1

به نام یگانه معمار هستی شیوه هاي فرایند طراحی معماري مسکونی

2مهندس فرنوش دانش پناه: ، نویسنده دوم1نرگس فالورسون: نویسنده اول

، دانشگاه آزاد اسالمی، آموزشکده سما، واحد خوراسگان، اصفهان، ایران، 83اصفهان، میدان الله، ایستگاه سلمان، کوچه اسالمی، پالك - 1

n.flavarsun@gmial.com ایران، متري شاهد، دانشگاه آزاد اسالمی، آموزشکده سما، واحد خوراسگان، اصفهان، 16اصفهان، خیابان پروین اعتصامی، کوي - 2

far.daneshpanah@yahoo.com

چکیده

در هر فرایند طراحی تصورات ذهنی معمارف کانپست و سناریوي کانسپتچوال او را به عنوان نقطه آغازین روند پیشبرد طراح شکل می . دهد، که میتواند یکی از مبانی مهم در طراحی معماري باشد

کل منسجم به نحوي گرد هم می آورد که او را قادر می سازدکه با هدایت منابع و کانپست عناصر مختلف، ذهنیت طراح را در یک سناریوهاي کانسپچوال خود مجموعته اي از چند کانپسـت . توانایی هاي خود آنها را در طراحی جنبه هاي مهم یک پروژه به کار گیرد

بررسـی . کارفرما و همچنین معمار با خودش به کار گرفته شودقابل قبول هستند که میتوانند براي تشریح و ارائه نظرات بین معمار با طراحی مسکن معماران ایرانی نمایانگر نوعی مفهوم بخشی به ایده اولیه با عنایت عمیق به مباحث فرم و عملکرد، به گونه اي پیچیده و

ک پروژه، ساختار کلی را براي طراحی موضوع در واقع می توان گفت طرح اولیه یا همان کانپست خلق شده براي ی. ابهام آمیز می باشدو سطوحی دسـت مـی یـابیم کـه شـمایی از کلیـت ساختاري که به وساطه توسعه و تکامل آن به خطوط . وردموردنظر به وجود می آ

.این ساختار واسطه اي است بین زبان انتزاعی کانسپت با کالبد واقعی طرح. فرمی، فضایی و حال و هواي پروژه استبهترین طـرح . هایت در مرحله بلوغ طرح به عنوان یک طرح نهایی، طراح با گزینه هاي بسیاري از اتودهاي اولیه رو به رو استدر ن

ها، آن طور که بیشترین انطباق را با اهداف پروژه داشته و توأمان از جنبه هاي باالي کـارکردي و زیبـایی شـناختی برخـوردار باشـد، . بعادي دقیق ترسیم می شودانتخاب و با مقیاس و با ا

هایی براي مطالعه این روند و در این مقاله با نگاهی موشکافانه، تعدادي از آثار معماري مسکونی ایران در عهد صفویه به عنوان الگوک شیوه شکل گیري ایده اولیه در فرایند طراحی معماري بررسی می گردد و هدف این است که با شناخت الگوهاي ذکـر شـده بـه یـ

روش کلی علمی و تأثیر گذار جهت طراحی مسکن ایرانی دست پیدا کنیم و به نحوي که نتیجه مطالعات مذکور در طی فرایند طراحی . مسکن به عنوان قالب اصلی دست یابی که کانسپت اولیه در آثار معماران امروز ایرانی باشد

یت فرم فضایی، زبان انتزاعی کانسپت، کالبد واقعی طرحتصورات ذهنی معمار، سناریو کانسپچوال، کل: يواژه هاي کلید

قدمهم -1

. هنـر جلـوه راســتین ویژگـی هــاي فرهنـگ هــر ملتـی اســت را از سنت گذشته به یـک معنـی شکوفایی هر تمدنی بازتابش از سـنت، سـخن از اصـول تبـدیل در هنر می یابد کـه سـخن

ناپذیریست با منشأ آسمانی و سخن از کاربردشـان در مقـاطع در عین حال، سخن از تـداوم، آمـوزه . مختلفی از زمان و مکان

هاي خاص و صوري قدسی است که محل هایی هسـتند بـراي تعالیم سـنت نانتقال این آموزه ها به انسان و به فعلیت درآمد

.در درون انسانربیات در هر زمان، گذشته را به حال و حال را به آینده تج

تجربه اي که هنرهاي مختلف از قبیل نقاشـی، . پیوند می دهدخوشنویسی، تذهیب و یا در ساختن گنبدها، محراب، درب ها،

ها شکفته می شد و حاالت گوناگون به خـود هپنجره ها و شبکـ .می گرفته است وان درخصوص خانه هاي عصـر صـفویه مـی ت

ایده و کانسپت اولیه در طراحی خانه هـاي مسـکونی در : گفت :عهد هنري است این

انـدام (به دور از عین گرایی و فاقد بیـان فیگوراتیـو - )واره

فرازمانی - فرامکانی - فاقد هویت فردي - داراي معرفت شهودي -

2

که هنرمند در لحظات حضور در محضر خالق همه زیبـایی » او«ز قدرت بی همتـاي آفـرینش ها و خوبی ها و با استعانت ا

. شود به خلق اثر نایل میدوران صفویه که از سالهاي آغازین قرن دهم هجري شروع

میالدي ادامه یافت، با تأسـیس مکتـب 1135و تا حدود سال هنـر را در اوج درخشـش، شـکوفایی و )) عییهنر ایرانـی شـ ((

بالندي در تمامی عرصه هاي معماري و هنري سرزمین مطـرح . کرد

ن عهد صفویه پایبند بـه اصـول معمـاري در شـیوه امعمارمصادیق ارزنده و نسبتاً کامل که با استناد براصفهانی هستند و

تا زمان حاضر نیز باقی مانده انـد، در ایـن مقالـه رونـد فکـري ر در طراحی خانه هـاي مسـکونی در عهـد صـفویه مـورد معما

