت خداوند صفات .است نداشته اول از

ناظم آن بنابراين است، عالم اين جزء خودش هم انسان كه بگوييم توانيم نمي آيا: سوال انسان كه حالي در دارد، انسان نظير ناظمي گويد مي او چون باشد؟ انسان نظير تواند نمي .باشد انسان رنظي تواند نمي ناظم آن و است طبيعت از جزئي هم

به آوريد، مي دست به شباهت و تشبيه راه از كه مقداري آن شما گويد مي نه،: استاد و است شباهت راه از چون بينيد، مي انسان خود در كه هم مقداري هر. است اندازه همين است؛ راست شويم وارد شباهت راه از ما اگر. است انسان اندازه به هم باز ندارد، ديگر دليل

.نداريم تجربه ما كه هم اين بجز داريم، تجربه باشد شباهت كه مقدار مانه او حاال است؟ كامل عالم اين كه گوييد مي كجا از: گويد مي كه حرفش آن سراغ رويم مي. برد نمي كار به را »كان مما ابدع االمكان في ليس « تعبير يا عالمها، كاملترين گويد نمي

دو شايد واقع در اينجا در. ندارد نقص و عيب و است كامل دگويي مي شما: گويد مي او داشته زيادي اطالع ما اگر شايد نيست، زياد قدر«آ ما اطالع اوال اينكه يكي: گيريد مي ايراد

تا ايم نكرده تجربه را عالم جور چندين ما اينكه ديگر. بگيريم نقص و عيب بتوانيم باشيم .است المعو كاملترين عالم اين كه بفهميم في ليس « مسأله نظم دليل و تجربه راه از كس هيچ: است واضح خيلي هم اين جواب

هيچ موجود نظم در بگوييد كه است اين حداكثر. است نگفته را »كان مما ابدع االمكان نظم دليل طريق از نداريم، موجود نظم از باالتر نظمي ما اينكه اما. نيست خللي گونه

اين به كه كساني از بسياري حتي و است؛ نكرده استداللي چنين هم كس هيچ و نيست از كه را چيز همه. هستند »كان مما ابدع االمكان في ليس « منكر دارند اعتراف نظم دليل اثبات را اصل اين كه كساني. اند نياورده بدست نظم دليل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٠

. نظم رهانب راه از نه است فلسفي اصول و الهي حكمت اصول طريق از كنند، مي چطور؟ را كمالش كند، مي نفي را اكمليت اين چطور؟ را كمالش -

.گفتيم گذشته دليل اين در كه را كمال: استاد اين نهايت هيوم هاي حرف اين با بگوييم توانيم مي. گويم مي را هيوم حرف همين -

چطور؟ بودنش كامل ولي نباشد، اكمليت كه است

و عيبها به او حاال. نيست كامل شباهت اوال كه بود او ولا حرف آن،. گذشتيم اين از: استاد { مثل زائد امور وجود مثال كه بگيرد ايراد افراد از بعضي مثل بيايد كه نچسبيده ها نقص

.زنيم مي را هيوم حرفهاي داريم ما. دارد اشكال انگشتي شش آدمهاي } در اضافي انگشت

هيوم هشتم اشکال. بشماريم جداگانه وجه يك را آن بايد ما كه آمده كلماتش وسط در ديگري اشكال و مطلب

كه شود نمي دليل اين بدانيم، ها عالم كاملترين را ماعالم كه كنيم فرض: گويد مي نفر يك شما اگر: گويد مي كند، مي ذكر مثالي چرا؟ باشد، ها ناظم كاملترين هم ناظمش

هاست، كشتي كاملترين كه سازد يم عيب بي كشتي يك كه ببينيد امروز را مكانيسين نبوغ يك مثال و هاست انسان كاملترين شخص اين كه بگيريد دليل توانيد نمي شما را اين ديگر صنعتگر ها ميليون و هزارها وارث شخص اين اينكه براي چرا؟ دارد، قوي العاده فوق هزارها از بعد ولي باشد، هم كودني آدم خودش ذات در شخص اين اينكه بسا. دنياست در

ها تجربه اين همه محصول است، داشته سازي كشتي صنعت روي بشر كه اي تجربه سال نمي او كمال دليل اين. است ساخته كشتي چنين يك و رسيده آدم اين دست به علمها و

.باشد جور همين هم عالم كار شايد. شود هاي صانع مصنوع مثال عالم شايد اينكه يكي: است تحليبل قابل وجه دو به حرفش اين

كامل هم هيچكدام و اند آمده ديگري از بعد يكي كه باشد متعدد شاعر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧١

.شود مي ثابت خدا حال هر به ولي اند، نبوده .باشد رسانده اينجا به را كار تدريجي تغييرات نباشد؛ شاعر صانع مصنوع اينكه ديگر اي عاميانه حرف يك هم فحر اين كه است معلوم. اوست موضوع اول مورد ظاهرا ولي مكرر تجربه با و اند بوده عالم كار در تدريجا ناقصي صانعهاي بگوييم مثال كه است

است عالم جزء خودش او باشد چيزي چنين اگر چون اند، انداخته راه را عالم كار خودشان .عالم ماوراء امري يك نه

دانست؟ تجربي برهاني توان مي چگونه را نظم برهان يك نظم برهان گفت هيوم اينكه مطلب يك. كنيم بيان بايد كه ماند مي باقي مطلب دو

است؟ تجربي گويد مي او كه شكلي همان به آيا ببينيم خواهيم مي ما. است تجربي برهان دست به طبيعت مطالعه و طبيعت از طعني نيست، شكي است طبيعي برهان يك اينكه در يك كه جوري همان يعني است؟ تجربي گويد مي او هك معني همان به آيا ولي آيد، مي

يكم و صد دفعه در آورد بدست را علتش و ديد را بيماري نوع يك بار صد كه وقتي پزشك اين به تجربه مقصود آيا كند، مي كشف را علتش وجود بيند مي را بيماري آن كه هم

اگر است؟ ديگر چيز گوييم مي كه »طبيعي « و »تجربي « از مقصود يا است؟ صورت كه انساني تجربه گفتيم چون است، نشده تجربه هم بار يك باشد، تجربي جور اين بخواهيد

نبوده هم يكبار ما يعني است، نشده يكبار هم الهي تجربه باشد، هم نبايد و است غلط اصال بگوييم بياييم دومش دفعه در كه باشيم كرده تجربه حكيم صانع يك از را عالم خلق كه .ايم كرده تجربه قبال

عقل و تجربه از مرکب است برهاني نظم برهان استدالل نوعي اي تجربه هر در. عقل و تجربه از مركب است برهاني حكمت، برهان اين نه،

تجربه همان حتي اي، تجربه هر در. ايم گفته منطق در مكرر اين كه است، نهفته قياسي آن بر عالوه چيز يك خواهيم مي ولي. تهس قياس اين كند، مي پزشك همان كه اي

است اي تجربه همان دارد طبيعت مورد در انسان كه اي تجربه كه است اين آن و بگوييم و بالقوه امر به شود مي تحليل طبيعت اول: است چنبن تجربه آن. خواهند مي حكما كه تعبيري اين و صورت، و ماده به ديگر، تعبير به يا بالفعل، امر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٢

مي بالفعل حالت به بالقوه حالت از و دارد شدن حالت طبيعت كه وقتي يعني است؛ قطعي در طبيعت يعني دارد؛ متعددي امكانات بالقوه حالت در طبيعت كند، مي حركت و رسد

مي: است باز او روي به راه جور هزار كند، مي حركت دارد كه جور همان خودش، حركت متعدد امكانات يعني ديگر؛ جاي از تواند مي برود، آنجا از تواند مي برود، اينجا از تواند

را آن هميشه ممكن هاي راه ميان در طبيعت كه دهد مي نشان تجربه. هست برايش مسيرش از را طبيعت اگر حتي. شود مي منتهي غايتش و كمال به كه كند مي انتخاب را طبيعت خود نداشت غايت تجربه، اين. گردد مي بر خودش راه به بكنيم هم منحرف مي فكر كه { است اين اينها اشتباه. را خدا نه كنيم مي تجربه را طبيعت ما. دهد مي نشان بينيد مي كند، مي تجربه بيماري علت با را بيماري طبيب} .كنيم مي تجربه را خدا كنند تجربه كه صدم و چهارم و سوم و دوم دفعه گذاشته، موجود آن روي را اثر اين علت اين طبيعت علت با را طبيعت خواهيم نمي اينجا ما.است آن از ناشي اين پس گويد مي كرد را طبيعت خود ما. ايم نكرده اي تجربه چنين كه ما. كنيم تجربه را دو هر خداست، كه

غايي علت به نيست، مربوط فاعلي علت به نظم برهان. فاعلي علت راه از نه كنيم مي تجربه .است مربوط و سست او حرف كه شود مي نمودار اينجا. بود چه هيوم حرف ريشه كه كنيد توجه درست

و هست خدا و انسان ميان شباهت يك اينجا در كه است اين حرفش همه. است پايه بي باشيم، داشته خدا و طبيعت مورد در خواهيم مي داريم انسان مورد در كه اي تجربه نظير .نيست كامل تجربه ناي و نيست كامل شباهت اين كه حالي در

.آن غائي علت براي است شئ تجربه نظم برهان آن. دوتاست تجربه اين با تجربه آن باشد، شباهت نبايد كه حرفها آن همه از گذشته علت خواهيم مي و كنيم مي تجربه را شئ يعني اش؛ فاعلي علت با است شئ تجربه تجربه، خواهيم مي يعني اش؛ غائي علت رايب است شئ تجربه اينجا. كنيم كشف را اش فاعلي نظر از را طبيعت يعني. آوريم دست به را اش غائي علت اينكه براي كنيم تجربه را شئ

آينده غائي علت و است شئ ماسبق فاعلي علت. گذشته نظر از نه كنيم مي تجربه آينده تحولي سير نظر از يعني كنيم، مي تجربه اش آينده نظر از هميشه را طبيعت ما. است آن .آن گذشته نظر از نه آن، تكاملي و

هم تجربه اين ثانيا، و تعقل؛ با توأم اي تجربه ولي است تجربي برهان اين اوال پس

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٣

و فاعل، با است فعل تجربه انسان و انسان صنع تجربه در. نيست فاعلش با فعل تجربه شئ تجربه اينجا اما. ليفاع علت و موثر با است اثر تجربه هم ميكروب و بيماري تجربه برهان آن نظم برهان اصال. است طبيعت داشتن غايت تجربه يعني اش، غائي علت با است يك. است ديگري برهان آن و است حدوث برهان داشتن فاعلي علت براي برهان. است دليلهاي راه از كه هست وقت يك و شويم، مي وارد نظم دليل راه از ما كه هست وقت داشتن غايت. داشتن غايت يعني اش حكيمانه تحليل در نظم دليل. شويم مي دوار ديگر فعل در خدا يعني گويد، مي متكلم كه است داشتني غايت مثل وقت يك: است جور دو

كه است داشتني غايت هم وقت يك. بشري صانع نظير شود مي كه دارد غايت خودش به را طبيعت كه خداست و ددار غايت طبيعت هست خدا چون يعني گويد، مي حكيم اي تجربه پس. آن غايت طبيعت روي از شود مي اي تجربه تجربه، اين. رساند مي غايتش .شكل اين به ولي است است اين مطلب آن و است شر و خير به ما ورود دروازه كه ماند مي باقي ديگر مطلب يك توانيم نمي ولي كنيم، ابتث عالم براي انسان مثل مبدئي بتوانيم كنيم فرض: گويد مي كه

به برسيم، انسان مثل دانا خداي به فرضا اگر ما. است انسان مثل جهت هر از كنيم ثابت و عدالت يك بود، مي عالم اين مبدأ انساني اگر. رسيد نخواهيم} انسان مثل { عادل خداي .داشت عالم كار در ديگري مهرباني يك

.پردازيم مي آن به آينده جلسه در ولي است، كافي جواب براي گذشته هاي حرف همان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٤

نظم برهان بر وارده اشکاالت بررسي ادامه و كنم مي اشاره اجماال بار يك من. اند گفته نظم دليل اين به راجع ايشان ديگر مطلب دو چيست؟ نظم تعريف كه است همين زنند مي كه حرفي يك. شويم مي رد

است؟ نسبي امر يک نظم آيا به نسبت را شئ يك انسان يعني است، نسبي امر يك مظم كه بگويد كسي است ممكن فرض. نامد مي » منظم « دارد، انسان كه خاصي هدف و مقصد اعتبار به ديگر، شئ يك

هاي دانه اين نظم. كنيم مي منظم رشته يك صورت به را تسبيح هاي دانه اين ما كه كنيد وسط در مانند عدسي يك بعد گرفته، قرار سر يك در دانه سه و سي: است خاصي شكل به اسم}.ديگر دانه سه و سي بعد و ديگر مانند عدسي يك بعد و دانه سه و سي آن از بعد و{ . شود مي مترتب آن بر ما براي كه هدفي و مقصد آن اعتبار به گذاريم، مي » نظم « را اين مقصد اين،. بگوييم را) س (زهرا حضرت تسبيحات خواهيم مي كه است اين ما مقصد مثال و سي و »هللا الحمد « تا سه و سي و »اكبر اهللا « تا چهار و سي كند؛ مي تأمين خوب را ما شود، پراكنده زمين روي آن هاي دانه و كنيم پاره را تسبيح اين اگر .»اهللا سبحان « تا سه هم آن

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٥

.ترتيب يعني نظم پس. دارد ترتيبي يك باالخره چطور داشت نمي را شكل اين اگر. دارد شكلي اآلن كتاب اين. است طور همين هم شكل ديگري شكل ولي داشت شگلي هم باز يا نداشت؟ شكل اساسا آيا شد؟ مي

چطور داشت نمي را شكل اين اگر. دارد شكلي اآلن كتاب اين. است طور همين هم شكل نبود شكل اين ديگري؛ شكل ولي داشت شگلي هم باز يا نداشت؟ شكل اساسا آيا شد؟ مي .نبود شكل بي باالخره بود، ديگري شكل ولي

اي مجموعه هيچ { دانيد، مي ترتيب همان را نظم شما اينكه: بگويند شما به است ممكن باشد كه جور هر. بود مي ديگري ترتيب نبود، ترتيب اين اگر } شود، نمي ترتيب بي

مي استدالل ناظم وجود به او وجود از كه چيست نظم اين پس. دارد ترتيبي يك باالخره .زنند مي زياد را حرف اين كنيد؟

است غائي علت با ارتباط در »نظم « تعريف گذشته علل با شئ رابطه نظر از را ترتيب و نظم اينها. است روشن و واضح جوابش هم اين در كه گويند مي چنين را مطلب علمي تعبير. ان فاعلي علل با يعني كنند، مي حساب اش

مشترك معلول و علت قاعده. ندارد انكار كسي را معلول و علت است؛ معلول و علت عالم، معلول سلسله يك كه هستند علتها سلسله يك عالم اين در االن. هاست مسلك همه ميان

با بود ديگر هاي علت سلسله يك نبودند ها علت سلسله اين اگر حاال اند، كرده ايجاد را ها نوع بك باز و بود نظم جوري يك خودش هم آن باز ،خوب.ديگر هاي علولم سلسله يك

كه است چگونه و چيست اين پس. معلول و علت رابطه يعني نظم نوع يك. بود ترتيبي اآلن و باشد، ديگر جور بود ممكن و باشد جور اين بود ممكن جهان كه كنند مي فرض .نبود نظم دبو مي ديگر جور اگر و است نظم است جور اين چون بود؟ ديگري جور نبود جور اين اگر بگوييم كه شود مي فرض چطور ديگر جور: سوأل .است نظم هم باز بگوييد، ديگري جور هر گويد مي گويد؛ مي را همان هم اين: استاد .گويد مي احتمال طور به را مبهمي چيز چنين يك -

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٦

كسي؟ چه: استاد .گويد مي مستشكل -

وجود نظم عالم در اآلن گوييد مي شما: گويد مي كه است ينا مستشكل حرف: استاد را اينجا ببينيد،. نيست درست اين و } بود؛ مي نظم بي بود مي ديگري طور اگر و{ دارد

:بدهم توضيح درست اين. نيست چيز فالن پس دارد، وجود البرز كوه اينكه دليل به بگويد كسي است ممكن. ندارد وجود البرز كوه كه است اين دارد، وجود البرز كوه اينكه مقابل نقطه چون است، غلط تهران شمال در اگر. است فرض مقابلش نقطه دارد، وجود كوه تهران شمال دا كه اين پس .بود مي دشت مثال داشت، نمي وجود كوه نوع يك بودن است خاصش نوع يك نبود معني به نبودش كه هست هايي چيز يك ولي حال نباشد، كوه نتواند و باشد بايد كوه فقط تهران شمال در كه كنيم فرض اگر مثال. ديگر وجود از توانيد نمي ديگر شما وقت آن. بود مي ديگري كوه يك باز نبود ها كوه اين اگر. باشد آن از غير كه است محال است، منه البد كوه وجود چون كنيد، گيري نتيجه كوه

ترتيب. هست خاصي ترتيب يك تسبيح هاي دانه نميا كه بود اين كردم عرض كه مثالي كه رشته طرف يك از. 100 تا يك از كنيم گذاري شماره بياييم ما كه است اين خاصش كنيم شروع كه ديگر طرف از و 100 به رسد مي تا 3 و 2 و 1 هاي شماره كنيم شروع كننده لاشكا شخص.1 طرف به 50 از و 50 به رسد مي تا 98 و 99 و 100 هاي شماره

دوباره و بريزيم هم به را اين اگر. است خاصي نظم يك هست كه صورت اين به گويد مي پاره را رشته اگر حال. است خاصي ترتيب يك هم باز بكشيم رشته به ديگري شكل به

البته. است خاصي ترتيب يك ها دانه بين هم باز بريزيم، و كنيم رها را ها دانه و كنيم .ديگر ترتيب يا و ترتيب آن يا است ترتيب اين يا كند، مي فرق ها ترتيب اگر شما. شود نمي شكل بدون جسم: است چنين كردم عرض كه هم را شكل مثال همان

نمي چون است، غلط استداللتان كنيد، استدالل چيزي به جسم داشتن شكل از بخواهيد فقط. باشد نداشته شكل و محدوديت و باشد جسم} چيزي { كه شود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٧

. دارد شكلي يك شد متناهي جسم كه قدر همين. ندارد شكل كه است يتناهي ال جسم شكل بدون است، شكلي يك داراي باالخره هم باز بكنيم كه هم كارش هر ما را جسم .اينهاست استدالل و بيان اين،. نيست عوقو معني به را نظم اينها كه است شده ناشي آنجا از هم استدالل اين كه كرديم عرض دنبال به و معلول يك علتي هر دنبال به يعني. اند گرفته نظر در اشياء معلولي و علي رابطه

ما. دارد وجود معلولي و علي نظم يك اآلن: است گفته. ديگر معلول يك باز هم معلول آن ديگر معلولهاي و علتها يك اينها جاي به بود، نمي معلولها و علتها اين كنيم مي فرض حاال اصل كه است محال نباشد، آنها جاي به ديگر معلول و علت كه شود نمي چون د،بو مي

و علتها يعني نبود، معلولها و علتها اين اگر حاال. بشود جدا هستي از معلول و علت هم آن و آورد، مي خود سر پشت را معلولي علتي هم آنجا باز بود، مي ديگري معلولهاي

ممكن و دارد وجود كه نيست چيزي يك ترتيب و نظم پس. بود ترتيب و نظم يك خود هيوم به ما كه جوابي همان. بشود استدالل چيزي بر وجودش از تا باشد، نداشته وجود بود

به مربوط نظم مسأله گفتيم كه است اين جواب آن و شود مي داده هم اينها به داديم كه آن. است اش ائيغ علت با شئ رابطه به مربوط نيست، اش فاعلي علت با شئ رابطه ببينيم، كه ايم نكرده تجربه مكرر را هايشان فاعل و ها فعل اين ما كه گرفت مي ايراد

كرده را تجره اين خانه و انسان درباره ما گفت مي بود؛ شده ناشي جا همين از او اشتباه صد از بعد شده، صادر موجود اين امثال از هميشه خانه اين امثال كه ايم ديده چون و ايم حكم به بينيم، مي معلول كه وقتي يكم و هزار مرتبه ايم، ديده جور اين كه بار هزار و بار

به او چون و است؛ كار در } موجود { اين مشابه علتي پس گوييم مي فورا معاني تداعي .گويد مي معاني تداعي حكم به را اين نيست قائل هم عليتي كه خودش صنع با انسان رابطه ر يعني است، درست انساني نظم در حرف اين گفتيم رابطه كوچكترين كه آن بدون خودش، هدف به انسان خود رسيدن براي است اي وسيله خود غايت نيست، او فعل غايت غايت، يعني باشد؛ داشته وجود غايت آن و او فعل ميان

. كند مي تجربه فاعل با را فعل رابطه آنجا در. دارد مطلق بيگانگي غايتش با فعلش اوست؛ قسر شبه عمل يك انسان عمل. است محال آن چيزي هر از نظر قطع الهي نظم در ولي انساني صنع قبيل از تواند نمي الهي صنع. است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٨

فاعل آن خود هاي غايت و طبيعي هاي فاعل ميان رابطه الهي صنع در كه گفتيم.شد با .است ئش آن غايت و شئ خود ميان رابطه واقع در طبيعي، هاي

كه آنهايي: اينهاست سر بر بحث اصال وقت آن. شود مي ذكر جور دو مطلب كه اينجاست فاعل يك رسد مي اينجا به شئ اين وقتي كه هستند اين منكر يعني اند، غائيت منكر اصال .ندارد وجود چيزي چنين گويند مي است، رسانده را اين غايتي ذي

مي هميشه ما: گويند مي جور اين چرا؟ دارد، دوجو چيزي چنين نه گويند مي ديگران خودش فعل همان فاعلي هر الزمه است؛ ضرورت رابطه اش فاعلي علت با فعل رابطه گوييم خودش غايت آن واجد االن كه شئ اين كه است چنين خودش غايت با شئ رابطه و است؛

طرف اين از كه است ممكن او براي يعني دارد وجود متعدد امكانات او براي االن نيست، فاعل اين است؛ السويه علي او براي امكانات اين همه ديگر، طرف از يا طرف آن از يا برود

را او غايت فعل؛ آن فاعل يا باشد فعل اين فاعل تواند مي است بالقوه امر يك چون بالقوه، را آن ميشهه او و كند مي انتخاب را يكي امكانات اين همه ميان از كند، مي بالفعل فاعل

مي خودش كمال به آن به رسيدن با يعني است آن در خودش كمال كه كند مي انتخاب .جهت يك از اين رسد

عالم نظم به نسبت مادي فالسفه و اسالمي حکماي بينش تفاوت كه حالي در خودش، گذشته با است شئ رابطه نوع از گيرند مي نظر در آنها كه نظمي بعد را شئ رابطه تواند نمي وقت هيچ گذشته .خودش آينده با است شئ هرابط نوع از نظم اين .كند توجيه آينده با

نظر از ندارد ارتباطي گونه هيچ خودش آينده با شئ كه است اين مادي فلسفه اساس و شوند مي رانده سر پشت از فقط هميشه آورند مي جلو به رو كه حوادث مادي فلسفه صورت به بخواهيم ما كه شود مي جامدي جسم يك مثل شود؟ مي چيزي چه مثل. بس فقط را اين باشد اينجا در بزرگي سنگ اگر آوريم در حركت به بشر صنع صورت به و قسر خواهد مي الهي، صنع در اما راند مي جلو به آورد مي فشار او بر پشت از كه نيرويي آن

شعور ذي موجودات در كه طور همان دارد ارتباط خودش آينده كمال با شئ كه بگويد بلكه نيستيم فاعلي علت منكر ما. است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٧٩

چطور؟ كشاند؛ مي فعل به را گذشته كه گذارد مي اثر اش گذشته در آينده گوييم مي غايت آن. بشوم دارا ندارم كه را آنچه بشوم، چه آينده در من كه انديشد مي انسان: ببينيد

كه قدر همين. گويند مي »ذهني وجود « نآ به كه كند مي پيدا وجود نوعي او وجود در فاعلي علت فاعلي، علت كه است وقت آن كرد، پيدا ذهني وجود موجود اين در غايت آن نمي پيدا آينده آن سوي به ميل او در و نبود منعكس او در آينده آن اگر يعني شود؛ مي به ميل و كند يم پيدا وجود نحوي به موجود اين در آينده شد نمي صادر او از فعل شد

. دهد مي انجام را خودش كار شئ اين كه است وقت آن شود، مي پيدا او در آينده سوي :است اين نتيجه وقت آن در كه انسان و حيوان و نبات مخصوصا كنيم مي حس و بينيم مي ما كه موجوداتي اين مي رانده سر پشت از يعني شوند مي كشيده جلو از موجودات اين است واضح امر اين آنها

دهد مي نشان جلو از را خودش غايت آن كه وقتي. شوند مي كشيده هم جلو از شوند، قائد هم كه شود مي كارواني يك مثل دهد مي انجام را خودش كار سر پشت از اين يعني .است هدايت يك يعني است »هدي ثم « همان غائي علت. سائق هم و باشد داشته

است موجودات املتک اساس داري هدف و غائيت اين به داشت، ترتيبي و وضع يك باالخره بود شكلي هر به جهان گويند مي كه اين بناباين گذشته علل با شئ رابطه همان »ترتيب « از مقصودتان اگر: شود مي داده جواب صورت اين شد مي موجود كه وضعي هر به كه نيست جور اين عالم ولي است راست است، خودش مي حكايت غائيت نوعي از آينده با رابطه. داشت را آينده با رابطه اين نييع خاص وضع اطراف از حتي و كند مي تدبير را خودش و رود مي خودش كمال سوي به شئ يعني كند

يك اين. دهد مي قرار خودش جزء را آنها و كند مي استفاده خودش عرضي علل و خودش كه است اختصاصي امر نيست كنند مي خيال اآنه كه مشترك امر آن اين. است ديگري امر نمي رخ عالم در تكاملي هيچ نبود غايت به توجه اگر كه است اين معنايش. گوييم مي ما

ركن يك. داد نمي رخ عالم در ديگر تكامل ولي بدهد رخ عالم در تغير كه بود ممكن داد، اركان از

