RATNA PROLOST NAIH NARODA

KNJIGA STO ETRDESET PRVA

M O N O G R A F I J E J E D I N I C A N O V I P O J U G O S L A V I J E

K N J I G A DVADESET TREA

U R E I V A K I O D B O R

Gene ra l -pukovn ik MIRKO JOVANOVIC, gene ra l -po tpukovn ik JOCO TA-RABIC, gene ra l -po tpukovn ik VELJKO MILADINOVI, g e n e r a l - m a j o r FA-B I J A N TRGO, g e n e r a l - m a j o r METODIJE KOTEVSKI, p u k o v n i k VIKTOR KUCAN, p u k o v n i k MISO LEKOVIC, p u k o v n i k AHMET ONLAGIC, pu-

kovn ik RADOMIR PETKOVIC glavni u r e d n i k

U R E D N I K

p u k o v n i k RADOVAN PANIC

V O J N O I Z D A V A K I Z A V O D

IGNJATIJE PERIC

PETA KORDUNAKA BRIGADA

B e o g r a d , 1972.

G l a v a 1.

FORMIRANJE BRIGADE I NJENE PRVE BORBE

septembar 1942 mart 1943

Razvoj oruane borbe na Kordunu do septembra 1942.

Proglaenje Nezavisne Drave Hrvatske" i dolazak Pavelia i ustaa na vlast narod Hrvatske je doekao u strahu. To je naroito dolo do izraaja u krajevima nasta-njenim srpskim stanovnitvom. Tako je Kordun,1 koji je inae zbog svog vojnogeografskog poloaja uvijek bio ratno poprite, ponovno bio izloen teroru, pljaki, raza-ranjima i svim nedaama koje oruani sukobi sa sobom nose. Preko njega su u istoriji prole mnoge vojske i ratni vihori. Kordun je najizrazitiji dio nekadanje Vojne kra-jine. Preko njega je najee iao pravac glavnog udara za vrijeme turske ekspanzije na zapad. Na njemu su se tukle vojske dvaju carstava: otomanskog, s jedne strane, a kue Habzburga i krune Svetog Stjepana, s druge stra-ne. Kordun je vievjekovna niija zemlja", most i tvr-ava turskih zulumara, aga i begova, na putu za Kranj-sku, Koruku i Austriju. Po zemlji kordunskoj gazili su i janjiari, i haramije, i husari, i venturini. Ginuo je seljak--Korduna za Habzburgovce i njihove generale, prolijevao je krv u paklu" Galicije i Bukovine, davao ivot na rtve-nik neznanja i trenutnog zanesenjatva. Seljak Korduna je vjekovima bio ratnik. Rat je dugo bio njegovo osnovno zanimanje. Tek od 90-tih godina 19. vijeka nastao je preo-kret u ivotnoj orijentaciji ovih krajeva. Ratovalo se po-vremeno, a zemljoradnja je bila glavno zanimanje. Osnov-

1 Kordun je podruje oko rijeke Korane, izmeu Male i Ve-like Kapele na zapadu, Kupe na sjeveru, Petrove gore na istoku i Pljeeviee na jugu. lime Kordun je dobio od francuske rijei cor-don", to znai niz, red, sistem straarnica, granica.

ne moralne kategorije tamonjih ljudi bijahu hrabrost, mukost i osjeaj socijalne pravde, toliko njegovane u uslo-vima kunih zadruga. Zadruni ivot ostavio je znaajna psiholoko-moralna naslea. Graniaru je ostala strana psiha feudalno-kmetskih odnosa.

Komunistika partija Jugoslavije (KPJ) poinje pro-dirati na kordunako selo poslije 4. partijske konferencije, ali intenzivnija organizacija partijskih elija i komiteta osjeala se tek poslije 1937. godine, kada je drug Tito doao na elo Partije. Od tog vremena na Kordunu se osjea jai partijski rad, tako da su u aprilu 1941. na teritoriji Korduna postojale 34 elije Komunistike partije Hrvatske (KPH), sa 222 lana partije i 14 samostalnih kandidatskih grupa za lana KPH sa oko 100 kandidata. Skoro svako vee selo imalo je svoju organizaciju KPH, organizaciju Saveza komunistike omladine Jugoslavije (SKOJ) ili kandidatsku grupu. Poetkom ustanka na teri-toriji Korduna bilo je oko 550 lanova Partije, kondidata Partije i lanova SKOJ-a. Kada se imaju u vidu stare ratnike tradicije kordunakih graniara, kao i injenica da je na Kordunu u to vrijeme bio jak utjecaj Komunisti-ke partije Jugoslavije, onda je jasnije zato je narod Korduna, na poziv Centralnog komiteta Komunistike partije Hrvatske (CK KPH), krenuo masovno u borbu za osloboenje svoje zemlje i za unitenje okupatora i nje-govih slugu-ustaa i etnika.

Razvitak narodnooslobodilake borbe (NOB) na Kor-dunu 1941. moe se podijeliti u tri vremenska perioda:

Prvi period od 27. jula do polovine septembra. Ovo je u stvari vrijeme formiranja prvih gerilskih parti-zanskih odreda, jaine 15 do 40 partizana, naoruanih uglavnom lovakim pukama, kordunakim kuburama, pitoljima i ponekom pravom vojnikom pukom. Meu-tim, svi partizani nisu u prvi mah imali ni ovakvog oru-ja, nego su pojedinci bili naoruani vilama, sjekirama, batinama i slinim predmetima. Zbog ovakvog skromnog naoruanja, prve borbe partizana svodile su se na manje diverzantske akcije i napade iz zasjeda na neprijateljske patrole i manje grupe vojnika. Ipak je u to vrijeme izvedeno i nekoliko veih i sloenijih akcija, meu kojima treba istai prvo osloboenje opinskog mjesta Perjasice i

zauzee eljeznike stanice Vojni. Kako je na Kordunu polovinom septembra ve bilo formirano 45 gerilskih partizanskih odreda, a na cijeloj teritoriji Korduna su se skoro svakodnevno vodile borbe protiv ustaa, domobrana i andara, odlueno je da se on podijeli na etiri rejona. U svakom rej onu formirano je rejonsko vojno i rejonsko partijsko rukovodstvo. To je u stvari bila znaajnija raz-vojna etapa vojne organizacije kordunakih partizanskih jedinica.

Drugi period druga polovina septembra do kraja novembra. U ovom razdoblju redale su se jedna za drugom vee i sloenije akcije. Osloboena su, pored ostalog, tri dalja opinska mjesta: Tuilovi, Skakavac i Krstinja. Uniteno je 6 neprijateljskih kamiona. Krunu vanijih akcija iz tog perioda predstavljao je upad partizanskog voda 1. bataljona Komande za Kordun i Baniju u bolnicu okupiranog Karlovca.

U prvoj polovini oktobra komande rejona preformi-rane su u tabove bataljona, a gerilski odredi pretvoreni su u vodove i ete. Imenovan je i tab NOP odreda za Kordun i Baniju. U vrijeme formiranja vodova, eta i ba-taljona, na teritoriju Korduna upale su jae italijanske okupatorske trupe i zauzele ga.2 Dolazak Italijana imao je za cilj da se sauva ve poljuljana ustaka vlast, koja je u to vrijeme bila ve praktino likvidirana skoro na cijeloj teritoriju Korduna. Poslije dolaska italijanske pjeadije, artiljerije i oklopnih jedinica na Kordun, partizani ovog kraja poinju i sa njima nemilosrdnu i teku borbu. Zna-ajnije borbe sa Italijanima iz tog vremena bile su:

10. oktobra odred Debela kosa" zarobio je jednog italijanskog oficira obavjetajca i jednog vojnika. Zapli-jenjen je putniki automobil, 1 puka i 1 pitolj;

jedinice 2. bataljona napale su sredinom oktobra dva kamiona koji su se kretali iz Vojnia prema Krstinji. Poslije krae borbe kamioni su zapaljeni. Zarobljeno je 15 italijanskih vojnika,^ a 4 su poginula, meu kojima i 1 oficir. Zaplijenjen je 1 pukomitraljez i desetak puaka;

s Poetkom maja 1941. stigle su na Kordun prve italijanske trupe i zaposjele sva opiraska mjesita na Kordunu. Sredinom jula iste godine italijanska vojska povukla se sa Korduna.

23. oktobra jedan italijanski bataljon konjice izvr-io je napad na partizanski odred Debela kosa". Cilj ovog napada bio je da se razbije odred i uniti njegov logor u umi Debela kosa. Nakon petosatne borbe Italijani su razbijeni i prisiljeni da se povuku u Vojni;

partizanski vod 1. bataljona posle povratka iz karlovake bolnice napao je 17. novembra italijansku strau na koranskom mostu kod Karlovca. Poslije jedno-satne borbe neprijateljska posada je likvidirana. Pored ostalog, zaplijenjen je 1 pukomitraljez;

jedinice 1. i 2. bataljona Komande Korduna i Ba-nije vodile su 2. i 3. decembra odbrambene borbe u s. Budaka Rijeka kod Krnjaka. Italijanske jedinice jaine oko dva bataljona, ojaane minobacaima i tenkovima, imale su zadatak da se od Karlovca probiju na teritoriju Korduna. Neprijatelj je u ovom pohodu palio, pljakao i ubijao stanovnitvo. U toku desetosatne borbe neprijatelj je zaustavljen i prisiljen na brzo povlaenje u Karlovac i Vojni. U ovoj borbi neprijatelj je imao oko 200 mrtvih i ranjenih vojnika i starjeina. U periodu tih borbi Italijani su predstavljali neprijatelja, koji je bio bolje naoruan, uvjeban i pripremljen za dugoronije borbe od ustaa i domobrana.

U ovom periodu znaajno je bilo i to da su partizanske jedinice uspjele da kroz borbu zamijene svoje stare puke novim pukama otetim od neprijatelja. Dobiveni su i prvi pukomitraljezi. Naoruanjem vodova, eta i bataljona vojnikim pukama i pukomitraljezima znatno je porasla njihova vatrena mo.

Uporedo sa razvojem partizanskih jedinica formirani su i prvi narodnooslobodilaki odbori (NOO-i). Prvi seoski NOO-i na Kordunu obrazovani su ve krajem septembra, a u toku oktobra zavreno je njihovo formiranje. U dru-goj polovini novembra obrazovani su i opinski NOO-i. Mjesec dana kasnije stvoreni su kotarski NOO-i Vrgin-most, Vojni, Veljun i Slunj. U tom periodu, pored naro-dnooslobodilakih odbora, formirani su i kotarski komiteti KPH (KK KPH) za kotar Vojni, Vrginmost, Veljun i Slunj. Krajem oktobra, Okruni komitet KPH za Karlovac (OK KPH) prebaen je iz Karlovca na Kordun, odakle je imao bolje uslove za rukovoenje i rad. Uporedo sa obra-

zovanjem NOO-a i kotarskih komiteta, formirani su se-oski, opinski i kotarski odbori Antifaistikog fronta ena (AFZ), a zavrena je i teritorijalna organizacija rada oko stvaranja SKOJ-a na Kordunu.

Trei period decembar 1941. godine februar 1942. Ovaj period je karakteristian po naglom porastu broja partizana u kordunakim partizanskim jedinicama. Poetkom februara 1942. na Kordunu je bilo 2.113 nao-ruanih partizana, svrstanih u partizanskim jedinicama. U ovom periodu formirani su rezervni partizanski odredi u kojima je bilo 5.100 nenaoruanih boraca. S obzirom na naglo poveanje broja boraca i partizanskih jedinica, te bolje naoruanje i popunu municijom, poetkom de-cembra partizanske jedinice na cijeloj teritoriji Korduna prelaze u ofanzivne akcije. Za vrijeme te ofanzive oslo-boeno je s. Vojinica, . st. Vojni, . st. Utinja, te opin-ska mjesta Krnjak i Veljun. Potpuno je unitena elje-znika pruga Karlovac Topusko i komunikacije Karlo-v a c Krnjak Slunj, Karlovac Tuilovi Vojni Vrginmost i Vojni Krstinja Vel. Kladua. Osim navedenih akcija, 12. januara 1942. osloboen je i Vojni, koga je branio jedan ojaan domobransko-andarmerijski bataljon. Osloboenjem Vojnia prvo kotarsko mjesto u Hrvatskoj bilo je u rukama partizana.

Radi razbijanja partizanske ofanzive na Kordunu krajem decembra 1941. i poetkom januara 1942, jae ustako-domobranske snage od Karlovca, Zagreba i Gline upale su u sjeverni dio Korduna, gdje se nalazio 4. kordu-naki partizanski bataljon pod komandom Nikole Vidovia. Na slobodnoj teritoriji neprijatelj je vrio masovne po-kolje, pljaku i paljenje, mislei da e tako pokolebati na-rod i partizane i prisiliti ih da se po visokom snijegu i ve-likoj zimi povuku u ume i time osude na propast. Me-utim, neprijatelj nije postigao planirani cilj. Razbijanjem ove neprijateljske ofanzive partizani Korduna prelaze u akcije i na okupiranu teritoriju Pokupskog, Cazinske kra-jine3 i Bosiljeva, tako da je poetkom 1942. osloboena Pi-sarevina i neka sela na teritoriji Pokupskog. Osim Velike Kladue na teritoriji Cazinske krajine osloboena su sela

3 Cazinska krajina je dio teritorije Bosanske krajine koja se nalazi na lijevoj obali r. Une.

Johovica i Traka Ratela. Tako se NOP sa Korduna sve vie irio i na teritorije gdje ivi hrvatsko i muslimansko stanovnitvo.