حـاجی قاسـمی، (. بررسی و تجزیه و تحلیل قـرار مـی گیرنـد 1377(

)خانه(سرا -2ي خانه که امروزه رایج است در گذشته به اتاق اطالق مـی واژه

یا گستاخ نامیـده انـد، از ) وستاخ(شده است، اتاق خصوصی را ي خانه در اصـطالح امـروز آن اسـتفاده واژه سرا به جاي کلمه

در ایران بنا به شرایط اقلیتی در نقاط مختلـف، . می شده استکـی از مسـائل مهـم در ی. هاي متفاوتی ساخته شـده انـد خانه

تحـت تـأثیر کـه . ساخت خانه جهت جغرافیایی یـا رون اسـت ــازي ــؤثر در شهرس ــدعوامــل م ــوا، مانن ــهآب و ه ــابش زاوی ت

و جـنس ساختمان ، جهت وزش باد و مکان قرارگیريخورشید . زمین بوده است

روند خاص دنبال شده در طراحی مسکن در عصر صفویه - 3

به عنوان یک پیش فرضبـراي طراحـی مسـکن در عصـر صـفویه الگـوي آیا -

خاصی وجود دارد؟پیـروي و دنبـال توسط بیشتر معمـاران آیا این الگو -

شده است؟آیا الگوهاي خاص در طراحی مسـکن، بـا توجـه بـه -

؟شکل گرفته استنیاز کاربران آیا میتوان در دنیاي معماري امروز، با تعدد الگوهاي -

بـراي طراحـی فکري و اعتقـادي معمـاران الگـویی مسکنی بهتر ارائه داد؟

به چه بیشتردر طراحی مسکن معماران عصر صفویه -فرهنـگ، اقلـیم، ویژگـی (مسائلی توجه داشته انـد

؟...)هاي معماري و طراحی در عصر صفویه از نظم هندسـی خاصـی آیا -

برخوردار است؟

آیا طراحی خانه هاي مسکونی عهد صفویه براسـاس - سازماندهی خاصی هستند؟محورهاي اصلی داراي

می توانند از این نظم هندسی نیز معماران امروز آیا - الگوي خاصی در طراحی مسکن داشته باشند؟

الگوي روند طراحی معماري مسکونی در اصفهان امروز به -4

عنوان مسئله اي حل نشدهاستخوان بندي و کلیات طرح هاي ساختمانی زمان صـفویه در

ي آن زمان نقش اساسی و مهمی ابنیه اصفهان در شکل گیريدر زمان صفویه براي اصفهان طرح جامعی پـیش . داشته است

هدف طرح جـامع : بینی گردید، که کلیات آن بدین گونه استخطوط اصلی توسط شیخ بهائی صفوي که در زمان شاه عباس

آن شکل گرفت عبارت بود از توسعه شـهر اصـفهان در جهـت طبیعی زاینده رود و گسترش مناسب در جنوبی، تکیه بر محور

ي طرح، معنـایی بـه محـدوده خور با پایتخت آن زمان که این افزود که از بازارهاي شمالی میدان نقش جهان تا شهر اصفهان

انتهاي باغ هزار جریب گسـترده بـود و بـراي نخسـتین بـار در تاریخ شهر اصفهان رودخانه را به معناي واقعی به صورت محور

و عمود بر محور احداثی چهار باغ وارد فضاي شـهر اصلی شهربعـد آن گردانید و بر گسترش شهر اصفان آن روز و زمان هاي

اثر مـداوم گذاشـت و طراحـی و محـالت در بـین آنهـا شـکل تقسیم بندي سـاختمانها و بناهـاي اصـفهان در عصـر . گرفتند

تفکیک بوده صفویه از همان ابتداي ایجاد شهر به دو گونه قابل گـروه اول .بناهـاي عمـومی و سـاختمانهاي خصوصـی ؛است

ــ ــادي، تولی ــی، اقتص ــذهبی، فرهنگ ــاي م ــامل کاربرده دي، شبهداشتی و دسته دوم عمدتاً خانه هاي مسکونی را تشکیل می داده است و شبکه ارتباطات مانند میادین، راسته هـاي بـازار و

بوده اند کـه دسترسـی کلیـدي اجـزا بـه واسطه اي کوچه ها، )3، ص1377حاجی قاسمی، . (یکدیگر را فراهم می ساخته اند

یه در اصفهانشیوه طراحی خانه هاي مسکونی عهد صفو-5

اساس این شیوه بر مبناي سـادگی : به طور کلی می توان گفتهستند ) مستطیل و مربع(طرح ها اغلب چهارگوش .طرح است

استفاده از انواع و اقسـام . و یا کالً شکل هندسی شکسته دارندویزه و چهـاربخش و طپوشش هاي طاقی و تخت مانند طاق و و گنبـدهاي دو پوسـته کاربندي و یزدي بندي و قـاب سـازي

اسـتفاده از . پیوسته و گنبدهاي گسسته میان تهـی و گریـودار کلیه آمودها، گره سازي، تراش یا معرق سفال و کاشی و موارد

و همچنین کاشـی بـزرگ ) کاشی و سفال(معدودي از پیش بر ي آبی و الجـوردي گرفتـه هفت رنگ که انواع رنگها از خانواده

بناهایی کـه بـا . دیگر این شیوه است ، از ویژگی هايمی شدند . این شیوئه ساخته شده اند بسیار زیاد بوده است

3

در عهد صفویهدر طراحی خانه هاي مسکونی الگوي فراگیر -6

ایرانی براي ارائه الگویی در طراحی خانه هاي مسکونی معماران کتاب قدیمی . از شکل هندسی شش ضلعی استفاده می کردند

الک اصطخري، نقشه هایی در این زمینـه دارد ممسالک و المالدر این نقشه ها عالمـت جنـوب در . که فوق العاده زیبا هستند

در اصل . باالي آن گذشته شده و جهت مخالف آن شمال استاین شـکل از یـک شـش ضـلعی بدسـت آمـده کـه در رئـوس

بـا . تـه اسـت مستطیل داخل آن شمال و جنوب قرار مـی گرف ) جهت قرارگرفتن خانه یا هر بنا(رونسه همین روش در ایران

