Elmi redaktorlar:

Rəyçilər:

Ümüdvar Əliyev,

Qalib Hüseynov,

i.e.d., prof.

i.e.n., dos.

Arif Şəkərəliyev, əməkdar elm xadimi,

i. e.d.,

prof.

Hacıağa Rüstəmbəyov, i.e.d., prof

Məhiş Əhmədov, i.e.d.,prof

Məlahət Pənahəliyeva, i.e.n., dos.

Şəfa Əliyev. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik.

Sumqayıt SDU-nun Redaksiya və nəşr işləri şöbəsi, 2018.-376 s.

Dərslik Azərbaycan iqtisadiyyatı və onun inkişaf xüsusiyyətləri

barəsində əsaslı təsəvvür formalaşdırır və milli iqtisadiyyatın müxtəlif

sahələrinin öyrənilməsi məqsədilə ətraflı mənbədir. Burada Azərbaycan

iqtisadiyyatının predmeti və metodu, iqtisadi fikir prosesləri, milli

iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətləri, resurs potensialı barəsində vacib

məlumatlar verilmişdir. Ölkə iqtisadiyyatının bütün sektorları üzrə geniş

təhlillgər verilmiş, müxtəlif histoqramlar, xətti qrafiklər və diaqramlar

vasitəsilə təhlillərin əhatəsi genişləndirilmiş, milli iqtisadiyyatın inkişaf

prosesləri və problemləri barəsində diskussiya xarakterli materiallar öz əksini

tapmışdır.

Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Ali İxtisas

Təhsilinin Dövlət Standartı, bakalavr hazırlığının məzmunu və səviyyəsinə

qoyulan minimum dövlət tələbləri əsasında hazırlanmışdır və 050401- ”Dünya

iqtisadiyyatı”, 050402-“Mühasibat uçotu və audit”, 050403- “ Maliyyə”,

050404-“ İqtisadiyyat”, 050407-“ Menecment”, 050409- “ Biznes in

idarəedilməsi” ixtisasları üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bundan əlavə, dərslik,

ixtisasından asılı olmayaraq bakalavr və magistr pilləsində təhsil alan

tələbələr, doktorantlar, müəllimlər, tədqiqatçılar və digər mütəxəssislər üçün

nəzərdə tutulur.

ISBN 978-9952-37-017-1

© Sumqayıt Dövlət Universiteti, 2018 ©

Əliyev Şəfa Tiflis oğlu, 2018

__________ ___________ _______ __________________ ^z^rbaycan iqtisadiyyatı

MÜNDƏRİCAT

Ön söz ........................................................................................................... 9

FƏSİL 1. Azərbaycan iqtisadiyyatı’* fənninin predmeti və metodunun formalaşması ........................................................................ 12

1.1. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin predmeti ................................... 12

1.2. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin metodu ..................................... 13

1.3. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin nəzəri-metodoloji xüsusiyyət

ləri ....................................................................................................... 17

1.4. Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı proseslərinə

əsas yanaşmalar ................................................................................... 19

1.5. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin tədrisinin zəruriliyi və onu

şərtləndirən amillər ............................................................................. 21

1.6. Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm funksiyalan .............................. 22

FƏSİL 2. Azərbaycanda iqtisadi fikir tarixinin təşəkkülü ........................... 26

2.1. Azərbaycanda iqtisadi fikrin təşəkkülü və formalaşması prosesləri .. 26

2.2. İslamda və "Qurani-Kərim"də iqtisadi fikirlər və baxışlar ................ 28

2.3. .....................................................................................................

Azərbaycanda orta əsrlərin iqtisadi fikir tarixi ............................................ 30

2.4. Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarisi və XX əsrin əvvəllərində iqtisadi

baxışlar ................................................................................................ 34

2.5.SSRİ dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına iqtisadi baxışlar və

yanaşmalar ................................................................................... 38

2.6. Postsovet dövründə Azərbaycanın müstəqil iqtisadi inkişaf modelinə

dair elmi fikirlər və baxışlar ................................................................ 42

FƏSİL 3. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf xüsusiyyətləri ..................... 49

3.1. Rusiya imperiyasının tərkibində Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf

xüsusiyyətləri ...................................................................................... 49