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٠

مي تكامل به را آنها كه است اشياء داري هدف اين است اشياء هدفداري همان تكامل بي. بود جهت بي و نظم بي حركات همان عالم حركات بود نمي داري هدف اگر اال و رساند .رسيد نمي جايي به و بود غايتي بدون حركات كه معنا اين به نظم

اصال ماده جهان ما مشترك مباني طبق بر كه بگويند و بگيرند ايراد است ممكن: سوأل نمي هم مطلوب بدون طلب است؛ طلب معني به كه هم حركت است ركتح با مساوي

.دارد غايت حال هر به بود كه چه هر پس شود اين آنها اگر دانند مي مطلوب بدون طلب را حركت آنها ولي است درست حرف اين: استاد هر و گياه حركت در حتي كه دارد مطلوبي يك حركتي نوع هر كه بشوند قائل را اصل

ولي. نداشتيم اختالفي و بود شده حل مشكل هست، نوع اين از مطلوبي ديگري حركت برايش هم طلب نيستند، قائل حركت براي مطلوب چون كه است اين آنها حرف اشكال انه حيث من بالقوة لما االول كمال « از است عبارت حركت گوييم مي ما .نيستند قائل سوي به « حركت ماهيت و واقعيت در عنيي است، كمال حركت گوييم مي ما .» بالقوة .دارد قرار »ثانوي كمال يك باشد، وضعي باشد، عيني خواه حركتي، هر. هستيم قائل مراتب حركات براي وقت آن

اما. است چيزي طلب باشد كه سطحي هر در باشد جوهري خواه و باشد كمي باشد، كيفي باب در كساني را مطلب اين. است يچيز طلب كه كنند نمي تعريف اينجور را حركت اينها

ما « حركت گويند مي. دانند مي چيز شش آن به متقوم را حركت كه آورند مي حركت را حرف اين كه اينها ولي. دارد »عنه ما « و »له ما « ،»به ما « ،»فيه ما « ،»اليه ما « ،»منه مال تعريف ينا است طبيعت داشتن غايت علت به حركت براي تعريف اين پس زنند نمي

بالعرض هاي حركت بله،. است محال داشتن غايت بدون طبيعي حركت بلكه. آنجاست باز است طبيعي حركت به بازگشتش چون هم قسري حركت حتي ندارد غايت شئ خود بايد كند مي حركت كه نيست شئ خود واقع در بالعرض، هاي حركت در. دارد غايت نوعي نيست شئ آن خود اصال كه است اين بالجبر حركت. حاصطال به است بالجبر حركت گفت نشستن مانند. كند مي حركات او همراه جرا اين و است ديگر شئ كند، مي حركت كه

من دست در كه تسبيح اين مانند يا ماشين، آن كردن حركت و ماشين يك در انسان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨١

آن ،بيندازم البا را تسبيح بخواهم من اگر اما. كند مي حركت دارد من دست و است مثل بالعرض حركت در شئ ولي .است طبيعي حركت نوعي باز كه است قسري حركت درون در عملي نوع هيچ اصال آنجا در .كنيم مي جا به جا را آن داريم ما كه است اي الشه

،قسري حركت در اما .دهد مي حركت را خود كه نيست او يعني ،گيرد نمي صورت او از بعد ولي ايم زده را ضربه ما كه است درست ، }زنيم مي ضربه شئ يك به كه وقتي{

را او كه است شئ خود تالش اين يعني ؛برد مي باال را خودش كه است شئ خود اين ضربه حركت نوعي به كه حركتي هر .نيست چنين بالعرض هاي حركت در اما .برد مي باال

غايت با مالزم حركت اين ،ريقس حركت مثل دوم درجه طبيعي حركت لو و ،باشد طبيعي يعني ،ندارد حركت كه لحاظ اين از ،ندارد غايت كه است مجازي حركت .است داشتن .است ديگر شئ مال نيست او مال حركت

توجه يك يعني نظم واقع در .نسيت درست گويند مي آنها كه صورت ان به مطلب پس ،خودش غايت به رسيدن با متناسب شئ فعاليت نوع و ،خودش غايت و شئ از آگاهانه به عشق نوع يك .هست هم شعور نوعي با مالزم عشق اين كه غايت به عشق نوع يك يعني وجود موجودي هر در رساند مي غايت به را او كه راهي به شعور و غايت به شعور و غايت يتيغا به شعور ،باشد نداشته وجود غايتي به عشق كه است اين نظر اين مقابل نقطه .دارد ،باشد نداشته وجود رساند مي غايتش به را موجود كه راهي به شعور ،باشد نداشته وجود

.نيست مطرح هم هدايت مسئله صورت اين در كه

.نظم بودن تصادفي و عالم تدريجي تغييرات : ديگر اشکال مي بود مي آني موجودات تغييرات اگر كه است اين اند كرده مطرح كه دومي بحث اما : است جور اين احتماالت نظر از مطلب اينكه براي ،كنيم استدالل نظم دليل به ستيمتوان

يك از نماييم گذاري شماره و كرده شناسايي را تسبيح اين هاي دانه همه كه كنيد فرض مرتبه دو بار اولين براي بخواهد نيرويي حاال .بريزيم هم در را ها دانه ان همه بعد .صد تا

كرديم مخاوط را آنها اينكه از بعد يعني ؛باشند هم شماره ترتيب به و بكشد بند به را آنها مسئله اين .برسد آخر به تا ،5 و 4 بعد و 3 بعد ،2 بعد ،بردارد را 1 اول بيايد شخصي دانه خواهد مي كه اول بار آن .احتماالت محاسبه به شود مي مربوط

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٢

را دستش اول بار همان در كند، انتخاب و اشدب آگاهي و شعور روي از اگر بردارد، را تسبيح آن باشد، كور يا و باشد نداشته آگاهي و شعور اگر ولي. گذارد مي 1 شماره همان روي از يك هر روي است ممكن را دستش و است االسويه علي تا صد اين همه با نسبتش وقت احتمال. احتمال دص از است احتمال يك 1 شماره انتخابق احتمال. بگذارد شماره صد آن برد مي دست دوم بار براي يك انتخاب از بعد. هست احتمالش البته ولي است ضعيف آن 2 دانه كه هست احتمال 99 از احتمال يك دانه 99 ميان در بردارد را 2 شماره كه

نهم و نود يك صورت به آن احتمال شود برداشته 1 سر پشت 2 بخواهد اگر حال. رابردارد هم سر پشت 2و 1 كه دارد احتمال صدم نه و هزار نه يك يعني آيد؛ مي در صدم يك از

آن احتمال بردارد را شماره سومين بخواهد و برود جلو ترتيب همين به باز اگر. بگيرند قرار را شماره چهارمين بخواهد اگر شود مي صدم نه و هزار نه يك در ضرب هشتم و نود يك

كه ترتيب همين به. باشد مي هفتم و نود يك ضربدر قبلي حاصلضرب آن احتمال بردارد احتمال و شود مي زياد آنقدر كسر مخرج كه آيد مي در شكلي به احتماالت برويم جلو

. كند نمي قبول ديگر را احتمال آن تحقق انسان ذهن كه گردد مي ضعيف آنقدر احتمال هم ذهن ولي كنيم اقامه نبودن بر رياضي برهان توانيم نمي كه داريم چيزها خيلي اصال كه شخصي يك كه كند قبول تواند نمي كسي مثال كند قبول تواند نمي را بودنش .بنويسد كتابي يا اي نامه نكرده، هم قصد و ندارد معلومات و سواد و بكشد راست خط يك بكشد، خط و بگيرد دست به قلم تواند مي كه سواد بي آدم بك

خميده الف يك ،» و « بشود كند گرد كمي را آن اول و كشدب نيمدايره يك ،»الف « بشود بگوييم توانيم مي آيا آيد؛ مي بر سواد بي آدم يك از كاري چنين يك ،» د « بشود و بكشد

از كه آمده در اي نامه يك بعد و كشيد خط كوركورانه جور همين شخصي چنين يك كه هاي بچه اسم بعد كرده پرسي احوال اول است؟ مقصد و معني داراي همه نامه آخر تا اول

يك چيزي چنين تحقق احتامل. است گفته را خودش حال شرح بعد و برده را خودش بار يك فقط كه است وقتي در اين. پذيرد نمي را آن عقلي هيچ ديگر كه است احتمالي بعد و بردارد بتواند يكبار را تسبيح دانه صد اين از كدام هر اگر يعني بگيرد صورت بخواهد

تا 1 از بوده مطلوب كه ترتيبي همان به و شود درست تسبيح رشته برداشتن بار صد از را آن احتمال شود ترتيب 100

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٣

را دانه و برده را دستش بار صد 1 شماره برداشتن براي كه كنيم فرض اما. پذيرد نمي عقل ادامه را كار اين مكرر بعد است برداشته را 1 شماره باالخره اينكه تا انداخته بعد و برداشته

تكرار را عمل احتماالت همان عدد به سوم دانه براي همچنين و است آمده دوم دانه تا داده نامعقول احتمال ديگر صورت اين در است شده تكرار احتمال آن از بيشتر و است كرده ها دانه اين تا گرفته صورت تصادفي و كوركورانه عمل بار ميلياردها مثال گويد مي نيست .است شده تسبيح شود مي صد قوه به صد: سوأل و زياد نشدن انجام احتمال باشد هم صد قوه به صد اگر شود مي عظيم خيلي بله: استاد

نيست آنقدر عالم پيشگاه در احتمال اين البته بدهيم، احتمال ما كه چه هر است نامحدود همين اند كرده حساب كه چيزهايي هجمل از چون است نامحدود گويند مي حاال انها كه

بر امروز هاي فرضيه بر بنا آمده جلو كه چه هر تكامل و تبدالت و تغييرات كه است حدود اوليعني آن كه گويند مي. است اي مسئله خودش اين. است شده افزوده شتابش آمده وجود به كه اولي عنصر مثال بوده، يكنواخت ماده يك پيش سال ميليارد ها ميليارد

اين زا بعد است گرفته خود به عالم كه است نظمي اول حلقه اين است بوده ئيدروژن اتم ديگر عنصر يا ديگر اتم مثال و شود پيدا خواهد مي دوم پايه و رسد مي كه دوم مرحله بهخ مي جلو حلقه به حلقه طور همين اول مقدار به نه اما است كشيده طول مدتي شود پيدا طي كه را تكامل مرتبه هر است كند حركت اول جانداران در رسد مي اندارانج به تا آيد خيلي حركت رسد مي كه انسان به انسان به رسد مي تا شود مي سريع حركت كند مي

سرعتش رسد مي تمدن مرحله به اينها قول به كه وقتي مثال نيز انسان در شود مي سريع مسئله در كه است هايي حساب يك اينها خود كه شود مي بيشتر برابر صد شتابش و

مي كم كه زمان كند مي كم را احتماالت قهرا شود مي زياد خيلي سرعت چون تكامل .شود مي كم خيلي هم احتماالت شود نا احتمال كه وقتي است نامحدود احتمال كه كنند مي فرض و اتند كرده فكر آنها حاال

قوه به ميليون يا هزار ده قوه به هزار ده يا ،هزار قوه به صد مثال عمل و باشد محدود محتمل صورت به اين شده تكرار ميليارد قوه به ميليارد يا ميليون

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٤

.آيد مي در

نظم برهان در داروين نظريه تأثير فرضيه انداخت راه زيادي صداي و سر شد پيدا دنيا در كه داروين فرضيه كه بود اين

نپظريه و بود هيجدهم قرن دوم نيمه در هيوم دوره چون شد پيدا هيوم دوره از بعد داروين كتاب كه بود 1859 سال در گويا شد پيدا نوزدهم قرن دوم نيمه حدود در درست داروين همان در تقريبا نيز مشابهش هاي كتاب شد منتشر داروين طبيعي انتخاب و انواع بنياد گذشته سال هفتاد حدود يعني نوزدهم؛ قرن دوم نيمه حدود در درست شد منتشر زمان داروين نظريه پيدايش از بعد ولي ندارد وجود احتمال اين هيوم كلمات در كه است اين بود روي است، كرده متزلزل را نظم برهان داروين نظريه گفتند كه آمد وجود به احتمال اين

.كردم عرض كه حسابي همان عالم نظم بودن احتمالي نظريه و داروين فرضيه

قابل زياد احتماالت معيار بدون فرضيه5 اين هم داروين خود هاي حساب روي حتي والا موجود صورت بدين تا است نشده تكرار احتماالت آنقدر اشياء پيدايش در نيست قبول حيوان حيوان يك نسل از گفته داروين كه حيوانات تدريجي تكامل همين در يعني شوند اصلح كه آن و رفتند بين از نداشتند بقاء براي صالحيت كه آنهايي بعد و شد پيدا هايي باشد شده تكرار زياد آنقدر موجودات پيدايش كه نبوده صورت اين به ماند، بود بقاء براي كه باشد شده پيدا موجودي بار يك بعد و باشد شده تكرار طبيعت در بار ميلياردها مثال مي مثال او. نيست شكل اين به است اندهم باقي داشته بقاء براي صالحيت تصادفا چون يكي و اند رفته بين از همه و شد زاييده او از بچه تا چند حيواني يك كنيد فرض كه گويد

.است داشته بقاء براي صالحيت آنها از

موجودات داشتن غايت و داروين نظريه كه است اين است برده بين از را احتماالت نظريه اين بيشتر كه او بيان از چيزي آن ولي به عضو يك نيست، كوچك عضو يك بخشد مي بقاء براي صالحيت جانداران به انچه

يك اگر زنده موجود بدن در كه بود چنين اگر: ببينيد نيست تنهايي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٥

اين درد به يعني داده بقا براي صالحيت او به سلول يك همان شده پيدا كه هم سلول كه گفتيم مي بود چيزي چنين اگر كرده ايجاد او در را بقا براي صالحت و خورده موجود اين و اند نداده بقا قابليت موجود اين به ولي شده پيدا ديگري هاي سولو بار ها ميليون

كه صورتي در شود بقا براي صالح و بدهد قدرت موجود اين به توانست شد موجود كه يكي فقط جهازي هر است جهازات و ضااع صورت به اندامشان و پيكر جاندارها .نيست جور اين باشد كسر و كم اش ذره يك اگر .خورد مي زنده موجود درد به باشد مكمل كه صورتي در مي بقا براي صالحيت موجود به كه جهازاتي از يكي مثال است السويه علي نبودش و بود

در كه است جزء ها ميليون داراي و عظيم دستگاه يك باصره جهاز است باصره جهاز بخشد سلول دو يا سلول يك اگر كه هست بسا جزء، ها ميليون اين در. است كردن كار حال

تدريجا؟ آمد؟ وجود به چگونه باصره دستگاه. خورد نمي درد به اصال دستگاه اين نباشد، عصبهاي و هاي رگ مويين صورت به بيشتر يا جزء ميليون يك كه بود چنين آيا مثال

و آمد وجود به كوچك خيلي عصب يك اول مرتبه آمدند؟ وجود به تدريج به كوچك خيلي وجود به ديگر عصب يك تصادفا و آمد، وجود به سال هزار از بعد ديگر عصب يك ماند، رفتند؟ بين از و آمد وجود به ديگر موجودات در ديگر چيزهاي هزاران اينها كنار در و آمد، درد به نيايد در كامل صورت به دستگاه تا بيايد وجود به هم عصب هزاران اگر اين بر عالوه بقاء براي صالحيتي هيچ كه است كسي همان مثل هنوز اين يعني خورد؛ نمي موجود اين .اند نبخشيده او به

را اين كه چيزي آن اند، شده پيدا تدريجا اينها كه كنيم فرض داروين قول به ما اگر پس به موجود حركت همان يعني تصادفي؛ تغيير نه باشد ديگري چيز بايد است داشته نگه

اول سلول آن يعني هست؛ مراتب و مراحل ميان كه ي وحدت اين اش؛ نهايي كمال سوي كه است اين فرض به اين. غائيت شود مي اين. برسد مرحله اين به كه رفته مي اول روز از

.باشد تدريجي نه است وار جهش تبدالت اين اصل كه اند كرده ثابت داروين از بعد كه اين بر عالوه

و بطيء خيلي كه كند مي پيدا ضمني تدريجي تغييرات يك زنده موجود يعني تدريجي؛ كه گيرد مي صورت وقتي آن انواع تيدل. شوند نمي انواع تبدل منشأ آنها ولي است، كند ونيدگرگ يك آني و سريع صورت به آنگاه. برسد معيني حد يك به تدريجي تغييرات اين

همان حكم سريع دگرگوني آن. دهد مي رخ شئ در وسيع خيلي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٦

جهاز به مجهز ندارد باصره جهاز كه موجودي مرتبه يك مثال. كند مي پيدا را دفعي خلقت .شود مي باصره حتي گفتند، مي آنها كه شكلي به احتماالت، ساده توجيه آن و تدريجي نظام مسئله پس نظريه و داروين منسوخ نظريه در و نيست تمامي بيان هم داروين تدريجي تكامل فرض در

وار جهش و سريع صورت به تحولها كه شده پيدا » جهش « تعبير با حاال كه جديدي .نيست توجيه قابل شكل هيچ به گيرد، مي صورت باالخره علمي جواب در بدهيم؟ بايد را علمي جواب همين ندارد؟ فلسفي جواب اين،: سوال

نظريه. است طبيعي انتخاب بر مبتني داروين نظريه از قسمت يك كه شود مي مناقشه و گيرد مي صورت بقاء تنازع اين و طبيعي انتخاب نظريه ولي شده رد آن تدريجي تغييرات

.است باقي آيد، مي وجود به هست كه چه هر حال هر به فعلي نظام طبيعي انتخاب همان سر بر بحث. رفت بين از ديگر گويند، مي كه بقاء تنازع همان: استاد طبيعت انتخاب آخرش كه كند مي توجيه اي گونه به را طبيعي انتخاب داروين خود. است ابتدايي تعبيرات در داروين. تصادفي و خودي به خود انتخاب نه طبيعت، انتخاب شود؛ مي

يتصادف و غربالي انتخاب همان معني به طبيعي انتخاب گويدكه مي سخن طوري خودش { بريزيم آن در را گندمي هاي دانه و باشيم داشته غربالي ما كه است اين مثل. آيد مي در }. حياتند ادامه قابل و سالم كه كنند عبور هايي دانه تصادفا دادن، تكان با و

عدالت از دانش و حكمت مسئله گفت كه پردازيم مي هيوم آخر اشكال به بحث، اين از بعد اثبات را شعور و دانش و علم تواند مي حداكثر نظم برهان. جداست رديگ صفات و رحمت و

از كه است بحثي اين. شويم مي »شرور « بحث وارد اينجا از و را؛ رحمت و عدالت نه كند، .رحمت به جهتي از و عدالت به جهتي از كندو مي پيدا ارتباط حكمت به جهتي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٧

موجودي يك از. نيستند موجود ها ستنينباي يعين ندارد، وجود شرور جهان در گويند مي يك اگر ديگر، عبارت به. آسيد نمي پديد چيزهايي چنين باشد رحيم و عادل و حكيم كه

جلوي. بود ديگري جور كنيم، فرض عالم مبدأ جاي به را رحيمي و حكيم و عادل انسان .گرفت مي را ها مرگ و ها درد ها، العضو ناقص ها، طوفان ها، زلزله كه شرور از آنچه پس. نيست رحيم حكيم عادل اناسن يك بايسته كه چيزي يعني شر پس

مي يا است، حكمت مخالف اين كه داند، نمي عالم مبدأ كه است اين دليل به يا دارد وجود صورت اين در كه دهد، نمي تبعيض به اهميتي و دارد مي روا تبعيض حال عين در و داند عدالت به كه مواردي در هست، هم عادل يعني دارد را صفت دو هر اگر و نيست؛ عادل

در يعني ندارد؛ مهرباني كه بينيم مي شود، مي مربوط مهرباني به بلكه شود نمي مربوط او به ولي كند، مي پيدا ترحم استحقاق و دارد را عنايتي و لطف استحقاق موجودي مواردي رفع مثال كرد، مي ترحم انسان نآ بود رحيم انسان دست به كار اگر كه شود، نمي ترحم .دارد نمي روا را رحمتي چنين عالم مبدأ كه بينيم مي. كرد مي درد و رنج

متن المبلغ، هذا بلغنا إذا بنا خليق و. االلهي القضاء الشرفي دخول كيفية بيان و العناية في فصل ال العالية العلل أن نهبيا منا سلف مما لك اتضح قد أنه شك ال و العناية، في القول نحقق أن

يعرض و داع يدعوها و شئ، يهمها بالجملة تكون أو ألجلنا، تعمل ما تعمل تكون أن يجوز أجزاء و السموات، أجزاء و العالم، تكون في العجيبة االثار تنكر أن إلي سبيل لك و. إيثار لها

العناية أن يعلم أن فيجب ما، تدبيرا يقتضي بل اتفاقا، ذلك يصدر ال مما النبات، و الحيواغن الكمال و للخير لذات علة و الخير، نظام في الوجود عليه بما لذاته عالما األول كون هي

في األبلغ الوجه علي الخير نظام فيعقل المذكور، النحو علي به راضيا و اإلمكان، بحسب أتم علي فيضانا يعقله يالذ األبلغ الوجه علي خيرا و نظاما يعقله ما عنه فيفيض اإلمكان،

.العناية معني هو فهذا اإلمكان، بحسب النظام، إلي تأدية

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٨

الهي قضاي در شر دخول کيفيت همان بهتر همه از و خالصه و زبده طور به شايد} .پردازيم شرورمي مسئه به اكنون{

خالصه طور به ابتدا را آن كليات حاال. ايم كرده ذكر الهي عدل كتاب در كه باشد مطالبي .پردازيم مي جزئياتش به بعد و كنيم مي عرض

»شر « تعريف جنس تعريف نشود شايد. است خير مقابل نقطه شر چيست؟ »شر « تعريف كه ببينيم اول را » شر « و » خير « كلمه اطالق موارد بايد قبال. كرد اينها از يك هر براي داري فصل و

اينها قول به » خير « كلمه بينيم مي ،» شر « و » يرخ « لفظ و باشيم ما اگر. كنيم تحليل شر قهرا. است شدن انتخاب و شدن اختيار قابل كه چيزي آن يعني موثر، از است عبارت آنچه يعني كند، تعريف امرنبايستني به را شر كسي است ممكن. شود مي آن مقابل نقطه .باشد نبايد ولي هست

» شر « لفظ استعمال موارد دست به را آن استعمال موارد كنيم تعريف را شر آنكه از قبل ما كه است اين بهتر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٨٩

هم تعريفي بتوانيم ضمنا حتي يا و كجاست در شريت اين ريشه كه ببينيم بعد تا بياوريم چيزهايي چه گوييم، مي » شر « را چيزهايي چه ببينيم خواهيم مي. بنماييم شريت از

قرار علم مقابل در كه » جهل « به كنيد فرض. باشد نبايد و نيست خوب است، بد كه است را » قدرت « گوييم، مي شر را » عجز « گوييم؛ مي خير را » علم « گوييم، مي شر دارد شر را » بيماري « گوييم؛ مي خير را » غنا « گوييم، مي شر را » فقر « گوييم؛ مي خير مقابل، در و گوييم مي شر را عذاب و نجر و درد گوييم، مي خير را » سالمت « گوييم، مي

» شر « را موجودات سلسله يك همچنين. گوييم مي خير را بهجت و سرور و مسرت و درندگان و عقرب و مار انسانم،. ناميم مي شر را موذي حيوانات مثال. كنيم مي اطالق

خير اگر اال و كند مي تلقي شر برد، مي بين از را وجودشان آنها با دربرخورد كه موجودتي مي كه اينها امثال و ساس و پشه تابستان، در يا. برد نمي بين از را آنها كه كرد مي تلقي

بين از داريم اختيار در كه وسايلي با را اينها ما باشند، داشته وجود ما هاي اتاق در خواهند حيواني، فاتآ نباتي، آفات. كنيم مي تلقي شر را اسنها وجود ما كه است معلوم. بريم مي

به كنيم مي تلقي شر را انسان نوع از دشمنهايي حتي. كنيم مي تلقي شر را انساني آفات مي ترجيح بودشان بر را آنها نيود يعني دهيم، مي ترجيح را آنها بردن بين از كه طوري .دهيم اين تعريف آن كرد ذكر تعريفي شر براي بتوان اگر كه گفت اجمال طور به شود مي پس عدمش بر وجودش كه چيزي آن خير،. دارد ترجيح وجودش بر عدمش كه چيزي آن: تاس

.داد ترجيح و حكمت مقتضاي گوييم مي كنيم، مي بحث كه رحمت و عدل حكمت، عنايت، باب در

استحقاق ذب كل اعالء همان عدالت مقتضاي اينكه كما است؛ خير ايصال عنايت مقتضاي مي خودش حق از مستحق يك كردن منع آن مقابل در هك است، خير اين و است، حقه نقطه و است خير اين. لطف و عطوفت مهرباني، يعني رحمت. است شر اين كه باشد،

.است شر مقابلش بر را او عدم عقل كه است شر چيزي آن: كنيم تعريف جور اين توانيم مي ما را شر پس

مي ترجيح وجودش بر را او معد عقل كه چيزي آن است ممكن. دهد مي ترجيح وجودش به دهد، مي ترجيح وجودش بر را عدم اين عدم عقل يعني باشد، عدم يك خودش دهد

ترجيح است ثابت و متحقق االن كه عدمي اين بر نيست االن كه را وجودي ديگر عبارت تعريف جمله يك اين در را شرا توانيم مي پس. دهد مي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٠

.دهد مي ترجيح وجودش بر را آن عدم عقل كه است چيزي آن شر: كنيم

شوند مي عدم منشأ يا و هستند عدمي امور شرور، عدم عقل كه را چيزهايي آن همه يعني كنيم تحليل را شرور ما اگر كه گويند مي حكما خود، يعني عدمند، همه كه بينيم مي كنيم، تحليل دهد مي ترجيح وجودشان بر را آنها

كه معناست اين به دهد مي ترجيح وجودشان بر را آنها عدم كه عقل. هستند عدم و عدمي آن اينكه يا است؛ عدم اين خود ولي دهد، مي ترجيح عدم اين جاي به رزا وجود عقل

عدمي يا عدم خودشان دهد، مي ترجيح وجودشان بر را اينها عدم عقل كه چيزهايي ذكر كه موذي موجودات و آفات همخان مثل هستند، وجودي اموري سلسله يك نيستند، شريت ديگر عبارت به است، وجودشان اعتبار به نه وجودي امور اين سريت ولي كرديم،