. راسته، رون اصفهانی، رون کرمانی رون : ا در نظر می گرفتندیجنـوب شـرقی -شمال غربیقرار گیري خانه ها معموالً جهت

به رون هاي در نظر گرفته شـده بوده استاین قرارگیري نسبت و حرکت خورشید و مزاحمت هایی که گرمـاي آن ایجـاد مـی

اسـتفاده ... ها، تابش بند، خرك پوش و کرده از ارسی، سردريسـردر، : خانه هاي چهار صـفه، عناصـري مثـل . می شده است

در خانـه هـاي . راهرو، صفه، اتاق، میان خانـه و حیـاط را دارد خصوصی با زندگی عمومی به طرز زیبـایی کامل تر که زندگی

از هم جدا شده است، عناصر آن شامل اندرونی، بیرونی، بادبند، حیاط . می شود را شاملحیاط و باغچه هاي آن، راهرو، هشتی

بـه صـورت عهد صفویه در اصـفهان یا میان سرا در خانه هاي باغی کوچک عمل مـی کـرده اسـت و در تمـام سـال محـیط

عی فراهم و از گـردش آفتـاب و نـور خورشـید بهداشتی مطبوبهترین استفاده را براي فضاهاي گرداگرد خود کسب و تـأمین

)مقاله خانه هاي عهد صفویه(. می کند مروري بر الگوها و ویژگی هاي اختصاصی خانه هاي قدیمی -7

اصفهان در عصر صفویه تاالر مرکزي –1-7

ها براسـاس دو محـور تحلیل هندسه خانه ها، گویاي استقرار آنمعموالً محور طولی که در راستاي محـور . طولی و عرضی است

ولـی بـه طـور کلـی ؛جنوبی است، مهم تر بوده اسـت -شمالیتاالر مرکزي، ارسی، پنج دري و سـه دري (اتاقهاي اصلی خانه

تاالر مرکزي مـی . بر مبناي این دو محور قرار می گرفتند...) ودر این حالت . یک جبهه استقرار یابد تواند به صورت منفرد در

تاالر اصلی خانه، بر مبناي محور فرعی حیـاط در مرکـز نمـاي بنابراین می توان نتیجه گرفت که هندسه . طولی قرار می گیرد

:اتاق اصلی از ساده به پیچیده توسعه می یابدبه صورت مسـتطیل يدر ترکیب بسیار ساده، تاالر مرکز - 1

حیاط بوده و توسط عناصـري مثـل موازي با نماي رو به . سه دري، پنج دري و ارسی به حیاط گشوده مـی شـود

. غربـی اسـت -همان محـور فرعـی شـرقی عرضیمحور

براساس این محور، نورگیري براي آن اتاق میسـر شـده، باغ باز می شود و تمام فضـاها بـه -اتاق به سمت حیاط

ارن طور کامالً هندسی و متقارن شکل گرفته و محور تق. در نهایت در انتهاي محور بخاري دیواري قرار می گیرد

سایر اتاقهاي خانه، تاالر مرکزي نیز از دو محـور دهماننتقارن تشکیل شده است که یکی محور طولی و دیگـري محور فرعی موازي با نما است؛ محور طولی در واقع هـم راستا با درهایی است که به صورت جانبی استقرار یافتـه

ابجایی از یک اتاق به اتاق دیگر را از طریـق درهـاي و ج . باز شونده به راهروها میسر می نماید

در شرایطی که شکل اتاق رو به پیچیـده تـر شـدن مـی - 2رود، بازویی هاي مستطیل شکل در چهار طـرف بـه آن

این بازوها بیشتر مواقع در انتهاي اتـاق و رو . می پیونددار گرفتـه و در ایـن حالـت به روي نما، یا درپشت نما قر

پنجره هـا، یـا رو و می یابد و به وسیله در Tاتاق شکل به حیاط باز می شود یا پشت آن به طـرف حیـاط قـرار

یادآوري می کنیم که در بسیاري از خانه هاي . می گیرداصفهان، فضاهاي مرکزي توسـط پنجـره هـاي چـوبی و

تی نما به در خانه هاي سن. اتاقها با سه در بسته می شودصورت سه بخشی دیده می شود، به این ترتیب که یـک ارسی در تاالر مرکزي و دو اتاق سه دري در طـرفین آن

در ایـن حالـت . به صورت کامالً متقارن قرار گرفتـه انـد سقف اتاق هاي اصلی بیشـتر بـه شـکل صـاف و تخـت

. ساخته شده استالر تاالر چلیپایی که نمایـانگر آخـرین مرحلـه تحـول تـا - 3

مرکزي است و فضاهاي اصلی خانه را شکل مـی دهـد و بر فراز آن سقفی گنبدي شکل و معموالً مقـرنس کـاري

این نوع تـاالر اغلـب براسـاس . شده، خودنمایی می کندشـیوه اسـتقرار تـاالر . محور طولی اتاق قرار گرفته است

چلیپایی به گونه اي است که یک جبهه حیاط را به خود و معمـوالً داراي ارسـی اسـت و یـک اختصاص می دهد

بـه . حوض هم در حیاط، در مقابل آن واقع شـده اسـت طور یقین تاالر یاد شده از مهمترین و مرتفع ترین اتـاق

در دوره قاجاریه این اتاقها بـر روي . هاي خانه بوده است. کرسی و در ارتفاعی باالتر از سطح زمین جاي می گیرد

زیرزمین قرار گرفته و ابعـادکف این تاالر معموالً بر رويآن با زیرزمین یکسان است و به علت خنک بودن بیشتر

در بعضـی از . در فصل تابستان مورد استفاده بوده اسـت خانه ها مانند خانه مارتا پیتـرز و قدسـیه، نمـاي اصـلی

. خانه به جاي ارسی، توسط پنج دري پوشیده شده است

4

اصلیروش طراحی تاالرهاي -1تصویر

چند دري ها -2-7

این درها به دو دسـته . اتاقها داراي درهاي متعددي بوده استپنجـره -دسته اول، درهایی که به صورت در: تقسیم می شوند

اسـت ... به سمت حیاط قرار گرفته و تعداد آنها دو، سه، پنج و و اتاق پشت آنها طبق تعداد درهاي رو بـه حیـاط نـام گـذاري