Darslik SDU- 55

3.2. Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutunun milli iqtisadiyyatın

inkişafına mənfi təsiri .................................................................. 53

3.3. Keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda iqtisadi inkişaf proseslərinin

xronologiyası (XX əsrin 20-50-ci illəri) ............................................. 55

3.4. Böyük Vətən müharibəsində SSRİ-nin qələbəsində Bakı neftinin

həlledici rolu (1941-1945-ci illər) ....................................................... 57

3.5. XX əsrin 50-70-ci illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın

vəziyyəti .............................................................................................. 58

3.6. Sovet Azərbaycanının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsində

Heydər Əliyevin tarixi rolu (1970-1985-ci illər) ................................ 60

3.7. Azərbaycanda müstəqilliyin bərpasından sonra bazar münasibətlərinə

keçid və iqtisadiyyatın yenidən qurulması prosesləri (18 oktyabr 1991-ci

il və sonrakı dövrlər) .................................................................... 64

3.8. Azərbaycan iqtisadiyatmın inkişafının müasir xüsusiyyətləri ........... 70

FƏSİL 4. Azərbaycan iqtisadiyyatının təbii resurs potensialı ............... 76

4.1. Təbii resurs və milli sərvət anlayışları .............................................. 76

4.2. Resursların milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu ............................... 78

4.3. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında təbii resursların və milli sərvətlərin

vacibliyini şərtləndirən amillər ........................................................... 80

4.4. Azərbaycanda təbii ehtiyatlar və onların xüsusiyyətləri .................... 81

4.5. Azərbaycanda mineral xammal və əsas neft-qaz ehtiyatları.............. 92

4.6. Azərbaycanda qeyri-neft sənaye sahələrinin mineral-xammal ehtiyatlan

94

4.7. Müasir dördə təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından səmərəli

istifadənin strateji aspektləri ............................................................... 96

FƏSİL 5. Azərbaycanda demoqrafik inkişaf prosesləri və məşğulluq

problemləri ................................................................................ 100

5.1. Demoqrafik inkişaf və dövlətin demoqrafik siyasəti ....................... 100

5.2. Azərbaycanda demoqrafik siyasətin xüsusiyyətləri ........................ 102

5.3. Azərbaycanda əhalinin artım dinamikası və yerləşməsi .................. 104

Azerbaycan iqtisadiyyatı

5.4. Azərbaycanda əhalinin təkrar istehsal göstəriciləri (doğum, ölüm və

təbii artım) ......................................................................................... 108

5.5. Azərbaycanda nikah və boşanmalar ................................................ 110

5.6. Azərbaycanda miqrasiya.................................................................. 113

5.7. Azərbaycanda əmək ehtiyatlan, əmək qabiliyyətli əhali və əmək

siyasəti .............................................................................................. 117

5.8. Azərbaycanda məşğulluq səviyyəsi və strateji fəaliyyət istiqamət

ləri ................................................................................................. 121

FƏSİL 6. Azərbaycan iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələr və regionların

sosial-iqtisadi inkişafı ......................................................... 127

6.1. Məhsuldar qüvvələr anlayışı və onların yerləşdirilməsi prinsip

ləri ................................................................................................. 127

6.2. Azərbaycan iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin xüsusiyyətləri

.............................................................................................. 131

6.3. Azərbaycan sənayesində məhsuldar qüvvələr ................................. 132

6.4. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldar qüvvələrin

yerləşdirilməsi ......................................................................... 134

6.5. Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişafı və məhsuldar

qüvvələrin yerləşdirilməsi ....................................................... 135

FƏSİL 7. Azərbaycan iqtisadiyyatında yanacaq-enerji kompleksi 143

7.1. Yanacaq-enerji resurslan və yanacaq-enerji kompleksinin formalaşması

prosesləri ................................................................................. 143

7.2. Azərbaycanda energetika sənayesinin və elektrik enerjisi istehsalının

vəziyyəti ........................................................................................... 145

7.3. Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf tarixi .................................. 153

7.4. Azərbaycanda neft və təbii qaz hasilatının dinamikası .................... 157

7.5. Azərbaycanın yanacaq-enerji balansı .............................................. 160

7.6. Azərbaycanda elektroenergetika sahəsinin müasir vəziyyəti............ 165

7.7. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri ..................................................... 168