U v remenu od 1. do 7. februara 1942, od dotadanja etiri bata l jona i od tri novoformirana bataljona formirana su dva partizanska odreda: 1. kordunaki partizanski odred (1. KPO), ja ine 4. bataljona, i 2. kordunaki partizanski od-red (2. KPO), jaine 3 bataljona. Prvi KPO dejstvovao je na teritoriji ko ta ra Vojni i Vrginmost. Ovaj odred je izvodio akcije na teri tori j i Pokupskog, u okolini Karlovca i Duge Rese. Drug i KPO bio je lociran na junom dijelu Korduna i dejstvovao je u pravcu Generalskog Stola, Ogulina, Pla-kog, Pli tvikih jezera i Cazina. U istom vremenu Komanda za Kordun, i Baniju preformirana je u tab Grupe kordu-nakih partizanskih odreda.

U borbama od 27. jula 1941. do 28. februara 1942. go-dine nepr i ja te l j je na Kordunu imao preko 100 mrtvih. Zarobljena su 2 italijanska i 13 domobranskih oficira i 703 neprijatel jska vojnika i podoficira. U istom periodu parti-zanske jedinice Korduna zaplijenile su: 729 puaka, 15 pitolja, o k o 45 pukomitraljeza, 9 mitraljeza, 4 minoba-caa 81 m m , preko 100.000 puanih i mitraljeskih metaka, oko 500 run ih bombi i dosta drugog naoruanja, opreme i ivotnih namirnica.

Osloboenjem Krnjaka, Tuilovia, Utinje, Vojinice, Bovia, Vojnia, Krstinje, Vel. Kladue, Veljuna, Primilja i drugih m j e s t a na Kordunu, krajem februara 1942, skoro itav Kordun bio je osloboen. Budui da su bili stvoreni pogodni uslovi za dalje irenje vojnog dejstva i politikog uticaja, Glavni tab Narodnooslobodilake vojske i parti-zanskih odreda Hrvatske (GSH), koji je u jesen 1941. kon-stituisan u Petrovoj gori u s. Vukovii, a uskoro poslije toga preselio se u s. Zbijeg kod Slunja, odluio je da se akcije pojaa ju sa Korduna na susjedne i neosloboene oblasti, nastanjene hrvatskim i muslimanskim stanovni-tvom. K r u n u svih uspjeha narodnooslobodilakog pokreta (NOP) na slobodnoj teritoriji predstavljala je 2. okruna partijska konferencija OK KPH Karlovac4 koja je odrana 12. i 13. m a r t a 1942. godine u Vel. Kladui. Na njoj je

4 Zborn ik dokumenata i podataka o NOR-u, tom 5, knj. 30, dok. br. 38, s t r . 98 (u daljem tekstu samo Zbornik).

Grupa boraca 1. kordunakog partizanskog odreda u s. Radonji kod Vojnia, juna 1942.

razmatrana vojnopolitika situacija od poetka ustanka naroda Hrvatske, pa do marta 1942. godine. Analizirani su uspijesi i propusti i odreene nove smjernice za dalji razvoj NOP-a u okrugu Karlovac. U zakljucima je naroito pod-vuena nunost prenoenja plamena ustanka sa oslobo-enog Korduna na neosloboene krajeve, nastanjene hrvatskim i muslimanskim stanovnitvom. U duhu ovih zakljuaka, ve u drugoj polovini marta 1942. godine, po nareenju taba Grupe kordunakih partizanskih odreda, upuen je sa Korduna na Zumberak Grga Milaini sa jednim vodom partizana iz 1. bataljona 1. KPO. Jedan vod iz 4. bataljona istog odreda upuen je u Pokupsko, a jedna eta 1. bataljona 2. KPO upuena je u rejon Bosi-ljeva kod Karlovca. Ove grupe ve prekaljenih boraca i istaknutih rukovodilaca' pomogle su u razvijanju i jaanju NOB-a u tim krajevima.

Naglo irenje ustanka i stvaranje velike slobodne te-ritorije u Kordunu nadomak Zagreba, zadavalo je jo u

poetku ustanka 1941. mnogo briga okupatorsko-ustakim planovima. Da bi likvidirao partizanski pokret na slobodnoj teritoriji i spreio dalje irenje NOP-a u ovom dijelu Hrvatske, Paveli je u drugoj polovini marta formirao Utinjski zdrug,5 koji je 20. marta poduzeo ofanzivu na slo-bodni sjeveroistoni dio Korduna, tj. prema irem rejonu Petrove gore, Debele kose i Skradske ume. U toku dva-deset dana, koliko je ofanziva trajala, neprijatelj je uspio da prokrstari ovim dijelom Korduna, proe djelimino i kroz Petrovu goru i ponovno uspostavi svoje posade u s. Utinji, . st. Vojni, Tuiloviu, Krnjaku, Vojniu, Per-jasici i Vel. Kladui. Iz ovih mjesta neprijatelj je poslije upadao u pojedina osloboena sela radi pljake, paljenja i ubijanja. Osim toga, ustae i domobrani svojim stalnim akcijama nastojali su da ometu proljetnu sjetvu, jer su znali od kolike je ona vanosti za stanovnitvo i partizan-ske jedinice Korduna. U tom periodu mladi narodnooslo-bodilaki odbori Korduna preduzimali su sve mjere kako bi i pod najnepovoljnijim uslovima zasijali to vie ljetine i time obezbijedili normalnu ishranu vojske i stanovnitva ovog kraja. Kako martovska ustaka ofanziva nije imala znaajnijih uspjeha, ustaki stan u Zagrebu smjenio je komandanta zdruga, domobranskog pukovnika Zgagu, i na njegovo mjesto postavio ustakog potpukovnika Antu Mokova,6 koji je dotada bio komandant Pavelieve tjele-sne bojne. Zdrug, ojaan sa jo nekoliko ustakih elitnih bataljona, imao je zadatak da opkoli Petrovu goru, da je sistematski pretrai i likvidira glavninu partizanskih snaga. Poslije petodnevnih tekih borbi koje su voene u Petro-voj gori od 9. do 13. maja 1942. godine, 14. maja rano ujutro partizanske jedinice uspjele su da se probiju iz trostrukog ustakog obrua i da se zabace neprijatelju iza lea.

Opkoljavanjem partizanskih jedinica u Petrovoj gori, ustae su raunale na siguran uspijeh. Meutim, ni Mo-kov kao ni njegov prethodnik, pukovnik Zgaga, nisu imali znaajnijih uspjeha. Prilikom proboja kordunakih parti-

5 Utinjski zdrug nazvan je po selu Utinja, odakle su ustae otpoele svoju proljenu ofanzivu prema Petrovoj gori.

* Uhvaen sa grupom kriara poslije zavretka rata, izveden pred sud, osuen na smrt i strijeljan.

zana iz Petrove gore ustaama su nanijeti veliki gubici u ljudstvu i tehnici. Jedino to je neprijatelj postigao jesu masovna ubijanja7 nevinog stanovnitva Korduna i velike pljake ita i ostalog.

Poslije proboja obrua u Petrovoj gori, partizanske jedinice Korduna prelaze u protivnapad i u toku proljea i ljeta oslobaaju Tounjski Tri, Primilje, Perjasicu, Krnjak, Vojni, . st. Vojni, Utinju, Vrginmost i druga mjesta. Pored toga izvedeno je niz uspjelih akcija na e-ljeznikoj pruzi Karlovac Plaki Vrhovine. elje-znika pruga Karlovac Vojni Glina ponovno je pot-puno unitena. Italijanske trupe koje su pod svakodnevnim udarcima kordunakih jedinica, poetkom 1942. godine, jo samo drale Topusko, Vrginmost i Slunj, bile su izlo-ene neprekidnim napadima. Zbog velikih gubitaka i ote-anog snabdijevanja Italijani su u proljee 1942. napustili i ove posade i povukli se prema Ogulinu, Karlovcu i Hrvatskom primorju. U isto vrijeme ustako-domobranske jedinice pretrpjele su osjetne gubitke na komunikacijama Karlovac Slunj, Karlovac Vojni Vel. Kladua i Vel. Kladua Topusko Vrginmost Vojni. Ujedno ove komunikacije bile su potpuno onespsobljene za svaki saobraaj. Pored vojnikih i politikih uspjeha, NOO-i, uz svestranu podrku partijskih organizacija KPH, SKOJ-a, a naroito AFZ-a i cjelokupnog naroda slobodne teritorije, izvode uspjenu etvu, koja je te godine bila vrlo bogata. Pod parolom Ni zrna ita okupatoru" narod je u saradnji sa partizanskim jedinicama poeo svaki pedalj zasijanog zemljita, ovrio ito i spremio ga u tajne magacine. Okupa-tor i njegove sluge-ustae, nastojali su da po svaku cijenu ometu etvu, ali i ovoga puta jedinstvom akcija pozadine i fronta razbijeni su svi neprijateljski planovi.

Poetkom druge polovine 1942. NOO-i razvijaju jo veu djelatnost i postiu nove uspjehe. Formirani su prvi djeji domovi, u koje su smjetena djeca bez roditelja i djeca iji su se roditelji nalazili u partizanskim jedinicama. U to vrijeme poele su da rade za potrebe fronta i pozadine

7 Samo u prvoj polovini 1942. u Petrovoj gori i njenoj okolini ubijeno je oko 2.000 lica. U selima Rujnica, Bugar i Kordunsiki Ljeskovac ubijeno je 1.015 osoba, a u s . Toboliu 250 ljudi, ena i djece, medu kojima i 90 djece ispod 15 godina.

razne radionice za opravku tehnike, obue i odjee, ko-vanice, pilane, ciglane, koare i neka druga preduzea. Ova partizanska preduzea, mada su imala male kapacitete i skromna tehnika sredstva za dobivanje finalnih produ-kata, bila su vrlo znaajna i bez njih bi ivot stanovnitva i vojske na slobodnoj teritoriji bio vrlo teak.

Radi to boljeg strunog osposobljavanja borakog i starjeinskog kadra, na Kordunu je jo u proljee 1942. poela da funkcionie prva oficirska kola, sa sjeditem u s. Gornji Budaki. Ovo je ujedno bila prva vojna kola ovakve vrste u Narodnooslobodilakoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije (NOV i POJ). Pored toga, skoro i-tavu 1942. godinu radili su omladinski kursevi, kroz koje su se osposobljavali omladinci i omladinke za vojne duno-sti u partizanskim jedinicama. Sa dananje take gledi-ta, ovi kursevi bili su i neka vrsta malih vojno-nastavnih centara za obuku regruta. Pored ovih kurseva, na terito-riji Korduna radili su i postojali i drugi razni kursevi (na primjer, partijski kursevi za uzdizanje mladih lanova KPH, skojevski kursevi i drugi). Jednom rijeju, Kordun je te godine bio pretvoren u konicu u kojoj se na sve strane radilo danju i nou da bi se olakala borba naroda i to vie doprinijelo uvrenju i osposobljavanju parti-zanskih jedinica i rukovodilaca na terenu Korduna.

Na osnovu postignutih uspjeha u proljee i ljeto 1942. Glavni tab Hrvatske donio je odluku da se pristupi poste-penom formiranju brigada NOV Jugoslavije na teritoriji Hrvatske. U rano ljeto formirana je 1. NOP brigada Hrvat-ske u s. Zbijeg kod Slunja. U ovu brigadu, pored dva li-ka bataljona i jednog banijskog bataljona, uao je i dotada najbrojniji 2. bataljon 1. KPO. Kasnije, 18. avgusta, na obroncima Debele kose, formirana je 4. NOP brigada Hrvatske. Ovo je ujedno bila i 1. kordunaka brigada. Tek to je formirana, ona je krenula na dugi mar, popularno nazvan mar Bratstva i jedinstva", koji je sa Korduna vodio za Pokupsko, Zumberak i Bjelu krajinu.

Nakon 28 dana od formiranja 4. brigade, Glavni tab Hrvatske donio je odluku da se formira i 5. NOP brigada Hrvatske. Ovo nareenje izdato je u vrijeme kada je na Kordunu neprijatelj trpio poraz za porazom. Upravo tih dana razbijena je ustako-domobranska posada u s. Hrvat-

ski Blagaj kraj Slunja i time je bila nagovijetena velika ofanziva jedinica NOV i POJ na neprijateljske posade i garnizone koji su se nalazili na junom dijelu Korduna, u Cazinskoj krajini i u irem rejonu Bihaa.

Formiranje 5. NOP brigade Hrvatske i

Poetkom septembra 1942. godine Stab Grupe kordu-nakih partizanskih odreda primio je nareenje od 1. opera-tivne zone da se od postojeih jedinica 1. i 2. kordunakog partizanskog odreda formira 5. NOP brigada Hrvatske. Istom naredbom postavljeni su:

za komandanta brigade Bogdan Oreanin, dota-danji komandant 2. KPO;

za politikog komesara brigade Milo umonja, do-tada na dunosti komandanta 1. KPO;

za zamjenika politikog komesara brigade Rade Janjanin,8 dotada politiki komesar jednog bataljona 2. KPO;

na dunost operativnog oficira brigade Simo Mi-kainovi;

za informativnog oficira brigade Tomo trukelj; za intendanta brigade Milan Zimonja, dotada inten-

dant 4. bataljona 1. KPO; za referenta saniteta brigade Desanka Tarbuk;9 za oficire pri tabu brigade Petar Krea i Stanko

Gabri. 16. septembra, oko podne, sakupilo se u selu Petrovoj

Poljani kraj Dun jaka oko 700 boraca i starjeina iz jedi-nica 1. i 2. KPO, koji su bili odreeni za 5. brigadu. Tu su se nalazili i predstavnici kotarskog NOO Vojni i Veljun, te predstavnici OK KPH Karlovac, Glavnog taba Hrvat-ske i drugi. Oni su doli da prisustvuju sveanom inu formiranja 2. Kordunake brigade, kako je novoformiranu brigadu u to vrijeme zvao narod Korduna.