دوم، درهاي جانبی که رو به حیـاط نبـوده و دسته . شده استتعـداد زیـاد . دسترسی به راهروهاي جانبی را میسر می سـازد

درها بازتاب تعداد طاقچه هایی است که در ضـخامت دیوارهـا تعبیه شده؛ بدین صورت که معموالً زیـر آنهـا در و بـاالي آنهـا

باید توجه داشـت کـه روشـنایی . طاقچه بلند قرار داشته استتاقها، توسط درهاي رو به حیاط تأمین شده و ورود به آنهـا از ا

طریق درهایی که در راهروهاي جانبی قرار داشته، صورت مـی از دیدگاه معماران، درهاي رو بـه حیـاط عملکـرد . گرفته است

عبوري نداشته، بلکه بیشتر نقـش پنجـره هـایی را داشـته کـه م از فضاي پشـت عاملی براي ورود نور بوده و در فصول گرم ه

ایـن پنجـره . آنها به عنوان اتاق نشیمن استفاده می شده است . ها در بیشتر مواقع براي عبور جریان هوا باز بوده است

نماهاي مشرف به حیاط به دو دسـته اصـلی تقسـیم مـی پنجره اي است که قسمت بـاالي -دسته اول، نماهاي در: شود

مت پائین به صـورت آنها به صورت کتیبه شیشه اي ثابت و قس . درهاي چوبی است و دسته دوم شامل ارسی می باشد

اتاق هاي جانبی -3-7

این اتاقها، از اتاقهاي معمولی خانه است که معموالً در طـرفین تاالر مرکزي قرار می گیرد و عرض آنها از تاالرهاي اصلی کمتر

در بیشتر خانه ها اتاقهاي جـانبی بـه صـورت سـه دري . است

. و با ارسی یک مجموعه سه بخشی را به وجـود مـی آورد است در خانه هاي باقی مانـده از دوره صـفوي تعـداد زیـادي اتـاق

. جانبی دیده می شود که با طاق و تویزه پوشش یافته است ارسی -4-7

ارسی عبارت است از پنجـره بسـیار زیبـاي شیشـه اي کـه در د و می توانسـت تزئین نماي تاالر مرکزي از آن استفاده می ش

این . حتی کل ارتفاع و عرض یک نما را به خود اختصاص دهدپنجره، از عناصـر ارزشـمند و میـراث گرانبهـاي معمـاري و از جمله تزئینات منحصر به فرد و با کیفیت خانـه هـاي اصـفهان

ارسی تمام . است که در دیگر شهرهاي ایران نیز یافت می شودزي را به خـود اختصـاص مـی نماي رو به حیاط تاالرهاي مرک

: این پنجره از دو قسمت اصلی تشکیل شـده اسـت . داده استقسمت پایین که شامل سه یا پنج لنگه و یا بیشـتر بـوده و بـه وسیله اتصاالتی که در هر لنگه به کار رفته، امکان حرکت آنها به سمت باال وجود دارد و کتیبه باالیی که معموالً ثابت بـوده و

صفحه با تزئینات چوبی متنوع تشکیل یافته کـه در از چندینمجموعـه قسـمتهاي بـاال و . قالب یک مجموعه ارائه شده است

پایین ارسی ها که متشـکل از تعـداد زیـادي قطعـات کوچـک شیشه رنگی است، با نقش مایه هاي هندسی و گیاهی مختلف

در تاالرهـاي . دربرگیرنده تزئینات ارزشمند این گونه بناهاسـت رکزي که سقف آنها قوسی شکل و به صورت گنبدي سـاخته م

شده است، کتیبه ارسی هاي به کـار رفتـه در ایـن تاالرهـا بـه . شکل تیزه دار است

به علت سختی ساخت ارسی، زیبایی خردمندانه و ابعـاد و اندازه بزرگ و دقیق، این نوع پنجره ها یکی از تولیـدات گـران

دور از . نه سفارش می داده اندقیمت نجاري بوده که مالکان خاذهن نیست که بعضی از ارسی ها بعداً ساخته شـده باشـد، بـه عنوان مثال براي بستن یک ایوان که معموالً به سـمت حیـاط

بنـابراین مـی تـوان . باز بوده است، از ارسی استفاده می کردندارسی را یک عنصر تجملی در نظر گرفت که در تـاالر مرکـزي

طبق . و موازي محور فرعی حیاط قرار گرفته استکاربرد دارد مباحث فوق عنصر مرکزي سه بخشی در بیشتر مواقع از دو سه دري در طرفین تاالر مرکزي مجهز به ارسی تشکیل می شـده

. استدر مواقعی هم ممکن است که اتاقهاي جابنی به جاي سـه دري داراي ارسی باشد، در این صورت یک جبهه کامل حیـاط

.کل از سه ارسی استمتش راهروهاي ورودي اتاق ها -5-7

بدون بحث درباره راهروهاي دسترسی و ورود به اتاقهاي رو بـه . توان از ترکیب نماي خانه هاي تاریخی صحبت کردحیاط نمی

همانطور که می دانیم با اینکه بدنه نما با انواع پنجره ها و درها

5

دسترسـی و ورودي پوشیده شده، اما هـیچ یـک از آنهـا داراي همچنـین بـا وجـود اخـتالف . مستقیم از سمت حیاط نیسـت

سطح بین کف حیاط و طبقه همکـف و نبـود پلکـان مسـتقیم بین حیاط و چند دري هاي اتاق هـا، نتیجـه مـی گیـریم کـه

به دلیل ایجاد سلسله دسترسی مستقیم به اتاق از حیاط امکان . تمراتب دسترسی به فضاها، ایجاد نمی شده اس

این دسترسی ها از طریق راهروهاي جانبی عمود بر نمـاي چند پله امکان ورود . اصلی رو به حیاط انجام می پذیرفته است

به این راهرو و دسترسی به اتاقها را از سمت حیاط میسـر مـی در واقـع . دهانه این راهروها باریک و بلنـد اسـت . ساخته است