اعتبار به يعني است، آنها اضافي وجود اعتبار به بلكه نيست، آنها نفسي وجود اعتبار به اينها منشئيت خاطر به وجودي امور اين شريت. شوند مي عدم يك منشأ اينها كه است اين همان مانند است عدم يك براي از اينها ذهن يعني كنيم، منفك عدمي تأثير آتن از را موذيها اين وجود اگر. موذي حيوانات و آفات نظر رادر ساس و پشه مانن آفاتي. ندارند شريت آنها بكند، را آنها بودن منفك فرض

چون پشه آيا ت؟اس شر آيا نگزد، اساسا پشه اين و باشد داشته وجود اي پشه اگر. بگيريم. گزد مي را انسان چون مسلما است؟ شر گزد مي را انسان چون يا است؟ شر است پشه كه كنيم فرض حاال. نيستند شر نباشد، كار در آنها گزندگي ولي باشند عقرب و مار و پشه اگر روي گزيدنشان ولي باشد هم آنها گزندگي و باشند همه اينها و پشه و عقرب و مار اين كه

حيات قطع موجب كه است اين اينها گزيدگي اثر. نيستند شر هم باز نگذارد، اثري انسان موجب نشود، حيات قطع موجب اگر يا است؛ حيات عدم همان خود مرگ كه شود، مي

اعالم درد و شود مي اعالم درد با ديگر اختالل آن كه شود مي بدن در ديگري اختالل روي اثري هيچ ولي بيفتد انسان بدن روي حيوانات ينا اگر حال. است اختالل آن كننده شر نه، شرند؟ اينها هم باز نكند، احساس را دردي هيچ انسان نتيجه در و نگذارند بدن

جهت آن از شريت به اتصافشان و اند كرده كسب آنجا از را خودشان شريت اينها. نيستند مي ديگر شئ در بالذات شر يك منشإأ شوند، مي ديگر شئ در عدم يك منشأ كه است .شوند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩١

عدمند منشأ که موجوداتي اقسام شريت موجب كه موجوداتي اين هستند، قسم دو بر شيخ قول به هم موجودات اين البته .مواصل سبب يا اند مباين سبب يا اينها: هستند جور دو شوند مي ديگر اشياء در

مي عدم موجباين كه ببيس آن كه هست وقت يك: است اين » مواصل سبب « از مقصود وجود نيست، او به متصل سبب آن كه هست وقت يك و است؛ شئ آن به متصل شود

كند، مي محترق سوزاند، مي را بدن آتش كه كنيد فرض مثال. دارد وجود اين از مبايني يك آتش اين. كند مي قطع را ها رشته زند، مي هم به را بدن نظم كند، مي ايجاد اختالل .است كرده ايجاد را اثر اين محل، اين با اتصالش سبب به كه سببي اثر اين با كه است سببي ، }دارد { بعيد سببيت واقع در سببش كه هست چيزي يك ولي

فالن رويش مانع انداختن سايه اثر در بار كه كنيد فرض مثال. است مباين خودش مسبب و كند نمي فرق جهت اين از مطلب حاال. مگويي مي » مباين سبب « ما را اين. شود مي گياه .گذارد نمي تأثيري مطلب ماهيت در اين مواصل، يا باشد مباين سبب كه به منتهي امر نهايت در شرور تمام كه ندارد بحث جاي مطلب اين و است؛ مطلب يك اين

شر عالم در شما كه را چه هر. نيست اي شبهه و شك جاي اين در و شوند، مي اعدام حتي. است شده عدم يك منشأ كه است جهت آن از شريتش كه بينيد مي كنيد، حساب

آيا است؟ جهتي از چه آن بودن شر هست، هم شر كه دانيم، مي شر را ظلم اگر مثال ما كه هايي جنبه همه اگر اال و شوند؟ مي مظلوم در فقداناتي منشأ كه است جهيت آن از غير توانيم مي آيا كند، مي مظلوم در كه عدمي تأثير هايمن باشند داشته وجود هست ظالم در حسد، و كبر مثل دانيم، مي شر را اينها ما كه اي رذيله اخالق در حتي بدانيم؟ شر را آن هاي جنبه روي كه است تأثيري جهت از اينها شريت كه بينيم مي كنيم دقت درست اگر

دارد خاصي خلق يك متكبر آدم مثال. گذارند مي اجتماعي خاص هاي جنبه يا فردي ديگر بد بيني برتر نفس آيا. پندارد مي كوچك را ديگران و بيند مي ديگران از برتر را خود كه

كمالي هيچ به انسان رسيدن مانع و داشت نمي انسان در اثري هيچ بيني برتر اگر است؟ برتر اين خود ببيند، همه از برتر را خودش انسان اگر. نداشت شريت شود، مي كه شد، نمي انسان توقف سبب بيني

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٢

نقصي و عيب ديگر من ام، رسيده ها قله باالترين به من كه كند مي فكر چون شود، مي من برسم، آنجا به بخواهم كه نمانده مقصوي ديگر كه من كنم، طرف بر بخواهم كه ندارم

شريتي باشد، ييجو برتري بگيريم آن از ما را جهت اين اگر ام رسيده درجات باالترين به .ندارد آن اگر تكبر همين. است چنين بگيريد نظر در شما كه را روحي هاي عقده از اي عقده هر افراد روي و فرد خود روي تكبر منفي آثار اگر و نبود گذارد مي ديگران روي كه منفي اثر

انسان خود روي آن منفي اثر اگر است جور همين هم حسد باشد؟ بد چرا تكبر نبود، ديگر ما كه رذيله ملكات تمام. نيست بد حسد بگيريم، محال فرض به را ديگر هاي انسان روي و

دقت كه وقتي دهد مي ترجيح بودنشان بر را آنها نبودن اخالق علم و دانيم مي شر را آنها چون. دارد دافعيت نوعي يا رافعيت نوعي يا مانعيت نوعي اينها بودن كه بينيم مي كنيم .شرند اينها جهت آن از عدمند، موجب و هستند خير رافع و هستند خير مانع

.ميشود طي شرور باب مراحل از مرحله يك اينجا تا

عدمند موجب که است اشيائي وجود ثنوي، تفکر منشأ اشيائ شود مي گفته كه است اين شرور باب در مسائل از يكي كه ايم گفته الهي عدل در بر عقل نزد در بودنشان كه اشيائي شرند، كه اشيائي و ندخير كه اشيائي: قسمند دو بر

كه وقتي. دارد ترجيح بودنشان بر عقل نزد در نبودنشان كه اشيائي و دارد ترجيح نبودنشان .آيد مي پيش ديگر مسئله يك قهرا وقت آن شدند، دسته دو اشياء نظر از كه هدد مي تشخيص عقل نيروي يك: است داده تشخيص نيرو دو خودش در انسان بر نبودنشان هم چيزهايي يك و دارد ترجيح نبودنشان بر بودنشان چيزها سري يك عقل

ترجيح را بودنشان عقل كه چه آن كه دهد مي تشخيص نفس يك خودش در و بودنشان؛ دهد مي ترجيح را نبودنشان عقل كه را آنچه و دهد مي ترجيح را نبودنشان اين دهد، مي .را بودنشان اين با كه اشيائي مبدأ يكي: دارد مبدأ دو هم عالم كه است شده پيدا ثنوي فكر اين وقت آن

عدمشان بر را آنها وجود عقل كه كند مي را كارهايي مبدأ آن يعني دارد هماهنگي عقل كه دهد مي انجام را كارهايي مبدأ آن كه دارد وجود هم ديگر مبدأ يك و دهد مي ترجيح ضد كارهاي يعني دهد، مي ترجيح بودنشان رب را آنها نبودن عقل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٣

نفس موافق يا باشد نفس موافق است ممكن عقل ضد كارهاي اين كه دهد مي انجام عقل .دهد انجم را كارها آن نبايد گويد مي عقل كه دهد مي انجام كارهايي او حال هر به نباشد

در كه شروري شود مي معلوم يعني رود مي بين از ثنويت مسئله شرور از تحليل همين با هستند خير كه ديگر هاي هستي مقابل در هايي هستي سلسله يك شكل به هستند عالم آن كه ها هستي سلسله يك يا هستند ها ناهستي سلسله يك يا اينها بلكه باشند، نمي

نظر از ولي است خير ديگر امور از بسياري نظر از و خودشان نظر از وجودشان ها هستي در .است شر شوند مي امور آن در عدم منشأ كه امور از بعضي به نسبت و مورا از بعضي در كه عدم آن نيست شر اينها وجود واقع در كه بينيم مي كنيم مي نگاه وقتي هم اينجا .كند مي كسب را شريت عدم آن طبع به وجود اين. است شر كند مي پيدا تحقق اينجا مقارن يا هستند آنها موجب دارند عدمي آثار انخودش دنيال به كه ها وجود اين: سوال آنها؟ . البته موجند: استاد شوند؟ مي عدمي امر موجب چگونه -

همين معنايش تضاد و تزاهم دار ندارد اشكالي جهت هيچ از اين دارد؟ اشكالي چه : استاد مي خنثي را يكديگر كننداثر مي پيدا تضاد يكديگر با وقتي وجودي شئ دو يعني است .را اين اثر آن و برد مي بين از را آن اثر اين. كنند

شوند نمي تقسيم شر و خير دسته دو به ها هستي و بايستني هاي هستي: هستند دسته دو ها هستي كه گفت شود نمي معنا اين به پس

مبدأ دو بايد عالم پس بگوييم و برسيم ثنويت مسئله به بعد كه نبايستني هاي هستي يك و كند مي و است كرده ايجاد را بايستني هاي هستي كه مبدئي كي: باشد داشته ها نيستي هستند نبايستني كه چيزهايي آن شد معلوم. را نبايستني هاي هستي كه مبدئي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٤

نيست اين باشد اگر اشكالي باشند مي ها خالء باشند، مي ها نشده همان يعني باشند مي نيست؟ ها هستي ها نيستي اين جاي به چرا كه است اين اشكال ؛هستند اينها چرا كه

: گوييم مي ماند مي باقي ديگر صورت به ولي رود مي بين از ثنويت صورت به مسئله پس باز عالم در گوييم مي بلكه داريم عالم در هستي سنخ دو گوييم نمي و رفت بين از آن بله، مي حال. هستند ها ينيست نوع از ها نبايستني آن كه دارند وجود هايي نبايستني هم

است؟ نكرده پر ها هستي را ها نيستي همين چرا دارد؟ وجود ها نيستي همين چرا: پرسيم نيستي بيماري است، نيستي عجز است، نيستي ظلمت است، نيستي جنگ گوييد مي شما

گوييم نيم است نيستي خوب، بسيار گوييم مي. است نيستي گوييد مي را اينها همه است، مقابل در را ها جهل كه است مبدأديگري يك جهل مبدأ و است مبدأ يك علم مبدأ كه است علم مبدأ در ما ايراد ولي العلم؛ عدنم همان يعني جهل نه، است؛ كرده ايجاد ها علم چرا يعني است؟ نياورده جهل اين جاي به را علم است جهل كه اينجا در علم، مبدأ چرا كه ديگر صورت به ولي است باقي هنوز اشكال پس است، نكرده هستي به تبديل را نيستي اين .ديگر صورت به نه است باقي

.دارند شر و خير باب در حكما كه است اساسي مسائل از مطلب اين

شرور با خيرات تالزم از بعضي وجود. است شرور با خيرات قهري لتازم مسئله شر و خير باب در ديگر مسئله جنبه آن كه است محال كه معنا اين به است ناپذير انفكاك رورش از بعضي وجود از خيرات منشأ را؛ عدم براي بودنش منشأ جنبه همان يعني كنيم منسلخ او از بتوانيم را شريتش

اين به نباشد شر آن بخواهد اگر يعني كنيم منسلخ او از توانيم نمي را عدم براي آن بودن اصال كه است اين به او شر نبودن بلكه نباشد شريتش باشد خودش كه نيست شكل

هم اين. او هماراه هاست خير سلسله يك نفي با مالزم خودش نبودن كه نباشد خودش خيرات بعضي { تقارن و تالزم: كرد توجه بايد كامال آن به كه شر باب در دوم مسئله است مالزم شرور اين رفتن بين از كه خيرات سلسله يك از شورر انفكاك امتناع و} باشرور

براي بايد هم را مطلب اين. هستند شرور اين علت كه خيرات سلسله يك رفتن بين از با داشته توجه شر مشكل حل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٥

.باشيم

شرور بر مصالح و خيرات ترتب يك با مالزم تنها نه شرور كه است اين هستند آن متعرض حكما اين كه ديگري مسئله قهري تابع و معلول اعتبار يك به بلكه ئو رنمقا وجودشان و هستند قبلي خيرات سلسله

است بنا اگر و باشند بايد هم عدميات و شرور اين باشند خيرات آن اگر كه است خيرات آن ديگر چيز يك ام، اين از نظر قطع بود نخواهد هم متبوعشان نباشند تابع عدميات اين كه كثير خيرات سلسله يك يعني اند؛ خيرات سلسله يك متبوع شرور، اين خود: هست هم

آن نباشد شرور اين تا يعني است شرور اين به مشروط وجودشان كثير خيرات آن كه است مترتب مصالح سلسله يك و خيرات سلسله يك شرور بر پس شود نيم محقق هرگز خيرات

.شوند مي يك قهري توابع و مترتبند خيرات سلسله يك بر شرور بعضي كه بود اين دوم مسئله سلسله يك كه است اين ما سوم بحث اين. الينفك قهري توابع هستند، خيرات هسلسل

خيرات سلسله آن الزامي هاي متبوع شرور اين و شرورند، اين هاي تابع مصالح و خيرات توانيم مي خودشان هاي متبوع از را شرور اين كه بكنيم هم فرض اگر كه باشند، مي

.خيرات سلسله يك باب سد با است مالزم اينها بردن بين از ببريم، بين از و كنيم تفكيك شرور اينكه مسئله شرور، بودن عدمي مسئله: اند كرده مطرح را مسئله سه اينجا تا حكما خيرات سلسله يك متبوع شرور اينكه مسئله و هستند، خيرات سلسله يك قهري توابع

.هستند شرور سلسله اين قهري توابع خيرات آن و هستند كه شري امر هر كه است چنين آن و دارد توجه سومي اين به عامه اذهان غالبا سه، اين از

رسيده شري يك وقتي كه اند ديده را نظيرش خيلي چون شوند، مي متوجه اذهان برسد چه! بود خيري چه !عجب كه اند گفته بعد است، بوده مصلحتي يك شر اين دنبال به

بعد آمد نمي پيش بدي حادثه چنين اگر! مدآ پيش اي حادثه چنين كه بود مصلحتي. آمد مي پيش بزرگتر شر فالن با آمد، نمي پيش خير حادثه فالن شد، مي چنان و چنين

. است مصالح سلسله يك بر مبتني عالم شرور همه گويند مي كه است همان مسئله اين .نجااي تا مسئله سه اين خوب،. است شرور براي از كه خيري توابع يعني مصالح

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٦

خيزد مي بر » ماده « از شر باشيد، داشته توجه بايد حاال از و كنيم، بحث بايد شرور باب در كه كلياتي از چهارم مسئله

در » ماده «. خيزند مي بر ماده از شرور تمام گويند مي حكما: كه است مسئله اين مي بر قوه از شرور همه. است محض ماده و صرف قوه كه است اولي هيوالي حكما اصطالح منبع است، محض شر اولي هيوالي كه هست كلمات از بعضي در چه؟ يعني اين. خيزند هيوالي از گويي كه كنند مي تعبير طوري يعني است؛ اعدام و شرور منبع است، ظلمات

اين آن از مقصود باشد، جور اين گاهي اگر تعبير اين ولي. خيزد نمي بر شر جز اولي .شرور منشأ هم است خيرات منشأ هم ولي،ا هيوالي. نيست

هست هم شر هست ماديات عالم در پذيري اثر چون مي كه را چه هر موجودي هر و بود محض فعليت همه دارد وجود عالم اين در آنچه اگر

اين در بپذيرد، را چيزي توانست نمي بالقوه ديگر و داشت مي بالفعل باشد، داشته توانست عالم در پذيري اثر اگر نبود عالم در پذيري اثر چون نبود، عالم رد هم شري ديگر صورت يكديگر براي اگر موجودات همه يعني بود نخواهد شر چيز هيچ براي چيزي هيچ نباشد بزند ضرر ديگري موجود به تواند نمي موجودي هيچ چون. نيستند شر اقل ال نباشند خير .نيست پذيري اثر و انفعال زيرا آن نبود شري وقتي نبود، پذيري اثر و انفعال وقتي كه است اين مطلب اين الزمه البته حالت يك ما عالم نبود عالم در استعداد و قوه اگر يعني بود مسدود هم خيرات باب وقت

اگر. نبود جديد شئ آمدن و تجدد و تكامل و تحول و تغيير ديگر ،داشت را يكنواختي اين در بگيرند عالم از مرتبه يك را اولي ماده نييع استعداد و قوه تمام كه كنيم فرض

استعداد ديگر متحركي هيچ يعني شود مي كوب ميخ خودش جاي در چيز همه صورت از را فعليت آن امكان ديگر بود آن در فعليتي يك امكان كه شيئي هر و ندارد حركت سبز ستا سبز اگر درخت برگ ماند مي هست كه حالتي همين به عالم دهد، مي دست و جديد برگ شدن پيدا و برگ اين ريختن و تجدد و تحول اين و ريزد نمي و ماند مي

نمي پيش جديد اوضاع و جديد گياهان و جديد هاي حيوان و جديد هاي انسان پيدايش .شود مي مسدود كلي به آيندگان براي وجود باب و آيد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٧

اگر يعني خيزند؛ مي بر دهما از شرور گويند مي كه است مطلبي يك خودش هم اين پس اين به بلكه است مطلق شر ماده كه نيست اين مقصود گفتيم ولي نبود هم شري نبود ماده در بالذات دخالت كه آن ندارند شرور در دخالتي وجه هيچ به ها فعليت كه است معني در فقط دخالتش ماده كه نيست اين معناي به اين اما فعليت نه است ماده دارد شرور .ندارد خيريت در دخالتي و است شرور شريت

.باشند شرور مطائل هاي پايه و اركان شايد كه است اصلي مطلب چهار اين هم خيرات منشأ گفت شود مي آيا نيست استعدادي و قوه ديگر مفارقات عالم در: سوال

نيست؟ است، داشته يذات امكان برايش كه خيرات از چه هر موجودي هر آنجا اينكه براي نه: استاد .است حاصل بالفعل برايش

هستند؟ هم خيرات منشأ حال اين با -

.نيست تكامل و تحول خودشان براي ولي هستند ديگر اشياء در خيرات منشأ: استاد

متن توضيح و شرح التشوية و الضعف و الجهل هو الذي النقص لمثل شر، فيقال: وجوه علي يقال الشر أن اعلم و

سبب فقد ال بسبب ما ادراك يكون الذي الغم و االلم مثل هو لما شر،: ليقا و الخلقة في يدركه ال مباين كان ربما لعدمه الموجب و. للخير المانع للخير المنافي السبب فإن. فقط

. بالشمس يستكمل أن إلي المحتاج عن الشمس شروق فمنع ظلل اذا كالسحاب المضرور، أن ذلك يدرك حيث من يدرك لم و منتفع غير أنه كادر دراكا، المحتاج هذا كان فإن

.بذلك متأذيا مبصر هو حيث من هو ليس و مبصر هو حيث من بل حال قد السحاب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٨

.آخر شئ هو حيث من بل منتقصا أو متضررا مباين منافي سبب كه هست وقت يك : است قسم دو بر » منافي سبب « سبب كه گفتيم مضرر از حدي به مباين سبب .است مواصل افيمن سبب كه هست وقت يك و است

پس. كند نمي درك را سبب آن وجود باشد داشته را ادراك قابليت مضرور اگر كه جداست ولي. كند نمي درك را او باشد شاعر اگر مضرور كه است اين خصوصيتش مباين سبب

زنيم مي ثالم را مباين سبب كند مي درك را او باشد شاعر مضرور اگر كه است آن مواصل بايد كه مثال گياهان وقت شدآن آفتاب شروق مانع وقتي است آفتاب شروق مانع كه ابر به

.برند نمي استفاده ببرند، استفاده آفتاب از و كنند رشد ما كند؟ نمي ادراك ار ابر باشد شاعر موجود اگر كه است چگونه بگوييد شما است ممكن

كنيم؟ نمي درك را ابر وجود بينيم مي ضرر آفتاب نبودن از خودمان كه حيث از را مضر آن وجود مضرور كه است اين مقصود: نيست اين مقصود نه: گويد مي شيخ. كند نمي ادراك را مضر آن كند مي ادراك را شر كه حيث آن از ولي كند مي ادراك ديگر ادراك را شر كه حيث آن از ولي كند مي ادراك را مضر ديگر حيث از كه است وقت يك به كه آن حرارت و سوزاند مي را انسان دست كه آتش مثال كند نمي ادراك را ان كند مي يعني درد اصال كند، مي درك انسان را حرارت همان خود ،است قطاعة و لذاعة علما قول

همان ادراك درد، ادراك نفس يعني است شده بدن به متصل كه حرارتي احساس همان احساس و شود مي ادراك قوه يك با درد آن احساس كه است وقت يك اما. هست هم شئ

از كه است ممكن گرددمن مي احساس ديگري قوه با كه است ديگري احساس شئ وجود ناراحتي نوع يك خودم بدن در مثال كنم ادراك هم را ضرر آن و ببرم ضرر ابر وجود

ابر كنم نمي احساس را برا كنم مي ادراك را درد كه احساسي همين با ولي كنم احساس اين كه حيث آن از انسان پس است ديگري حيث از آن كه كنم مي احساس چشم با را

. كند مي ادراك بيند مي را او كه حيث آن از بلكه كند نمي ادراك را ن شده حائل سحاب هر بينا آدم و كور آدم است متفاوت چشم با ابر ديدن مسئله با كه است عملي يك حيلولت

ادراك راه همان از ابر خود ادرامك چون ولي برند مي ضرر خورشيد نتابيدن از جور يك ود نابينا آدم ولي كند مي ادراك را ابر بينا آدم گيرد نمي صورت ضرر

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٤٩٩

.كند نمي ادراك حرارت به عضو اتصال عن بفقد يتألم كمن السالمة عدم مدرك يدركه مواصال كان ربما و

الحار الموءذي يدرك العضو ذلك نفس في بقوة االتصال فقدان يدرك حيث من فإنه ممزقة، العدمية األشياء ادراكنا من سلف ما نحو علي ادراك : ادراكان هناك اجتمع قد فيكون ايضا

في شرا ليس الوجودي المدرك هذا و الوجودية االمور ادراكنا من سلف نحو ما علي ادراك و .الشئ هذا إلي بالقياس بل نفسه

است مواصل سبب مباين سبب مقابل در ؟باشد بايد چيزي چه به نسبت مباصلت و مباينت: سوال ادراك را درد آن كند، مي ادراك را نقص آن كه مضروري مضرور، خود به نسبت: استاد نيست ديگري چيز نقص ادراك جز درد اينها عقيده به. نقص ادراك يعني درد اصال. ميكند

مي ادراك را فقدان و نقص خود انسان كه هست وقت يك است شر خودش هم نقص و وقت يك و كند مي ادراك هم را مضر كند مي ادراك را فقدان آن كه حيث همان از و كند و ديگري راه از كند ادراك اگر يا كند، نمي ادراك هم را مضر يا نيست چنين كه هست هم مي » مباين « را دومي و گويند مي » مواصل « را اولي. كند مي اداراك ديگري حيث از

. گويند }گردد مي عضوي اتصال عدم سبب كه كننده تمزيق حرارت مانند مواصل سبب{

مي كه است قديم طب اصطالح اين كننده تفريق حرارت يعني كننده تمزيق حرارت هك اي قوه همان اينجا در كند مي جدا و تكه تكه را اجزا اعضاو آمد حرارت وقتي گفتند

مي درك را ضرر كه همان كند مي درك هم را مضر كند مي درك را شر آن و نقص آن مضر ادراك كه نبود جور اين قبل مثال در ولي كند مي درك هم را مضر كند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٠

امر دو كه » سحاب « و » ممزق حرارت « يعني مدرك دو هر. باشد نقص ادراك همان .هستند شر خاص شئ اين با ياسبالق بلكه نيستند شر نفسه في هستند دي.وجو

شر و خير بودن نسبي و مطلق الهي عدل در و نگفتيم اينجا كه گفتيم مي بايد بود كليه اصول جزء كه را ديگر مسئله يك نسبي، مفهوم دو هستنديا مطلق مفهوم دو شر و خير آيا كه است اين مسئله آن ايم گفته

است؟ چگونه مطلب نسبي؟ شر و مطلق شر و نسبي خير و مطلق خير: قسمند دو بر يا اگر اينكه كما است؛ مطلق خير بگيرينم نظر در است وجود كه جهت آن از را وجود اگر قابليت و استعداد يك با توأم اگر خصوصا بگيريم نظر در است عدم كه جهت آن از را عدم

.است شر است عدم كه جهت آن از عدم بشود، اگر ولي بگيريم نظر در ديگر اشياء با ارتباط بدون و فنفسه ار اشياء كه است صورتي در اين

:شود مي نسبي شرشان و خير بگيريم، نظر در ديگر اشياء با ارتباطشان حسب به را اشياء شر بگوييم است ممكن يا است خير خودش براي خودشض كاغذ اين گوييم مي وقت يك يك ولي. است مسئله يك اين تاس خير خودش براي وجودش گوييم مي ما البته كه است اين براي شر؟ يا است خير است؟ چگونه كتاب اين براي شئ اين وجود كه پرسيم مي وقت نسبيت مسئله كه اينجاست است اي مقايسه امر يك اين شر؟ يا است خير چطور؟ ديوار ديگري چيز براي و باشد خير است ممكن چيز يك براي چيز يك وجود آيد؛ مي كار در

.نسبي امر يك شود مي اين باشد شر است نممك وجودي امر يك كه شري و است عدم خودش كه شري: است قسم دو بر شرور كه گفتيم اما ندارد بحثي ديگر است عدم كه شري. ايم دانسته شر را او است عدم منشأ چون و است نمعي شئ يك به نسبت يعني است نسبي و اضافي آن شريت است » وجودي « كه شري .عالم نظام كل به نسبت نه و چيز همه به نسبت نه و خودش به نسبت نه است شر يك با قياس به شر اين بينيد مي بگيريد نظر در كه را شري هر شما كه معناست اين به