U Petrovoj Poljani je prvo i formalno formiran tab brigade koji je zatim odrao sastanak na kojem je odlueno

8 Umro u proljee 1943. od tifusa. 9 Umrla poslije rata.

od kojih e se jedinica obrazovati pojedini bataljoni bri-gade i koje e starjeine biti postavljene na kljune polo-aje u tabovima bataljona i komandama eta (vidi prilog broj 2). Odlueno je da se 1. bataljon bragade formira od Udarnog bataljona 2. KPO i 1. ete 3. bataljona 1. KPO; 2. bataljon od pristiglih eta i vodova iz jedinica 1. KPO; a 3. bataljon od jedinica 2. KPO. Osim toga, odlueno je da se obrazuje i vod za vezu brigade od voda iz 2. KPO, koji se do tada starao o odravanju veze izmeu jedinica ovog odreda. Ovaj vod je, u stvari, predstavljao prvu jedini-cu rodova i slubi koje e se kasnije razviti u sastavu bri-gade. Na poetku postojanja brigade nije bilo mogue formirati druge jedinice rodova i slubi zbog nedostataka ljudstva i tehnikih sredstava. U vodu za vezu formirano je signalno i telefonsko odjeljenje. Odlueno je da svaki bataljon ima po tri pjeadijske ete i po jedan mitraljeski vod.

Rijeeno je da se pri tabu formira agitprop grupa od tri lana i kurirsko odjeljenje jaine 10 boraca koje je ujedno sluilo i za zatitu taba brigade.

Poslije zavrenog konstituisanja i prvog sastanka taba brigade, postrojeni su borci, koje je Bogdan Ore-anin, komandant brigade, upoznao sa odlukama G NOV i POH o formiranju brigade. U svom govoru on je bor-cima i starjeinama objasnio organizacijsku emu brigade i proitao postavljenja na dunosti u tabu brigade i ta-bovima bataljona. Novoimenovani politiki komesar bri-gade Milo Sumonja iznio je politiku situaciju u svijetu i u zemlji i ukazao na zadatke brigade u toku NOR-a. Tada je dolo do spontanog veselja. Borci, starjeine i narod okolnih sela su kroz pjesmu i igru klicali Komunistikoj partiji Jugoslavije, SKOJ-u, drugu Titu, bratstvu i jedin-stvu naih naroda i saveznicima u ratu protiv sila Osovine.

U toku 17. septembra nastavljen je rad oko organiza-cije brigade i uvrenja njenih jedinica. Toga dana os-novna brigada bila je posveena formiranju partijskih or-ganizacija KPH i SKOJ-a. Starjeine slubi organizovale su sanitetsko zbrinjavanje i snabdijevanje jedinica naoru-anjem i ostalim materijalnim sredstvima.

Brojno stanje brigade na dan formiranja iznosilo je 799 boraca i starjeina. Brigada je imala oko. 80% seljaka,

a ostalo su bili radnici, intelektualci i privatne zanatlije. Imala je 9 Hrvata i 790 Srba. Boraca od 1941. godine bilo je oko 250. Preko 50% starjeina i boraca brigade imali su 10 do 13 mjeseci borbenog staa, to znai da je veina ljudstva prola kroz razna vatrena krtenja i da posjeduje bogato ratno iskustvo (o drugim pojedinostima vidi Pri-log br. 3).

Broj ljudi u brigadi se kasnije svakim danom pove-avao, iako je ona ve od prvih dana imala i ljudskih gu-bitaka. Iz pregleda brojnog stanja na dan 11. oktobra 1942.10 vidi se da je brigada imala 932 borca i starjeine, a na dan 20. novembra iste godine 950 boraca i starjeina.

Osnovno naoruanje brigade sainjavali su pitolji, puke, pukomitraljezi i mitraljezi. Brigada je od automat-skog naoruanja imala 22 pukomitraljeza i 6 mitraljeza, a za svako automatsko oruje oko 700 metaka. Iz toga se moe izvui zakljuak da je vatrena mo brigade bila mala, pa je u prvim akcijama, sa nadmonijim i naoruani j im neprijateljem, glavna snaga leala u vjetini ratovanja, upornosti i hrabrosti njenog borakog i starjeinskog sastava. U toku prvih mjeseci u skoro svakoj akciji osje-ao se nedostatak savremenijeg i teeg naoruanja, naro-ito minobacaa i pt. topova.

Prvih mjeseci su samo djelimino postojale neke slu-be brigade: intendantska sluba, sanitetska sluba i infor-mativna vojnoobavjetajna sluba.

Intendantska sluba bila je razvijenija. U svakoj eti postojao je od prvih dana ekonom ete. Krajem 1942. sva-ka eta dobila je, pored ekonoma, jo i 1 2 kuvara, potreban broj kazana i 1 dvoosovna kola. U tabu bata-ljona postojali su intendanti bataljona koji su se brinuli o snabdijevanju eta, samostalnih vodova i taba bataljona. U svakom bataljonu postojala je bataljonska trupna ko-mora u kojoj su se uvale rezerve hrane, o,djee, obue i municije. Slina organizacija postojala je i u tabu bri-gade, s tim to je brigadna trupna komora bila neto vea i to su njene rezerve bile vee. Osim toga, u svom sastavu imala je radionicu za opravku obue i radionicu za opra-

10 Arhiv Vojnoistarijskog instituta JNA, kutija 831, fascikl 2, dok. br. 16 (ubudue samo Arhiv VII).

a 17

vku odjee. Ona je raspolagala i sa 1 do 2 majstora-bravara ili kovaa koji su se starali o ispravnosti naoruanja i pot-kivanju konja.

Prvih mjeseci organizacija ishrane tijesno je bila po-vezana s mogunostima narodnooslobodilakih odbora. Naime, intendant brigade obino je odreivao selo ili za-seoke iz kojih e se bataljoni snabdijevati. Intendanti ba-taljona su tada kontaktirali sa odbornicima tih sela. Oni su odbornike obavijetavali o tome koliko obroka dnevno treba pripremiti i za koliko ljudi. Kada je hrana doprem-ljena, etni ekonomi i deurni eta starali su se o njenom rasporeivanju po vodovima i odeljenjima. Poetkom 1943. brigada nije vie bila vezana za sela, ve je svaka eta u sopstvenim kazanima spremala hranu za svoje ljudstvo.

Problem odjee i obue brigade bio je cijelo vrijeme rata akutan, pa su intendantski organi imali najvie brige i posla oko snabdijevanja i opravke te opreme. Ovakvo stanje bilo je naroito izrazito u vrijeme formiranja bri-gade. U jednom svom izvjetaju11 od poetka oktobra 1942. politiki komesar brigade Milo Sumonja, pored ostalog, pie:

U 1. bataljonu stanje obue i odee je jako slabo. Drugovi su uglavnom obueni u pola civilno i pola vojniko odijelo koje je slabo i skoro e dotrajati. Ima drugova koji imaju samo po jedan par vea. Po pitanju obue jo je gore. U ovom bataljonu ima 18 drugova potpuno bosih, a iima ih oko 50/o ije su cipele vrlo loe i kod prvih kia i blata e se raspasti. Za bose drugove nastojimo nabaviti preko AF2-a Korduna kope i podivamo ih koom.

U 2. bataljonu stanje je kao i u 1. bataljonu, dok je u 3. stanje neto bolje.. ."

Sanitetska sluba bila je organizovana tako da je u svakoj eti postavljen etni bolniar sa jednim nosilima i dva nosioca ranjenika. etni bolniari su uglavnom bile drugarice koje su se isticale hrabrou i revnou u radu. U tabu bataljona postojao je referent bataljona sa troja nosila i est nosilaca ranjenika, a u tabu brigade referent saniteta brigade. Jo prilikom formiranja brigade nasto-jalo se da se pri tabu brigade obrazuje sanitetski vod, ali je to zbog pomanjkanja ljudstva bilo ostavljeno za

11 Arhiv VII, kuti ja 831, fascikl br. 1, dok. br. 4.

kasnije. Pored referenta saniteta u brigadi su bila dva bolniara sa jednim dvoosovinskim kolima i minimalnim rezervama zavoj nog materijala i lijekova.

Struna sprema sanitetskog osoblja bila je vrlo osku-dna. Brigada nije imala ljekara sve do polovine 1943. go-dine, a ostalo osoblje zavrilo je kratkotrajne bolniarske kurseve. Ako se uzme ovo u obzir, moe se zakljuiti da se sa ovakvim strunim znanjem nisu mogle preduzimati ozbiljnije mjere oko sanitetskog lijeenja i zbrinjavanja ranjenog i oboljelog ljudstva brigade.

Artiljerijsko-tehnika sluba je jo od poetka NOR-a bila u sastavu intendantske slube kako u jedinicama na Kordunu, tako i u ostalim jedinicama NOV i POH. Tek u drugoj polovini 1944. ona je izdvojena iz okvira intendantske slube, jer je u to vrijeme snabdijevanje naoruanjem, municijom i ostalim tehnikim materijalom bilo organizovanije, a i rezerve u ovom materijalu bile su tada znatno vee.

Obavjetajnoj slubi poklonjena je u poetku formi-ranja brigade mala panja. U tabu brigade sve od sredine novembra 1942. nije bilo organa obavjetajne slube, ve je ovu dunost vrio pored svoje redovne dunosti, infor-mativni oficir brigade Tomo trukelj. Istina, u tabovima bataljona postojali su obavjetajni oficiri, ali su oni bili boleljivi i nesposobni za obavljanje ove dunosti.

Prilikom formiranja brigade formirane su i partijske elije KPH i organizacije SKOJ-a. Svaka eta imala je po jednu eliju KPH, a po jednu i tabovi bataljona i tab brigade.

Prema sjeanju prvog komesara brigade Miloa u-monje, na dan formiranja brigada je imala 87 lanova KPJ, 15 kandidata za lana Partije i oko 60 lanova SKOJ-a. Ukupno lanova Partije, kandidata za lana Par-tije i lanova SKOJ-a bilo je 162, ili 22% od ukupnog broj-nog stanja brigade. To je predstavljalo garanciju da e se svi zadaci koji budu postavljeni pred brigadu izvravati sa dosta uspjeha.

U drugoj polovini septembra preformirane su i parti-zanske jedinice Korduna. Od dotadanja dva partizanska odreda, obrazovan je Kordunaki partizanski odred sa tri bataljona. Ova reorganizacija usledila je zato to je iz odre-

da vei broj ljudstva upuen u novoformiranu 4. i 5. kordu-naku brigadu. Tih dana formirana je i Komanda korduna-kog vojnog podruja sa sjeditem u Peri Selu. Obrazova-njem 4. i 5. brigade i kordunakog vojnog podruja i prefor-miranjem partizanskih jedinica, zavrena je reorganizacija jedinica na Kordunu. Stvaranjem prvih brigada dobivene su jae, bolje naoruane i pokretljivije jedinice koje su bile sposobnije za izvoenje veih i sloenijih akcija na iroj teritoriji.

Prve akcije brigade

Ujutro 18. septembra novoformirana brigada krenula je u pravcu s. Kestenovac i dalje za s. Veljun i Perjasicu na komunikaciju Karlovac Ogulin. Prvi put ovako veliki broj ljudi izbija na ovu vanu komunikaciju. Na irokom frontu planirane su diverzantske akcije koje e ozbiljno ugroziti transport okupatora i ustaa. Drugog dana brigada je stigla u rejon Generalskog Stola i s. D. Dubrava, gdje su jedinice brigade izvrile niz manjih di-verzantskih akcija na putu i elj. pruzi Karlovac Ota-rije. U svanue 24. septembra 1. i 3. bataljon zajedno sa dva bataljona Primorsko-goranskog partizanskog odreda postavili su zasjedu na dijelu pruge Generalski Stol D. Dubrave. U toku dana u zasjedu je upala jedna kompozi-cija neprijateljskog oklopnog vlaka. U jednosatnoj borbi uniteno je 6 vagona, od kojih su tri bila oklopna. U za-paljenim vagonima izgorjela je neprijateljska vojna prat-nja sa naoruanjem i opremom.

Poslije ovih prvih akcija bataljoni su povueni u rejon Perjasice, s. Svojia i Gaekog Sela radi odmora, analize postignutih uspjeha i nekih organizacijsko formacijskih promjena.

U toku 25. septembra odran je u s. Perjasici sastanak taba brigade na kome je razmotreno stanje u jedinicama i prijedlog mitraljeske ete. Analizirane su prve akcije i postavljeni zadaci. Poslije toga odran je sastanak sa komandama vodova i eta i tabovima bataljona. Ovom sastanku, pored lanova taba brigade, prisustvovao je i komandant 1. operativne zone Hrvatske Ivo Manola. Na

dnevnom redu bile su tri take: stanje u brigadi, analiza prvih akcija i razno.