ه کـه بـین اتاقهـا قـرار این راهروها فضاهاي جدا کننده اي بوددر جبهه اي از خانه که از دو طبقه همکـف و اول . گرفته است

تشکیل شده، راهروها بـه نـدرت داراي ارتفـاعی بـه انـدازه دو در طبقه باال معموالً یک اتاق کوچـک وجـود . طبقه بوده است

دارد که به آن گوشواره می گویند و بر فراز راهرو و مشـرف بـر گرفته است و روشنایی خود را از طریق حیـاط تاالر اصلی قرارپلکان هاي دسترسی به طبقـه بـاال در انتهـاي . تأمین می کند

. راهروها از سمت حیاط واقع شده است

فضاهاي پیرامون حیاط -6-7. تحلیل فضاهاي پیرامون حیاط خانه هـا اهمیـت زیـادي دارد شکل گیري این فضاها با نظـم هندسـی و سـازماندهی دقیـق

ایـن . پیرامون حیاط، از مشخصه هاي خانه هاي اصفهان اسـت :فضاها داراي ویژگی هاي خاصی است

فضاهاي مستقل و مجزا -1-6-7

در خانه هاي اصفهان بیشتر اتاقها مسـتقل و از یکـدیگر جـدا هستند؛ به این صورت که در کنـار آنهـا راهروهـایی عمـود بـر

ریـک از اتاقهـا، از حیاط قرار گرفته که امکان دسترسـی بـه ه این امر سبب شـده کـه هریـک از . طریق آنها میسر بوده است

امکان دسترسـی . اتاقها، به صورت مستقل و جداگانه عمل کندبه هر اتاق، از طریق درهاي چوبی که در راهروها تعبیـه شـده

. بود، فراهم می شد

اجزاي تشکیل دهنده خانه هاي عصر صفویه -8 ورودي-1-8

. ورودي شامل یک در سنگین چوبی با دو کوبه متفـاوت اسـت کوبه اول متشکل از یک چکش بزرگ ویـژه مـردان اسـت کـه صدایی بم تولید می کند و دیگـري شـامل یـک حلقـه فلـزي

مجموعـه در . مربوط به زنان است که صداي زیر ایجاد می کندهمچنـین در دو طـرف . قالب یک پیش طاق قـرار مـی گیـرد

نه، دو سکو براي نشستن و استراحت کردن مراجعان ورودي خا )147، ص 1391دیبا و همکاران، (. و عابران تعبیه شده است

هشتی و داالن ورودي-2-8

پس از عبور از در ورودي، میهمانان از یک هشتی کـه فضـایی مرکزي با فرم هشت ضلعی است و پوشش آن به گونـه طـاق و

ی نسبتاً طوالنی مـی شـود چشمه است، می گذرد و وارد داالنکه امکان دسترسی به فضاهاي اندرونی و بیرونی را فراهم مـی

به طور کلی، داالن نقش بسیار مهمی در خانه ها ایفا می . کند :نماید که از آن جمله به موارد شاخص زیر میتوان اشاره کرد

. حیاط را به ورودي متصل می سازد .1در اتاقهــاي مجــاورِ هــم، دو نقــش جداکننــدگی و .2

. ارتباط را ایفا می کندبا قـرار دادن یـک شـیب راهـه در جهـت کوچـه و .3

حیاط، مسئله تفاوت تراز کوچه نسـبت بـه خانـه را )150، ص 1391دیبا و همکاران، (. حل می کند

حیاط - 3-8

تعداد حیاط در خانه هاي تاریخی، براساس گونه و مساحتشان خانه ها حداقل داراي یک حیاط اصلی اسـت کـه . تغیر استم

سه گونـه حیـاط . پیرامون آن اتاق هاي اندرونی قرار می گیرد :در خانه ها وجود دارد

حیاط اصلی است کـه در بخـش انـدرونی خانـه : گونه اولواقع شده و به عنوان یک فضاي مرکزي، پیرامون آن، قسـمتها

حیـاط بیشـتر اوقـات . ته استیا اتاقهاي اصلی خانه شکل گرف . دربرگیرنده یک باغ و یک حوض آب است

حیاطی است که در قسمت بیرونـی خانـه قـرار : گونه دومگرفته و به نورگیري اتاق هایی که مالقات کنندگان و بیگانگان

برخی اوقات این گونه . به آنجا هدایت می شوند، کمک می کندن گل و درخت وجود حیاط، فضاي ساده اي است که فقط در آ

. داردحیاط خدماتی است که همزمـان نقـش حیـاط : گونه سوم

فضاي بسـته اي هـم . را به عهده داشته است) بهاربند(اصطبل براي نگهداري حیوانات در تابستان و بهار اسـتفاده مـی شـد و محل قرار دادن ابـزار کشـاورزي و علوفـه بـود و حتـی شـامل

گونـه حیـاط معمـوالً نزدیـک ایـن . نارنجستان نیز می گردیـد آشپزخانه قرار داردو اندازه کوچک آن اجازه داده است که براي

تمـام حیـاط . حفظ میوه ها و سبزیجات با سقف پوشیده شـود هاي خدماتی عملکردهاي زیادي داشته اند و نه تنها روشنایی طبیعی اتاقها و فضاهاي خدماتی را تأمین می کرده انـد؛ بلکـه

، 1391دیبا و همکاران، (.ا نیز فراهم می ساختندسبب تهویه ر )150ص

6

اتاق هاي اصلی -4-8 پنج دري- 8- 1-4

نماي این اتاق در جهت حیاط، داراي یک قاب بزرگ با پنج در اتـاق پـنج . است و فضاي اصلی و رسمی خانه به شمار می رود

در خانـه . دري، مستطیل شکل و در عرض داراي سه در اسـت اتاق اصلی سه دري است؛ اتاقی که جبهـه آن در هاي کوچک،

پـنج دري بزرگتـرین و . سمت حیاط فقط شامل سه در اسـت بلندترین اتاق خانه به شمار مـی رود و معمـوالً بـه ارتفـاع دو