عقرب و مار. است شر عقرب و مار گوييم مي كه كنيد فرض است شر معين شئ

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠١

براي مار يك آيا هستند؟ شر خودشان ايبر عقرب و مار آيا است؟ شر چيزي چه براي جفتش بكشيد را مار يك خواهيد مي وقتي شما نيست چنين است؟ شر خودش جفت بچه براي مار آن آيا. را انسان يا و دهد مي كشتن به ار خودش يا كند مي حمله وار ديوانه اين يبرا است؟ شر خاك اين براي است؟ شر هوا براي مار آن آيا است؟ شر خودش هاي .است شر مار براي هم انسان اينكه كما است شر انسان براي نه است؟ شر آب شرور براي كه تقسيمي آن در يعني آيد؛ مي كار در » نسبيت « مفهوم كه اينجاست در

جهت آن از خودش كه است عدم آنكه منشأعدم، يا و عدمند يا شرور كه گفتيم و كرديم با مالزم كه است نسبي شر است عدم منشأ و است ديوجو آنكه اما است شر است عدم كه

شئ با ارتباطش در قهرا و است شر شئ يك با ارتباطش در يعني باشد مي هم نسبي خير با ارتباطشان در امور از بسياري است زياد عالم نظام در مطلب اين و است؛ خير ديگر

.خيرند ديگر اشياء با ارتباطشان در و شرند اشيائي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٢

عالم کلي نظام در شرور موقعيت

گذشته درس مطالب بر مروري اينجا در. آنهاست اساس بر امور بقيه كه است كلياتي و اصول شرور مسئله در كه گفتيم بود ها همان مطالب اصول ولي باشد، نكرده بيان خوبي خيلي نظم با را مطالب شايد شيخ .مكني مي تكرار خالصه طور به كرديم، عرض جلسه آن در كه به شرور يعني شوند، مي تحليل عدمي امور به امر نهايت در شرور كه بود اين مسئله يك اگر. است نيستي و عدم شرور ذاتي ماهيت. گردند مي بر موجودات در اعدام سلسله يك

اگر يعني است؛ نيستي براي آنها منشئيت واسطه به شوند مي متصف شريت به ها هستي فرض و نگيريم نظر در ديگر شئ در ها نيستي سلسله يك ايبر را وجودات اين منشئيت

جهل گوييم مي مثال نيستند، شر ها هستي اين ،بشوند منفك وجودات آن از كه كنيم بالذات جهل. بود خواهد شر هم آن شود جهل سبب چيزي اگر قهرا. است شر انسان براي نه است، شر است علم دانفق كه جهت آ؛ن از و است جهل كه جهت آن از يعني است، شر شر ديگر شئ فالن ولي. خودش جهت از است شر جهل. ديگر امر با ارتباطش جهت از

منشأ مثال طور به اينكه باي است شر ظلم مثال. شود مي جهل منشأ اينكه براي است وجودي عمل يك او عمل اين. شود مي اش بچه خواندن درس مانع پدري. است شده جهل براي است، شر اما است،

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٣

اين بر بنا. نيست ديگر امر يك اعتبار به جهل شريت ولي .است شده بچه جهل منشأ اينكه يك اين شود مي منتهي اعدام به آنها همه ماهيت كه هستند قبيل اين از شرور تمام

مسئله براي ولي شود، مي داده ثنويت جواب فقط مطلب اينجاي تا. است مطلب زا قسمت .نيست كافي است مطرح اينجا در هك حكمت و عنايت اين در عدمي امور همين بايد چرا ولي است، عدمي امور از جهل خوب، بسيار: دوم مسئله اين جاي چرا باشد؟ انتزاعشان منشأ تبع به تحقق اين چه اگر باشند داشسته تحقق نظام به چرا ولي هست، هم عدمي و است شر جهل است؟ نكرده پر وجودي امور را عدمي امور نداشتن است، بودن تهيدست است، ثروت فقدان است، عدمي امر و نيست؟ علم جهل جاي نيست؟ غنا فقر جاي به چرا ولي است، ثروت

کنند نمي تخلف خودشان تبايع از اشياء آن از شرور جهان، كلي نظام در آيا ببينيم كه است مطرح دوباره مسئله اين وقت آن

در گوييم مي اينكه البته نيستند؟ يا هستند تفكيك قابل يرندخ ذاته حد في كه چيزهايي است اين كلي نظام در مسئله. است جزئي نظام مسئله از غير كه است اين براي كلي، نظام باشد داشته وجود خودش طبيعت با آتش مثال كه است ممكن امر يك و دارد امكان آيا كه هم آتش. است خير خودش وجود تطبيع حسب به شيئي هر نباشد؟ محرق ذلك مع و

كه طوري به باشد آتش طبيعت خود در تبعيضي يك ولي است، احراق آن طبيعي خاصيت انسان يك جامه اينكه دليل به را جامه اين ولي بسوزاند را بخاري داخل هيزم اين مثال

امر يك ناي آيا. نسوزاند دارد، احتياج آن به كه است فقير انسان يك جامه يا و است مومن نه؟ يا عالم، كلي نظام در است ممكني

موجودات جزئي نظام با کلي نظام تفاوت و شود، گرفته اشتباه يك جلو ضمنا كه است اين براي كلي، نظام در كنم مي عرض اينكه

درباره فلسفه بحث. است جزئي نظام از غير كلي نظام مسئله. است جزئي نظام مسئله «آ تبعيضي تواند مي خودش طبيعت در آتش آيا كه كند مي بحث ففيلسو. است كلي نظام

شماريم مي خير را آنها ما كه كارهايي آن ميان خودش طبيعت در آتش آيا بادش؟ داشته قائل تبعيضي تواند مي شماريم، مي شر را آنها كه كارهايي و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٤

را بخشي و بسوزاند را بخشي گيرد، مي صورت تجاري كاالهاي در كه حريقي مثال شود؟ نسوزاند؟. بدهيم تغيير خودش اقتضاي در را طبيعت ما كه نيست اين معنايش جزئي نظام مسئله

دارند، كه طبيعتي همان حفظ با است، موجود طبيعت در آنچه از كه است اين معنايش .بكاهيم شرور از و كنيم استفاده كوشش پس هستند راتخي ينفك ال الزمه شرور اگر كه شود مي مطرح مسئله اين گاهي الينفك لزمه شرور اينكه براي است، فايده بي و ثمر بي شرور دادن كاهش براي انسان

ناپذيرند، جدايي يكديگر از كه اند آميخته يكديگر با چنان شر و خير و هستند اينخيرات با كرد، مبارزه نبايد بيماري با داد، انجام شرور دادن كاهش براي نبايد كوششي هيچ پس

.كرد مبارزه نبايد باطوفان كرد، مبارزه نبايد حريق در را بحث ما و است كلي نظام حدود در مسئله اين. است مسئله آن از غير مسئله اين نه،

اگر را مطلب اين. جزئي نظام در است بحثي آن، كه درحالي كنيم، مي طرح كلي نظام بود، مطرح هم تاريخ فلسفه بحث آن در كه كنيم مي ذكر هم ديگري بيان يك به بتوانيم،

:است اين بيان آن و رباعي يك. باشد بايد كه است آنچنان هست كه چيزي هر گويد مي خودش نظر از فلسفه :دهند مي نسبت الدين صير خواجه به كه هست

نيست آيد فزون حق زحكم كه حكمي نيست شايد را حكم كه حكمي حق جز نيست بايد نمي آنچنان كه چيز آن و بايد مي آنچنان هست كه چيز هر و بايد هست كه آنچنان چيزي هر كه است اين معنايش بالغه حكمت و عنايت بحث نظر از

ارزش با مساوي واقعيت گويند، مي ها امروزي كه ديگري تعبير به. هست بايد آنچنانكه آنچنان شود مي گفته كه تاس همان ارزش چون است، واقعيت با مساوي ارزش و است .باشد اينچنين بايد كه كند مي آرزو انسان كه است چيزي آا باشد، بايد بايد آنچه و ارزش با است مساوي كه است اين آن معناي هست، آنچه و واقعيت گفتيم اگر

.باشد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٥

واقعيت و حقيقت ارزش نيست؟ حقيقت همان اين: سوال عبارت حقيقت. است ديگري چيز تاريخ فلسفه در و اينها اصطالح در حقيقت نه،: استاد. باشد نداشته وجود آنكه ولو است حقيقت ،بايد آنچه اينكه نه ارزش؛ با توأم واقعيت از است » ارزش « را اين گويند نمي » حقيقت « اين به ندارند وجود ولي باشند بايد چيزها خيلي .گويند مي يا هست اينكه از اعم باشد بايد كه آنچه به و گويند مي » واقعيت « هست كه آنچه به

به همه شك بدون ارزش با توأم هاي واقعيت يعني حقيقت و گويند مي » ارزش « نيست يك هستند پسند ارزش و پرست ارزش كه آنهايي امروز لهذا و هستند قائل چيزي چنين دشنام و فحش چند با برند مي را واقعيت نام وقت هر. است شده پيدا واقعيت از گريز فكر

ما بگويند خواهند مي اينكه براي كثيف واقعيت زشت، واقعيت كريه، واقعيت استك همراه باشد داشته وجود نبايد دارد وجود خود بي دارد وجود آنچه كنيم، مي فكر واقعيت از باالتر داشته وجود نبايسد كه است نبايستني و زشت و پست و كثيف همان دارد وجود آنچه .كنند مي فكر چنين جهان بينان بد كلي طور به دباش تفكيك ارزش و واقعيت ميان كلي طور به است بيني تاريك و بدبيني فكر فكرشان كه آنها وجود جهان در ندرت به آنها قول به است، ارزش با توأم واقعيت كه حقيقت كنندو مي

.است حقيقت غير هميشه دارد وجود جهان در كه آنچه دارد؛

است؟ ارزشمند نظام همان عالم موجود نظام آيا نظام گويد مي كه فكر اين با} داند مي زشت دارد وجود جهان در را آنچه { كه فكر اين

« معني اصال است مخالف نيست، موجود اين از احسن نظامي و است احسن نظام موجود احسن نظام ناي اگر. است ممكن نظامات احسن نظام اين كه همين يعني » احسن نظام

واقعيت كه است اين معنايش آيا شود؟ مي چه ارزش مسئله پس است ممكن نظامات واقعيت؟ با مساوي ارزش و است ارزش با مساوي

و بداند حقيقت معنا اين به را ها واقعيت همه حكيمي شود مي آيا ديگر طرف از

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٦

ما احسن به و تاس گرفته صورت كه است ارزشي حداكثر است شده داقع چه هر بگويد و بنگريم بخواهيم اسالم و دين زبان در را اين ما اينكه چه حاال است؟ گرفته صورت يمكن

:است فرموده قرآن كه بينيم مي اسالم خود در. فالسفه خود زبان در چه طين من اإلنسان خلق بدأ و خلقه شئ كل أحسن ألذي .هدي ثم خلقه شئ كل أعطي الذي ربنا قال يك عنوان به را فرعون خود آيا ذلك مع گويد مي فرعون جواب در) ع (موسي را سخن اين

كوس كه فرعون از قرآن خود مگر پذيرد؟ مي واقعيت يك عنوان به يا كند مي تأييد ارزش يك نوانع به را فرعون هم قرآن اين بنابر كند؟ نمي انتقاد زد مي » االعالي ربكم انا «

.ارزش يك عنوان به نه كند مي تأييد واقعيت كند مي پيدا وقوع و است كرده پيدا وقوع تاريخ در را آنچه كه هست نفر يك دنيا در آيا

بگيرد صورت بايد كه ممكني شكل بهترين بگويد و كند تلقي ارزش با توأم واقعيت را همه معنا اين به المومنين امير غير خالفت محاضري ما مثال آيا نه، است؟ گرفته صورت هميشه شد واقع آنچه بگوييم ارزش؟ حداكثر با توأم است واقعيتي بگوييم و كنيم تلقي حقيقت واقع شد مي واقع بايد كه چيزي «آ گوييم مي ما يا شد؟ مي واقع بايد كه است همان نشد؟ است زماني اكنون: يدگو مي مالصدرا كنند؟ نمي شكايت خود زمان از آيا فيلسوفان خود شكايت اين خود. كنم مي زندگي چنين خودم است چنين علم. اند شده مسلط جهله كه

.داند نمي رازش با توأم هاي واقعيت دارد وجود را آنچه او كه كند مي مشخص مي طرف يك از كنيم؟ مي تعقيب اينجا در ما كه فكري اين با دارد تضاد مسئله اين آيا

غير خيرات از شرور كه گوييم مي ديگر طرف از و است احسن نظام المع نظام كه گويم هستند انفكاك قابل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٧

همين و باشد محال خيرات از آنها انفكاك و باشند انفكاك قابل غير خيرات از شرور اگر امر يك ايد كرده فرض شما كه چيزي آن كه شود مي چنين معنايش باشد احسن نظام كنيم مي تلقي ارزش ما آنچه كه است اين مطلب اين عنايم آيا پس .است ممكني غير بيايد انسان كه محالي امر يك .است محض خيال باشد ممتنع امر اگر ؟است ممتنع مر يك

از غير گذشته كند آرزو و كند فكر گذشته درباره انسان اينكه مثل ؛نيست ارزش كند فرض گرفته صورت كه چيزي .است محال هعلي هو عما انقالب .شود واقع است شده واقع كه آن كه چه هر .بيايد ديگري وجود او جاي به و بشود محض عدم كه شود نمي باطل ديگر بار

آينده درباره .است باطل تخيل ،نيست ارزش اسمش ديگر كند خيال گذشته درباره انسان صورت به همسال نه يا ؟است جور اين آيا .كند فكر ها ارزش براي تواند مي انسان كه است

؟است ديگري

است انان عمل و جزيي نظام به مربوط ارزشها اعطي الذي ربنا « و » خلقه شئ كل احسن الذي « مساله و فيلسوفان احسن نظام مسئله

اين و است موجودات كلي نظام به مربوط است قرآن در كه » هدي ثم خلقه شئ كل به است مربوط يعني است جزيي نظام به مربوط كه است امري يك ارزش و واقعيت مساله اين .كند مي قرار بر اشياء ميان خودش اختيار به انسان كه مصنوعي روابط و انسان عمل .است مطلب دو

گفته است ممكن { است خودش مقتضاي از طبيعت دادن تغيير سر بر ما بحث وقت يك} : بگويند جواب در { ند؟نسوزا يا بسوزاند} :پرسيم مي { سوزاند؟ مي آتش چرا} شود .نسوزاند جال يك و بسوزاند جا يك ولي است الزم اينكه براي بسوزاند بايد در { گذاشتيم فرق الهي حكمن و بشري حكمت بين و كرديم ما كه حكمتي بحث آن

غير جريان يك خودش جريان در طبيعت گويد مي كه كسي} آيد مي كار به هم اينجا شده قائل طبيعت در گزاف و نظمي بي و مرجح بال ترجيح به دكن طي را الشكلي متحد قابل ماده با وقتي كه است طبيعت آن الزمه كه است شده خلق طبيعتي با آتش است

ماده هم ماده و باشد آتش طبيعت طبيعت اين اگر. بسوزاند را او بشود رو به رو احتراق عتطبي مقتضاي به بنا هم مانعي يك و باشد احتراق قابل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٨

مع - است طبيعت نظام با موافق هم آن بيايد جلو هم مانع اگر چون – نيايد جلو خودش يكجا در مثال است محال نسوزاند، را آن بخواهد مرجح بال ترجيح نفع به آتش هم باز ذلك و بسوزاند دارد تعلق ستمگر و ظالم يك به اموال اين كه علت اين به را احتراقي قابل ماده نكند احراق دارد تعلق مومن فالن به كه علت اين به را احتراق قابل ماده ديگر يجا يك در يا گوييم مي ما كه است اين. است داشتن محال امر يك توقع يعني است محال امري اين الزمه باشد اگر يا شود نظر صرف است مترتب آن در كه خيراتي همه از و نباشد آتش بايد جامه ولو كند احراق را آن شود احتراقي قابل ماده هر با مصادف اگر كه است اين اش

.است طبيعت كلي نظام بحث اين. باشد پيامبر

.است انسان عمل حوضه به مربوط » ارزش « و » واقعيت « ميان تفکيک و ها نبايد و بايد مسئله دارد تعلق او عمل به كه آنچه در و خودش زندگي حوضه در انسان اين منةور نيست بايدي يك گوييم مي ما اگر. است كرده مطرح را ها بايد با ها هست. است ديگر چيز يك صحبت است نشده عوض طبيعتي يا شده عوض طبيعتي كه نيست امور در چه است باقي خودش كليت به طبيعتي هر يعني هستند؛ خودشان جاي سر تبايع است عبارت كه دارد دشخو زندگي در حكمتي نوع يك انسان. مادي امور در چه و رواني

ايم كرده بحث گذشته در را اين هست كه آنچنان واقعيت بر خودش فعل دادن تطبيق از گردد مي بر اين شوند مي منفك يكديگر از ارزش مسئله و واقعيت مسئله كه اينجاست در نااليق فالن كه چرا است انسان به مربوط قضاياي حد در و انسان هاي كار و انسان عمل به

چرا كه اين به گردد مي بر » چرا « اين نكرد؟ اشغال ديگري و كرد اشغال را پست فالن نكردند آنچنان « و » كردند چنين اين « نكردند؟ آنچنان چرا كردندو چنين اين ها انسان

.است انسان طبيعت مقتضاي دو هر » همه به نسبت ستا بالقوه فاعل يك و مختار موجود يك انسان كه است اين امر اين علت

است نكرده كلي طبيعت خالف بر كاري كند رفتار صورت اين به اگر انسان. اعمال اين طبيعت كه است اختيارش و عقل با } انسان { و است فاعل بالقوه انسان طبيعت چون

.رساند مي فعليت به را خودش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٠٩

.نيست طبيعت کلي نظام در تغيير معني به طبيعت در انسان تصرف در نه است عالم كلي نظطام در منظور است الينفك خيرات از شرور گفتيم ما كه ناي پس باشد انفكاك قابل كلي نظام در بخواهد اگر. است انفكاك قابل جزئي نظام در. جزئي نظام

هم ميكروب و باشد بدن همين بدنش .باشد انسان انسان مثال كه شود مي اين معنايش در ولي. ندهد صورت را كارش ذلك مع شود، انسان بدن وارد ميكروب و باشد ميكروب

يك در مثال كند، مي استخدام مصنوعي طور به را طبيعي عوامل انسان كه جزئي نظام را طبيعت مقتضي كند، مي معدوم را عامل و كند مي مبارزه زا بيماري عوامل با محل باشد داشته وجود باتالق هك جا هر و دارد وجود باتالق محل اين در مثال. كند نمي عوض نمي كاري انسان اينجا در. است باتالق طبيعت الزمه اين كه آيد مي وجود به ماالريا پشه در آن كه بكند ديگر كار يك تواند مي ولي كند تبعيض خودش كار در طبيعت كه كند را دخانهرو فالن مثال برد مي بين از را باتالق پيدايش موجوبات. است انسان اختيار حوزه بندي سد آمد، مي بوجود زار لجن نتيجه در و رفت مي فرو زار لجن فالن در و آمد مي كه .نيست هم ماالريا پشه نبود باتالق كه وقتي كند نمي پيدا وجود باتالق ديگر و كند مي

انسان تصرفات اين گيرد مي صورت تفكيكي » بايد « و » هست « ميان در كه اينجاست عالم نظام در عالم نظام از استفاده نيست، عالم كلي نظام تغيير و عالم كلي نظان در تصرف و است؛ طبيعت همين در موجود طبيعت هاي مقتضي و موجود نيروي از استفاده است، .كنيم مي بحث اينجا در ما كه است كلي نظام مسئله آن از غير اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٠

به چون كنيم بيان هم را مسئله ينا كنيم مي مطرح را شر و خير مسئله وقتي كه بود الزم مثل ديگر هاي كتاب در و نيست خودمان هاي كتاب در كرديم مطرح االن كه صورت اين

خود كنند مي مطرح تاريخ در اينها كه بحثي همين ولي. كنند مي مطرح آن نظاير و تاريخ اگر يدشا شود مي مطرح هست هم عالم كلي نظام به راجع كه شر و خير بحث در خود به

نظر در اجماال را اين حاال. كنيم عرض دوباره كرديم پيدا مطلب اين براي ديگري بيان بعد .است كلي نظام به مربوط ما بحث كه باشيم داشته است؟ جزئي نظام در هم آن است آمده قرآن در كه عادت خرق اين: سوال

است جزئي نظانم در تصرف عادت خرق و معجزه خرق اين مثال نيست كلي نظام در تغيير يعني است جزئي نظانم در همه ااينه بله: استاد آتش كه حالي در آتش كه نيست معنا اين به شد سرد ابراهيم حضرت بر آتش كه عادت قدرت يك آنكه بدون و باشد كرده نفوذ اعمال آن روي قدرتي هيچ آنكه بودن است

يعني باشد داده انجام را محالي كار دباش گذاشته اثر آن روي مانع يك عنوان به خارجي و بسوزانهد را ابراهيم غير كند، تبعيض باشد شده نا روي تأثيري هيچ آنكه بدون آتش

آتش جلو طبيعي مانع هزاران كه طور همان خداست ولي اراده اينجا نه نسوزاند؛ را ابراهيم كاري هم اين گيرد مي را قطار حركت جلوي مرتاض يك اراده حتي و گيرد نمي را

كه نيست اين كنند مي ها جوكي كه كاريهايي همين. نيست طبيعت مقتضي برخالف اثر ديگر يكجاي در و بكند اثر جا يك در بخار نيروي اين مثال كه است كرده ارائه جكي را خودش كار باشد شده رويش تصرفي اينكه بدون بخار نيروي بخواهد جوكي اگر. نكند محال و است حالم اين ندهد، انجام

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١١

چگونه را طبيعت و است چگونه طبيعت روي اراده اين عمل طرز حاال. گيرد نمي صورت ولي است اي پوشيده امر يك اين كند مي بروز مانعي يك صورت به و كند مي استخدام

.است صورت اين به مسلم قدر جريان و نيست بردار تبعيض طبيعت. كرد تفكيك همديگر از بايد را دو اين كه است اين يك كه است اين از غير اين و نيست؛ پذير تبعيض معني به( پذير تغيير طبيعت كلي

كرد دخالت كه وقتي و كند مي دخالت و آيد مي الهي، و معنوي و روحي عامل ولو عاملي، .كند مي جلوه مانع يك صورت به طبيعي عوامل هزاران مثل » نار يا « اين. است » ابراهيم علي سالما و رداب كوني نار يا « مسئله همان مسئله اين

خدا كه اين مثل درست كند؟ مي بيان را مطلب چگونه قرآن ببينيد. است الهي خطاب أراد إذا أمره إنما «. باش اينچنين: گويد مي است داده قرار مخاطب را شاعري موجود يك حاال تو ،خوب كه گويد نمي. است ايجاد عين الهي امر » فيكون كن له يقول أن شيئا كريم، اينچنين ما يعني باش؛ سرد كه گفتيم آتش به ما: گويد مي بلكه نسوز، ولي آتشي آنجا در. ندارد مانعي ديگر كه دادن تغيير. داديم تغيير را آن ما كرديم، آتش غير را آتش .است متفاوت بحث اين با «آ و كند، مي دخالت كه است الهي عامل شود؟ مي چه » ابراهيم علي «: فرمايد مي اينكه پس : سوال .بود خاص آتش اين ديگر، بود اينجا در چون : استاد ؟» ابراهيم علي « : گويد مي چرا نسوزاند، كه داده تغيير را آتش وقتي -

آتش بسوزاند، را ابراهيم خواست مي كه بود آتش اين. گرفته تعلق اين به اراده : استاد ابراهيم غير براي. بود ابراهيم حضرت معجزه اين،. بود ابراهيم براي هم بعد. نبود ديگري

فرض. است ديگر معجزات همه مثل اين. است نبوده مطرح مسئله كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٢

افرادي همين براي و است ريزه سنگ همين آيد، مي در سخن به كه اي سنگريزه كنيد در كه دنيا مردم همه براي نه و عالم هاي يزهسنگر همه نه هستند، جا همين در كه است كه داد شود مي هم القمر شق موضوع در را احتمال اين حتي. كنند مي زندگي كجا هز

اصول خالصه طور به خواستيم مي. باشد اختصاصي و خصوصي يعني باشد، جور همين مهمي و مفيد بمطل آمد بين در كه اي مسئله اين چون اما شد، مفصلتر كه بگوييم را كلي .بود مفيدي مسئله » بايد « و » هست « مسئله. شد داده توضيح بود،

شرور با مصالح و خيرات دربارهتالزم ديگري توضيح به است، خيرات با شرور تالزم مسئله سوم مسئله كه گفتيم را كليات و اصول از اصل دو از شرور بودن قهري تابع معني به }دوم اصل{ . است ؤ براي از منبع شرور كه معني اين

اين كنم عرض خواهم مي حاال كه اين و خيراتند؛ الينفك لوازم شرور يعني بود، خيرات خودشان هستند، قبلي خيرات سلسله يك الينفك لوازم از كه اين بر عالوه شرور كه است « هك گوييم مي ديگر تعبير به ما كه است معنايي همان اين. خيراتند سلسله يك منبع هم

عالم نظام به كه كلي ايمان يك باب از دهد، مي رخ شري يك وقت هر. » هست مصلحتي مصلحتي يك منبع تواند مي شر اين يعني است، اين در الهي مصلحت گوييم مي داريم . باشد خيري يك منشأ باشد، هگل تعبيري يك. اند كرده بحث آن درباره جديد و قديم در كه است حقيقتي يك اين و ترقيها پلكان شرور: گويد مي آورده، اش فلسفه تاريخ در را آن دورانت ويل كه ددار

: گويد مي مولوي. هستند ها تكامل فناست اندر حيات را شهيدان مر هاست نقص درون ها زيادت بس

شكست در ها پيروزي گوييم مي يا. باشد زيادت نقص اين در تا باشد بايد نقص يعني همراه و سختي در » يسرا العسر مع إن يسرا العسر مع فإن «: فرمايد مي قرآن. هاست سختي يك بايد يعني است؛ سختي همراه هميشه آساني است، آساني سختي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٣