Komandant 1. operativne zone je istakao cilj i zna-aj formiranja brigada, njihove zadatke i tekoe na koje e one naii ve u slijedeem periodu. Politiki komesar brigade se osvrnuo na zadatke i neke uoene nedostatke starjeina na politikim dunostima, te mjere koje se pre-duzimaju u tabu brigade za bre i organizovanije uzdi-zanje politikog kadra. Spomenuo je i greke pojedinaca i nekih jedinica koje su bile uoene u proteklim akcijama. Komandant brigade se osvrnuo na disciplinu, na nedosta-tke iz proteklih akcija i na nunost podizanja strune spreme boraca i starjeina. Zamjenik politikog komesara brigade govorio je o liniji NOB-a, poloaju drugarica-bo-raca u brigadi i organizaciji i stanju sanitetske slube koja jo nije dobro funkcionisala, to je imalo negativnih pos-ljedica na sanitetsko zbrinjavanje ljudstva brigade.

Na sastanku je rijeeno da se od mitraljeskih vodova bataljona formira Mitraljeska eta brigade sa tri mitra-ljeska voda. Svaki vod imao je po dva odjeljenja. Za komandira Mitraljeske ete postavljen je Milo Baki, a za politikog komesara Stevo Dokmanovi, dotada poli-tiki komesar 1. ete u 1. bataljonu iste brigade. Za ko-mandira 1. voda postavljen je Petar Pavi, za komandira 2. voda Ljuban Gvozdi, a za komandira 3. voda Mili Dejanovi.

Rasformiranje mitraljeskih vodova u bataljonima i formiranje Mitraljeske ete brigade izvreno je zato da se mali broj mitraljeza, koji su bili u sastavu bataljona, grupie u jednu mitraljesku etu, ime bi se dobila znatni-ja vatrena mo. Time je omogueno tabu brigade da u svakom trenutku Mitraljesku etu moe koristiti ili pri-dati onim jedinicama koje su se nalazile na glavnom pravcu napada ili na teitu odbrane. Na taj nain mitraljezi su u kasnijim borbama koriteni racionalnije i bolje. Mitralje-ska eta imala je 56 boraca naoruanih pukama i sa 6 mitraljeza.

U to vrijeme rijeeno je da se pri tabu brigade orga-nizuje vojni sud brigade. Dunost predsjednika vojnog suda vrio je Rade Janjanin, zamjenik politikog komesara brigade. Donijet je i propis o nadlenosti u kanjavanju

boraca i starjeina u brigadi. Prema tom propisu koman-dir odjeljenja mogao je kazniti svoje potinjene sa jednom smjenom prekoredne slube, komandir voda i vodni dele-gat sa dvije smjene, komandir i komesar ete sa 5 smjena, a komandant i politiki komesar bataljona sa 7 prekorednih smjena. Pored toga, komandir i politiki komesar ete imali su pravo kazniti svoje potinjene sa 5 dana prisilnog rada, a tab bataljona sa 15 dana prisilnog rada.

Nou 26/27. septembra 2. bataljon brigade krenuo je iz Perjasice prema s. Vukmaniu kod Karlovca sa zada-tkom da izvri napad na neprijateljsku posadu u ovom mjestu. Ostatak brigade prebacio se ponovno na lijevu obalu r. Mrenice. U toku iste noi 1. bataljon unitio je u rejonu Tounja 350 m eljeznike pruge, pokidao telefon-ske ice i posjekao PTT stubove u duini od 4 km. U isto vrijeme jedinice 3. bataljona digle su u vazduh armirano--betonski most na rijeci Mrenici koji se nalazi na putu Perjasica Generalski Stol.

Rano ujutro 29. septembra 2. bataljon napao je usta-ko-domobransku posadu u s. Vukmaniu. Kada je ve izgledalo da e akcija uspjeti, neprijatelju je stiglo poja-anje od pravca . st. Skakavac i Karlovca, pa se bataljon morao povui. U ovom napadu bataljon je imao 7 mrtvih i 2 ranjena, a izgubljene su 3 puke. U akciji su se naroito istakli Mile Jaki i Duan Stokrpa koji su u najkritini-jim situacijama izvlaili poginule i ranjene drugove, mada su tom prilikom bili izloeni jakoj neprijateljskoj mitra-ljeskoj vatri.

U toku 29. septembra tab brigade predloio je tabu 1. operativne zone, pod ijom se neposrednom komandom nalazila brigada da bataljoni 5. brigade nose nazive: 1. ba-taljon Mirka Potia, 2. bataljon Duana Vergaa i 3. bataljon Mie Baraa.12 Za prva dva bataljona tab zone

12 Mirko Poti poginuo je krajem marta 1942. kao koman-dant 1. bataljona 1. KPO u s. Brezova Glava. Poznat po svojoj hrabrosti i umjenom komandovanju irom Korduna. Posebno se istakao u prvim danima borbe 1941. kada su ustae od Topuskog i Gline nastojale da razbiju partizanske jedinice na istonim padi-

je usvojio prijedlog, dok je 3. bataljon dobio naziv 3. ba-taljon Dragutina Klobuara orta. Poslije toga slubeni naziv bataljona 5. brigade glasio je: 1. bataljon Mirko Poti", 2. bataljon Duan Verga" i 3. bataljon Dragu-tin Klobuar Cort."

est dana nakon formiranja Mitraljeske ete, formi-ran je i Pionirski vod13 brigade. Ovaj vod sainjavali su omladinci, koji su tek zavrili vojnu obuku u jednoj omla-dinskoj eti na Kordunu. Brojno stanje voda iznosilo je oko 25 boraca. Najstariji borac nije imao jo ni 19 godina. Vod je bio naoruan pukama, a od inenjerijskog alata imali su samo aove i pijuke. Pored voda za vezu brigade ovo je bila druga rodovska jedinica.

Napad brigade na Sunju

Nakon prvih akcija izvrenih na eljeznikoj pruzi Karlovac Ogulin i napada 2. bataljona na Vukmani, brigada je 6. oktobra u pravcu Starog Sela kod Topuskog na putu za Baniju. Rano ujutro 8. oktobra brigada je pos-tavila zasjedu k'od Kamenskog mosta u rej onu Starog Sela i s. Katinovac. Ova zasjeda nije uspjela. Gubici brigade bili su 3 mrtva i 3 ranjena. Neprijatelj je imao 6 mrtvih i 5 ranjenih ustaa i domobrana. Poslije borbe kod Katinovca 5. brigada u saradnji sa 1. likom udarnom brigadom, te 7. i 8. banijskom brigadom izvela je jo dvije neuspjele akcije oko Dvora na Uni.

U toku oktobra, dok se brigada nalazila na odmoru, formiran je politodjel brigade. Po planu ovaj odjel tre-balo je da bude popunjen sa tri lana, ali se zbog nedo-statka kadra u poetku sastojao samo od dva lana. Ivan

nama Petrove gore. Proglaen je za narodnog heroja Jugoslavije. Duan Verga proglaen je za narodnog heroja Jugoslavije. Po-

ginuo je u ljeto 1942. kao komandir ete u Primilju. Mio Bara poginuo je potetkom 1942. kao komandant 3. ba-

taljona 2. KPO. Poslije njegove pogibije omladina Primilja i okol-nih sela pjevala je o njemu i njegovom junatvu.

13 U drugoj polovini 1943. Pionirski vod prerastao je u in. etu 5. brigade.

Vandraek, zvani Vanj ka, bio je zaduen za partijski rad, a drugarica Olga Golovi14 za rad vezan za SKOJ.

Krajem otkobra otpoele su pripreme jedinica 5. bri-gade za poetak uvene ofanzive NOV i POJ na neprija-teljske garnizone u Bosanskoj krajini i junom dijelu Korduna. Cilj te ofanzive bio je da se oslobode Biha, Ca-zin, Vel. Kladua, Slunj i okolna mjesta i time stvori vea kompaktnija slobodna teritorija na dijelu Bos. krajine, Like, Korduna i Banije. U sklopu opteg zadatka Vrhov-nog taba NOV i POJ, 5. kordunaka i 7. bani j ska brigada imale su zadatak da dejstvima na eljezniku prugu i put Sunja Bosanski Novi onesposobe te komunikacije, veu neprijatelja na teritoriji Banije za svoje posade i spree eventualne neprijateljske prodore od Siska i Petrinje pre-ma Bihau. Radi lakeg rukovoenja, od predstavnika tabova 5. i 7. brigade formiran je Operativni tab grupe brigada. Cim je formiran odlueno je da se nou 1/2. novembra 1942. napadne i oslobodi Sunja.

Prema izvetaju nae obavetajne slube, u Sunji su se nalazile sledee snage: jedan bataljon domobrana, dvije ete ustakog elj. bataljona, jedan oklopni vlak, 2 tenka i 3 topa. Neprijatelj je bio smjeten na elj. stanici, u andar meri j sko j kasarni i u kui u kojoj se nalazio usta-ki tabor ustaki tab. Sve zgrade u kojima je nepri-jatelj bio smjeten bile su ograene bodljikavom icom. Oko njih su izgraeni bunkeri. Zgrade su ureene za odbranu.

Plan napada: 3. bataljon 5. brigade dobio je zadatak da napad

na Sun j u izvede sa istone strane, s tim da 1. eta ba-taljona napadne i razorua andarmerijsku posadu. Druga eta bataljona s jednim vodom napadala je na grupu kua u kojima se nalazio ustaki tab i osiguranje taba. Drugi vod ove ete odreen je u bataljonsku rezervu. Trea eta imala je zadatak da svojim rasporedom blokira sjeverni i sjeveroistoni izlaz iz sela Palanka kod Sunje;

14 Olga Golovi roena je u Nikiu. Krajem 1942. prebaena je ;z jedne crnogorske brigade u sastav 8. divizije za politikog rad-nika u diviziji. Poginula je u proljee 1945. kod Rijeke od eksplozije jedne njemake granate.

1. bataljon sa 1. i 2. etom dobio je zadatak da napadne Sunju sa zapadne strane grada, a 3. eta bataljona s jednim vodom da napadne i razorua jednu manju do-mobransku posadu na . st. Brani na pruzi Sunja Sisak. Jedan vod osiguravao je brigadu od iznenadnih neprija-teljskih napada od Siska;

2. bataljon brigade bio je u rezervi Operativnog taba brigada.

Jedinice 7. brigade imale su zadatak da napadnu i likvidiraju dio uporita u rejonu . st. Sunja. Brigada je, ujedno, trebala da postavi osiguranje prema Kostajnici i Hrvatskoj Dubici.

Kako vremena nije bilo itava priprema za napad sastojala se u tome to su tabovi brigada i bataljona pri-mili pismenu zapovijest, brzo je prouili i odmah sa jedi-nicama krenuli na izvrenje zadataka. Nedostatak vre-mena onemoguio je tabovima brigada i bataljona da se detaljnije upoznaju s rasporedom neprijateljske ive sile i vatrenih sredstava, a zaostalo je i uobiajeno izvianje zemljita i prilaza Sunji. Sve to je u toku napada izazvalo veoma neugodne poslijedice.

Bataljoni brigade zauzeli su na vrijeme odreene po-loaje i 2. novembra u 1 sat nou otpoeo je napad. Ve na poetku, kao posljedica neizvrenog izvianja, uoeno je da se neprijatelj ne nalazi tamo gdje se to prvobitno pretpostavilo. Objekti gdje su bili smjeteni ustaki tab i andarmerijska stanica bili su naputeni prije poetka na-pada. Neprijatelj iz ovih objekata zaposjeo je druge zgrade u mjestu. Zato je brigada bila napadnuta iz vie neoeki-vanih pravaca i objekata. Zbog novonastale situacije ta-bovi 1. i 3. bataljona su na brzinu donijeli druge odluke. Poslije izvrene pregrupacije, ete su otpoele sa ienjem svih kua i objekata od neprijatelja na pravcima svog dej-stva. Ovim je znatno umanjen tempo napada koji se po pla-nu Operativnog taba morao zavriti u toku noi, jer se ve rano ujutro 2. novembra oekivao dolazak neprijateljskih pojaanja od Petrinje, Siska i Kostajnice. I pored svih nepredvienih okolnosti 1. i 3. bataljon 5. brigade su u toku troasovne borbe oslobodili vei deo Sunje. Za to vrijeme bataljoni 7. banijske brigade nisu postigli gotovo nikakav uspjeh u borbi za likvidaciju neprijatelja koji se

nalazio na teitu odbrane u rejonu . st. Sunje, a to je imalo negativnog uticaja na dalji tok borbe 5. brigade. Oko 3 sata, 2. novembra, vod 3. ete 1. bataljona 5. brigade likvidirao je neprijateljsku strau u . st. Brani, unitio stanina postrojenja i povukao se u sastav ete. Poslije 3 asa 1. i 3. bataljon opkolili su crkvu i nekoliko okolnih zgrada koje su bile ureene za odbranu i u kojima se sklo-nio dio posade iz Sunje. Potiskivan od naih jedinica, ne-prijatelj se povukao u dva jaka uporita (jedno na . sta-nici i drugo u rejonu crkve). Iz ovih uporita ustae i do-mobrani pruili su snaan otpor. Mitraljeskom, minoba-cakom i artiljerijskom vatrom iz oklopnog vlaka, tenkova i bunkera obasipali su jedinice 7. brigade i nisu im dozvo-lili da se probiju u sistem njihove odbrane.