در بسیاري از خانه ها، نماي رو به حیـاط از ارسـی .طبقه است تشکیل شده که تمام نما را دربرگرفته است و نـام خـود را بـه اتاق می دهد و همچنـین اتـاق را در فصـل تابسـتان از اشـعه

. آفتاب در امان می داردارسی را سایبانی پیش آمده به نـام شیرسـر، در برابـر نـور

عالوه بـر ایـن، پارچـه هـا و پـرده . خورشید محافظت می کندهایی از جنس کرباس، جلوي آن می آویختندکه توسط قرقـره

نجا که باال و پایین کشیدن ایـن پـرده از آ. باال و پایین می شدها، کاري دشوار بود و براي جمع کردن آنها به کمک چند نفـر نیاز بود، در اواخر دوره قاجار براي محافظت در برابر آفتاب، بـه جاي استفاده از پرده کرباس، یک ایوان سر تا سري جلوي نمـا

مکـاران، دیبا و ه(. ایجاد کردند که تأثیر آن بیش از پرده است )152، ص 1391

یک در و دو پنجره -2-4-8اتاق هاي کم عرض با عمق زیاد و نمـاي رو بـه حیـاط، داراي

این نوع اتاق، براساس تعـداد در رو بـه . یک در و دو پنجره انددر خانه هاي بزرگ این فضـا . حیاط یک دري خوانده می شود

کوچـک نزدیک اتاقهاي مرکزي قرار می گیرد و در خانه هـاي دیبـا و (. نقش یک فضاي معمولی مانند سه دري را ایفا میکند

)156، ص 1391همکاران،

تخت گاه-3-4-8این فضا یکی از انواع داالن هاي جـانبی اسـت کـه معمـوالً در

عمق تخت گاه برابر عمـق . اطراف تاالر اصلی مشاهده می شوددر تخـت گـاه یـک سـکو بـراي . سالن اصلی مجـاور آن اسـت

استراحت میهمانان پیش بینی شده است و نام این فضـاها هـم )156، ص 1391دیبا و همکاران، (. از آنجا گرفته می شود

حوضخانه -4-4-8

بـه . حوضخانه فضایی در زیـرزمین و داراي یـک حـوض اسـت دلیل خنک بودن فضـاي آن، بیشـتر در فصـل تابسـتان مـورد

عالوه بـر آن، ). مخصوصاً از آغاز دوره قاجار(استفاده بوده است در این فصل روشنایی و تهویـه مناسـب، یـک فضـاي زیسـتی

حوضخانه فضایی اسـت بـا ارتفـاع دو . مطبوع را خلق می کند. طبقه و پوشش طاق چشمه به همراه یک نورگیر در مرکـز آن

دیبا و (. این فضا از اواسط قاجار در نقطه کور حیاط قرار گرفت )156، ص 1391همکاران،

بهار خواب-5-4-8

فضایی است بدون سقف که در بام جبهه هاي شـرقی و غربـی به صورت محصور قرار می گیرد و در فصل هـاي بهـار و حیاط

ــراي خوابیــدن از آن اســتفاده مــی شــود ــا و (. تابســتان ب دیب )156، ص 1391همکاران،

باالخانه -6-4-8

معموالً در خانـه هـاي بـزرگ . فضایی در طبقه اول خانه استدیده مـی شـود و بـه عنـوان یـک فضـاي زیسـتی مسـتقل و

رار دادن لباس و وسایلی مانند قالیچـه همچنین انبار و محل ق، ص 1391دیبـا و همکـاران، (. مورد استفاده قـرار مـی گیـرد

156(

ایوان -7-4-8از ایوان در فصل هاي گـرم زیـاد . ایوان همان تراس خانه است

مهمانـان نیـز در آنجـا غـذا مـی خورنـد و . استفاده می شـود ه عباس بـا در محله جلفاي اصفهان که شا. استراحت می کنند

استقرار ارامنه، آنجا را پایه گذاري کرد، خانه بیشتر رو بـه بـاغ باز می شود و تعداد این گونه خانه هـا، در ایـن قسـمت شـهر

اتاقهاي اصلی مانند تاالر و ایوان، بین دو باغ قـرار . بیشتر است . می گیرد و به وسیله دو پنجره یا ارسی نورگیري می کند

فت، به دلیل احترام به سـنت هـاي در مجموع می توان گفضایی و شیوه هاي ساخت در چهار قـرن اخیـر، از نظـر گونـه شناسی ویژگی هاي خاص خانه هـا حفـظ شـده و بـه صـورت

البته تحوالتی نیز در ترکیـب . پیوسته تاکنون ادامه یافته استایجـاد ایـوان هـاي سرتاسـري : خانه ها به وجود آمده از جمله

یادمانی انـدو بـه ) پیشانی هاي(راي تاج هاي جلوي تاالر که دا. وسیله این چارچوب هاي مجلل، ایستایی آنها تأمین می شـود

در دوره هایی، از ایـن (همچنین در اتاقهاي واقع در نقطه کور ، تهویه و روشنایی را )اتاقها به عنوان حوضخانه استفاده می شد

دگرگـونی ایـن . به واسطه روزن هایی در سقف تأمین کرده اندها بسیار جزئی است و فضاي کلـی خانـه هـا از دیـدگاه گونـه

دیبـا و همکـاران، (. شناسی در طول زمان تغییر نکـرده اسـت )156، ص 1391

7

هندسه در خانه هاي اصفهان عصر صفویه -9در خانـه هـاي اصـفهان . هندسه به ترکیب اثر، نظم می بخشد

فرم مسـتطیل یـا اتاق ها پیرامون یک حیاط مرکزي مزین، به مربع سازماندهی شده و داراي نظـم هندسـی و متقـارن انـد، خانه هاي اصفهان داراي سازماندهی مرکزي اند که همه فضاها پیرامون یک حیاط مستطیل شکل با تناسبات و نظم هندسـی

عناصر هندسـی و سـاختاري . بسیار دقیق سازماندهی شده اندک الگوي متقـارن تکـرار بنا در خانه هاي عصر صفویه، شامل ی