فلسفه تاريخ كتاب همين در تعبيري يك .بيايد بيرون آن شكم از آساني كه باشد كار در اين،. » است كرد دير به قائل شكستها براي تاريخ «: گويد يم. بود شيريني تعبير كه بود

را ديركردش نرسد موقع به طلبش اگر دارد، طلبي يك كه بازرگان يك. است خوبي تعبير را سودش حساب افتاده، تأخير به ماه دو و است طلبكار تومان هزار ده اگر مثال گيرد مي است؛ كرد دير به قائل ها شكست در يختار: گويد مي. گيرد مي پس سودش با و كند مي

آن جبران با همراه موفقيتي با را شكست همين بعد بخورد، شكست ملتي يك اگر يعني اين تاريخي جريان كلي طور به كه است خوبي خيلي حرف اين دهد مي پس او به شكست

نهااي كه است اي تجربه بنابر اين كرد تلقي شكست نبايد را شكستي هيچ كه است جور .سوم مسئله هم اين. است پيروزي يك مقدمه شكستي هر دارند

شرور نسبيت نيست مطلق شر است، نسبي شر كه است شرور نسبيت گفتم كه چنان چهارم، مسئله از كه شري عدمند منشأ كه هستند وجودي يا عدمند يا قسمند دو بر شرور گفتيم البته مي شر اگر را اينها هستند شريت منشأ كه وجودهايي ولي است مطلق شر است عدم نوع

شر ديگر اشياء با بالقياس يعني شوند مي ناميده » شر « معين اشياء با بالقياس قهرا گوييم همان مانند هستند خير ديگر اشياء مجموع در و كلي نظام در احيانا و خيرند بلكه نيستند يعني باشد مطلق شر وجودش كه نيست عالم در چيز هيچ كرديم عرض كه هايي مثال

وجود باالخر. باشد شر خودش براي حتي عالم همه براي و عالم اشياء همه براي وجودش اين به دانم مي شر اگر را عقرب و مار مثال كه گفتيم نيست شر كه خودش براي شئ آن

عقرب و مارها هستيم شر آنها براي ما هم نسبت همان به خوب، شرند م بريا كه معناست است؟ آفريده چه براي را انسان اين خدا كنند بحث بايد باشند داشته اي فلسفه اگر مه ها براي اندازه همان به ما پس اندازد بر دنيا از را عقرب و مار تخم خواهد مي كه انساني اين .نيستند مطلق شرور اينها پس است شر ما براي او كه شريم او

شوند واقع شر است ممکن خود اضافي و لغيره وجود در اشياء دارند وجود دو اشياء كه است اين نباشد شيخ كلمات در شايد كه هم ديگر مسئله يك

گوييم مي. اضافي وجود دو و نفسه في وجود يك: شود مي اعتبار آنها براي وجود دو يعني .ديگر شئ با مقايسه در شئ اين وجود و خودش براي شئ اين وجود

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٤

وجود اولي كه وجود دو اين از يكي پس ندارد وجود دو نه دارد وجود دو چيز يك واقعا آيا اين. باشد اعتباري امر بايد است ديگري شئ با مقايسه در دومي و است لنفسه و نفسه في

ولي است خودم براي من وجود من واقعي جود آن يعني است؛ اعتباري كه است دومي يعني نيست من واقعي وجود برسانم شر يا برسانم خير اينكه از اعم شما براي من وجود وجود اين قهري الزمه كه كند مي جعل را نفسه في وجود كند مي وجود جعل كه علت و نفسه في وجد يك: كند مي جعل وجود د علت اينكه نه هست هم اضافي وجود نفسه في .اضافي وجود يك

خير اين ولي است خير كند مي جعل علت كه آنچه است خير نفسه في وجود اين بنابر كه بود مطالبي اينها. ناميم مي » اضافي وجود « را آن كه است شري امر يك مستتبع .رسيم مي كجا به ببينيم بخوانيم، بايد را متن حاال گفتيم

متن توضيح و شر و كماله عدم أما و. الشئ هذا ألي بالقياس بل نفسه في شرا ليس الوجودي المدرك هذا و

نفس ليس و بل شرا، به هو ليس وجود له يكون حتي فقط، اليه بالقياس شرا فليس سالمته من و العين، في يكون أن إال اليجوز العمي فإن شرا، كونه نحو علي و فيه، شرا إال وجوده .شر غير بها يكون حتي أخري جهة له ليس و شرا، إال يكون آن يجوز ال العين في هو حيث شر شرور از بعضي كه گفتم. است شيخ اول حرف اينجا در گفتيم آخر در ما كه حرفي

هستند وجودي امور يعني بالعرضند شر بعضي و هستند عدمي خودشان كه آنها بالذاتند، عدم منشأ اينكه اعتبار به شرند ديگر امور يم به شان اضافه اعتبار به وجودي امور اين كه ما. هستند هم مطلق شر ها بالذات رش آن كه گويد مي شيخ شرند شوند مي ديگر امور در

بالذاتند شر » عمي و جهل « كه گفتيم كرديم » بالعرض شر « و » باذات شر « به تعبير است بالعرض شر حرارت مثال

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٥

.است شر ملکه عدم اعدام، ميان در شر عدمي هر آيا هستند عدمي امور شرور گفتيم: بگوييم هم را ديگر مطلب يك االح

است شر ملكه عدم ديگر عبارت به است شر مضاف عدم نيست شر كه مطلق عدم نه است؟. عنه يخبر ال المطلق المعلوم. انتزاع منشأ اعتبار به ولو ندارد خارجيت مطلق عدم اصال

مطلق معدوم ندارد انتزاع منشأ ذهن در نه و خارج در نه كه چيزي يعني مطلق معدوم اولي حمل اعتبار به هم اين كه خبر همين عنه مخبر از غير شود نمي واقع هم عنه مخبر

.الخبر هذا به الا عنه يخبر ال المطلق المعلوم. است آن شر ثروت عدم است، شر علم عدم مطلق عدم نه است علم عدم مثال است مضاف عدم شر،

.مضاف عدم و مطلق عدم گوييم مي كه اينجاست است شر مبصريت عدم است،

ملکه عدم و مضاف عدم تفاوت اين كه آيد مي پيش هم خيلي و شده مخلوط همديگر با اصطالح دو اينكه مثل اينجا در كه گويند مي مضاف عدم مقابل در را مطلق عدم گاهي شوند مي مخلوط اصطالح دو

.كرديم ضعر بودكه همين گويند، نمي مطلق عدم هم آنجا در كه گويند مي ملكه عدم مقابل در را مطلق عدم گاهي

چيست؟ همديگر با دو اين فرق ملكه عدم مقابل در گويند مي مطلق سلب آن اليه مضاف كه است مضافي عدم مضافي عدم هر نه ولي است مضاف عدم ملكه عدم

است دومي مقصود اينجا و ؛باشد نداشته را وجود تفعلي ولي باشد داشته را وجود شئنيت كلمات در است دومي مقصود ولي است بياني خلط نوع يك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٦

:باشد نداشته وجود هم خلط اين شايد آخوند مرحوم به چيزي يعني مطلق عدم. بيرم مي كار به مطلق عدم مقابل در را مضاف عدم ما وقت يك البصر عدم مثال منظور و گوييم مي ضافم عدم. است محض عدم دهيم نمي نسبت عدم .مطلق عدم مقابل در مضاف عدم شود مي اين است شئنيت كه مضافي عدم: شوند مي قسم دو مضاف هاي عدم حتي ملكه عدم باب در ولي

وقت يك مثال ندارد را وجود شأنيت كه مضافي عدم و ندارد را آن فعليت و دارد را وجود ديوار در البصر عدم آيا ولي است مضاف عدم اين دهيم مي سبتن ديوار به را البصر عدم گرفته خلقت متن از هم باز مالك پس. است شر حيوان در البصر عدم ولي نه است؟ شر يك به گوييم نمي » كور « ديوار به هم الفاظ در ما لهذا و است؛ استعداد مالك،. شود مي

يعني باشد، داشته چشم بايد كه آنكسي نييع كور زيرا گوييم مي كور بينيد نيم كه انسان عدم اينجا در ما مقصود و است مضاف عدم شري هر پس نيست او در داشتن چشم شأنيت ،ملكه عدم مقابل در هميشه. مطلق سلب نه است شر اي ملكه عدم هر پس است ملكه .مطلق عدم نه آورند مي مطلق سلب .نيت نفس عقل : شوند مي سلب يكديگر از كنيد قياس يكديگر با اگر را موجوادت مرابت يك اين آيا .نيست حجر شجر .نيست شجر حجر .نيست عقل جسم .نيست عقل نفس

گياه سنگ .است محصله سالبه نحو به يعني .است مطلق سلب اين ؟سنگ در است شريت گياهي ولي .نيست شر اما است فقدان سنگ براي ،سنگ در گياهي خصلت نبودن .نيست

رشد علتي هر به يا آفت يك علت به االن ولي دارد را مثل توليد يا رشد استعداد المث كه وجود استعداد با مالزم كه است فقداني چون ،است شر او براي نداشتن اين ،كند نمي .است ،نسبي شر و داريم مطلق شر همچنين و ،بالعرض شر و داريم بالذات شر كه شد معلوم پس كه گفتيم .نسبي و مطلق شر اعتبار يك به و گوييم مي بالغرض و لذاتبا شر اعتبار به كه شر حرارت و است مطلق شر »عمي« ،بالعرض شر » حرارت « و است بالذات شر » عمي «

.نسبي اخري جهة فلها ،بها المتألم الي بالقياس شرا صارت اذا مثال الحرارة اما و

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٧

من الشئ طباع مقتضي عدم بل عدم كل ال و مالعد هو بالذات فالشر ؛شر غير بها تكون مستحقة عن للكمال حابس أو المعدم، هو بالعرض الشر و طبيعته و لنوعه الثابتة الكماالت

الشر لكان ما حصول لهو كان ولو حاصل بشر هو فليس لفظه أن اال مطلق عدم عن خير ال و الشر إنما و شر يلحقه فال قوةبال ما فيه ليس و األقسي كماله علي وجوده شئ فكل. العام .المادة ألجل ذلك و بالقوه ما تباعه في ما يلحق

حرارت براي و ات شر كشيده درد آن وسيله به كه كسي با قياس در حرارت مثال اما{ هر نه ولي است عدم همان بالذات شر پس .نيست شر آن موجب به كه است ديگري جهت براي كه كماالتي از است شئ طبيعت مقتضاي هك چيزي آن وجود عدم بلكه ، }عدمي شر .است حيوانات طبيعت مقتضاي كه بودن مبصر مثل ،است ثابت طبيعتش و نوعش

مستحقش از را كمالي يا موجودات كمال كننده اعدام يا كه است وجودي امر يك بالعرض اگر المح فرض به .نيست لفظش جز خبر » مطلق عدم « از و. كند مي گيري جلو و حبس كه كمالي نهايت به كه چيزي هر پس بود عام شر ان داشت مي تحققي يك مطلق عدم .شود نمي ملحق او به شري نباشد استعداد و قوه آن در و باشد موجود است ممكن او براي

كمالي داراي كه هستند اموري حابس و معدم حابس يا و هستند معدم يا شرور كه گفتيم آنها از را كمال و بيايد چيز يك شود مي يعني ،هست آنها در قوه و امكان ولي باشند مي

او از كمال ديگر ،باشد محض فعليت يعني ،باشد بالقوه جهت فاقد كه امري .كند سلب .نيست شدني سلب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٨

شرور بحث ادامه

گذشته درس آوري ياد هم آن است اعدام به شرور بازگشت كه رسيد آنجا به تحليل يك از پس شرور باب در بحث

آن » له خبر ال «شيخ تعبير به مطلق عدم چون نيست مطلق عدم منظور. عدمي هر نه و عام شر همان باشد، خبري مطلق عدم از كه كنيم فرض هم اگر ندارد حكمي اصال عدم عدم يعني است شر ملكه عدم ،عدمي هر نه ولي است شر عدم پس. بود خواهد مطلق شر

به ولي دارد وجود امكان و استعداد كه آنچه دارد داشتن وجود داستعدا شئ آن كه شيئي شر « ما را اين شده معدوم بعد و كرده پيدا وجود يا است نكرده پيدا وجود انحاء از نحوي

به يا گردد مي بر عدم به يا آخرش بگيرد نظر در را شري هر كس هر ناميم مي » .وجودند كه جهت ازآن نه عدمند كه شرند جهت آن از وجودها اتن گكه وجودهايي

« همين ميان كه است تالزمي ديگر بحث. دارن اينجا در حكما كه است بحثي يك اين چه اگر شرور همين است طبيعت عالم كه عالم همين استدر » خيرات « و » اعدام و شرور

اه خالء اين نبودن خيراتندكه سلسله يك ذاتي لوازم از ولي هستند ها خالء معني به هاي قسمت حاال البته است بحث قسمت يك هم اين آنهاست، ملزوم نبودن مستلزم راعرض بحث اساسي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥١٩

همان يعني خيرها؛ براي از است اعدام و شرر همين بودن منشأ بحث ديگر قسمت كنم مي است منشئي مقدمهو شر همين حال عين در است شر خاص مورد اين به نسبت كه چيزي سوم مورد اين كه گفتيم شود مي مترتب اين بر ها بعد كه خيرها سلسله يك روز براي يك شر اين در گويند مي شود مي » مصالح « به تعبير ان از معموال كه است همان

شرور همين فرزند هستند، شرور اين از متولد خيرها از بسياري يعني است مصلحتي پس نيستند شوند مي متولد هااين از كه هم خيهايي آن نباشند شرور اين اگر كه هستند

سنخ دو و رديف دو كه ثنويت مسئله اين بنابر عدمند شرور هممه ماهوي نظر از اوال .است غلط شر وجود و خير وجود : داريم وجودي

سشلسله يك مولود ديگر عبارت به خيراتند سلسله يك لوازم شرور اين خود ثانيا، مي خيرات سلسله يك كه اينها ووالد مولد نبودن با است مالزم شرور آن نبودن خيراتندكه

.باشند .هستند خيرات سلسله يك مولد شرور اين خود ثالثا، هست هم فرعي و جزئي هاي بحث يك ضمن در البته هاست همين مطلب اساسي اصول .خوانيم مي قبل سطر سه از حاال

:متن توضيح و شرح و لنوعه الثبة الكماالت من الشئ طباع مقتضي معد بل عدم كل وال العدم هو بالذات فالشر مطلق عدم عن خير ال و مستحقة عن للكمال الحابس أو المعدم هو بالعرض الشر و طبيعة

العام الشر لكان ما حصول له كان لو و حاصل بشر هو فليس لفظي عن اال كه يكماالت از شئاست مقتضاي كه وجودي عدم عدمي هر نه ولي است عدم بالذات شر

علبم و است علم عدم كه انسان براي جهل مثل است؛ ثابت شئ آن طبيعت و نوع آن براي اصال كه ديوار براي بودن بصير ال يعني البصر عدم اما. انسان نوع براي است كمالي يك

وجوداتي از است عبارت بالعرض شر و. شود نمي شمرده شر ندارد استعدادي چنين نوعش .شوند مي لذاتبا شر اين منشأ كه

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٠

كند؛ مي معدوم را موجود خير و آيد مي آن و دارد وجود خيري كه است آن » معدم « آن و آيد مي )گلوله مثال( قتل وسيله و دارد وجود » حيات « نام به خيري. قاتل مثل

مثال كند مي حبس مستحقش از را كمال كه است آن » حابس «. كند مي سلب را حيات مرضي يك بيماريو يك بشود، عالم تواند مي خودش نوعي و ذاتي استعداد حسب به انسان اينجا در. برسد دارد را استحقاقش كه علم آن به انسان آن شود مي مانع كه كند مي پيدا نمي اول از بلكه برده بين از را آتن بيماري آن و داشته وجود كمالي كه نيست جور اين

.عدمي چنين ولي است يعدم شر پس برسد كمال به كه گذارد چيست؟ مطلق عدم: بگويد كسي است ممكن بگويم بعد كه ندارد مصداقي لفظ جز نيست، لفظ جز چيزي مطلق عدم: گويد مي شيخ مطلق شر و عام شر آن داشت مي حصولي اگر محال فرض به چيست؟ مطلق عدم حكم .بود ما يلحق الشر إنما و شر يلحقه فال بالقوة ما فيه ليس و االقصي كماله علي جودة شئ فكل المادة ألجل ذلك و بالقوة ما طباعة في يا جديد كمال كسب استعداد او در و دارد را خودش ممكن كمال نهايت كه موجودي هر

در شر وقوع باشد نداشته وجود امكاني او در يعني نباشد موجود كمال شدن ذايل استعداد كه كمال از آنچه آنها براي كه معتقدند حكما رداتمج باب در مجردات، مثل است محال او

دارند كه هم آنچه زوال نيستند استعداد و قوه به متلبس چون و حاصل ابتدا از است ممكن .شود نمي ملحق شري هيچ آنها يه پس نيست ممكن انها براي كه تاس جهت اين از باشد ميان در استعداد و ماده پاي كه شود مي پيدا جايي در فقط شر است مطلق شر ماده كه نيست اين معنايش هم اين البته است شرور منشأ ماده گويند مي نبود ماده همين اگر حال عين در نبودولي هم شر نبود ماده اگر كه معناست اين به بلكه نبود است شرور اين از بيش كه هم خيرات سلسله يك

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢١

.بعد من طاري ألمر و نفسها في لها يعرض اول المر المادة يلحق الشر و ميب ماده به ملحق ابتدا از شر وقت يك: است جور دو شود مي ماده به ملحق كه هم شر

كمال آن آنكه از قبل ابتدا همان در دارد را كمالي استعداد كه اي ماده يك يعني شود؛ براي كه ابتدايي كمال آن عارضه آن واسطه به كه كند مي يدا اي عارضه يك شود پيدا ابتدا همان از انسان يك نطفه كه كنيد فرض مثال شود نمي پيدا بود متمكن شكل اين

مانع يا شود مي آن آمدن دنيا به مانع يا كه شود مي اي عارضه يك يا و بيماري يك دچار ناقص و مريض و معيوب موجودي يد مي دنيا به كه بعد و بيايد دنيا به سالم كه شود مي

كه هم را صورتي آن و دارد را استعداد اول از ماده اينكه يا و بيايد دنيا به االعضا : كند مي زايل را آن و شود مي پيدا مانعي بعد ولي شود مي افاضه دارد را استعدادش

الشر اسباب بعض وجودها اول في ما لمادة عرض قد يكون فأن نفسها، في الذي األمر فأما ألذي الكمال الخاص استعدادها يمانع الهيئت تلك الهيئات، من هيأت منها فتمكن الخارجة األسباب من لها عرض إذا فرس او انسان منها يتكون ألتي الماده مثل يوازيه، بشر منيت التقويم و التشكيل و التخطيط تقبل فلم جوهرا اعصي و مزاجا أردا جعلها ما الطارئة ألن بل حرم الفاعل ألن ال البنيه، و المزاج كمال من اليه المحتاج يوجد ولم الخلقة فتشوهة .يقبل لم المنفعل

و اسباب يم كه } است صورت اين به شود مي ماده به ملحق اول زا كه شري آن پس{ و جايگير ماده اين در خاصي كيفيت و هيئت يك نتيجه در و كند مي دخالت خارجي علل

ماده آن خاص ستعدادا با كند مي پيدا تمانع خصوصيت و هيئت اين كه شود مي متمكن مثل} .است گرفته قرار او كنار در {اكنون كه شده شري اين گرفتار خاص استعداد اين كه

ولي شود مي متكون آن از اسب يا انسان كه اي ماده قرار تر عاصي را جوهرش و تر پست را مزاجش شود مي آن عارض خارجي اسباب آن وقتي و ابا صورت آن قبول از ماده كه آورد مي جودو به ماده جوهر در يعنيحالتي دهد مي

بايد كه را هايي شكل و پذيرد نمي بپذيرد بايد كه را تخطيطاتي آن داردمثال عصيان مي مشوة خلقت پس پذيرد نمي بپذيرد بايد كه را هايي تعديل ان و پذيرد نمي بپذيرد كمال از چيزي آن قهرا وقت آن در شودئ مي متولد الخلقه مشوة انسان يك مثالض شود ماده اين فاعل اينكه باب از نه كند نمي پيدا وجود است احتياج مورد كه بنيه كمال و مزاج

نمي كه كند مي پيدا شرايطي ماده بلكه نيست فاعل ناحيه از قصور است، كرده محروم را .شود مي پيدا ابتدا از كه بود شري مثالي اين بپذيرد تواند

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٢

و مضاد أما و للمكمل، مبعد و حائل و مانع إما: شيئين فأحد خارج من الطارئ األمر أما و .للكمال ممحق اصل عارض اول از كه است جور اين} يكي { شود، مي ماده عارض آنچه گفتيم ما كه گويد مي نمي ماده ديگر كه آورد مي بوجود ردائت و عصيان حالت يك ماده در اول از و شود مي

و بشود كه است الوجود ممكن كه آنچه ميان است يتخلفي ال نظام يك زيرا بپذيرد تواند در يتخلفي ال سنخيت يك ندارد را چيزي هر استداد چيزي هر چون شود مي كه آنچه .شود مي مانع اول همان از شد پيدا عارضي و مانع يك كه وقتي هست اينجا

اين به وقت يك: است ورج دو هم اين گويد مي شد پيدا بعد و نشد پيدا اول از اگر اما يك مثال ماده، مانع نه گردد مي مكمل مانع كه شود مي پيدا مانعي يك كه است شكل گياه صورت و است مستعد و است ماده بذر اين دارد بذر به احتياج آمدن بوجود براي گياه

فازها هم صورت آن مستعد ماده اين به و آمده بوجود خوبي زراعت مثال حاال پذيرد مي را سلسله يك به و است كائن موجود نيست، مكتفي موجود } زراعت { اين ولي است شده دارد، حرارت به احتياج دارد، آب به احتياج. خودش استكمال براي دارد نياز عرضي علل را اوليه مراحل گياه اين اينكه از بعد كه هستند اينها يعني هستند،؛ آن هاي مكمل اينها

نرسد، آفتاب حرارت نرسد، نور اگر مثال رسانند مي كمال به را آن تدريجا كرد كسب ابر. كند نمي رشد زراعت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٣

ماده نيامده مانع اين ولي. گوييم مي » مانع « اين به. شود مي آفتاب تابش مانع و آيد مي از بايد كه شود مي عرضي علل آن وصول مانع بلكه نمايد ذايل را صورت يا كند فاسد را

ندارد شئ اين با تماسي مانع آن خود ولي كند رشد تا بدهند كمك گياه به و ايندبي خارج شئ اين و خورشيد نور ميان كه گيرد مي قرار جايي در و دارد موقعيتي و وضع فقط ابر

در ما را موانع اين امثال رسد نمي خودش كمال به شئ اين نتيجه در و شود مي حائل خير يك احتياج مورد كه خيري كه شود مي مانع و آيد مي شئ يك كه داريم زياد عالم .بود مانع از نوع يك اين برسد او به است به بلكه شود حائل شئ و مكمل ميان كه نيست شكل اين به مانع از ديگر نوع يك ولي

تضاد حالت شئ با كه است ضدي يك خودش يعني است مواصل مضاد امر يك صورت تماس آن با آيد مي برد، مي بين از را خودش ضد و دآي مي كه ضدي يك مانند دارد؛

مثال تگرگ. زراعت براي تگرگ شدن مانع مثل برد؛ مي بين از را نا و كند مي پيدا مستقيم و آيد مي مستقيما خودش بلكه بشود آب يا نور يا حرارت مانع و بيايد كه نيست اينجور بايد كه را درخت شكوفه يا اندازد مي فاعانت حيز از را ان قهرا و شكند مي را گياه ساقه دو اين پس. برد مي بين از كلي به بيايد در ميوه صورت به بعد و بريزد تدريجا هايش برگ .است جور الثمار في الشم تأثير تمنع شاهقة جبال إضالل و تراكمها، و كثيرة سحب وقوع األول مثال .الكمال علي

و الخاص اإلستعداد يفسد حتي وقته، في لكماله المصيب تللنبا البرد حبس الثاني مثال و القمر فلك تحت ما جملة و القمر فلك تحت فيما يوجد إنما الشر سبب جميع و. يتبعه ما

.علمت كما الوجود سائر إلي بالقياس ضعيف مانع كه بلند خيلي هاي كوه انداختن سايه و متراكم و زياد ابرهاي شدن واقع اول مثال سايه «: گويند مي معروف اصطالح به. برسند كمال به ها ميوه كه شوند مي خورشيد تأثير

مي است بزرگ خيلي چون دارد قرار باغ يك در كه گردو درخت يك مثال يا » شد خشك رشد مانع يعني كند مي خشك سايه را ديگر هاي درخت گردو ايندرخت كه گويند

.نددار قرار آن در كه شود ايمي ميوه درختان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٤

برد مي بين از را شئ وكمال شود مي مانع شخصا و آيد مي مانع خود كه او آنچه دوم مورد مانند شود؛ مكمل تأثير مانع اينكه نه كند مي ذايل را شئ كمال نفس يعني را، مكمل نه

.است واصل كه است مضادي يك اين گياه با تگرگ } كردن برخورد { و كردن پيدا تماس نداد انجام كاملي خيلي بندي تقسيم يك صورت به را تقسيم اول همان از شيخ اينجا در

در ولي كرده، بيان آورده شفا در شيخ آنچه مطابق را ها همين اسفار در آخوند مرحوم شيخ از نقل صورت به ر مطالب البته است داده انجام الزمي اصالحات يك جاها بعضي جاهايي آن يعني است كرده اصالحات وارديم در كه است شيخ هاي عبارت ولي نياورده

« خوانديم كه آنجا ام نوشته خود كتاب حاشيه در را اين من كرده اصالح بوده نقص كه « : گويد مي اسفار در ».. .الشئ طباع مقتضي عدم بل عدم كل وال العدم هم بالذات فالشر فإن إليه واصل عدم كل وال الشئ إلي واصل عدم بل عدم كل ال و العدم هو بالذات فالشر مقتضي عدم يكون إليه واصل عدم بل لهما، بشر ليس البصر و السمع قوة في الحالوة عدم