U zoru 2. novembra Operativni tab brigada izdao je nareenje da se jedinice povuku iz Sunje.15 U borbama u gradu 5. brigada je imala 1 mrtvog i 4 ranjena. Nepri-jateljski gubici u mrtvim i ranjenim nisu poznati. Jedinice 5. brigade zarobile su 12. domobrana, 1 ustau, 1 eljezni-ara i 6 ustakih saradnika. Zaplijenjeno je 18 puaka, oko 1.000 puanih metaka, 20 uniformi i dvoja kola ostalog materijala i hrane. U Sun j i je zapaljena andarmerijska kasarna, ustaki tab, skladite sijena i jedna pilana. Uni-tena su eljeznika postrojenja na . st. Brani.

Poslije napada na Sunju, ljudstvo brigade je imalo dva dana odmora, ve poslije ponoi, 3/4. novembra 1. i 3. bataljon brigade postavili su zasjedu na pruzi Brani Sunja.16 Naime, prema prikupljenim podacima, vojni voz nazvan domobranac"17, vraajui se iz Siska u Sunju, oko 2 asa ujutro prolazio je dijelom pruge Brani Su-nja. To vrijeme je bilo pogodno i tab brigade je odluio da na jednom zavoju blizu . st. Brani postavi zasjedu. Radi toga su ete 1. bataljona na tom mjestu demontirale jednu tranicu i postavile zasjedu. Trei bataljon imao je zadatak da sa 1. etom postavi osiguranje prema Sun j i, 2. etom prema Blinskom Kutu, dok je 3. eta ostavljena

15 Zbornik, t. 5. knj. 9, dok. br. 15, str. 6163 i dok. br. 63, str. 191192.

16 Zbornik, t. 5, ksnj. 9, dok. br. 15, 37. i 63. 17 Ovaj voz dobio je naziv damobranac" zato to su se njime

uglavnom prevozili domobrani.

u bataljonskoj rezervi. Drugi bataljon bio je privremeno pridodat 7. brigadi.

U 1.20 asova naiao je vojni vlak. Kako tranice nisu bile dobro demontirane, prednji dio kompozicije uspio je prei preko oteene pruge. Tek kada su naili zadnji va-goni odvrnuta tranica se smakla, kompozicija je iskliz-nula sa pruge i vlak se izvrnuo. Komandir 1. ete 1. ba-taljona odmah je komandovao juri na vagone. Meutim, zasjeda je bila plitka pa je pola prednjih vagona izalo iz nje, a ba u tim vagonima su se nalazile ustae koje su vatrom branile ne samo prilaz svojim vagonima, ve i zadnjem dijelu vagona koji su ostali u zasjedi. Budui da je prvi juri boraca 1. bataljona odbijen, tab bataljona izdao je nareenje da se formiraju jurine grupe koje e pod zatitom vatre jedinica upasti u unutranjost vagona i likvidirati neprijatelja.

Jedan sat nakon poetka borbe, ustaki oklopni vlak iz Sunje pokuao se probiti do sruene kompozicije do-mobranca" i osloboditi opkoljene domobrane i ustae. Ali svi pokuaji komandanta oklopnog vlaka da se spoji sa svojim ljudstvom u domobrancu" ostali su bez uspjeha, jer je 1. eta 3. bataljona, koja se nalazila na osiguranju prema Sun j u, energinom intervencijom razbila sve nepri-jateljske napade. Ustae su bile prisiljene da se oklopnim vlakom povuku natrag u Sunju. Za to vrijeme, 1. bataljon sa bombakim grupama krenuo je u odluni napad. Nakon borbe koja je trajala 75 minuta domobrani u zadnjem di-jelu kompozicije su bili savladani i razoruani. Dok se vo-dila glavna borba u zadnjim vagonima, ustae iz prednjih vagona iskoristile su mrak i kroz proreene redove 1. ba-taljona izvukle se prema Sunji. Time je borba bila zavrena.

Iz vagona je evakuisano zaplijenjeno naoruanje i op-rema, a zatim su vagoni zapaljeni.

U ovoj zasjedi zarobljeni su: 51 domobran, 3 ustae, 3. njemaka vojnika, 4 eljezniara i 10 prunih radnika. Prema izjavi operativnog oficira brigade Sime Mikaino-via, neprijatelj je imao 10 mrtvih i 15 ranjenih vojnika. Potpuno je unitena lokomotiva i 11 vagona. Zaplijenjena su 4 pitolja, 27 puaka, 3.000 puanih metaka i 4 kola

razne opreme i hrane. Jedinice 1. i 3. bataljona imale su 2 mrtva i 3 ranjena.

Akcija na Sunju i napad na vojni vlak bile su prve uspjene borbe u kojima je uestvovala kompletna bri-gada. U ovim borbama tab brigade je imao mogunost da provjeri borbenu spremnost i sposobnost svake jedinice. Osim toga, u toku borbe posebna panja bila je posveena stanju veze, saradnji jedinica i realizaciji borbenih za-dataka.

Borbe kod Donje Pastusi

Nakon uspjene zavrene bihake operacije jedinice 5. brigade povuene su od eljeznike pruge Sisak Ko-stajnica i prebaene dublje na slobodnu teritoriju radi odmora. Nou 6/7. novembra brigada je izbila istono od s. Mlinoga i Jabukovca. Prvi bataljon smjeten je u s. iliu i s. D. Pastua, 2. bataljon u s. Komagovini, a 3. bataljon sjeveroistono od 1. bataljona za 3 kilometra. Tek to je brigada stigla na pomenutu teritoriju, tab brigade primio je obavijest od teritorijalnih organa o nailasku neprijatelja. Naime, komanda neprijateljskog garnizona iz Gline, da bi olakala poloaje svojih jedinica na komu-nikaciji Sisak Kostajnica, uputila je 1. bataljon 2. pla-ninskog domobranskog puka18 iz rejona Gline u pravcu s. Maje, s. Kraljevana i dalje ka selima Gornje i Donje Pastui. U svom kretanju neprijatelj se uglavnom drao glavnih puteva izbegavajui poumljeno i ispresijecano zemljite. Neprijateljski vojnici su pljakali i terorisali tamonje stanovnitvo. Oko 5 sati ujutro 7. novembra do-mobrani su krenuli iz rejona Straibnice, gdje su preno-ili, u pravcu s. Joavice. Jedinice 1. bataljona, koje su se poslije mara od Sunje i sa neispavanim ljudstvom tek smjestile na odmor, iznenadno su se nale pod udarom neprijateljske vatre. Komandant bataljona Mili Paji,19 kad je primio obavijest o pokretu neprijatelja, dao je uzbunu i za kratko vrijeme spremio jedinice za pokret u

18 Zbornik, t. 5, knj. 9. okumenat br. 26, str. 91 i 92. 13 Umro kao major JNA 1945. godine u Beogradu.

susret neprijatelju. Oko 6 sati 7. novembra u blizini sela Ziliu i s. D. Pastui dolo je do borbe u susretu. Mada se neprijatelj kretao oprezno i sa svim elementima osigu-ranja, bataljon ga je na vrijeme primijetio, na brzinu pos-jeo poloaje i prvi otvorio vatru. To je za trenutak zbu-nilo neprijatelja pa je u njegovim redovima dolo do iz-vjesnog kolebanja, to je tab 1. bataljona na vrijeme uoio i etama naredio juri. Domobranska prethodnica je za nepunih 30 minuta borbe bila razbijena. Za to vrijeme njihova komanda je uspjela da pripremi i razvije glavninu koja je odmah stupila u borbu. Jakom i preciznom vatrom iz automatskog naoruanja ona je zaustavila napade eta. Tada komandant bataljona izdaje nareenje za prelazak eta u odbranu i o nastalo j situaciji hitno obavijetava tab 2. bataljona koji se nalazio u s. Komogovini. tab 1. bataljona je predloio da 2. bataljon krene preko s. Brije-brovine u pravcu s. D. Pastui, izvri boni napad na ne-prijateljsku glavninu i time stvori povoljnije uslove 1. bataljonu da i on pree u odluujui napad. Meutim, u meuvremenu, komandant 2. bataljona Pero Rkman20, im je uo borbu, uputio je patrole u pravcu D. Pastui. Ubrzo je bio obavijeten o mjestu borbe i jaini neprijatelja, te je izdao nareenje etama za pokret.

Tako je pokret izvren prije dolaska kurira 1. bata-ljona. Pokret 2. bataljona na svoj bok neprijatelj je blago-vremeno uoio. Kako je pritisak 1. bataljona bio snaan, on se u neredu poeo povlaiti u pravcu Gline. Njihove ete teile su da se to prije prebace u rej on Gline i tako izmaknu opasnosti od potpunog unitenja. Meutim, zbog umora, gladi i nespavanja jedinice nisu organizovale go-njenja, pa je neprijatelju nakon dvosatne borbe, uspjelo da se odlijepi od 5. brigade i odstupnim marem vrati u pravcu Gline.

Mada jedinice 5. brigade nisu spremne doekale naila-zak neprijatelja, 1. bataljon je ipak uspio da nadmonijeg neprijatelja zaustavi, razbije i prisili na brzo odstupanje. U ovoj borbi 1. bataljon 2. domobranskog zdruga imao je 11 mrtvih i preko 20 ranjenih. Jedinice brigade zarobile

20 Poginuo kao komandant 2. bataljona 5. brigade u decembru 1945. godine kod Topuskog.

su 6 domobrana. Zaplijenjen je 1 mitraljez, 1 pukomitra-ljez, 1 automat, 7 puaka i 2.500 metaka 7,9 mm. Jedinice brigade imale su 2 mrtva i 3 lake ranjena borca.

Isti dan poslije podne tab brigade odrao je sastanak sa tabovima bataljona na kojem je izvrena analiza akcije na Sunji, akcije na vojni vlak i borbe kod D. Pastui. Otroj kritici bili su izloeni komandant i politiki kome-sar 3. bataljona, a istaknuti su komandant i politiki ko-mesar 1. bataljona Mili Paji i Mane Pavlovi.21 Tom prilikom odlueno je da se 1. bataljon pismeno pohvali, a komandant i komesar 3. bataljona smijenjeni su sa svojih poloaja i postavljeni na nie.

Osim toga, na ovom sastanku govorilo se i o radu partijskih organizacija i o mjerama koje bi trebalo predu-zeti radi njihovog uspjenijeg djelovanja. S tim u vezi odlueno je da se u sve ete postave zamjenici politikih komesara, koji bi ujedno bili i sekretari etnih elija KPH.

Uvee 7. novembra odran je i drugi sastanak taba brigade. Na njemu je izvrena analiza stanja starjeinskog kadra u brigadi. Nakon sastanka tab brigade je izdao pismenu naredbu (broj 6 od 7. novembra)22 kojom se po-hvaljuje 1. bataljon za uspjenu akciju u rejonu D. Pastui. Istom naredbom smjenjeni su Jovica Tomaevi, dota-danji komandant 3. bataljona23, i Jovica Mraovi, dota-danji politiki komesar istog bataljona. Oni su stavljeni na raspolaganje Komandi kordunakog vojnog podruja. Tom naredbom postavljeni su: za komandanta 3. bataljona Stanko Gabri, dotada oficir pri tabu 5. brigade; za poli-tikog komesara 3. bataljona Nikola Lonar, dotada na dunosti politikog komesara 3. ete u istom bataljonu; za politikog komesara 2. ete 3. bataljona Rade Zrenja-nin, dotada na dunosti komesara Omladinske ete24 bri-gade; za komandira 3. ete 2. bataljona Duan Tepi; za obavjetajnog oficira brigade Tomo trukelj, dotada na du-nosti informativnog oficira brigade; za obavjetajnog ofi-

21 Poginuo novembra 1944. kao naelnik taba 1, brigade 8. divizije za vrijeme napada 8. divizije na Cazin.

22 Zbornik, t. 5, knj. 9, dokumenat br. 17. 23 Poginuo u borbi protiv 7. SS divizije u januaru 1943. 24 Omladinska eta ula je u sastav brigade poetkom okto-

bra 1942.

cira u 2. bataljonu Ljuban Pavlovi, a u 3. bataljonu Marko Keser.

Pomenutom naredbom postavljeni su i prvi zamjenici politikih komesara eta: u 1. bataljonu u 1. eti Martin Fortnari, u 2. eti Mio Cimea i u 3. eti Mile Cimea; u 2. bataljonu u 1. eti Mile Sokolovi, u 2. eti Petar Kokir25 i u 3. eti Mili Petrovi; u 3. bataljonu u 1. eti Nikola Cimea, a u 2. eti Pero arac26 i u 3. eti Gojko Novkovi. Za zamjenika politikog komesara Mitraljeske ete brigade postavljen je Ilija Kosanovi.

Ovom naredbom rasformirana je Omladinska eta brigade. Iz nje je u ete bataljona upueno po 9 omladi-naca, a ostatak je ukljuen u Mitraljesku etu brigade. Pionirski vod, koji je dotada bio u sastavu Omladinske ete, ostao je kao samostalna jedinica pod neposrednom komandom taba brigade.

Osloboenje Skakavca

12. i 14. novembra 2. bataljon je postavljao zasjede kod Kamenskog mosta na putu Topusko Vel. Kladua. U tim zasjedama neprijatelj je imao 14 mrtvih i 17 ranjenih, a 2 ustae su zarobljene. Zaplijenjeno je 7 puaka, oko 2. 000 metaka i 10 vojnikih uniformi. Iz 2. bataljona po-ginuo je Joso Haj din, komandir ete, a 1 borac je lake ranjen.