---------------------------------------------- 5 ----------------------------------------------

Darslik. SDV - 55 ___________________________

7.8. Cənubi Qafqaz Boru kəməri (Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kə

məri) ............................................................................................... 170

7.9. Trans-Anadolu Qaz boru və Transadriatik Qaz kəmərləri ................ 173

FƏSİL 8. Azərbaycanda qeyri-neft sektoru sahələrinin vəziyyəti və

inkişaf yolları .................................................................... 178

8.1. Qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu............. 178

8.2. Azərbaycanda sənaye sektorunun mövcud vəziyyəti və struk

turu ................................................................................................. 182

8.3. Azərbaycanda metallurgiya kompleksi: qara və əlvan metallurgiya

sənayesi sahələri ............................................................................. 186

8.4. Azərbaycanın kimya və neftkimya kompleksi ................................ 193

8.5. Azərbaycanda maşınqayırma kompleksinin müasir vəziyyəti və

inkişaf istiqamətləri ........................................................................ 202

8.6. Yüngül sənaye və onun potensialından səmərəli istifadə məsələ

ləri .................................................................................................. 207

8.7. Yeyinti sənayesi və onun əhəmiyyəti ............................................... 216

8.8. Azərbaycanda tikinti sektoru ............................................................ 220

8.9. Nəqliyyat sektorunun mövcud vəziyyəti və inkişaf potensialı225

8.10. Azərbaycanda rabitə və informasiya texnologiyalan kommunika-

siyalan sektoru ................................................................................ 233

8.11. Azərbaycanda turizm sektoru və onun potensialından istifadə

prioritetləri ..................................................................................... 237

8.12. Texnoparklar, sənaye məhəllələri, sənaye klasterləri və xüsusi

iqtisadi zonalann yaradılması prosesləri ......................................... 241

FƏSİL 9. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı və aqrar sektorun inkişaf

istiqamətləri ...................................................................... 252

9.1. Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar və onlardan

istifadənin vəziyyəti ....................................................................... 252

9.2. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf istiqamətləri ................... 254

---------------------------------------------- 6 -------------------------------------------------------------

Azarbaycan iqtisadiyyatı

9.3. Azərbaycanda bitkiçilik və heyvandarlıq sahələrinin məhsul istehsalı

və inkişaf potensialı ....................................................................... 258

9.4. Azərbaycanda kəndli fermer təsərrüfatlannm və sahibkarlığın inkişafı

prosesləri ....................................................................................... 263

9.5. Azərbaycanda aqrar sənaye kompleksinin əsas fəaliyyət sahələri və

strateji hədəfləri ............................................................................... 265

FƏSİL 10. Azərbaycanda maliyyə-kredit və bank sistemi ........................ 270

10.1. Maliyyə və kredit anlayışı, onlann formalaşması və xüsusiyyət

ləri ................................................................................................. 270

10.2. Azərbaycanın maliyyə - kredit və valyuta siyasəti ........................ 271

10.3. Azərbaycanda maliyyə-kredit və valyuta siyasətinin hazırlanması və

reallaşdınimasına məsul dövlət orqanlan ....................................... 273

10.4. Azərbaycanın bank sektoru ............................................................ 276

10.5. Azərbaycanın dövlət büdcəsi ......................................................... 284

10.6. Azərbaycanda iqtisadiyyata kredit qoyuluşları, daxili və xarici

investisiyalar.................................................................................. 287

10.7. Azərbaycanda vergi sistemi və Vergi Məcəlləsi ............................ 290

10.8. Azərbaycanın valyuta ehtiyatları və dövlət borcu .......................... 293

10.9. Azərbaycanda sığorta sistemi və sığorta təşkilatlan....................... 297

10.10. Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair

Strateji Yol Xəritəsi və müasir reallıqlar ....................................... 301

FƏSİL 11. Azərbaycanın iqtisadi təhlükəsizlik prioritetləri...................... 306

11.1. iqtisadi təhlükəsizlik anlayışı və onun mahiyyəti .......................... 306

11.2. Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizliyin

gücləndirilməsini şərtləndirən amillər ................................ 307

11.3. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik və iqtisadi təhlükəsizlik

konsepsiyalan ..................................................................... 309

11.4. Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizlik indikatorlannm vəziyyəti və

dinamikası ..................................................................................... 312