شونده است، ولی تعداد اندکی از ایـن خانـه هـا از ایـن قاعـده بنابراین اغلب خانه ها در قالب هاي هندسـی . مستثنی هستند

این امر فقـط شـامل شـکل ظـاهري و . خاصی شکل یافته اندترکیب کلی و نیز ترکیب اجزاي مختلف آنها با یکدیگر نیسـت؛

در آنها به گونه اي اسـت کـه عوامـل بلکه هندسه به کار رفتهمختلف ساختاري را با تناسبات و نظمـی دقیـق و متقـارن در

، ص 1391دیبا و همکاران، . (کنار یکدیگر سازماندهی می کند161(

پالن خانه مارتاپیترز -2تصویر

پالن خانه قدسیه-3تصویر

در طراحینظم -10بررسی نقشه خانه ها گویاي این است که فضاهاي خانه میتواند به دو دسته تقسیم شود؛ یکی فضاهاي پیرامون حیـاط خانـه و . دیگري فضاهاي داخلی که پیارمون حیاط قـرار نگرفتـه اسـت . فضاهاي اصلی و جانبی خانه ها، کامالً با یکدیگر متفـاوت انـد

ي آنهـا بـر حیـاط فضاهاي اصلی عبارتند از فضاهایی کـه نمـا مشرف است و داراي پالن منظم بوده و خطوط هندسی بسـیار

دیبـا و (. دقیق، هـم در نمـا و هـم در پـالن دیـده مـی شـود )168، ص 1391همکاران،

تصویر سه بعدي خانه مارتاپیترز -4تصویر

تصویر سه بعدي خانه داوید -5تصویر

8

تصویر سه بعدي خانه قدسیه -6تصویر

محورهاي اصلی سازمان دهنده -11

تشـکیل یافتـه از دو محـور اتاق ها براساس محورهاي اصـلی، محـور اول، محـور . متقارن عمود بر هم، سازماندهی شده است

اصلی طولی است که به صورت عمود بـر جبهـه اصـلی حیـاط در بسیاري از . مرکزي و دیوارهاي جانبی انتهاي اتاق قرار دارد

یک دسته : براساس این محور دو سري طاقچه وجود دارداتاقها از طاقچه ها در نماي مرکزي قرار گرفته و وجود یـک نجـاري دیواري در قسمت پـایین طاقچـه نیـز مکمـل آن اسـت و بـر اهمیت این قسمت تأکید می کند و دسته دیگر، طاقچه هـایی است که بر دیوارهاي جانبی طرفین قسمت مرکزي اتـاق و بـه

، 1391دیبا و همکاران، . (ت کامالً متقارن قرار گرفته استصور )174ص

دومین محور عرضی، موازي با نماي اصلی است و به طـور این محور . کلی ورودي هاي اتاق در امتداد این محور قرار دارد

و فضاهاي موازي با آن اهمیت کمتري نسبت به محـور طـولی تشـکیل شـده اسـت، هنگامی که نما از سـه یـا پـنج در . دارد

دیواري که در مقابل آن یعنی در بدنه عقبی اتاق قرار دارد، بـا سه یا پنج طاقچه تزئین می یابد کـه ایـن خـود نشـانه نـوعی تقارن در بدنه هاي داخلی اتـاق اسـت و یـک شـکل هندسـی

استقالل اتاقها از یکـدیگر و نـوع . متناسب را به وجود می آوردجود برخی از عناصر مثـل تزئینـات، عملکرد هریک از آنها به و

ایوان، تعداد درها و طاقچه ها بسـتگی دارد کـه سـه یـا چهـار ، ص 1391دیبـا و همکـاران، (.جبهه اتاق را دربـر مـی گیرنـد

174( ایوان اولین جزئی که در خانه ها مورد توجه واقع می شود،

قرار گرفته و مشرف ) شاه نشین(است که در مقابل تاالر اصلی وجود ایوان باعث تأکید بر نماي اصلی می شود . حیاط استبه

راهروهاي جانبی که بر نماي اصـلی . و بر اهمیت آن می افزاید

عمود است، امکان دسترسی به تاالر را از دو طرف فـراهم مـی کند؛ و سرانجام در داخل تاالر وجود تزئینات و طاقچه ها و یـا

باعث اهمیت تـاالر فضاهاي همچون صندوقخانه در انتهاي آن، )174، ص 1391دیبا و همکاران، . (می شود

نقشه و طرح اتاقهـا متفـاوت اسـت و براسـاس دو تقسـیم بندي کلی شکل می گیرد، در اولین حالت، بخش اصـلی اتـاق مربع شکل است که در این صورت یک تاالر مرکزي است و در اغلب مواقع فـرم چلیپـایی مـی گیـرد و یـا اینکـه بـه صـورت

در حالت دوم، مستطیل در . است 5× 3مستطیلی با تناسبات ارتباط با نما به دو صورت اسـتقرار مـی یابـد؛ در صـورت اول، مستطیل از طول، موازي نماي رو به حیاط است که به آن تاالر مرکزي گفته مـی شـود و در صـورت دوم، مسـتطیل از طـول

نسبت عمود بر نماي مشرف به حیاط است که اهمیت کمتري وقتی بیننده اهمیـت نمـاي رو بـه . به حالت موازي با نما دارد

حیاط را بداند و نحوه استقرار فضاهاي پشت این نما را نسـبت به حیاط درك کند، برایش بدیهی خواهـد بـود کـه یـک اتـاق

از . موازي با نما نسبت به اتاق عمود بر آن اهمیت بیشتري داردکـه شـکل هندسـی اتـاق این امر میتوان چنین نتیجه گرفـت

بستگی به نحوه استقرار، سازماندهی و اهمیت آن اتاق در خانه هاي اصلی داراي یک سازماندهی مرکزي و نمـاي رو اتاق. دارد

به حیاط عریض تر و مرتفع تري نسـبت بـه نماهـاي دیگـر در حیاط است و اتاقهاي جانبی که در طرفین اتاق مرکـزي قـرار

م اهمیت تـري اسـت و در درجـه دوم گرفته، داراي نماهاي ک )176، ص 1391دیبا و همکاران، (. اهمیت قرار دارد