Sredinom novembra 5. brigada se poslije mjesec i po dana provedenih na teritoriji Banije, vratila na Kordun i razmjestila u irem rej onu Vrginmost radi odmora i pri-prema za nove akcije. Tih dana komandant brigade Bogdan Oreanin premjeten je na drugu dunost. Na njegovo mjesto postavljen je Milo umonja, dotadanji politiki komesar brigade. Na ovo uspjeno mjesto odreen je ime Balen. Istovrijemeno za zamjenika komandanta brigade postavljen je Milutin Kara27, dotada zamjenik koman-danta 1. like udarne brigade.

25 Poginuo u julu 1943. kod Lasinje kao komesar ete 1. bri-gade.

26 Umiro 1945. godine od zadobivenih rana u toku NOR-a. 27 Poginuo u martu 1945. u borbi sa ustaama u Pokupskom.

Smrt ga je zatekla na dunosti nalelnika taba 34. divizije NOV.

U selu Crevarska Strana kod Vrginmosta 20. novem-bra 1942. rasformirana je Mitraljeska eta brigade, i po jedan vod ove ete ponovno je ukljuen u sastav svakog bataljona. Toga dana brojno stanje brigade iznosilo je 950 ljudi. Brigada je bila naoruana sa 6 mitraljeza, 24 puko-mitraljeza, 611 puaka i 55 pitolja.

Na dan 21. novembra 1942. godine, takoe u selu Cervarska Strana, formirana je 8. kordunaka divizija. U sastav divizije ula je 4. i 5. brigada, a 5. decembra, iste godine, i novoformirana 15. brigada. Formiranjem divizije Kordun je dobio operativnu jedinicu koja e biti u stanju da izvrava vee i sloenije zadatke. Dva dana nakon toga, jedinice 4. brigade napale su domobransku posadu u s. Cemernici kod Topuskog. U ovoj akciji 5. brigada vrila je osiguranje od pravca Topuskog i Gline. U toku dana jedi-nice 5. brigade vodile su estoke borbe protiv neprijatelj-skih snaga koje su, iz Gline i Topuskog, pole u pomo posadi u Cemernici. No, i pored premoi neprijatelj u tome nije uspio. Bataljoni 5. brigade dobro su izvrili postav-ljeni zadatak. Meutim, 4. brigada nije uspjela da savlada neprijateljsku posadu u Cemernici. U ovoj borbi jedinice 5. brigade imale su 4 mrtva i 26 ranjenih.

Nakon osloboenja Drenik-Grada, Rakovice, Slunja i Cetingrada, skoro itav Kordun je osim Barilovia, Vuk-mania, Skakavca, Banskog Kovaevca, Lasinje i Buice, bio slobodan. Neprijateljske posade pored Korane i Kupe sluile su kao predstrae njegovim garnizonima u Glini, Karlovcu i Dugoj Resi. Ujedno su one spreavale odra-vanje tjenje veze izmeu slobodne teritorije Korduna i Pokupskog. Zbog toga je tab 8. divizije odluio da u toku decembra 1942. napadne i likvidira ustako-domobranske posade u Skakavcu, Bosanskom Kovaevcu, Lasinji i Ce-mernici.

Neprijateljske snage u s. Skakavac rasporeene su u dva odvojena uporita, jedno se nalazilo na jugoistonoj strani sela, a drugo u centru sela. U sredini sela, oko crkve i grupe kua, bila je smjetena jedna eta domobrana, a na periferiji sela, na udaljenju od oko 500 m, u zgradi pote, nalazilo se 80 andarma. Oba uporita bila su opa-sana zemljanim bunkerima i bodljikavom icom. Nepri-

jatelj je bio naoruan sa 8 pukomitraljeza, 3 automata i pukama. Rezerve municije bilo je dovoljno.

eljeznika stanica Skakavac je udaljena od sela Skakavca oko 2 km. U stanici se nalazilo 150 ustaa i 30 domobrana, naoruanih sa poljskim topom 100 mm, 2 mitraljeza, 8 pukomitraljeza i pukama. eljeznika sta-nica je ureena za krunu odbranu. Ispred stanice, na pe-ronu, nalazila su se dva oklopna vagona posednuta od ustaa, koji su sluili kao bunkeri u odbrani posade. Oko stanice bili su izgraeni zemljani bunkeri, a ispred njih ispletena je dvoredna bodljikava ica.

Prije poetka napada tab divizije izdao je borbenu zapovijest28 kojom je:

5. brigada, ojaana sa 2 minobacaa 81 mm i 2 tenka od 3,5 tona, dobila zadatak da likvidira domobran-sko-andarmerijsku posadu u s. Skakavcu. Poslije zauzea sela produiti sa napadom na ustaku posadu u . st. Ska-kavac;

4. brigada trebalo da napadne i razorua in. do-mobransku etu u s. Banski Kovaevac, a poslije zauzea Kovaevca da produi sa napadom na ustako-domobran-sku posadu u s. Lasinji;

15. brigada29, ojaana sa dva voda 3. ete 1. ba-taljona Kordunakog partizanskog odreda (KPO), dobila zadatak da sa dvije ete blokira s june strane . st. Ska-kavac, a sa ostalim jedinicama postavi osiguranje prema neprijateljskim posadama u s. Reici, Karlovcu i na Skrti brdu kod Tulovakog Cerovca. Upornom odbranom tre-balo je spreiti neprijatelju pokret prema Skakavcu i Ban-skom Kovaevcu. Dva voda iz KPO trebalo je da u poetku napada 5. brigade na s. Skakavac izvre demonstrativno napad na neprijateljsku posadu u s. Vukmaniu i tako ga veu za to mjesto.

Neposredno pred napad na Skakavac i Banski Kova-evac, politiki komesar divizije Artur Turkulin30 uputio je pismo politikim komesarima brigada.31 U njemu su

28 Zbornik, tom 5, knj. 10, dok. br. 20, str. 88. 29 15. brigada 8. divizije formirana je 5. 12. 1942. kod. Vel.

Kladue. 30 Umro poslije rata i sahranjen u Beogradu. 31 Zbornik, tom 5, knj. 10. dok. br. 19, str. 85.

date direktive za pripremu boraca za ulazak u hrvatska sela i za politiki rad sa hrvatskim stanovnitvom poslije osloboenja Skakavca, Banskog Kovaevca i Lasinje. U pismu je naglaeno da, pored vojnike pobjede nad nepri-jateljem, isti znaaj ima i to kakav e odnos imati nae ljudstvo prema stanovnitvu koje je, zbog izuzetno aktivne ustake propagande, bilo vrlo malo upoznato sa ciljevima NOB-a.

Na osnovu zapovjesti taba divizije, tab 5. brigade izdao je svoju pismenu zapovijest za napad na Skakavac, kojom je:

3. bataljon, ojaan sa dva minobacaa 81 mm do-bio zadatak da napadne na andarmerijsko uporite u potanskoj zgradi i u Petrakovievoj kui. Glavni pravac napada trebalo je vriti putem . st. Skakavac s. Ska-kavac;

2. bataljon, ojaan sa dva laka tenka, dobio zada-tak da napadne i likvidira domobransku posadu u rejonu crkve u Skakavcu. Glavni pravac napada bataljona bio je put s. Sjeniak s. Skakavac. U sklopu zadatka bataljona pridodani tenkovi trebalo je da se kreu u zahvatu puta s. Jazbac s. Skakavac sa ciljem da svojom vatrom omo-gue streljakim etama prolaz kroz ianu ogradu i upad u sistem domobranskih utvrenja;

1. bataljon odreen u brigadnu rezervu, s tim da posjedne poloaje u rejonima brda Sokolovac (k 202) i sela Basara;

komandno mjesto taba brigade u zaseoku Jakii. Poetak napada: 9. decembra u 4 sata ujutro. Ugovoreni znaci bili su: Skakavac Slomie ga". Izlazak jedinica brigade na poloaje bio je otean zbog

izuzetno tamne noi, a i zato to su neki vodii jedinica zalutali, tako da je akcija, poela sa zakanjenjem od 15 minuta.32 Iako su bataljoni ostali bez minobacake i ten-kovske podrke, zbog kvarova na jednom tenku i na jednom minobacau, koji se nisu mogli na vrijeme otklo-niti, ipak je poetak napada bio silovit. Cete jednog i dru-gog bataljona su svojom vatrom i pokretima nastojale da se u prvom naletu ukline u neprijateljsku odbranu. Me-

S2 Zbornik, t. 5, knj. 10, dok. br. 30 i 61, str. 121125.

utim, domobrani i andarmi nisu bili iznenaeni napa-dom, pa su pruili ilav otpor bataljonima brigade. tabovi bataljona su organizovali bombake grupe i nastojali da se one probiju kroz iane prepreke, u neprijateljske rovove i tako omogue svojim etama upad u neprijateljska upo-rita. Svi pokuaji taba 2. i 3. bataljona ostali su bez adekvatnih rezultata sve do 8 asova ujutro, kada je 3. bataljon uveo u borbu bataljonsku rezervu sa opravljenim minobacaem. Ovaj momenat bio je presudan za opstanak neprijatelja u selu Skakavcu. Dejstvo naih minobacaa, a kasnije i pojava tenkova, toliko je zbunilo domobrane da su poeli iskakati iz rovova i bunkera i traiti sigurnije skrovite. To je iskoristio tab 3. bataljona. Nareuje eneginije napade. ete to prihvataju i oko 9 sati uspije-vaju da se probiju u domobransko uporite. U ovom naletu ete 3. bataljona zarobljavaju izvjestan broj domobrana, ali se veina, pod zatitom mitraljeske vatre, sklanja u obli-nje zgrade, odakle prua dosta neorganizovan otpor. Ovo je bio pogodan trenutak da 3. bataljon krene u odluujui napad radi unitenja neprijatelja. Meutim, ta j trenutak u neprijateljskim redovima slabo su koristile komande eta, pa je likvidacija ostataka domobranske posade tekla veo-ma sporo. Tu pogreku 3. bataljona iskoristila je jedna grupa jaine od 1020. domobrana, probila se iz obrua bataljona i spojila sa andarmima u njihovom uporitu. Oko 10 asova 9. decembra ostatak domobranske ete je zarobljen. Tako je likvidacija domobranskog uporita te-kla bez posebnog naprezanja naih jedinica. Meutim, an-darmi su pruili mnogo ei otpor. Kada je 1. eta 2. ba-taljona oko 9 sati uspjela da se probije u andar meri j ski sistem odbrane, neprijatelj je uz snanu pukomitraljeku vatru i eksplozije runih bombi izvrio protivnapad i ener-ginim juriem odbacio etu prema polaznim poloajima.

Za to vrijeme, oko 9 sati jedan bataljon neprijateljskih vojnika iz Karlovca krenuo je kroz s. Popovi Brdo u prav-cu Skakavca radi pruanja pomoi napadnutoj posadi. Premda je 15. brigada pruala ilav otpor, neprijatelj je uspio da se probije sve do s. Kne Gorice, gdje je konano pretrpio poraz i bio prisiljen da se povue u Karlovac. Ka-ko je postojala mogunost da domobrani i ustae ponovo krenu od Karlovca u pomo posadi u Skakavcu, tab 5. 3* 35

brigade je naredio da se glavnina brigade izvue iz s. Ska-kavca i postavi na pogodne poloaje, odakle e svakog mo-menta moi pritei u pomo 15. brigadi. Za blokadu an-darma u Skakavu ostavljena je samo jedna eta 2. bata-ljona, koja je, ostavi sama, bila izloena jakoj neprijatelj-skoj vatri. Osim toga eta je u tom vremenu odbila tri ne-prijateljska juria.

Kada su se andarmi uvjerili da im nee stii obeana pomo, oni su se oko podne, 9. decembra, probili kroz re-dove eta 2. bataljona do svoje posade na . st. Skakavac. Time je borba prestala i 1942. oslobodila selo Skakavac, a u 13 asova, istog dana, jedinice 4. brigade razoruale su kompletnu domobransku etu u Banskom Kovaevcu. Toga dana je, takoe pod pritiskom jedinica 15. brigade i njenog ojaanja neprijatelj napustio Vukmani i povu-kao se u Karlovac.

U sumrak 9. decembra 5. brigada, ojaana jednim ba-taljonom 15. brigade, krenula je sa polaznih poloaja u napad na neprijateljsko uporite u . st. Skakavac. Ustae, pouene porazom domobrana i andarma u s. Skakavcu, nisu smjele saekati na napad, ve su se vrlo lako probile kroz jo nezatvoreni obru 5. i 15 brigade i odstupile do najblie svoje posade koja se nalazila u s. Rjeici. U e-ljeznikoj stanici ustae su ostavile 7 sanduka municije za poljski top, malo odjee, obue i jedna kola hrane.

U borbama u s. Skakavcu i na . st. Skakavac zarob-ljen je 1 domobranski oficir i 130 andarma i domobrana. Osim toga, neprijatelj je imao 9 mrtvih i 16 ranjenih. Za-plijenjeno je 7 pukomitraljeza, 4 automata, 150 puaka, i pitolj, oko 50.000 puanih i mitraljeskih metaka, 30 granata, 100 ebadi i dosta drugog materijala i hrane. Uni-tena su eljeznika postrojenja na stanici Skakavac. Gu-bici brigade iznosili su 13 mrtvih i 16 ranjenih.