«. طبيعته و لنوعه تخص ألتي كماالت من طبيعة حاال تا كه طور همان شر موجوبات كه است اين است فرعي مسائل جزء كه مطلب يك عالم چون آن مافوق در نه دارند قمر فلك مادون در آنها تعبير به و قدما حساب به ام گفته اينجور بايد تعبير فليفي كلي اصل نظر از البته نيست اربعه عناصر عالم قمر فلك مافوق مادون به منحصر را طبيعت چون و است طبيعت عالم مختصات از اينها جميع كه باشد عالم مختصات از شرور اين جميع اند كرده را تعبير اين جهت اين از دانستند مي قمر فلك

.نيست هم شرور قهرا نباشد ماده كه جا هر است ماده عالم و طبيعت ندارد؟ وجود قابليت هيچ مجردات عالم در: سوال .نيست امكان انجا در ديگر نه،: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٥

؟چيست به مجردات اختالف -

معنا اين به ماده؛ ناحيه از نه است مفعول و فاعل نظام از و ها فاعل ناحيه از اختالف: استاد در هم اختالف يك است؛ معلول و علت نظام در و فاعلي نظام در كه داريم اختالفي يك كه

قوس به مربوط آنچه. است صعودي قوس در اصطالح به يعني است، مادي علل و ماده و مبدأ است، يكي مجردات عالم عود و بدء حكما قول به. ندارد وجود آنجا در است صعودي اين همديگر با تاست دو عودشان و بدء كه موجودات اين ولي. است يكي دو هر معادشان .دارند را اختالف

كه گويد مي. كند مي ذكر را اكثريت و اقليت مسئله ».. .الشر سبب جميع و « جمله با عالم در و افالك عالم در. است قمر فلك مادون كه است هستي جهان از قسمتي در شرور .نيست شر تمجردا طبيعت عالم خود در ما وقت يك كنم مي عرض خارج از حاال كه نگفتيم را اي نكته

عالم خيرات نباشد شرور اگر است خيرات لوازم از شرور عالم اين در كنيم؛ مي حساب .چربد مي شر بر خير طبيعت، عالم همين در نيست هم طبيعت

ها انجا در كه ديگري عوالم به نسبت را طبيعت عالم تمام كه است اين ديگر مسئله يك ان در عالميه آيا. دارد وجود شر آن در كه است عالمي عالم اين بسنجيم ندارد وجود شر آن در كه عالمي گويد مي ندارد؟ وجود شر آن در كه عالمي يا است بيشتر دارد وجود شر .است بيشتر مسلما ندارد وجود شر اكثر يعم الحقيقي الشر ليس و محفوظة األنواع و اوقات في و اشخاصا يسير إنما الشر ثم

.الشر من نوعا إلي األشخاص .انواع نه است افراد متوجه شرور است خوبي نكته هم اين كه ديگري مسئله

.انواع نه است افراد متوجه هميشه شرور که است اين در اينكه مثل(. افراد نه انواع است طبيعت مقصد كه گفتيم مي گذشته در باشد يادتان اگر

باب در. هستند انواع استبقاء براي اي وسيله افراد) بود غايات بحث

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٦

به مفصل طور به ما را اين. است نعو بقاي هدف كه شد گفته حرف اين غايت غايت و غايت وقتي يك كه هست يادم اجماال. كرديم ذكر ديگري هاي بحث با همراه مناسباتي يك

نوع ،هدف است مطرح ديگر شكل به مسئله همين هم امروز و مگفتي را مطلب همين .افراد نه است انسان پسر است، پسر براي پدر وجود است، پسر مقدمه پدر است، فرد مقدمه فرد گكه گوييم مي هيچ اينجا در است ديگر پسر براي وجودش هم «آ و است ديگر پسر براي وجودش هم

نه است؟ جور اين آيا باشد فرد آخرين بخواهد او سد،بر كه پسر يك به كه ندارد اولويتي باشدآنجا 9داشته وجود بايد كه است نوع اين كل نظام در است، نوع بقاي طبيعت هدف

آنجايي ولي. است حاصل طبيعت هدف باشد موجود تواند مي هم فرد يك با نوع يك كه به را نوع طبيعت طبيعي، دافرا مثل بمانند، باقي توانند نمي خاصي علل حكم به افراد كه

.كنند مي حفظ فرد وسيله نعو طبيعت، هاي هدف در و تكون نظام در كه است مطرح آقايان اين براي مطلب اين پس

.فرد نه است نوع باشد داشته وجود بايد آنكه كل نظام در ديگر عبارت به و است؛ هدف

.نيست توجيه قابل باشداخالق فرد طبيعت هدف اگر قائل غرض و غايت طبيعت براي چون كنندكه مي مطرح انسان درباره را هايي ثبح امروز

فرد هدف باشد؟ بايد چيزي چه انسان هدف : گويند مي خورند مي بر بست بن به نيستند براي ديگر عبارت به و فرد هدف توجيه براي مطلب اين باشد؟ بايد چيزي چه زندگي در

كه است خوب طبيعي طور به باشد؟ فرد فشهد كه است خوب آيا است اخالق توجيه نظر از و من براي اين بخواهم خودم براي را چيز همه بايد من يعني. باشد فرد فرد، هدف براي بخواهم، خود براي را چيزي هر يعني باشم من خود هدف كه است طبيعي خيلي من

طبيعي جنبه از. آيد نمي در جور اخالق با كه است همان اين ولي بخواهم خودم زندگي .است بيهوده اخالق بگوييم را حرف همين اگر اخالقي جنبه از ولي است توجيه قابل هدف كه كنيم مطرح انسان براي را هدفي چگونه گوييم؟ مي چه اخالق نظر از وقت آن

باشد؟ معقولي و صحيح فرد و است باقي نوع. فرد نه باشد نوع بايد هدف كه اند گفته و اند آمده حكما

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٧

كه طبيعي حالت اين از را خودش هدف بتواند انسان كه شود مي چگونه حاال. رود مي يك كه بود اشكاالتي و ها بحث همان دهد، قرار هدف را نوع و كند خراج است فردي هدف .ايم گفته و ايم كرده طرح را اينها گذشته در وقتي

كمالش به شئ رسيدن انعم كه هستند اعدامي شرور شود مي گفته كه اينجا حال هر به به شئ رسيدن مانع كه هستند وجوداتي كه شود مي گفته بالعرض شر در يا شوند مي

شرور آيا كه است اين سوال آن. دارد دنبال به را سوالي يك خودش اين شوند، مي كمالش هدف به طبيعت قهرا باشد چنين اگر شوند؟ مي خودش كمال به نوع نرسيدن سبب

خودش هدف به فرد كه شود مي سبب نه، يا. ماند مي هدفش از و رسد نمي خودش. نرسد خودش هدف به نوع كه شود نمي سبب خودش هدف به فرد نرسدن كه نرسد؟ اين. بماند باقي نوع كه خواهد مي طبيعت. كند مي تكميل نوع در را خودش هدف طبيعت از فرد در اگر. كند حفظ خواهد مي نوع در طبيعت را خصوصيت اين و جمال اين و كمال به هم نوع در حتي طبيعت كه شوند سبب و شوند پيدا عواملي كه نيست چنين برود، بين

.است شده پيدا امروز كه فرضياتي با خصوصا نرسد، خودش هدف كه دارد مانعي چه كه بگويد كسي بود ممكن نبود، مطرح انواع تبدل مسئله كه قديم در نمي تاريخ در كسي كند؟ منقرض اساس از را نوع كه شود داپي عالم در اي حادثه يك نيست راهي ديگر كرد، منقرض را نوع اي حادثه اگر. بود ممكن آن فرض دهد، نشان تواند بمانند باقي افرادي و شوند منقرض نوع از افرادي اگر. برسد خودش هدف به طبيعت كه { باشد چنين اگر ولي. است رسيده خودش هدف به طبيعت دهند ادامه را نوع بتوانند كه كمي دادن جواب صورت آن در. است نرسيده هدفش به طبيعت} شود منقرض نوع كه

به تدبيري يك با و راهي يك از طبيعت كه بگويند جور اين بودند ناچار آنها. بود مشكل يم وقتي كه است آمده هم مذهبي و ديني آثار در. بياورد وجود به را نوع بايد ناچار

نوح حضرت شد، مي منقرض چيز همه و انسان و حيوان كه بدهد رخ نوح طوفان خواست با ولي.نشود منقرض نوع اينكه براي برد را حيوان يك حيوان نوع هر از خودش كشتي در

انواع همه تواند مي آن باز بماند باقي عالم در هم سلولي تك حيوان يك اگر امروز حساب شرور اين اينكه خالصه. است آسانتر كارش كمي شبه آن حل نتيجه در دهدو ادامه را

غايت و هدف به طبيعت رسيدن مانع كه نيستند چنان

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٨

استفاده ديگر وسيله زا نرسيد هدف به خاص وسيله اين با طبيعت اگر بلكه باشند خودش كه خودش هدف به طبيعت اينكه براي است وسيله فرد كه است اين فرض چون كند مي .برسد ستا نوع

.گيرد مي را نوع يک افراد اقليت حقيقي شر را؟ اشخاص اقليت يا گيرد مي را اشخاص اكثريت آيا هم اشخاص در حقيق شر حاال

اقليت يا گيرد مي را افراد اكثريت چطور؟ افراد نظر از شود نمي نوع مانع اينكه از گذشته .را افراد بگيريد نظر در شما كه را شري هر بگيرد را افراد اقليت هميشه بايد شر كه گويد مي شيخ شامل آن كه شر از نوع يك مگر نوع، افراد اكثريت نه شوند مي گرفتارش نوع افراد اقليت كمال اين كه است اين باب از هم آن كه گفت، خواهند بعدا كه شود مي هم نوع افراد اكثر كه كنيد فرض. نيست عنو طبيعت مقتضاي} است شده آن تحقق مانع شر اين كه { نوع

دارد ضرورت نوع براي يعني است واجب آن براي كه نوع براي است كمالي يك بودن بصير نوع براي اگر كه است چيزهايي يك مثال يا شود نمي آورده بر نوع احتياج نباشد اگر كه

امري اين. انسان پاي كف بودن مقعر مثل است بودن نافع حد در ولي نيست هم واجب .بماند زمين نوع كار كه نيست چنين نباشد هم اگر ولي است نافع

.شود مي نوع يک افراد اکثريت شامل که شري استعداد آن اما است شر و نقص استعدادش } فقدان دليل به { كه هست چيزها يك ولي ندارند را آن اكثريت اگر پس باشند داشته را استعداد آن نوع افراد تمام كه نيست نوع براي

اين بلكه باشند شده محروم اند داشته را استعدادش كه چيزي از اكثريت كه نيست نينچ مانند ندارند را استعدادش اول از اكثريت و شود مي پيدا اقليت يك در هميشه ها استعداد

جاهل خاص علوم و فنون اين به مردم افراد اكثريت .هندسه به جهل يا فلسفه به جهل نوع افراد همه براي و باشد نوع افراد همه در آن استعداد هك نيست چنين ولي هستند ذلك مع و است وجويب حد به قريب كه نفعي هم آن باشد نافع همه براي يا باشد واجب

بايد آنها مورد در كه است كماالتي از اينها بلكه نيست چنين باشند؛ محروم مردم اكثريت :گفت چنين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٢٩

داشتن چشم و بودن بينا مانند باشد داشته وجود راداف همه در كه است كماالت از بعضي براي است نافعي امر يك كه پا كف بودن مقعر يا است، ضروري و الزم فردي هر در كه

بدين است، نافع جامعه براي باشد نافع يا واجب اگر كه هست چيزهايي يك ولي. افراد همه است ضروري جامعه براي. است لقبي اين از علوم. باشند داشته افرادش از بعضي كه صورت

ضروري انسان نوع براي. باشد داشته فيلسوف كه است ضروري باشد، داشته حقوقدان كه هم استعدادش قهرا وقت آن. باشد داشته مند هنر باشد، داشته شاعر و مهندس كه است كه هستند افراد بعضي: شود مي هم استعداد تقسيم لهذا و. شود مي پيدا اقليت در استعدادشان بعضي است، فلسفي استعدادشان بعضي است، هنري و شعري ستعدادشانا

.ديگر جور بعضي و است حقوقي افراد براي بلكه است، افراد همه براي كه كمالي نه ولي است كمال نبودن اينها نبودن پس

هم افراد آن اكثريت و كنند، مي درك را اش زيبايي و دارند را آن استعداد كه است خاصي :رسند مي آن به من قريب نافع أو واجب أمر بحسب شرا يكون أن إما العدم، بمعني هو الذي الشر أن اعلم و

. األقل في ممكن هو الذي األمر بحسب شرا بل ذلك، بحسب شرا يكون ال أن إما و الواجب، مقتضي ال و الثانية، الكماالت بعد التي الكماالت من فضل هو ما سبيل علي كان وجد لو و و. هذا استثنيناه، الذي هو و فيه، نحن الذي غير القسم هذا و. فيه هو الممكن طباع من له

أو بالفلسفة كالجهل النوع واجب علي زائد اعتبار بحسب بل النوع، بحسب شرا هو ليس كمال بحسب شر هو بل ناس، نحن ما جهة من شرا ليس ذلك فإن ذلك، غير أو بالهندسة أو انسان، شخص اقتضاه إذا شرا بالحقيقة يكون إنما أنه ستعرف و يعم، أن في اإلصالح حسن عنده ثبت قد ألنه بل نفس، أو إنسان ألنه ال الشخص يقتضيه إنما و نفسه، شخص فليس ذلك قبل أما و. بعد لك سنشرح كما االستعداد لذلك استعد و إليه، اشتياق و ذلك تتلوا التي الثانية الكماالت إلي انبعاثه النوع طبيعة بقاء في إليه الشيء ينبعث مما

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٠

.الطباع في يقتضي ما أمر في عدما كان يكن، لم فإذا. االول الكماالت ضرورت كه كمالي نه است فضل قبيل از كند پيدا هم وجود اگر كه است كماالت از بعضي بر بنا را امكان اين ذات آن بود ذاتي در آن امكان اگر كه نيست چيزهايي از ؛باشد داشته

استثنا را آن ما كه است قسمي همان اين گويد مي شيخ. باشد داشته خودش مقتضاي من نوعا اال األشخاص اكثر يعم الحقيقي الشر ليس و «: گفت پيش سطر چند در كرديم ما كه جهت آن از شر اين است همين كرديم استثنا كه شري از نوع آن گويد مي » الشر .نيست شر هستيم نانسا شخص يك در اقتضايش كه وقتي است شر اين كه گفت خواهيم ما كه گويد مي بعد

را استعدادش كه معين شخص يك حسب به يعني شود؛ پيدا انسان نفس شخص يا انسان گوييم مي نرسند چيز آن به اگر دارند را چيزي استعداد كه افرادي لذا و است شرع دارد .نيست كار در هم شدني حيف ديگر ندارند را استعدادش كه افرادي ولي شد حيف واقعا

چيست؟ اينجا در استعداد مالك سوالك است، طبيعت خود: استاد دارد كه استعدادهايي يعني شود كامل بايد انسان گوييم مي ما انساني؟ طبيعت -

.كند بروز بايد

انسان در خصوصيت اين يعني است اينگونه انسان در ها استعداد كه است اين فرض: استاد هاي استعداد مشترك هاي استعداد سلسله يك داشتن عين در افرادش ميان كه هست زندگي و دارد بدني كه است موجودي يك اينكه حكم به است شده تقسيم ديگري

معنا اين به. شود آورده بر كار تقسيم صورت به نيازها از قسمت يك بايد و دارد اجتماعي اينكه نه شده تقسيم ها داستعدا اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣١

جهت بدان اين شده، داده ديگر افراد از بيش ديگري به بلكه هستند محروم كلي به ديگران افراد اين در كار تقسيم اين در و كند پيدا وجود انسانيي جامعه در بايد كمال آن كه است .كند مي پيدا وجود هست؟ ها استعداد اين همه انسان يك در -

است هايي كمال يك است انسان كمال سر بر بحث منتها بله كامل انسان يك در: استاد. است انساني كمال از غير ابزاري كمال. انساني هاي كمال نه است ابزاري هاي كمال كه كه علومي گويد مي نامه آن در نوشته، رازي فخر براي الدين محي كه است معروفي نامه است كمال علوم اين كه بگويد خواهد مي. انساني علوم نه است ابزاري علوم همه داري تو

معماري فن مثال خورد مي درد به اينجا زندگي براي كه است اي وسيله يك كمال اين ولي باشد طبيعت در بخواهد انسان وقتي تا كه است كمالي ولي است كمال يك مهندسي و

كمال اين باشد باقي واهدبخ هم ابد تا اگر برود بيرون طبيعت از وقتي است الزم او براي : گويد مي. باشد نامه همين ترجمه شايد مولوي معروف شعر آن نيست كمال او براي ديگر فلسفه و طب علم و نجوم يا هندسه علم هاي كاري خرده

نيستش بر آسمان هفتم به ره دنييستش همين با تعلق كه است اشتر و گاو بود عماد كه است آخور بناي علم همه اين جنبه از كماالت اين است جور همين البته نيست انسان ماهو به انسان كمال كه آنچه در

براي كمال آن حسن و دارد شخص يك كه خاصي استعداد اعتبار به نيست همه مشتركات طبع به طبيعت كه نيست قبيل آن از اين بنابر است كرده پيدا اشتياق بدان شده ثابت او

.باشد داشته تكاپو ان سوي به خودش

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٢

شود مي نوع يک افراد اکثر شامل کماالت، از بعضي عدم از باشيم، نگفته كه ندارد وجود مهمي مطلب خوانيم، مي جلسه اين كه قسمتي اين در

به آن بودن شمشو. است مشوش العاده فوق ها عبارت ولي. ايم داده توضيح متن خارج همان از كند مي حكايت بيشتر اينها و است؛ ناقص دستوري نظر از اغلب كه است نحو اين

اين. اند نوشته مي افرادي و شده مي امالء} شيخ توسط { هايي عبارت كه امالئي وضع. نيست ان در اشكالي مطلب نظر از ولي. ندارد باشد داشته بايد كه حسابي نظم آن كه است .باشد روشنتر كه كنيم مي شروع پيش سطر دو زا حاال

متن توضيح و شرح الكماالت إلي انبعاثه النوع طبيعة بقائ في اليه الشيء ينبعث مما فليس ذلك قبل أما و

.الطباع في يقتضي ما أمر في عدما كان يكن، لم فإذا االول، الكماالت تتلو التي الثانية

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٣

نيست نوع طبيعت مقتضاي ددگر مي افراد اکثريت شامل که شري حسب به نه است اشخاص و افراد حسب به شرور اين كه شد گفته پيش سطر چند در

شر از نوعي اال اكثريت، در خير و است اقليت در شر باز هم افراد حسب به گفتيم و انواع؛ علم. هندسه به جهل يا فلسفه به جهل به زديم مثال. اقليت نه شود مي اكثريت شامل كه اكثريت و است، شر و آنهاست فقدان آنها به جهل استو كمال هندسه به علم و فلسفه به

.جاهلند يعني شرند، اين به مبتال بلكه نيستند، كمال و خير آن واجد مردم كماالت مقتضاي. باشند نوع طبيعت مقتضاي كه نيستند اموري از امور اين گويد مي شيخ همه در كه نيست استعدادهايي از. باشد افراد همه مشتركات از كه نيست نوع ثانويه و اوليه ياشد، نافع يا باشد واجب همه براي كه دارند احتياج آن به افراد همه و دارد وجود افراد است؛ محدود و معين افراد يك براي از بلكه نيست، جور اين وجوب؛ حد به قريب نفعي بروز آنها در استعداد اين كه شوند مي داپي انسان نوع در محدودي و معين افراد يك يعني مطلب قبل جلسه. است محروميت و شر آنها براي آنها در كماالت اين فقدان كه كند، مي : كنم مي عرض باز ديگري بيان يك با حاال كه داديم توضيح نحوي يك به را يا است، ضروري و الزم افراد همه براي كه هست چيزهايي يك كه كرديم عرض جلسه آن كنيد فرض. دارد وجود افراد همه در استعدادشان امور اين. است ضروري حد به قريب نافع يك در تعقل و تفكر از مقداري استداشتن ضروري و الزم افراد همه براي چشم داشتن كه الزم گوييم مي است، واجب نگوييم اگر حاال. است مفيد و الزم افراد همه براي معين حد

.است وجوب حد به بقري حدي در است ترين دقيق بتواند كه باشد داشته توانايي يك و باشد داشته استعدادي فرد كه اين اما

نوابغ مختصات از گوييم مي كه است هايي استعداد از كند، حل را فلسفي يا رياضي مسائل يك اين و هستند، اينچنين دارند استثنائي وضع يك و هستند نابغه كه كساني فقط. است

.است انسان بودن اجتماعي جنبه به مربوط قدارشم است اجتماعي كار تقسيم براي ها استعداد تفاوت از بعضي االحتياج به ما ناخواه خواه و است طبيعي زندگي يك انسان اجتماعي زندگي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٤

خيلي ها استعداد رد انسان افراد كه بينيد مي لهذا. است شده تقسيم افراد ميان در نوع آن ديگر دسته و گروه كه دارد استعداد خاصي امر در اي دسته و گروه هر نددار تفاوت

چنين جامعه افراد همه ميان در كه است اين است ضروري و الزم آنچه ندارد را استعداد استغراقي كل طور به افراد همه كه باشد الزم كه نيست چنين باشد داشته وجود گروهي هاي رشته در علمي استعدادهاي هنريو و زوقي هاي داستعدا مثل باشند مزيت اين داراي داشته اي العاده فوق استعداد حقوق رشته در كه باشند افراد عده يك بايد مثال خاص باشد آنها براي محروميتي يك واقعا نرسد فعليت به اينها استعداد اگر كه طوري به باشند شد حيف و داشت استعداد العاده قفو رشته فالن در بچه فالن گوييم مي ما كه طور همان

استعداد ما چون شديم حيف كه گوييم نمي خودمان مورد در را اين اما نرسيد آن به كه آنهايي كنيم حساب نوع افراد همه به نسبت ما اگر را كماالت گونه اين پس نداشتيم را آن خاص استعداد نآ كه اشخاصي آن به نسبت اگر اما دهند؛ مي تشكيل را اكثريت ندارند كه حاال. دهند مي تشكيل را اقليت هستند محروم و دارند كه انهايي كنيم حساب دارند را

: كنيد دقت است مشوش كمي عبارتش الكماالت إلي انبعاثه النوع طبيعة بقاء في إليه الشيء ينبعث مما فليس ذلك قبل اما و

.الطباع في يقتضي ما أمر في دماع كان يكن، لم فإذا ،األول الكماالت تتلوا ألتي الثنية به و كرده بروز او در استعدادش كه فردي آن براي } كمال { اين كه است اين منظور كه نبوده چيزها آن از شود آگاه آن به او خود آنكه از قبل ولي است چنين رسيده فعليت قريبات كه بگويد خواهد مي باشد داشته تكاپو ان سوي به خودش ذات حسب به طبيعت

معني به اينجا در » فاء « و است قبل جمله دنباله ».. .فإذا « فرد اين برا عرضي امري يك در بود عدم نبود اگر و : » بحيث « يا » كه « بگوييم بخواهيم اينكه مثل يا است » چه «

« : است اين بيانات نتيجه پس نيست اينجور يعني بود طبيعت مقتضي امر آن كه امري .» قليل الموجودات اشخاص يف فالشر

بود كثرت و قلت مسئله اين} است قليل موجودات اشخاص در شر پس{

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٥

لو العناصر هذه فإن الخير إلي للحاجة تابعة الضرورت األشياء في الشر وجود فإن ذلك مع و .الشريفة االنواع هذه عنها تكون أن يكن لم القالب عن تنفع و تتضاد حيث به تكن لم

مسئله يكي كرد، مجزا بايد و شده مخلوط يكديگر با كه است مطلب چند اينجا در گفتيم كه را اموري شريت يعني بگيريم نظر در خير با ما را شر اگر گفتيم كه بود اكثريت و اقليت

مي شريت جانب بر خيريت جانب بينيم مي بگيريم نظر در آنها خود خيريت با هستند شر .چربد ميان تفكيك هست شر و خير ميان كه تالزمي يعني است انفكاك دمع مسئله ديگر مطلب

مي بر را شرش بگوييم كه نيست امكاني چنين يعني ندارد؛ امكان و نيست جايز دو آن يكديگرند ملزوم و الزم شرور و خيرات اين گذاريم مي باقي را خير و كنيم مي جدا و داريم

.باشند بايد دو هر بايد باشد بخواهد اگر و اشدنب بايد كدام هيچ نباشد شئ بخواهد اگر كه در عناصر دارد وجود ماده چون دارد وجود ماده كه شود مي پيدا اينجا از شر اصال گفتيم يك كه شود مي سبب عاملي و عنصري يك كه شود مي اين نتيجه گذارند مي اثر يكديگر اين بدهد دست از دارد كه ار فعليتي االن ماده يك يا شود سلب اي ماده يك از قابليتي از مغلوب و دارند مغلوب و غالب اينها كه است جهت همين به و است عناصر تضاد الزمه در كه نيست عالم در شري بگيرند عالم از را تأثر و تأثير اگر خالصه. شود مي متأثر غالب .نيست عالم در خيري صورت اين

جزئي نظام در كه است چگونه اين است انفكاك قابل جزيي نظام در كه فرموديد: سوال دارد؟ اشكال كلي نظام در ولي ندارد اشكال گوييد؟ مي داريد كرديم عرض روز آن كه را مطلبي آن نه،: استاد .بله -

طبيعت گوييم مي وقت يك كه است اين كلي نظام و جزئي نظام مسئله: استاد

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٦

فالن آب طبيعت يا باشد؛ بايد كل نظام در اين و دارد را خاصيت فالن و اثر فالن آتش .آن مانند و دارد را خصلت

غير رابطه يك يعني گيرد مي صورت طبيعي غير عمل يك كه گفتيم جزئي نظام در نظام يك با انسان ولي نيست طبيعت اصل مقتضاي رابطه آن كه كردن ايجاد طبيعي

.بگيرد را اثر يك جلوي مثال كند قرار بر اينجا در اي رابطه تواند مي مصنوعي طبيعت با باشد هم حيوان خودش، طبيعت با باشد آب گوييم مي مثال كه هست وقت يك

.است ناپذير تخلف و كلي اصل يك اين نه. نشود تلف بيفتدو آب در حيوان اين و خودش، كه كليتي و سنت همان از گذاريم اثر كلي طبيعت در اينكه بدون آييم مي وقت يك ولي و هستيم نظام داخل در موجودي ما اينكه حكم به كنيم مي استفاده نيست رتغيي قابل