Dərslik, SDU - 55

11.5. Qlobal şəraitdə Azərbaycanın rəqabətqabiliyyətlilik məsələləri və

iqtisadi təhlükəsizliyin müasir aspektləri ...................................... 329

FƏSİL 12. Azərbaycan Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər sistemində

............................................................................................. 337

12.1. Azərbaycan Beynəlxalq Əmək Bölgüsü sistemində ...................... 337

12.2. Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlərin Azərbaycan iqtisadiyyatının

dünya təsərrüfat sistemində möhkəmləndirilməsində əhəmiyyəti

............................................................................................. 339

12.3. Azərbaycanın tədiyyə balansı ........................................................ 340

12.4. Azərbaycanın xarici ticarət siyasəti və xarici-iqtisadi əlaqələri343

12.5. Azərbaycanda xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası və strukturu

............................................................................................. 350

12.6. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əməkdaşlığı .......... 356

12.7. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olması prosesləri

və perspektivləri .................................................................. 369

A zərhaycan iqtisadiyyatı

Ön söz

Dünya iqtisadi prosesləri və qlobal iqtisadi çağırışlar ənənəvi iqtisadi

sistemlərin və iqtisadi mexanizmi ərin zəifliyini ortaya çıxarmışdır. Kifayət

qədər güclü resurslara və iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş milli iqtisadiyyata

malik ölkələr belə dünya maliyyə böhranının mənfi nəticələrindən yan keçə

bilməmişlər. Yüzlərlə iri banklar bağlanmış, milli iqtisadiyyatların artım tempi

aşağı düşmüş, maliyyə problemləri kəskinləşmişdir. Milli iqtisadiyyatlann

ənənəvi mexanzimləri kəsərsizliyi ilə diqqət çəkmişdir. Bu amillər yeni iqtisadi

yanaşmaları və yeni iqtisadi mexanizmlərin hazırlanaraq həyata keçirilməsini

şərtləndirir.

Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra xeyli çətinliklərlə,

mürəkkəb hadisələrlə, xaos və dağıdıcı proseslərlə üzləşmişdir. Ölkənin

iqtisadi sistemi çökmüş, infrastruktur dağıdılmış, bank və maliyyə sistemi isə

yox dərəcəsində idi. İnfilyasiya tüğyan edirdi, milli valyuta tam olaraq

dəyərdən düşmüşdü. Belə bir şəraitdə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin

hakimiyyətə gəlişindən sonra ölkəmizdə siyasi və iqtisadi sabitliyi bərpa etmək

mümkün olmuşdur. 1994-cü ildə “Əsrin kontraktf’nın imzalanmasından sonra

Neft Strategiyasının reallaşdırılması ilə əlaqədər olaraq, ölkəmizdə milli

iqtisadi inkişaf modelinin formalaşdırılması və sürətləndirilməsi prosesləri

intensiv xarakter almışdır. 1995-2003-cü illərdə Azərbaycanda iqtisadi

islahatların əsas fazası uğurla başa çatdırılmış, ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif

sahələrinin fəaliyyətinin bərpası və modemizasiya proseslərinə başlanılmışdır.

Hasilat sənayesi tamamilə yenidən qurulmuş, bu sahəyə dünyanın ən güclü

kompaniyaları ilə birlikdə yüksək texnologiyaların gətirilməsi və tətbiqi təmin

edilmiş, neft və qaz yataqlarının işlənməsi və hasilatı istiqamətində əsaslı

zəmin yaradılmışdır. Yeni neft yataqlarından hasil olunan neftin hesabına

ölkənin ixrac potensialı dəfələrlə artmış və maliyyə sabitliyinin

formalaşdırılması mümkün olmuşdur. Neft sənayesi milli iqtisadiyyatın

lokomotivi rolunu layiqincə daşımağa başlamış və milli iqtisadiyyatın

inkişafının sürətləndirilməsi

D9rslikSDU-5S

proseslərinə nail olunmuşdur. Regional və beynəlxalq layihələrin, o cümlədən

eneıji və nəqliyyat layihələrinin əsas təşəbbüskarı və maliyyə donoru kimi

Azərbaycanın dünya ölkələri sırasında nüfuzu dəfələrlə artmış və ölkəmizin

qlobal rəqabətqabiliyyətliliyi xeyli güclənmişdir.