Na obezbjedenju napada na Lasinju

Poslije osloboenja Skakavca, Vukmania i Banskog Kovaevca, tab divizije izdao je novu zapovijest jedini-cama:

4. brigada, ojaana jednim lakim tenkom, brdskim topom i sa 2 minobacaa 81 mm dobila je zadatak da na-padne i razorua neprijateljsku posadu u Lasinji u kojoj je bilo 230 ustaa i andarma;

5. brigada dobila je zadatak da sa dva bataljona blokira ustaku posadu u s. Buaci (16 km sjeverozapadno od Gline) i time osigura 4. brigadu od pravca Buice i Gli-ne. Jedan bataljon brigade ostavljen je u brigadnoj re-zervi;

15. brigada ima zadatak da nou 9/10. decembra 1942. napadne neprijateljsku posadu u rejonu eljeznikog mosta na rijeci Kupi kod s. Rjeice i porui to vie pruge izmeu Kupe i . st. Skakavac.

S tim u vezi tab 5. brigade izdao je nareenje svo-jim bataljonima za pokret u pravcu s. Buice. U zoru 10. decembra brigada je stigla u odreeni rej on i odmah po-sjela poloaje:

1. bataljon u rejonu s. Kozarca ima zadatak da za-tvori put Topusko Lasinja;

3. bataljon posjeo je poloaje u rejonu sela re-munice, s tim to je jedna njegova eta isturena na brdo Sianu (k. 216) koje se nalazi na putu Buica s. Cre-munica. Time je bataljon zatvorio pravac od s. Buice u kome su se nalazile dvije ete ustaa. Ujedno, bataljon je putem patrola trebalo da ispita stanje neprijateljske po-sade u Buici i mogunost napada na ovo uporite poslije osloboenja Lasinje;

2. bataljon bio je u brigadnoj rezervi u Dugom Selu.

Poetak napada na Lasinju bio je predvien za 15 sati 11. decembra. Do tog vremena sve jedinice 5. brigade bile su na odreenim poloajima. Kada su jedinice 15. brigade poruile eljezniku prugu kod Skakavca u duini od 500 m i izvrile neuspjeli napad na neprijatelja kod kupskog mosta, prebaene su u rej on s. Cemernice i Vrgin-mosta. Brigada je vrila obezbeenje 4. brigade od pravca Topuskog i ujedno se pripremala za napad na domobran-sku posadu u emernici.

U toku 11. decembra jedinice 4. brigade uspjele su da prodru u Lasinju gdje se razvila estoka borba za svaki objekat. Ustae su pruale jak otpor nastojei da dobiju

u vremenu, poto su bile na vrijeme obavijetene o pokre-tima ustakih jedinica od Gline preko Buice u pravcu Lasinje. Naime, im su otpoele borbe oko Lasinje, iz Gli-ne je krenuo u Buicu 31. bataljon likih ustaa i jedna eta domobrana, ojaani sa dva brdska topa i nekoliko mi-nobacaa 81 mm. Oni su imali zadatak da pomognu svojoj posadi u Lasinji i zatvore prelaz jedinica 8. divizije na li-jevu obalu r. Kupe.33 Poslije dolaska u s. Buicu jedna ojaana ustaka eta krenula je putem s. Buica s. De-sni Degoj sa namjerom da izvidi zemljite i jedinice 5. brigade i da se po mogunosti probije i u Lasinju. U re-jonu brda Siane neprijatelj je upao u zasjedu jedne ete 3. bataljona 5. brigade. Kako su ustae iznenadno napad-nute pukomitraljeskom i plotunskom vatrom iz puaka, da bi se izvukle iz teke situacije, poele su naglo da se povlae. Geta je neprijatelja u stopu pratila. U rejonu u-mice Rabina (k. 203) neprijatelj se zaustavio i pruio jai otpor. Razvila se borba u kojoj je on teio da razbije na-pad nae ete, a komanda ete teila je, pak, da stvori to povoljnije uslove za bone napade jedinica 1. i 3. bataljona. Poslije jednoasovne borbe, pred no, ete pomenutih ba-taljona su izbile na neprijateljske bokove i krila. Jedinice 1. bataljona pojavile su se na lijevom krilu neprijatelja, a jedinice 3. bataljona na desnom krilu. To je bilo u tre-nutku kada je neprijatelj estoko obasuo artiljerijskom, minobacakom i mitraljeskom vatrom etu 3. bataljona u rejonu umice Gaj. Meutim, pojava ovih bataljona i njihova efikasna vatra prisilili su ustae na bijeg prema Buici. Mada im je u susret bilo upueno ustako pojaa-nje u jaini dvije ete radi prihvata, neprijatelj je nasto-jao da se to prije izvue iz kritine situacije ostavljajui iza sebe teko naoruanje i suvinu opremu.

O toj borbi zapovjednitvo 1. domobranskog zbora u svom dnevnom izvjetaju Glavnom stoeru domobranstva javlja;

Jedina bojna koja je 10. XII o. g. bila upuena u Buicu radi zatvaranja prijelaza preko r. Kupe, bila je u toku 11. XII o. g.

33 Zbornik, t. 5, knj . 10, dokumenat br. 123, i 124.

napadnuta od jaih dijelova partizanskih skupina, . . . tako da je opkoljena.

Kod kote 203 (2,5 km. zap. od Buice) 1. sat je danas napad-nut i raspren. Pri tome su dva gorska topa pala u ruke parti-zana. ..

Do momenta pisanja izvea, stanje nije jo jasno."34

U sumrak 11. decembra neprijatelj se povukao u Buicu.

U ovoj borbi ustae su imale 7 mrtvih i 20 ranjenih.35 Zarobljena su 4 domobrana i 3 ustae, od kojih dvojica u civilnom odijelu. Zaplijenjena su 2 brdska topa od ko-jih je jedan bio 50% uniten. Kako je jo vie oteen od strane jedinica brigade ostavljen je na poloaju. Pored toga zaplijenjen je 1 pukomitraljez, 7 puaka, 2 topov-ske kare sa 51 granatom 75 mm, 1.300 puanih metaka, 6 krava koje su ustae opljakale u oblinjem selu i dese-tak pari odijela.

Jedinice brigade imale su 2 mrtva i 2 ranjena. U borbi se naroito istakla 1. eta 1. bataljona, a i 3. eta istog bataljona dala je svoj veliki doprinos u razbijanju neprijatelja kod Siane i umice Gaj.

Budui da je 5. brigada zadrala neprijatelja sa prav-ca s. Buice, jedinice 4. brigade nastavile su sa zauzima-njem neprijateljskih otpornih taaka u Lasinji. Oko 12 sati, 12. decembra, koristei se gustom maglom neprija-telj se izvukao iz Lasinje i pregazivi Kupu probio se do s. Gradac na lijevoj obali rijeke. Tako je Lasinja 12. decem-bra 1942. bila osloboena.

U vremenu od 14. do 17. decembra, 5. brigada se na-lazila na poloaju u rejonu ume Toplike kose kod Topu-skog. Naime, 14. i 15. decembra 15. brigada napadala je na domobransku posadu u s. Cemernici. Poslije dvodnev-nih borbi domobranska posada je likvidirana, a selo Ce-mernica je osloboeno. Poslije osloboenja emernice, 16. decembra u 6, 35 sati ujutro, 4. brigada je napala na usta-ko-domobransku posadu na . st. Topusko, a 5. brigada je dalje ostala na poloajima u Toplikim kosama radi osiguranja napada 4. brigade od pravca Gline i Topuskog.

34 Zbornik, t. 5, knj. 10 dok. br. 124, str. 412. 35 Zbornik, t. 5, knj. 10, dok. br. 31, str. 122 125.

Za to vrijeme 5. brigada imala je dvije teke borbe sa ne-prijateljskim snagama, upuenih iz Topuskog kao pomo posadi na . st. Topusko. Kako napad na . st. Topusko nije uspio, tab 8. divizije povukao je brigade na odmor. Peta brigada povuena je u rejon Vrginmosta.

U toku borbi u rejonu Toplikih kosa i s. Greani je-dinice s. brigade imale su oko 20 ljudi izbaenih iz stroja. Meu poginulima bio je i komandant 2. bataljona Pero Rkman, istaknuti junak Korduna i 5. brigade. Jo istog dana Rkmana je zamijenio Mirko Zuti.

Za vrijeme odmora u sastav 5. brigade, stigle su tri ete iz jedinica KPO. Od ovih eta formiran je 4. bata-ljon brigade. Za komandanta bataljona postavljen je Dra-gan Paji, dotada zamjenik komandanta 3. omladinskog bataljona Joa Vlahovi" 4. kordunake ud. brigade, a za politikog komesara bataljona Stevo Dokmanovi. Za zamjenika komandanta bataljona postavljen je Ljuban Kora, a za zamjenika politikog komesara Mile Soko-lovi.36

Krajem decembra 1942. godine partijska organizacija KPH pri tabu brigade odrala je sastanak koji je bio po-sveen analizi rada partijskih organizacija, radu SKOJ-a i kulturno-prosvjetnom radu u brigadi.

U uvodnom izlaganju Rade Janjanin, zamjenik poli-tikog komesara brigade i sekretar Divizijskog komiteta KPH, iznio je stanje politikog i kulturno-prosvjetnog ra-da u brigadi. U posljednja dva mjeseca rad na svim sek-torima krenuo je naprijed. Svaka jedinica, poevi od ete do brigade, imala je plan rada za elije KPH i skojevske organizacije. Postojali su i planovi za kulturno-prosvjetni rad i politika predavanja u jedinicama. Rad na kultur-no-prosvjetnim pitanjima je vrlo dobar" naglasio je Janjanin. Izlaze tri bataljonska lista, a priprema se i ma-terijal za izdavanje prvih depnih etnih novina. U ovim listovima sve vie piu borci, iako mnogi dotada nisu ni-kad neto slino pisali. Odbori za kulturno-prosvjetni rad postoje u svim jedinicama i uz pomo agitprop grupe bri-gade uglavnom dobro rade. Pri tabu brigade formiran je politodjel brigade. Mada broji svega tri lana, njegovom

36 Poginuo u Lici u toku NOR-a.

zaslugom i zaslugom zamjenika politikih komesara eta i bataljona pokrenut je niz pitanja iz organizacije rada elija KPH, organizacija SKOJ-a i kulturno-prosvjetnih odbora. Uvoenje poloaja zamjenika politikog komesara u etama pokazalo se kao vrlo dobar potez u oivljavanju i aktiviranju partijsko-politikog rada u jedinicama bri-gade.

Plan rada u politiko-prosvjetnoj grani, za period od 8. do 20. januara 1943, koji je potpuno realizovan, pred-viao je da se odre slijedea predavanja:

1. Uloga i znaaj brigade u NOB-i: zato se formiraju brigade, uloga okupatora i kvislinga saveza etnika

i ustaa, odnos naroda i vojske, znaaj AF2-a u NOP-u, uloga i znaaj KP J u NOB-i;

2. Novi stav prema jugoslovenskoj vladi u Lon-donu Draa Mihailovi se javno deklarisao;

3. Politika situacija u svijetu; 4. Unutranja situacija u zemlji. Precizirane su i kultura o-prosvjetne aktivnosti. Po

planu u istom periodu predvieno je da se u vodovima formiraju italake grupe i u njima proitaju lanci: Tito Crvena armija, Mar srpskih i crnogorskih brigada (iz Biltena VS NOV i POJ) i O narodnom heroju Radi Kon-aru (iz Biltena).

Mada su se jedinice skoro danonono nalazile u bor-bi, pokretu i akcijama, svaki slobodan trenutak ili odmor koristio se za kulturno-prosvjetni rad, politika preda-vanja i razne sastanke. To znai da je brigada posveivala veliku panju pomenutim aktivnostima, pa je u tom smi-slu razraena i odgovarajua organizacija i postavljeni od-govarajui organi za spro voen je u ivot postavljenih pla-nova i programa.

Napad na Saborski

Prvi januar 1943. osvanuo je sa velikim snijegom. Putevi su bili zavij ani, a kora na stablima u Petrovoj gori

i Maloj Kapeli pucala je od studeni. Po takvom vremenu, sa preko 20% skoro bosih i isto toliko slabo obuenih bo-raca, jedinice 5. i 15. brigade37 su krenule iz ireg rejona Topuskog i Vrginmosta u pravcu Vojnia, Veljuna, Slu-nja i Rakovice. One su za dva dana mara prele oko 70 km gazei snijeg dubok preko 1 m po temperaturi od 30C. Peta brigada je 5. januara 1943. godine u 4,17 a-sova ujutro prola kroz Rakovicu na putu za Saborski. U toku mara brigada je od taba divizije primila borbenu zapovijest38 kojom je bio predvien napad na domobran-sko-andarmerijsku posadu u s. Saborskom kod Plitvi-kih jezera.

Prema izvjetaju nae obavjetajne slube, u Sabor-skom se nalazilo 150 domobrana, 15 andarma i 20 nao-ruanih civila. Na . st. Lika Jesenica, koja je udaljena od Saborskog samo 3 km, nalazio se 3. bataljon 1. pje-adijskog puka italijanske divizije Re", a u mjestu Lika Jesenica nalazilo se oko 300 etnika. Osim toga, na pruzi Plaki Vrhovine bile su slijedee italijanske jedinice: 1. bataljon 1. pe. puka divizije Re", 1. bataljon 121. pje-adijskog puka divizije Macerata", 8. baterija 57. artilje-rijskog puka divizije Lombardija" i jedna eta za zatitu pruge, te etnike posade u s. Blata, s. Plava i Plaki. Zbog blizine ovih neprijateljskih posada, Italijani i etnici su mogli svakog asa uputiti svoju pomo domobranskoj posadi u Saborskom.