آن يا طبيعت اين بخواهيم اينكه بدون يعني كنيم مي نظام داخل در جزئي تأثيرات مي آب جلوي سدي مثال و آييم مي باشد، نداشته را خودش اثر و باشد يا نباشد طبيعت رودخانه كنار در كه حيواناتي و كند نمي پيدا جريان قبلي جاي در آب آن از بعد بنديم

. است نظام در جزئي تصرف اين. بشوند تلف كه افتند نمي آب در ديگر هستند مطرح روز آن كه » هاست بايد « و » ها هست « مسئله به مربوط كند مي انسان آنچه

كل نظام اين از جزئي خودش كه انسان يعني است انسان امكانات حسب به آن كرديم تصرفات اين تواند مي و هست برايش امكاناتي باشد بايد كل نظام در وجودش و است ها هست مقابل در ها بايد سلسله يك انسان براي كه اينججاست بكند عالم در را جزئي تصرفات يعني ها بايد. كليه تبايع اوليه مقتضاي همان يعني ها هست. شود مي مطرح حسب به انسان جزئي تصرفات خود البته كند مي كلي نظام اين در انسان كه جزئي

چنين داراي انسان اينكه چون است كلي نظام از جزئي كلي نظام در خودش طبيعت تصرفات ولي است كلي طبيعت مقتضاي باشد امكاني و قدرت چنان داراي و طبيعتي جزئي منظا در تصرف همه ها بايد آن است عالم جزئي نظام در تصرف نوعي خود انسان .ندارد مانعي اين و است مقتضاي مثال كنسم مس تبديل خير به را آن استو شر چيست، اين گوييم مي ما وقت يك

با انسان وقت آن و چنين عقلش و باشد چنين اش اماره نفس كه است اين انسان طبيعت }عمل { اين از كه دهد مي غلبه نفس بر را عقل خودش توانايي و قدرت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٧

اين ها هست مقابل در آيد مي وجود به بايدي يك يعني.آيد مي بوجود اخالقي خير نظام به باز آن خود آيد مي وجود به هايي هست آن از كه بايد همان است جزئي نظام در تصرف

انسان كه است اين جزئي نظام اين مسوله پس است جزئي نظام اين جزء اعتبار يك كند مي انسان كه تصرفاتي ولي كند مي كلي نظام از استفاده با و نظام داخل در تصرفاتي

. است جزئي نحو به الضرورة علي الكل مجري في الوافعة المصادمات بها تأدت إذا بحيث منها النار تكن لم لو و

فوجب العام، النفع بها منتفعا النار تكن لو احتراقه، وجب ،شريف رجل رداء مالقات إلي وقوع يكمن أن بعد خيرا يكون إنما عند األشيائ هذه في الممكن الخير يكون عن ضرورة فيكون يندر لشر القالب الخير يترك عن توجب ال الخير فإفاذت معه، و عنه الشر هذا مثل من شر عدمان كانت إذا وجوده المادة طباع في يمكن ما عدم ألن الشر، ذلك من شرا تركه بال الموت علي حيا منها يسلم أن بشرط بالنار اإلحتراق العاقل يوءثر ما لهذا و واحد عدم .ألم علل اثر بر وقتي كه بود نيم حيثي به آتش اگر : گويد مي را مطلب كلي جنبه فقط جا اين

به اگر كند احراق و بسوزاند را آن كند مي مالقات را شريف رجل رداي اتفاقي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٨

اين آتش طبيعت اگر يعني شد مني مترتب آن بر هم فراوان نفع آن قهرا بود ني حيث اين در پس. كرد نمي هم را مفيد كارهاي كرد نمي را كار اين كه همانطوري بود نمي طبيعت كه دانيم مي شري حساب، اين به را آن است چنين كلي طبيعت مقتضاي كه مواردي

.است عالم نظام در كلي هاي خير آن مصلحتش خانه آمد آتش اين مثالض گويند مي دكنن مي حساب جزئي نظام صورت به مردم اغلب اين خود در مصلحت خواهند مي است؟ بوده كار در مصلحتي چه سوخت را كس فالن است؛ مطرح كل نظام مصلحت كنيم مي بررسي االن داريم ما كه حسابي اين در ولي باشد يك كه كاري مثل گيريم مي نظر در جزئي عمل يك صورت به را اين ما كه حالي در زند مي آتش را اي خانه يك آيد مي انسان است، جزئي نظام در عمل كه كند مي انانس جهت اين از ولي است؟ مصلحتي چه تو كار اين در آقا گوييم مي است جزئي كار يك اين ابن در سوزاند؟ مي را اين آتش چرا بپرسيم توانيم مي دهيم مي نسبت آتش به را كار كه

نيست انسان به مربوط جزئي مصلحت است، آتش وجود بر مترتب كه مصلحتي آن مورد اگر كه اين ذاتش الزمه كه آتشي نباشد؟ يا باشد بايد آتش آيا كه است اين معنايش اين اين كه است السويه علي آتش براي. كند مي محترق را آن بگيرد قرار آن مالقات در پنبه

اگر است خحيث اين به كه يآتش اين. پليد رجل رداي يا باشد شريف رجل رداي رداي، يعني نباشد اگر هم آتش. نباشد آتش كه است معني اين با نباشد حيث اين به بخواهد

اين مصلحت پس نباشد آنها از يك هيچ هست عالم براي عنصر اين از كه منافعي تمام برايش هم شر اين كه است خير وقت آن خير اين جزئي، مصلحت نه است كلي مصلحت يك مستلزم وجودش كه چيزي. نيستند پذير تفكيك يكديگر از اينها يعني ؛باشد ممكن چون. است شر ترك، ابن شود ترك اگر دارد، غلبه شرش بر كه خيري است، قالب خير كه چيزي آن عدم پس است شر خودش باشد كثير خير ترك با مالزم كه قليل شر ترك جهت همين به واحد عدم از است شر ،باشد عدم دو عدم آن اگر دارد وجود ماده تباع در در آن از سالم اينكه شرط به را آتش به شدن محترق كند نمي اختيار عاقل آدم گز هر

ي » ما « } ».. .العاقل يوثر ما لهذا و « عبارت در » ما « { كه است ممكن البته. بيايد عبارت معني باشد زائده اگر آيد مي زائده ي » ما « لهذا از بعد اوقات خيلي كه باشد زائده اگر. را آتش با احتراق كند مي اختيار عاقل آدم كه است جهت همين به و: شود مي چنين

: كار دو ميان است داير تو امر كه بگويند كسي يك به

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٣٩

دو اين از بميري، درد بدون اينكه ديگر بماني، زنده ولي شوي محترق آتش به اينكه يكي است درد به مقرون اينكه با را آتش به شدن محترق آيا ؟كند مي انتخاب را يك كدام

گويند مي كنند مجازات را كسي خواهند مي مثال را؟ درد بدون مردن يا كند مي انتخاب آتش را تو. سوزي آتش درد با ماندن زنده يا درد، بي مردن يا كن انتخاب را كار دو از يكي كه بگويد خواهد مي كند؟ مي انتخاب را ااينه از يك كدام. بميري اينكه بدون زنيم مي

و كند مي ترك است اعظم نظرش به كه را شري آن باشد شر دو ميان امرش وقتي انسان .كند مي انتخاب است كوچكتر نظرش به كه را شري في كان و بايجاده الكائن الشر، هذا فوق شرا ذلك يكون لكان الخير من القبيل هذا ترك فلو

هذا مثل استحقاق يعقل عن. الخير نظام في الترتيب وجوب بكيفيت محيطال العقل مقتضي .وجوده يفيظ أن فوجب ضرورت الشر من معه يقعه ما مجوزا وجودا األشياء النمطمن

اينها ترك شوند، ترك شرند با مالزم حال عين در و خيراتند منشأ كه موجوداتي چنين اگر سراغ بياييم ما حاال اگر پس شود مي پيدا انوجودش از االن كه شري آن فوق است شري چون كه بينيم مي است شده تعقل خير نظام )الهي عقل يعني( كل عقل در كه كل نظام پس .است كرده پيدذا وجود هم نحو همان به ،است شده تعقل يمكن ما باحسن نظام چون ،دمشع به تعقل نه بشود آن وجود به تعقل كه است اين احسن نظام به علم الزمه وجودش از شر آن عدم كه شد ثابت زيرا عدمش تعقل به نسبت است خير وجودش تعقل آن ،كند تعقل را اينها وجود استحقاق كه است تعالي باري عقل مقتضاي پ .باشد مي

آن ضروري الزمه شر اين و باشد آن با توأم هم شري كه است ممكن و مجوز كه وجودي .كند پيدا وجود است شر با مالزم كه چيزهاي است واجب پس .است هذا : فنقول ،الشر آن مبرأ محضا خيرا االول المدبر يوجد أن جائزا كان فقد : قائل قال فإن آنه علي المطلق الوجود من جائزا كان إن و ،الوجود من النمط هذا مثل في جائزا يكن لم

هذا ليس ،مبرأ المطلق الوجود من ضرب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٠

و النفسيه و العقليه االمور في وجد و ،االول المدبر آن فاض قد مما ذلك و ،الضرب .السماويه

آن پاسخ و اشکال يک طرح اينكه زنيد مي داريد شما كه است حرفي چه اين: كند اشكال مستشكل كه است ممكن اين از شرور اين گوييد مي و ايد چسبانده خيرات دامن به اينچنين را شرور ايد آمده شما را عالمي كه تعالي واجب و اول مدبر براي نبود ممكن آيا نيستند انفكاك قابل يراتخ

باشد؟ محض خير باشد، نداشته وجود شري هيچ عالم آن در كه كند ايجاد آن ولي دارد هم وجود بود ممكن تنها نه بود؛ ممكن چيزي چنين چرا: گويد مي شيخ شده طبيعت نامش كه وجود از نحوه اين كه است اين در بحث. است وجود از ديگري نحوه آن جاي به و باشد نداشته وجود تواند مي { است ناپذير انفكاك شرش از خيرش كه

:است اين شيخ حرف خالصه} باشد داشته وجود باشد محض خير كه عالمي نباشد؟ شري عالم آن در كه باشد داشته وجود عالمي كه داشت مانعي چه گوييد مي شما كه چيزي آن در كه عالمي يعني باشد نداشته وجود شري آن در كه عالمي گويد مي شيخ به شرور همه چون نباشد، است پذيري اثر امكان همان كه است شرور اين منشأ و منبع به ديگر جبه از و ديگر عبارت به و گردد مي بر يكديگر در عوامل پذيري اثر به و اعدام عالم آن در كه باشد داشته وجود عالمي كه است اين حرف اين معناي. گردد مي بر تضاد يكديگر روي متضاد عوامل ان در كه عالمي باشد؛ نداشته وجود باشد پذير اثر كه اي ماده مي قطع غايتش از را آن اين را، اين اثر آن و كند مي خنثي را آن اثر اين و گذارند مي اثر

چنين. باشد داشته وجود طبيعت از غير الميع يعني باشد؛ نداشته وجود را، اين آن و كند، وجود امكان هم كه است عوالمي همان طبيعت مافوق عوالم. دارد وجود گكه هم عالمي . دارد وجود هم و دارد وجود عوالم همان فقط و نكند پيدا وجود طبيعت عالم بگوييد خواهيد مي شما وقت يك

آن به هم طبيعت اما باشد طبيعت گوييد مي وقت يك. است حرف يك اين باشد داشته ماوراء طبيعت خواهيد مي اگر باشد ديگر ماهيت ماهيتي كه است محال اين. باشد صورت .دارد وجود طبيعت ماوراء بشود، طبيعت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤١

وجود امكان يا هست؟ طبيعت عالم وجود امكان عوالم، اين از بعد آيا: است اين بحث پس ادل. وجودش دليل به هست امكاني چنين يست؟ن باشد تضاد و ماده آن در كه عالمي كه كنيم حساب بايد دارد، وجود عالمي چنين كه حاال. است آن وقوع شئ امكان بر دليل تضاد و شرور و ماده ذاتشان الزمه كه ماهياتي چنين و طبيعتي چنين و عالمي چنين آن؟ عدم يا است آن وجود خير، نظام در افضل آيا باشد؟ داشته وجود بايد آيا هاست، .كرديم اثبات كه بود همين

كه باشد داشته وجود عالم اين از غير ديگري عالم بگوييد بخواهيد شما اگر: ديگر تعبير به آن گوييد مي اگر. دارد وجود كه عالم آن باشد، نداشته وجود شر و باشد خير عالم آن در

و خودش ذاتي مشخصات ذلك عم است عالم اين كه حال عين در و باشد عالم همين عالم .است محال اين باشد، نداشته را داشتن ماده و تضاد يعني ذاتش لوازم داشته وجود نبايد طبيعت عالم كه داريم را اول اشكال همان ما كه رسد مي نظر به: سوال شما خود كه اصولي طبق است، آن وجود آن امكان بر دليل ادل فرماييد مي كه اين. باشد امر حاال هستند، كه قي.ماف عوالم اين از غير چون. باشد نبايد مسئله اين كنيد مي قبول طبيعت عالم جاي به نباشد شر آن در كه عالمي يا باشد طبيعت عالم اين كه شده داير .باشد .باشد شري بدون عالم تواند نمي طبيعت: استاد .باشد شري بدون عالم يك آن جاي به نباشد، ديگر طبيعت -

وجود، عوالم و وجود نظام در! ببينيد. است خودش جاي به آن نيست، اين جاي به: تاداس معني كنند نمي تجافي خودشان جاي از ها«آ. است خودش جاي در عوالم آن از كدام هر

مرتبه در و است خودش جاي در آن. اين جاي به آن يا باشد آن جاي به اين كه ندارد. هست } طبيعت مافوق عوالم از غير { ديگر عالمي كانام كه است اين بحث. است خودش كه اين. است الوجود ممتنع ماده عالم كه گفت شود نمي. كرد نفي شود نمي كه را امكانش براي است، وقوعش شئ امكان بر دليل ادل گفتيم

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٢

نه، يا دارد امكان كه كنيم بحث نبايد امكانش به راجع بگوييم خواهيم مي كه است اين .هست امكانش مسلما نچو

كه كنيم ثابت خواهيم مي ما كنند، توجيه ديگري جور را شر مسئله بخواهند شايد - مي چه كنيم صحبت ثنويت مباني بر بخواهيم اگر. گردد مي بر اعدامك به شر

شود؟

ديگري اشكال آن،. گرديم بر آن به خواهيم نمي مرتبه دو ما گذشت مطلب آن: استاد .كنند توجيه ديگر جور بخواهند كه نيست شر توجيه} در { اشكال. است است رسيده اينجا به شما حرف آخر كرديم، قبول را شما هاي حرف همه كه قائل قال إن مي چطور. هستند انفكاك قابل غير خيرات از است، عدمي ماهيتشان كه شرور همين كه

امكان باشد محض خير و حضم نور كه عالمي آيا باشند؟ انفكاك قابل غير شرور كه شود ندارد؟ خير و محض نور كه عالمي آيا كه بكند سوالي چنين كه دارد هم حق }قائل { اين خوب، آن در كه عالمي نباشد، شر «آ در كه عالمي نباشد، ظلمت آن در كه عالمي باشد، محض صنق از هم حركت چون ندارد؟ وجود نباشد، حركت آن در حتي كه عالم نباشد، تضاد يك تا شئ. نيست آن در حركتي برسد، كمال به بخواهد كه باشد ناقص اگر شئ. است معني آن در حركت است، فاقد را خودش ممكن كمال آن كه باشد نداشته ممكن كمال .نباشد عالمي چنين بگويد كسي كه آيد مي عجيب شخص اين براي. ندارد باشد محض نور و محض خير كه ميعال امكان كه زنيم نمي حرفي چنين ما گويد مي شيخ

چنين گوييم نمي نيستما باشد، نداشته وجود عناصرش ميان در تضادي گونه هيچ و كه است اين ما حرف ولي. هست هم واقع است، ممكن چيزي چنين نيست، ممكن چيزي تضاد آن در كه است عالمي آن و است الوجود ممكن هم ديگر چيز يك عوالم آن بر عالوه ممكن اين. است الوجود ممكن هم اين. باشند شكل همين به عناصر باشد، ماده باشد، آيا بگوييم خواهيم مي. لوازمش همه با باشد يا نباشد اينكه بر است داير امرش الوجود

عالم سنخي اين، پس شر؟ نبودنش و است خير بودنش يا شر؟ بودنش و است خير نبودنش سنخي عوالم «آ و است

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٣

.ديگرند را آن تعالي باري كه بود جايز باشد محض نور و محض خير كه عالمي: گويد مي شكلمست .كند ايجاد .نيست محال طبيعت غير در و است محال طبيعت در چيزي چنين: گوييم مي

شده زده هايي حرف ديگران و اولياء مال حواشي در ».. .ضرب أنه علي « عبارت اين درباره اول شيخ. خورد مي ».. .جائزا يكن لم هذا « عبارت همان هب عبارت اين. نيست درست كه

الوجود من جائزا كان إن و الوجود من النمط هذا مثل في جائزا يكن لم هذا «: گفت اين غير در ولي نيست، باشد محض خير كه عالمي امكن طبيعت عالم نحوه در » المطلق

سحبت ».. .أنه علي « اين .است امكانش صحبت اينجا تا. است ممكن وجود از نمط الوجود ممكن باشد محض نور و محض خير كه عالمي تنها نه: كند مي مطرح ار وقوععش

– افالك عالم و نفوس و عقول عالم. است شر از مبرا كه عالمي دارد، هم وجود بلكه اس، است لقمط وجود از نوعي گوييد مي شما كه آن. شرند از مبرا عوالم – اينها عقيده بر بنا « اين پس دارد هم وجود كه است چيزي آن و است عوالم اين از غير است، شر از مبرا كه

واقع است، الوجود جائز فقط نه مطلق وجود از نوع آن كه بگويد خواهد مي » أنه علي .هست هم الوجود

إذا يالذ الشر من يخالطه قد ما ألجل إيجاده ترك يكن لم و اإلمكان في النمط هذا بق و هو يكون أن من شرا ذلك الشركان هذا يكون لئال ترك و اصال، موجودا مبدوه يكن لم

هذه قبل هي التي الخيرية األسباب توجد ال أن يجب أيضا لكان و الشرين، خير فكونه أعظم فيه فكان هذه، لوجود مستتبع تلك وجود فإن بالعرض، الشر إلي تودي التي األسباب

إليه ينقسم ما إلي التفاتنا قصرنا و ذلك، إلي نلتفت لم إن و بل الكلي، لخيرا نظام هي خلل من المبرأ الوجود فكان احوالها، في المختلفة الموجودات أصناف من الوجود في اإلمكان

من شرا أعظم الكونه و السبيل، هذه علي يكون إنما الوجود من نمط بقي و حصل، قد الشر .قيل الذي النمط علي و اصوب، هو الذي الوجود هعن يفيض أن فواجب كونه، لم و « گويد مي بعد. است باقي امكانش در است طبيعت عالم كه وجود از نمط اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٤

عوالم آن است؛ نكرده پيدا وجود و است الوجود ممكن اين كه است اين فرض يعني » يكن .است نكرده پيدا وجود هنوز عالم اين ولي اند كرده پيدا وجود وجود عالم از مرحله اين » اإلمكان في النمط هذا بقي و «: بخوانيم اينجور را عبارت حاال قد ما ألجل إيجاده ترك يكن لم و «. مانده باقي امكان مرحله در است طبيعت عالم كه

شري اعتبار به طبيعت ايجاد نشد ترك ».. .إيجاده يترك لم و « يعني ».. .الشر من يخالطه شر آن و نبود موجود است طبيعت خود كه مبدئش اگر كه شري آن است، مخالط او با كه

ترك يكن لم «. بود وجودش از شر آن ترك نباشد، موجود شري اينكه براي شد مي ترك مخلوط شر اين و بود، مخلوط شر اين خاطر به شد مي ترك اگر كه جهت اين بريا چرا؟ »

داشت نمي وجود مبدئش اگر و باشد نداشته دوجو مبدئش بايد شود ترك خواست مي اگر مي را عبارت ديگر بار يك حاال. بود خودش وجود از شر مبدأ نداشتن وجود اين وقت آن

:خوانيم: شود مي تمام مطلب اينجا تا » الشر من يخالطه قد ما إيجادهألجل ترك يكن لم و «

» إذا « اين ».. .إذا ألذي « شر كدام است؛ مخالف او با كه شري خاطر به نشد رها ايجادش مبدأ اگر كه شري آنچنان: است » هو يكون أن من شرا ذلك كان « آن جواب و است شرط

وجودش پس وجودش از است شر «آ شود ترك «آ اينكه براي شود ترك و نشود موجود «آ. است » يكون آن من شرا ذلك كان « به عطف باز » أيضا لكان و « است شر دو بهترين

: گويد مي اين گوييم مي كنيم، مي قياس خودشان با را طبيعت عالم اجزاء ما كه هست وقت يك

است مالزم نباشد شر اين بخواهد اگر و است شر با مالزم حال عين در و است خير طبيعت .است شر اين از شر طبيعت عدم كع طبيعت اصل عدم با علل الزمه طبيعت كه گيريم مي نظر در ماقبل علل با را طبيعت كه هست وقت يك ام

.است ماقبل گيريم مي نظر در است الوجود ممكن كه اين اعتبار به را طبيعت وقت يك: ديگر عبارت به به عوالم آن نسبت چون. است خودش ماقبل عوالم وجود الزمه اينكه اعتبار به وقت يك و

ماقبل عوالم بودنن مستلزم طبيعت نبودن. معلول به است موجبه علل نسبت طبيت نبودن مستلزم تنها نه نباشد، طبيعت در قليل شر اين بخواهد اگر پس هست هم خودش ماقبل عوالم كه است اين مستلزم بلكه است طبيعت خود در كه است كثيري خيرات هستند، طبيعت عالم ايجادي علت كه هم طبيعت

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٥

.شوند مي خير نظام در كثير بسيار شر موجب قهرا پس نباشند قسم دو موجود بگوييم و نگيريم نظر در را طبيعت ماوراء عالم با طبيعت عالم رابطه حاال موجود. است شر با مخالف كه موجودي ديگر است شر از مبراي كه موجودي يكي: است

و است طبيعت عالم همان كه مانده باقي وجود از نوع يك. است حاصل شر از مبراي قيل الذي النمط علي و « عبارت. است شر با مخالف وجودش كه است نحو اين به وجودش

.است شر با مالزم كه وجودي افاضه شد گفته كه نمطي همان بر يعني » از ديگري شكل به مرتبه دو ار مطلب شيخ » وجوه علي يقال الشر إن: رأس من نقول بل «

دو بر شر كه گفتيم شكل اين به قبال. كند مي بيان تري جامع صورت به و است گرفته سر است تقسيم نوع يك اين. است عدم منشأ كه است وجودي يا و است عدمي يا : است قسم مفصل تقسيم كه ديگري گونه به را مطلب است ممكن حاال هست هم درستي تقسيمي كه

مي شر كه چيزهايي آن بگويم. داند مي شرع را آن عرف كه آنچه نظر از بگوييم، است تري .سرقت و ظلم مثل داند مي شر را آنها كه انسان افعال از بعضي: است قسم چهار دانند و آالم ديگر حقد، و حسد و كبر مثل دانند مي شر را آنها كه است اخالق سلسله يك ديگر مي شر را آن مردم كه است چيزي مهمترين اين شايد. هاست حزن و هم و دردها غموم

.اه اندوه و ها غصه و داننددردها .دانند مي شر را آنها كه است كماالت فقدان ديگر را هايي جواب همان اقسام اين روي بر و كرده بندي تقسيم شكل اين به آمده شيخ حاال مذمومه، افعال اين گويد مي مذمومه، افعال آن سراغ آيد مي اول دهد، مي داده قبال كه

ظلمي. است شر جهت چه از كه گوييمب بايد دانيم، مي شر را آنها ما كه سرقت و ظلم مثل كه است اي قوه همان قضبيه ه.ق. اوست قضبه قوه از ناشي شود مي صادر ظالمي از كه

در كه جويي برتري حس و جويي برتري قوه همان ديگر تعبير به كند مي اقتضا را غلبه است بد خودش علت با اش رابطه در ظلم آيا است؟ بد چرا ولي است، بد ظلم. است انسان

اين از ظلم است، بد ديگر اشخاص با اش رابطه در لم خودش؟ علت غير با اش رابطه در يا محال فرض به اگر. شود مي ديگر افراد عده يك حقوق شدن زايع منشأ كه است بد جهت

مظلوم به آنكه بدون بگيرد صورت نحو همان به همه گيرد مي صورت ظالم از كه آنچه از اثري

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٦

پس. است قضيه اجتماعي جنبه اين. دهد مي دست از را خود بدي ظلم، اين دباش داشته .شود مي } پيدا { ديگر افراد در كه فقداناتي براي آن منشئيت جهت از است بد ظلم

كه دارد كماالتي بالقوه انسان،: كنيم مي نگاه است فردي و اخالقي جنبه كه ديگر جنبه از جهازات نظر از انسان يعني باشند؛ اعتدال حد در قوا مهه كه رسد مي كماالت «آ به وقتي

زائد عضو هيچ بدني جهازات در. است بدني جهازات لحاظ از انسان مثل درست روحي، اندازه و حد اينها از يك هر ولي چشم، نه و روده نه پا، نه است، زائد دست نه ندارد، وجود

داشته وجود بايد دست اين مثال. است شده تعبيه و تعيين طبيعت خود در كه دارد اي زند مي هم به را تعادل باشد هست كه اندازه اين برابر دو بخواهد دست اين اگر اما باشد، هم به را تعادل هم باز باشد تر كوچك هست كه اين از بخواهد اگر دست همين اينكه كما همچنان دارد نياز رديگ قواي به انسان طور همين. ديگر جوارح و اعضا همچنين و. زند مي جنبه از كه عدالتي باشد، بايد همه كه دارد معنوي و روحي هاي نياز سلسله يك كه

.باشد اعتدال حد در قوا همه اينكه و است روحي توازن و تعادل همين گويند مي اخالقي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٧

فاسده اعتقادات و اخالق شريت وجودي كه داريم اموري شرور ميان در اما است اعدام و فقدانات معناي به شرور كه گفتيم عدمي امر موجب و هستند عدمي امر مستلزم كه شرند جهتي آن از امور اين ولي هستند