محوربندي پالن خانه داوید -7تصویر

9

محوربندي پالن خانه مارتاپیترز -8تصویر

محوربندي پالن خانه قدسیه -9تصویر

تعادل تقارن و -12

همان واقعسازماندهی فضاها و همچنین شکل ظاهري آنها، در موضوعی است که مجموعه منظم و هندسی خانه را شکل مـی

و اتاقهـاي ) ایوان، تاالر(دهد که بیشتر شامل فضاهاي پذیرایی با ...) اتاقهاي سه دري، پنج دري و (مورد استفاده براي زندگی

همچنـین ایـن اتاقهـا کـه . کاربري مشـخص و متفـاوت اسـت ده، هرکدام در فصـول درجبهه هاي مختلف حیاط خانه واقع ش

. مختلف سال با کاربردي ویژه مورد اسـتفاده قـرار مـی گرفـت )163، ص 1391دیبا و همکاران، (

گروه دوم شامل فضاهاي جانبی است که برخالف فضاهاي گروه اول داراي ویژگی، نظم و تناسـبی خـاص نیسـت و بنـابر

ا ایـن نـوع اتاقهـ . شرایط نوع کاربري براي آنها تعریف می شودبیشــتر در خانــه نقــش فضــاهاي خــدماتی ماننــد انبــاري هــا،

دیبــا و همکــاران، (. را برعهــده دارنـد ... و ) مطــبخ(آشـپزخانه )163، ص 1391

تقارن در تاالر مرکزي و ایوان در خانه مارتاپیترز -10تصویر

تقارن در برش تاالر و ایوان و خانه مارتاپیترز -11تصویر

در طراحی خانه هاي عهد صفویه ینظام سه بخش -13

سه بخشی بودن عبارت است از گونه اي از طراحی کـه از سـه قسمت تشکیل شده؛ قسمت مرکزي آن شـاخص تـر از بخـش هاي جانبی است و دو بخش کوچکتر جـانبی میتوانـد مکمـل

واژه سه بخشی در طراحـی را بـه . بخش بزرگتر در وسط باشدط هـم اسـتفاده کنـیم، بـه نوعی می توانیم براي هندسه حیـا

طوري که به حیاط و نماهاي رو به آن نظـم مـی بخشـد و در واقع تحلیل نماهاي رو به حیاط و نحـوه قـرار گیـري اتاقهـاي اصلی و جانبی نسبت به هم، نشان دهنـده اهمیـت نظـام سـه

این نظام نسبت به شکل هندسی حیاط و نماهاي . بخشی استیکی اینکه در حیـاط همیشـه آن به دو صورت می تواند باشد؛

یک عنصر مرکزي مسلط داریم که دو عنصر فرعی در مجاورت آن قرار دارد و دیگر اینکه ممکن است این نظـام سـه بخشـی

10

تکرار شود و سه نماي مشـابه را دربرگیـرد و یـک سـري سـه )مانند سه تا سه دري. (بخشی به وجود بیاورد

اي مرکـزي و متداول ترین فرم سه بخشی همان فـرم نمـ نماي تاالر مرکزي معمـوالً شـاخص تـر . جوانب فرعی آن است

از نماي اتـاق هـاي جـانبی اسـت کـه بـه ) بلندتر و عریض تر( . صورتکامالً متقارن در طرفین اتاق مرکزي قرار گرفته است

بناهاي رو به حیاط، همیشه به صورت سه بخشـی اسـت و اگـر . از می شوداین هنگامی است که سه اتاق به سوي حیاط ب

تــاالر مرکــزي در امتــداد محــور طــولی قــرار گیــرد، همیشــه ولی اگـر . بزرگترین، عریض ترین و بلندترین اتاق در خانه است

اتاق بر اساس محور عرض قرار گرفته باشد، نمـا متشـکل از دو اگر تمام نمـاي حیـاط و یـا . اتاق کوچکتر و کم عرض تر است

، باز نظام سه بخشی هم در جزء بخشی از آن را در نظر بگیریم )176، ص 1391دیبا و همکاران، . (هم در کل صدق می کند

نظام سه بخشی در تاالر و ایوان در خانه داوید -12تصویر

نظام سه بخشی در خانه قدسیه -13تصویر

نظام سه بخشی در خانه مارتاپیترز -14تصویر

و جمع بندي نتیجه گیري -14 :مطالعات انجام گرفته شده نتیجه گیري می گردد کهاز

در طراحی خانه هاي مسکونی عهد صفویه اصـول و رونـد :زیر به چشم می خورد

پایبند بودن به اصول هندسه فرم و پالن )1پایبند بودن طراحی کـل پـالن براسـاس محورهـاي )2

اصلی و فرعی پایبند بودن به تقارن و تعادل در طراحی فرم و پالن )3

11

بند بودن به طراحی پالن و فرم براساس نظام سـه پای )4 بخشی

باتوجه به ماندگار بناهاي مسکونی مربوط به عهـد صـفویه که تا به امروز با کاربري هاي مسـکونی و حتـی کـاربري هـاي تغییر یافته به عملکردهاي غیر مسکونی قابل سـکونت و بهـره

انـه طی روند طراحی معماري مسکونی در خ. برداري می باشدتوان به این اصول پایبند بوده، و روند طراحی هاي امروز نیز می

معماري مسکونی مدرن را نیز با توجه بـه رونـد مطالعـه شـده .پایگذاري نمود

مراجع -15

، گنجنامـه، فرهنـگ آثـار 1377حاجی قاسـمی، کـامبیز، خانه هاي اصـفهان، چـاپ : معماري اسالمی ایران، دفتر چهارم

کشورمیراث فرهنگی ، خانـه 1391دیبا، داراب؛ ریوالت، فیلیپ؛ سـانتلی، سـرژ،

مریم قاسـمی سـیچانی، سـازمان نظـام : هاي اصفهان، مترجم مهندسی استان اصفهان

، ونداد جلیلـی : ، حس وحدت، مترجم1386اردالن، نادر، ، انتشارات ماه هنرراللهبختیا

www.civilica.irسایت اینترنتی