Divizijskom zapovjeu predvieno je da 5. brigada sa tri bataljona, ojaana 1 minobacaem 81 mm, sa 2 topa i dva laka tenka39, izvri napad i razorua ili uniti nepri-jatelja u Saborskom. Glavni pravac napada brigada bilo je brdo Sivnik (kota 782 i kota 644), a pomoni pravac napada june padine kote 735 Saborski. Jedan vod je osiguravao brigadu od pravca Vrhovina i s. Donjeg Ba-bina Potoka. Vod tekih mitraljeza bio je postavljen u re-

37 Krajem decembra 1942. g. 4. brigada prebaena je iz Kor-duna na Zumberaik, gdje je u saradnji sa 13. prol. brigadom Rade Konar" oslobodila Krai.

38 Zbornik, t. 5, knj. 11, dok. br. 12, str. 50 54. 39 U toku borbe tenkovi nisu upotrebljavani zbog visokog sni-

jega koji je na Kapeli dostigao visinu preko 1 metar.

jonu kote 644, a drugi kod kote 735. Ovi vodovi imali su zadatak da zajedno sa mitraljeskim vodom 15. brigade, koji se nalazio jugozapadno od kote 697, svojom vatrom neutraliu neprijateljsku vatru u selu Saborskom, spree njegovo grupisanje i time omogue laki prilaz naim je-dinicama do sela. Bilo je predvieno da brigada zadri je-dan bataljon u rezervi s tim da jadnu etu izdvoji radi obezbeenja artiljerijskih poloaja.

Tenkovski vod imao je zadatak da napada du puta Li. Jesenica Saborski. Zadatak artiljerije nije bio od-reen, ve je ona ostala pod neposrednom komandom ta-ba divizije, koji joj je davao zadatke u toku borbe.

Petnaesta brigada sa dva bataljona obezbeivala je napad 5. brigadi zatvaranjem pravca od Likih Jesenica na liniji: Borov vrh (t. 712) s. Vukeli Poljana s. To-ak. Pored toga trebala je da likvidira etniku grupu u Vukeli Poljani.

Na osnovu divizijske borbene zapovijesti, tab 5. bri-gade izdao je svoju borbenu zapovjest:

1. bataljon ojaan minobacaem 81 mm vri napad pravcem brdo Sivnik k. 644 i dalje u pravcu crkve u Saborskom, gdje je ujedno bilo teite neprijateljske od-brane ;

2. bataljon napada pravcem Preka kosa k. 735 i dalje prema jugoistonom dijelu sela;

4. bataljon, kome je ovo bila prva borba u sastavu 5. brigade, imao je zadatak da sa polaznih poloaja na M. Tatri (k. 857) krene u napad pravcem sjeverozapadne padine M. Tatre i dalje prema pilani u Saborskom;

3. bataljon zadran je u brigadnoj rezervi. Stab brigade i brigadno previjalite nalazili su se kod

kua 1 km jugoistono od brda Sivnik. Prije poetka napada uspostavljena je telefonska ve-

za izmeu taba brigade i taba divizije, te izmeu taba brigade i tabova 1. i 2. bataljona. Sa ostala dva bataljona bila je predviena kurirska veza, jer vod za vezu brigade, u to vrijeme, nije vie imao telefonskih aparata, a ni dru-gih sredstava veze.

Stab divizije predvidio je poetak napada za 5. ja-nuar u 14 asova po podne poslije ispaljivanja triju gra-nata na Saborski. Odmah nakon toga trebalo je uputiti

pismeni ultimatum neprijateljskoj posadi za predaju. Ako neprijatelj ne bi pristao da se preda, ponovno ispaljivanje nekoliko granata na neprijateljsko uporite u Saborskom bilo bi znak da bataljoni 5. brigade krenu u napad.

U 14 sati, kada je bio predvien poetak napada40, tab divizije alje po jednoj eni iz okoline Saborskog ultimatum domobranskoj posadi. Stab divizije je rau-nao da e neprijatelj, kad osjeti prisustvo jaih snaga oko Saborskog, biti spreman za predaju. Ultimatumom je tra-ena bezuslovna kapitulacija domobranske posade, u pro-tivnom divizijska artiljerija i minobacai unititi e nji-hovu ivu silu u selu. Kad je komanda domobranske po-sada prouila sadraj pisma, odluila je da umjesto predaje odgovori vatrom po poloajima brigada. Mada neprijatelj-ska vatra nije bila estoka ni ubitana, ona je bila znak da e se domobrani i andarmi boriti za opstanak u Sabor-skom. Cim je poela neprijateljska paljba, Stab divizije je izdao nareenje tabu 5. brigade za polazak u napad. Jo pri izlasku jedinica 5. brigade na polazne poloaje, ete 1. ba-taljona nisu posjele poloaje u rejonu k. 644, jer je ona ve bila zauzeta od strane neprijatelja. Zbog toga tab 1. bataljona nareuje 2. eti da prvo likvidira ovu neprija-teljsku predstrau, a zatim da cijeli bataljon pree u na-pad u pravcu crkve i kole, gdje se nalazilo teite neprija-teljske odbrane. U 16,30 asova divizijska artiljerija otvo-rila je ponovno vatru na domobranske poloaje u rejonu kole. Prve granate pale su 200 do 300 m od cilja. Poslije izvrene korekture vatre jedna granata pogodila je u ko-lu. To je neprijatelja prilino zbunilo. Taj trenutak koristi tab 1. bataljona za odluniji napad na domobranske po-loaje na k. 644. Borba je trajala oko dvadesetak minuta. Kada se neprijatelj uvjerio da nee moi dugo izdrati, napustio je poloaje na koti i u bjekstvu se povukao u Saborski. U ovoj borbi 1. bataljon zarobio je dva domobra-na od kojih su dobiveni tani podaci o naoruanju i ra-sporedu neprijateljevih jedinica u Saborskom. Dok je 1. bataljon vodio borbu za k. 644, jedinice 2. i 4. bataljona su u prvom naletu upale u sistem neprijateljske odbrane, ali su tu bile zaustavljene snanom pjeadijskom vatrom.

40 Zbornik, tom 5, knj. 11, dokumenat broj 23, str. 78 81 d dok. br. 159, str. 415418.

Kako je tempo napada jedinica 5. brigade bio dosta spor, tab divizije je u 18,10 sati, izdao telefonsko nareenje tabu 5. brigade da njene jedinice, uz pomo minobacake i mitraljeske vatre, to prije upadnu u selo. U isto vrijeme 15. brigada dobila je zadatak da napadne i razorua nepri-jatelja u grupi kua ispod Borovog vrha. Stab 5. brigade

Raspored 5. i 15. brigade za vrijeme napada na neprijateljske po-sade u Saborskom i Li. Jesenici januara 1943.

nareuje tabovima bataljona da to energinije krenu u napad. U prvom naletu trebalo je zauzeti prednji kraj neprijateljske odbrane, a zatim istim tempom produiti sa ienjem sela od izolovanih neprijateljskih grupa. Cilj je

bio da se to prije izbije u rej on crkve radi konanog obra-unu. Oko 18,30 asova svaka brigada je na svom pravcu preduzela potrebne mjere, a ve oko 19 sati jedinice 5. bri-gade i 1. bataljon 15. brigade sa poloaja Borov vrh, izbile su pred crkvu i kolu. U ovakvoj situaciji neprijatelj pre-duzima inicijativu radi pregovora o predaji posade. Za vri-jeme pregovora na cijelom frontu prekinute su borbe. U selu su gorjeli zauzeti neprijateljski bunkeri i sklonita. Plameni jezici dizali su se visoko iznad kua i u mrkloj, hladnoj i snijenoj noi na obroncima Velike Kapele, stva-rali stravinu sliku ratne pustoi.

Pregovore je neprijateljska strana koristila da osigu-ra potrebno vrijeme za neprimjetno izvlaenje njenog ljud-stva iz opkoljenog sela. Taj trik prilino je uspio zbog ne-budnosti naih jedinica. Domobrani i andarmi su, koristei mrak, pojedine kue i jarke neprimjetno izlazili iz obrua i odlazili u pravcu Kapele. Da bi to ubjedljivije obmanuli tab 5. brigade, s vremena na vrijeme prelazila je i pre-davala se njenim jedinicama po dva do tri domobrana ili andarma. U roku od pola sata brigada je zarobila oko 20 neprijateljskih vojnika. Tada je tabu brigade pala u oi neprijateljska varka pa je naredio da se vre stegne ob-ru oko neprijateljskih objekata. No, ve je bilo kasno, jer se njegova glavnina ve izvukla iz sela. Oko 22 sata, 5. ja-nuara, Saborski je osloboen. Mada uspjeh nije bio pot-pun, osloboenje ovog mjesta, na komunikaciji Plaki Plitvika jezera, bilo je od velikog vojnopolitikog znaaja. Prije svega, osigurana je dobra veza izmeu osloboene teritorije Korduna i Like i stvoreni su povoljni uslovi za ire napade na etniko-italijanske posade u rejonu Pla-anske doline. Osloboenje Saborskog palo je u vrijeme intenzivnih okupatorskih priprema za poetak 4. neprija-teljske ofanzive.

U borbama za Saborski 5. i 15. brigada zarobile su 30 andarma i domobrana i nanele neprijatelju gubitke od desetak mrtvih i ranjenih. Zaplijenjen je 1 pukomitraljez, 31 puka, 3 pitolja, 7.000 puanih metaka, 20 runih bom-bi i 5.000 kg kukuruza koji je odmah podijeljen siroma-nim stanovnicima Saborskog i okoline.

Jedinice 5. brigade imale su 2 mrtva i 4 ranjena borca.

Osloboenje Like Jesenice

Poslije borbi jedinice divizije ostaju na kratkom od-moru u Saborskom i okolini, a ve 7. januara 1943. u 10,45 sati, po nareenju taba divizije, kreu na ruenje pruge. Jedinice 5. brigade dobile su zadatak da, uz pomo pede-setak ljudi iz Ljube, Moila i Zbijega, u toku 7. i nou 7/8. januara porue deonicu pruge izmeu . st. Lika Jesenica i . st. Javornik. Petnaesta brigada, sa istim bro-jem mobilisanih ljudi iz navedenih sela, trebalo je da razrui prugu na deonici Plaki Li. Jesenica. Cilj ovih akcija bio je da se uniti to vie pruge i objekata na njoj i za dui period paralizira eljezniki saobraaj izmeu Zagreba i Like.

Poslije podne, 7. januara u 16 sati, jedinice 5. bri-gade stigle su na odreenu dionicu pruge i poele sa ra-dom. Ruenje je bilo oteano dubokim snijegom i jakom burom. Zbog velike hladnoe prsti su se prosto lijepili za tranice, ali moralo se izdrati. Cijeli dan borci i seljaci su iako gladni, slabo odjeveni i obuveni, ruili prugu, preko-pavali nasipe i kidali telefonske veze. Za to vrijeme et-nici su iz italijanskih bunkera stalno pripucavali, pjevali i dovikivali. Pijani i siti, oni su toga dana slavili Boi. Iako su vjerno sluili svoje gospodare, nisu imali hrabrosti da izau iz bunkera. No, i pored svih pomenutih tekoa, kao i nedostatka osnovnog alata i materijala (minerski alat i eksploziv), brigada je u toku rada poruila 7 km pruge i vie telefonskih veza pored nje. Jedinice 15. bri-gade unitile su 5 km pruge. Na tom zadatku promrzlo je oko 30 boraca i starjeina. Oni su hitno upueni u po-zadinu na lijeenje.

U 9 sati 8. januara stigle su u Saborski jedinice 5. brigade, a malo kasnije i jedinice 15. brigade. Tek to su se jedinice razmjestile za odmor, pojavile su se etnike kolone od Li. Jesenice sa grupama etnika koje su pristi-gle od Otoca. Oko 400 etnika napalo je poloaje 5. i 15. brigade u rejonu Saborskog, Borovog vrha i Toka. Napad etnikih jedinica bio je potpomognut jakom artiljerij-skom vatrom italijanske posade na . st. Li. Jesenice. Cilj ovog etnikog napada bio je da se odbace snage 8. divizije od Saborskog i time zatite Li. Jesenice, Blato,

Plaki i Vrhovine od eventualnih napada 8. divizije. Mada su pijani etnici navaljivali u talasima, nisu postigli us-pjeh. Poslije troasovne borbe, poto su pretrpjeli gubi-tke, bili su prisiljeni da se povuku prema Li. Jesenici.

etnike jedinice su jo sa jaim snagama ponovile napade 9. i 10. januara na poloaje 5. i 15. brigade kod Saborskog. Jedinice 5. brigade su, u zajednici sa 15. bri-gadom, ne samo izdrale napade etnika, ve su ih svaki put, uz osjetljive gubitke, odbili i prisilili na povlaenje. Posljedni etniki napad, 10. januara poslijepodne, pre-tvoren je u potpuni njihov poraz. Neprijatelj je morao u panici napustiti borbu i povui se u Li. Jesenicu. Njih je u stopu gonila 5. brigada i 3. bataljon 15. brigade. Ulaskom u Li. Jesenicu etnici su sa tamonjom posadom organi-zovali odbranu sela. Poslije toga Stab divizije prvo donosi odluku za blokadu, a zatim i za napad na Liku Jesenicu. Jedinice divizije zauzimaju sledei raspored za napad:

5. brigada blokira, a potom napada na Li. Jese-nicu sa sjeverne i sjeverozapadne strane;

15. brigada sa 3. bataljonom