اينها كه نيست معني اين به نيز فاسد اعتقاادت و فاسد اخالق بودن شر حتي شوند، مي اعدام سلسله يك منشأ اينكه اعتبار به ولي هستند وجودي اموري هستند؛ عدمي امور

:بفرماييد توجه درست .باشند مي شر هستند، موجودند؛ بالعرض ولي شرند بالذات اينها كه گفتيم اينجور عدمند، خودشان كه شروري در

پس موجود، بالعرض و معلومند بالذات چون موجودند، بالعرض ولي معلوم، و شرند بالذات اين پس اينهاست ملكه بودن المقدر است، ضدشان بودن مقدر ال اينها بودن مقدر معناي .ها ملكه آن بودن المقدر به شود مي منتهي بودن مقدر جور

.بالعرض مقضي بالذات شر و است بالذات مقضي بالعرض شر است بالذات موجود. است بالعرض شر ولي بالعرض، نه است بالذات موجود شر، دوم نوع

خودش چون است؟ بالعرض شر چرا پس است واقعيت خودش يعني

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٨

با نسبتش اعتبار به و است شر عدم يك براي آن منشئيت اعتبار به نيست، هوشر هو بما يعني اضافي وجود و او النفسه في وجود نه است شر اش اضافي وجود. است شر ديگر شئ

مي اين پس. ذاته حد في خودش نه است شر ديگر شئ با نسبتش اعتبار به. اعتباري وجود .لعرضبا شر و بالذات موجود شود مقضي بگوييم توانيم نمي اينجا در بگوييم؟ بايد چه ما بالعرض شر و بالذات موجود در

مقضي بود، مي بالعرض موجود و بالذات معدوم اگر. است بالذات مقضي قطعا است بالعرض هم بالذات مقضي قهرا بالعرض، شر و است بالذات موجود كه حاال اما شد مي بالعرض بالذات مقضي كه بالعرض شر ولو است شري اينجا در گوييم؟ مي چه اينجا در. هست .است

مي قبول پس: است اين جوابش يك دارد، جواب دو واقع در است واضح خيلي جوابش و النفسه في او وجود يعني بالعرض، شر و است بالذات خير } شر نوع اين { كه كنيد هم بالعرض شر ولو است، بالذات يرخ كه چيزي. است شر لغيره او وجود و است خير لنفسه قبول كه شود مي مطرح جاهايي يك در مسئله اين حاال. است بالذات مقضي باشد،

.كنم مي عرض كه شود، مي مشكل كمي كردنش و ندارد مانعي آن بودن بالذات مقضي بالعرض، شر و شد بالذات خير شئ يك اگر پس

از گذشته بالعرضند شر كه چيزهايي همين اين بر عالوه است، بالذات مقضي هم واقعا بودن، بالذات مقضي براي است كافي بودن بالذات خير نفس و هساتد بالذات خير اينكه آنها در هم بالعرضي شر هيچ ديگر خيرها آن كه هستند خيرهايي لوازم از اين از نظر قطع

داير امر شد، نفكالي الزمه كه وقتي هستند بالذات هاي خير الينفك الزمه يعني نيست اينكه به نباشند لوازم اين يا باشند، هم لوازم اين و شوند افاده خيرها آن اينكه ميان است شود مي داير امر پس است كثير شر خيرها آن نبودن كه گفتيم و نباشند؛ هم خيرها آن

خيرات آن همه نبودن با مساوي اين كه هست االن كه شري اين نبودن: شر دو ميان .خيرات آن بودن با مساوي كه شر اين بودن ستياا

اين از صورت اين در كه نباشد، شر اين تا نباشند خيرات آن اينكه ميان است داير امر پس و كنيم انتخاب را شر اين اينكه يا شويم، مي گرفتار بيشتر شر به و شويم مي خالص شر احسن انتخاب. بگيرد صورت بايد احسن انتخاب حتما احسن نظام در. نباشد بيشتر شر آن قليل شر واسطه به كثير خير منع كه است اين قهرا

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٤٩

.است خير است قليل شر مالزم اينكه با كثير خير افاضه و است كثير شر خود

اند شقاوت موجب که شروري تحليل باب در بيشتر كه مواردي اين كنيم مي پياده مواردي در را مسئله اين مثال عنوان به حاال چه شود مي انسان شقاوت موجب كه هايي چيز آن باب در شود مي طرح اختيار و جبر چه رذيله ملكات و فسق و كفر مثل هميشگي و اخروي شقاوت موارد درباره گوييم؟ مي بر صنف دو به اش همه كه اخالقي سوء ملكات يعني فسق و كفر مثل مواردي بگوييم بايد فكر معناي به اقتصادي فاسد فكر قهرا كه باطل افكار و تقادياع فاسد افكار يكي: گردد مي اين البته .است آن بودن واقع خالف به و بودن دروغ به فكر بودن فاسد چون است، پوچ مي پيدا واقع خالف اعتقاد بشر مادون مسائل يك به انسان وقت يك كند مي فرق افكار كه شد معلوم بعد بودم كرده اشتباه است، كنسا زمين اينكه به داشتم اعتقاد من مثال. كند

كماالت مسائل آن كه است مسائلي در وقت يك اما. است متحرك و نيست ساكن زمين يعني كند؛ كشف را حقايق آن كه است اين در انسان بالقوه كمال يعني است انسان نظري

معاد و مبدأ شناخت خدا، شناخت حق، شناخت آن راس در كه عالم كلي نظام شناخت كه هستي و جهان درباره شناسايي يك يعني امروز تعبير به فاسد اعتقاد. گيرد مي قرار

ذهن در انسان يعني غلط؛ و معكوس بيني جاهن يك است، هستي آن معكوس و خالف كه است چيزي آن خالف بر كه باشد معتقد و بشناسد و ببيند اي گونه به را جهان خودش » فاسد اعتقاد « اين به بشناسد هست كه آنچه خالف بر را نجها كلي نظام. هست جهان .گوييم مي

كه اخالقي هاي مقياس با وقتي كه انسان در ملكاتي سلسله يك است؛ فاسد اخالق ديگري مسئله اينجا در قهرا كه گوييم مي » رذيله ملكات « را آنها شوند سنجيده داريم دست در

ما حاال چيست؟ رذيله ملكات و فاضله ملكات معيار اصال كه شود مي مطرح اخالق معيار ما حاال. است مهمي خيلي مسئله يك خودش چون كنيم نمي مطرح را اخالق بحث فعال چنين بايد هم حتما كه هست اخالق در ثابتي معيار يك كه گذاريم مي اين بر را فرض از اي پاره ها معيار ينا روي دارد معيني معيار يك اخالق كه است اين فرض. باشد چيزي .هستند نفساني رذائل ملكات از اي پاره و نفساني كماالت ملكات

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٠

اي پاره. انسان هاي استعداد به گردند مي بر ملكات اين: گوييم مي ديگري شكل به را اين واقعي شخصيت شكفتگي سبب شوند، مي انسان شخصيت تجلي سبب كه هست ملكات درهم و افسردگي پژمردگي، ناشكفتگي، سبب كه هست ملكات از اي پاره شود؛ مي انسان « را دوم دسته و گوييم مي » فاضله ملكات « را اول دسته. شود مي انسان شخصيت كوبي .» رذيله ملكات كه بالعرضند؟ مقضي و هستند بالذات شرهاي نوع از رذائل اين چيست؟ اينها حقيقت نقطه بودن مقضي ال بلكه نيست مقضي واقع در كه است معني اين به بودن بالعرض مقضي از يا هستند قبيل اين از آيا. كنيم مي تعبير اينها خود بودن مقضي به ما را اينها مقابل هم بالذات مقضي قهرا صورت اين در كه بالعرضند، شر كه هستند بالذاتي موجودات قبيل

مي اينها مترتب كه اييخيره به نسبت هستند قليلي شرهاي قليلند، شر اينها. هستند .هستند قليل آنها به نسبت شوند ديگر عبارت به و است ايمان عدم كفر كه است اين معنايش بگيريم را اول شق اگر

بي « معني به كفر بگوييم اگر. است صحيحه اعتقادات عدم به فاسده اعتقادات بازگشت اين از. نيست مقضي اينجا در ايمانش كه شود مي اين معنايش است مقضي » ايماني مقضي به را فاضله ملكات نبودن مقضي كنيم، مي » كفر « به تعبير ايمان نبودن مقضي اينجور اگر آيا است؟ قبيل اين از } رذيله ملكات { آيا. كنيم مي تعبير فاسده ملكات بودن

القاخ « يا گوييم مي كفر ما كه را آنچه آيا است؟ درست مطلب نهايي تحليل در بگوييم، در كه هستند اعدامي صرفا است؟ كوري قبيل از است؟ فقر قبيل از گوييم مي » فاسده از اگر هستند وجودات از نوعي هم اينها خود نه يا دارند قرار وجودات اينها مقابل نقطه بگوييم بايد باشند دوم قسم از اگر هستند اعدام از كه بگوييم بايد ناچار باشند اول قسم .هستند وجودي امور

هستند محض عدمي فاسده، اخالق و اعتقادات از بعضي ناميدن » عدمي « چون بناميم » عدمي « را اينها توانيم نمي ما كه است اين مطلب واقع

ما نه؟ يا است عدمي آيا كه ببينيم و كنيم تحليل بايد ما يعني نيست؛ ما دست اختيارش انحطاط نوع يك است، محض عدمي كه ريكف نوع يك داريم؛ فاسده اخالق و كفر نوع دو

اين به را مطلب شيخ خود البته( است اول نوع از اين. است محض عدمي كه اخالقي آنها) است نكرده بحث كنم مي عرض من كه تفصيل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥١

نيست بار آنها بر هم سوء اثر نيست، بار آنها در خير اثر فقط نه هستند، محض عدمي كه نيست مومن كه است كافر قدر همين يعني است مومن غير فقط كه داريم كافري ما مثال نه كنند، نمي فكر و اند نكرده فكر اساسا مسائل درباره كه قاصرهايي. قاصر مردم مثل

ايمان كه معني اين به كافرند آن؛ ضد بر منفي اعتقاد نه و دارند صحيحي مثبت اعتقاد و ساده مردم يك اينها فاسد اخالق در يا » جاهل قاصر « گوييم مي ها قاصر اين به ندارند

و بخل و حسد و كبر قبيل از رذيله ملكات ندارند، فاضله ملكات اگر كه هستند بسيطي و ندارند سعادتي موجبات و كماالت اگر كه هستند كساني اينها. ندارند هم را اينها و عقده « و » صفر باالي « الهي عدل در را اينها ما. نيستند هم صفر زير نيستند، صفر باالي اگر .اند نيامده هم صفر زير اند، نرفته صفر باالي اگر. كرديم اصطالح » صفر زير معني اين به اينها كفر كه بگوييم بايد يعني است، درست اول فرض همان اينها مورد در

} كه است معني اين به اينها فاسده اخالق و { نيست مقضي اينها درباره ايمان استكه .شوند مي اول نوع از اينها است نشده مقضي اينها درباره حسنه اخالق

.هستند بالذات مقضي وجودي فاسده اخالق و اعتقادات جهنم و عقوبت اهل كه گوييم مي ما اصطالحا ما كه آنهايي نيستند قبيل اين از همه ولي

تنها نه كه ندهست افرادي هستند، صفر زير افراد يعني مقصرند كافرهاي اينها هستند تنها نه. دارند مركب جهل نوع يك يعني ندارند هم فاسد اعتقاد ندارند، صحيح اعتقاد. دارند عناد ندارند، ايمان تنها نه. دارند رذيله ملكات بلكه ندارند فاضله و صحيح ملكات يعني دارند را آن ضد اينها. حقيقت و حق به تسليم است، گرايش و تسليم ايمان ماهيت

امر « توانيم نمي ما را اين. حقيقت و حق به نسبت پيچي سر و عصيان و عناد حالت يك هستند؟ بالذات مقضي نيستند عدمي كه حاال نيستند عدمي قطعا بناميم عدمي

.هستند مادي عالم نظام لوازم از فاسده اخالق و کفر مي شيخ ستند؟ه بالذات مقضي اينها چگونه. هستند بالذات مقضي بله، گويد مي شيخ لوازم از اينها وجود كه معناست اين به هستند بالذات مقضي اينها گوييم مي اگر: گويد مجموع لوازم از باشد عالمي اگر يا باشد نبايد عالمي يا. است نظام كلي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٢

كفر وجود عالم ضروري نظام الزمه و هست عالم اين در كه معلوالتي و علل خوردهاي بر مقضي اينها كه معناست اين به پس است ينفك ال يعني هست؛ هم فسق وجود هست، هم .هستند الهي قضاي به

.هستند الهي قضاي مقضي بالذات که اي فاسده اخالق و اعتقادات تحليل مقضي مستقيما اشياء اين كه نيست معنا اين به بودن الهي قضاي به مقضي اين البته

باب در و قدر و قضا باب در. است صورت نهمي به هم خيرات باب در كه همانطور هستند همين مقصودشان قضايا اين باب در اينها كه ايم داده توضيح را اين ما نوشت، سر و انسان معنا اين به است، معلول و علت نظام است، مسببات و اسباب نظام عالم نظام يعني است؛

او وسيله به و دوم صادر او وسيله به و شود مي صادر اول صادر الوجود واجب ذات از كه معلوالت و علل سلسله اين. دارد دنبال به را خود معلول علتي هر طور همين و سوم صادر نظام همين در انسان اختيار و اراده و انسان. انسان اراده و انسان به رسد مي تا دارد ادامه باشد علت خودش يا خود، ايمان براي باشد علت انسان خود كه اين است، معلول و علت نه گرفته، تعلق نظام به الهي قضاي چون ندارد منافات الهي قضاي با اين خود، كفر براي تعلق شخص آن كفر يا شخص اين ايمان به ها علت همه كردن ملغي با و مستقيما اينكه اراده. گيرد نمي تعلق آن سياهي به يا اين سفيدي به مستقيما كه طور همان باشد، گرفته

: ديگر تعبير يك به. گيرد مي تعلق نظام به

است ناپذير تجزيه واحد يک عالم ناپذير تجزيه واحد يك عالم كه است جور اين كنيم، اشياء به ديگري نگاه بخواهيم اگر

اين » ناپذير تجزيه واحد « معني. است ناپذير تجزيه واحد يك هستي عالم تمام. است .نباشد هيچ نباشد راگ و باشد، بايد همه باشد، اگر كه است :ديگر تعبير به باز و اند گفته شكلي به قديم فلسفه در را اين كه زنند مي حرفي يك جديد هاي فلسفه در

تكيه خيلي آن روي ها ديالكتيسين اين مخصوصا و ديگري، شكل به اينها

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٣

ديگر تعبير به. » اشياء در متقابل تأثير اصل « نام به هستند قائل را اصلي اينها. كنند مي جهان گونه دو ما. » اشياء گسستگي اصل « مقابل در ،»يكديگر به اشياء وابستگي اصل «

موجودي من يعني است؛ گسستگي اصل بر بيني جهان يك: باشيم داشته توانيم مي بيني. خود براي است موجودي ديگري آن خود، براي هستي موجودي شما خود، براي هستم

متن از اول همان از و نبوديد هم شما اگر. ندارد ارتباطي شما به نبودنم نبودم، من اگر قابل مستقال خودتان براي شما. ندارد ارتباط من به شما حذف بوديد، شده حذف نظام قابل مستقال خودتان براي شما هستم، حذف قابل مستقال خودم براي من و هستيد حذف .هستم وجود قابل مستقال خودم براي من و هستيد وجود

يکديگر به عالم اشياء همه وابستگي اصل حذف. است كل حذف با مساوي جزء هر حذف كه معناست اين به وابستگي اصل ولي

كل حذف با است مساوي و ديگر جزء هر حذف با مساوي عالم اعضاي از عضو كوچكترين .است فلسفي اصول ترين دقيق از يكي اين. عالم مفهوم ولي هست هم خوبي حرف كه اند، گفته اخيرا را حرف اين ها مĤب فرنگي اين

حرف اين كه ندارند توجه درست حرف اين لوازم به و اند نكرده درك درست را آن فلسفي اشكاالتشان تمام كه ديد خواهند بشوند حرف اين لوازم متوجه اگر. شود مي منتهي كجا به واحد يك عالم مجموع كه است اين فحر اين معني. رود مي بين از مسائل جور اين در

تغار منزله به عالم كند مي خيال انسان كه است عاميانه تفكر اين،. است ناپذير تجزيه و كند مي پهن و دارد مي بر مقدار يك بار هر خميرها اين از كه نانواست آن خميرگيري

دور خواست كه را كدام هر يا داردو مي بر خواست دلش كه را كدام هر زند، مي تنور به عالم از اينكه نه زند، نمي تنور به يعني است، نسبي امر انداختن دور آن البته اندازد، مي

موجودي يك خودتان براي شما هستم، موجودي يك خودم براي من. كند مي حذف كه بود خوب شديد، مي آفريده شما كه بود خوب ايد؟ شده آفريده چه براي شما. هستيد

يك. هستم فاسق كه من نه شديد؛ مي آفريده هستيد عادل كه شما شدم؛ نمي آفريده من شود؟ آفريده فاسق چرا شود، آفريده عادل

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٤

است، مربوط هم به آن بودن و اين بودن و هستند مرتبط يكديگر به دو اين كه حساب اين نميا ذاتي وابستگي چنين يعني فرماست، حكم » هيچ يا همه يا « اصل كه دهد مي نشان و عظيم كارخانه يك مثل جهان اين. ندارند توجه ديگر را اين. است قرار بر عالم اجزاء ذاتي رابطه يك شغلشان و كار با اجزاء رابطه كارخانه يك در كه اختالف اين با است، بزرگ بسازندو ديگري صورت به را چرخ اين مثال كه شد مي. است انسان قراردادي بلكه نيست،

خودش جاي در جزئي هر نيست جور اين عالم در. ببرند آنجا به را آن و ورندبيا اينجا به اگر يا نباشد، هيچ اينكه ميان است داير امر پس. اوست ذاتي خودش براي هم جايش. است .باشند بايد هم با همه باشد خواهد مي

نمي ار او هيچ كه بگويم بايد البته كه شناسند، مي را او كه طوري آن خالف بر حافظ هاي كرده تحصيل جزء بوده؛ فاضلي و عالم مرد فهمند، نمي هيچ را شعرهايش و شناسند همه در و گفته مي سخن عرفان و فلسفه و تفسير و اصول با مطابق كه بوده عالي خيلي در «: گويد مي. هست او شعر در عجيبي هاي نكته. است بوده وارد خوب خيلي اينها

.» است ريزناگ كفر از هستي كارگاه كفر بخواهد اگر. نباشد كفر و باشد عالم اين تواند نمي. گويد مي را حرف همين شعر اين

تعبير اين با را يكديگر با عالم اجزاء وابستگي اصل اين يعني نباشد؛ عالم اين بايد نباشد شئ اين كه نيست چنين است، مقضي } عالم اين { كه وقتي پس. است كرده ذكر

به عرضي و طولي نظام در اشياء وابستگي جداگانه، شئ آن و باشد يمقض جداگانه .همديگر

نمي را معلول و علت طولي نظام كه جهت اين از يكي: كنيم مي اشتباه جهت دو از ما مي تعلق اشياء به معلولي و علت رابطه بدون الهي قضاي كه كنيم مي خيال و بينيم

گيرد مي تعلق راهش از گيرد تعلق كه چيزي رره به الهي قاضي. است غلط اين گيردريال كه معناست اين به الهي قاضي دهد، نمي معنايي شئ آن علت وجود جز الهي قاضي يعني علم يعني. رسد مي الوجود واجب ذات به تا دارد ادامه شئ آن علت علت و شئ آن علت وجود معلول و علت نظام به ثاني معلول و اول معلول كه است كرده اقتضا الهي اراده و الهي

قضاي تعلق مورد مستقيما حوادث و اشياء كه است اين الهي قاضي معناي. باشند داشته را اول نكته اين. گيرند مي قرار الهي

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٥

.كرد درك و داشت توجه بايد مخصوصا رابطه يك است، طولي رابطه يك كه يكديگر با اشياء معلولي و علت رابطه مسئله از غير

اجزاء تمام. هست هم عرضي وابستگي عالم اجزاء ميان. هست عالم اجزاء ميان هم عرضي يكديگر به آنچنان اجزايش همه كه واحدي دارد، را اجزاء صاحب واحد يك حكم عالم

.باشند نبايد هيچكدام نباشد اگر و باشند بايد همه باشد اگر كه هستند وابسته

روايات و قرآن يرتعاب در عالم واحد و پيوسته هم به نظام قرآن از غير كسي و است؛ نكرده بيان صراحت با را مطالب اين قرآن مثل كتابي هيچ

بشر، كتاب نه و خداست كتاب قرآن كه دالئلي از يكي. بزند را حرف اين كرده نمي جرأت لهذا. نمايد بيان صورت اين به را افعالي توحيد كند جرأت بشر اصال بود محال كه است اين

مجبور كند، بيان فرموده قرآن كه شكلي همان به را مطلب اين كند نمي جرأت مفسر ينا او مغز از. گنجد نمي هم مفسر خود مغز در. كند تأويل و توجيه را آن اي گونه به است

.است بزرگتر مي را بشر اختيار و اراده و كند مي قبول را مسببات و اسباب نظام كه اين عين در قرآن

حيطه از را چيزي هيچ داند، مي الهي قدر و قضا به را چيز همه صراحت كمال در پذيرد، در رسيدند مي اينجاها به مفسرين و متكلمين وقتي ولي كند نمي خارج الهي قدر و قضا} گفتند مي { دارد تعارض يكديگر با ظاهر به قرآن آيات اين كردند مي خيال ماندند مي اختيار آيات آمدند مي اشاعره. دهيم قرار ديگر بعضي براي ينهقر را آيات اين از بعضي بايد. است جبر آيات كردند مي خيال و بود قدر و قضا در كه آياتي به كردند مي تعبير را

عقيده به كه را قدر و قضا آيات و دانستند مي صريح را اختيار آيات آنها برعكس معتزله را اينها بايد نه كه صورتي در كردند؛ مي ياراخت آيات به تعبير دارد جرب بر داللت آنها

جور همين بايد دو هر است درست خودش جاي در اينها دوي هر را، آنها نه و كيرد تعبير . }زدند مي تأويل به دست { رسيدند نمي مطلب عمق به اينها چون اما. باشد از يا و سيدهر) ص (اكرم پيامبر از كه اخباري در است، طور همين هم احاديث و اخبار

گاهي كه هست تعبيراتي موارد جور اين در آمده البالغه نهج در) ع (المومنين امير حضرت گاهي و شود مي گفته الربي يل جنبه از – اصطالح به – مطلب

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٦

و شود مي بحث دارد ارتباط خدا به كه اي جنبه آن از مطلب يعني ؛الخلقي يل جنبه از م.دارد ارتباط خدا با زديكشن علل با كه اي جنبه از گاهي

را قبولش ظريفيت اذهان اغلب شده، بحث خدا يعني آن دور علت جنبه از كه آنجا در «: )شده گفته يعني( قيل: گويد مي و كند مي نقل اينجا در شيخ كه حديثي مثل ندارند، عما يسأل ال « آيه همان يا و » ابالي ال و للجنة هوالء خلقت و ابالي ال و للنار هوالء خلقت چيست آن از مقصود كه است بحث خيلي آن به راجع گفتيم كه » يسألون هم و يفعل آنكه يعني گويد؛ مي را قضيه الربي يل جنبه ».. .هوالء خلقت « فرمايند مي كه اين حاال اين: ديگر عبارت به كردم، خلق هم بهشت براي و ام كرده خلق را او من رود مي بهشت به

بايد آنهم و رود مي بهشت به و شود خلق بايد اين نظام اين در كه است نظامي كلي نظام را اين كفر كردم، خلق من را اين ايمان : است اين معنايش رود، مي جهنم به و شود خلق طولي نظام به توجه با كرديم، عرض كه معنا همين به توجه با البته كردم خلق من هم

آن از االخري عبارت اين كه عالم، اجزاء بودن ناپذير تجزيه اصل به توجه با و معلول و علت .» است گزير نا كفر از هستي كارگاه در « : كه است شعر

خواهد مي چه هر كه هر ندارد، اعتنا هم كس هيچ به كه معناست اين به » ابالي ال و «. كند مي رفك مسائل جور اين در كه است كوچك فكرهاي اين ماوراء حقيقت يعني بگويد؛

جور يك شيعه اهل اند، كرده نقل شيعه اهل هم و سنت اهل هم كه هست حديثي يك وقتي يك ظاهرا نيست، يادمان داستان همه حاال. ديگر جور يك سنت اهل و كرده نقل

دستشان در )كوچكي عصاي يعني( مقصرت و بودن نشسته بقيع در) ص (رسول حضرت و بودن نشسته كه طور همان بودند او تدفين شغولم و بود مرده كسي اينكه مثل بود

كشيدند، مي خط زمين روي عصا آن با حضرت بودند نشسته حضرت آن دور هم اصحاب چگونه و است چگونه قدر و قضا كه فرمودند الهي قدر و قضا زمينه در هايي جمله بعد

است موفق كسي هر » له خلق لما ميسر كل و «: فرمود را تعبير اين آخر در دارد جريان زبانزد خيلي كه است هايي جمله آن از اين شده آفريده چيز آن براي كه چيزي همان به

خيلي ميرداماد. اند برده كار به را آن ديگران و مالصدرا و شيخ مثل. شود مي نقل و است ) ص (رسول حضرت از كه را جمله همين اينجا در هم شيخ برد، مي كار به را جمله اين

كتابخانة سايت نسيم مطهر www.nasimemotahar.com.لطفا نواقص احتمالي و خطاهاي تايپي را اطالع دهيد

٥٥٧

. شده گفته يعني » قيل و « : گفته فقط نكرده، نقل حديث شكل به ولي برده كار به ستا .است حديث اينها ولي

.ندارد اينجا در ديگري مهم بحث است بس امروز براي مقدار همين اجالتا ،خوب متن

شر يقال و المذمومة، لألفعال شر فيقال وجوه، علي يقال الشر إن: رأس من نقول بل شئ كل لنقصان شر يقال و يشبهها، ما و الغموم و لآلالم شر يقال و األخالق، من دئهالمبا ...له يكون أن شأنه من ما فقدانه و كماله عن