2003- cü ildən sonrakı dövrdə isə Azərbaycanda iqtisadi islahatlann

dərinləşdirilməsi, ölkənin bütün regionlarında müasir tələblərə cavab verən

infrastruktur şəbəkəsinin formalaşdıniması, sosial-iqtisadi inkişafın

modelləşdirilməsi və xüsusilə regionların sosial-iqtisadi inkişafının

sürətləndirilməsi prosesləri təmin edilmişdir. Ölkə ÜDM-nin həcmi, dövlət

büdcəsinin gəlirləri və xərcləri, sənaye istehsalının həcmi, xüsusilə qeyri-neft

sənayesi məhsulla- nnın həcmi, valyuta ehtiyatlarının ümumi məbləği dəfələrlə

artmışdır. Azərbaycan regionun və Avropanın eneıji təhlükəsizliyində əsas

tərəfdaşlardan birinə çevrilmişdir. Neftqaz sektoru ilə yanaşı, ölkənin digər

iqtisadiyyat sektorlannm, xüsusilə nisbətən yeni iqtisadiyyat sahələrinin -

informasiya-kommunikasiya texnologi- yalan və turizm sektorlannm inkişafı

üçün əsaslı işlər görülmüşdür. Ölkənin hər yerində sahibkarlığın inkişafı,

iqtisadi fəallığın artırılması, mövcud təbii resurslardan və əmək ehtiyatlarından

səmərəli istifadənin təşkili üçün davamlı və ardıcıl tədbirlər görülmüşdür.

Lakin, bütün bunlara baxmayaraq qlobal iqtisadi çağmşlar və qlobal

iqtisadi təhlükələr yenicə möhkəmlənməkdə olan milli iqtisadi inkişaf

modelimiz üçün təhdidlər yaratmışdır. Dünya bazarlannda neftin qiymətinin

bir neçə dəfə düşməsi ölkəmizin maliyyə və bank sisteminə mənfi təsir

göstərmiş, milli valyuta - manat məcburi devalvasiyalara məruz qalmışdır.

Kredit resurslan məhdudlaşmış, maliyyə imkanlan zəifləmiş, valyuta

ehtiyatlarının bir hissəsi itirilmişdir. Bir sözlə, Azərbaycan iqtisadiyyatının

mövcud mexanizmlərinin ciddi şəkildə təkmilləşdirilməsi zərurəti ortaya

çıxmışdır. Bütün bu amillər nəzərə alınmaqla, Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə milli iqtisadiyyat və

iqtisadiyyatın əsas sektorlan üzrə Strateji Yol Xəritələri təsdiq edilmişdir. Bu

tarixi sənədin əsas məqsədi

10

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Ölkəmizin milli iqtisadi inkişaf modelinin keyfiyyətcə yeni səviyyəyə

qaldınimasından ibarətdir. Yaxın və uzaq perspektivdə milli iqtisadiyyatın

inkişafının strateji hədəfləri müəyyənləşdirilmiş və artıq tədbirlərin icrası

prosesləri gedir.

Belə bir şəraitdə yüksək ixtisaslı iqtisadçı kadrlara və mütəxəssislərə

tələbat kifayət qədər artmışdır. Müasir iqtisadçılar hərtərəfli biliklərə

yiyələnməli, qlobal iqtisadi çağınşlarm tələblərini dərk etməli, milli

iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərini dərindən öyrənməli və bunlarla əlaqədər

elmi-praktiki fikirlər formalaşdırmalı, mexanizmlər hazırlamalı və adekvat

praktiki fəaliyyət prinsiplərini, alətlərini müəyyənləşdirməlidirlər.

Bu baxımdan, “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin böyük əhəmiyyəti

vardır və bu fənnin tədrisi vacibliyi ilə diqqət çəkir. Təqdim olunan dərslikdə

Azərbaycan iqtisadiyyatının nəzəri- metodoloji və təşkilati-təcrübi aspektləri

verilmişdir. Bundan əlavə, dərslikdə milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətləri,

resurs potensialı, əmək ehtiyatları və məhsuldar qüvvələri, qeyri-neft sektoru

sahələrinin inkişafı, maliyyə-kredit və bank sektorunun müasir vəziyyəti,

regionların inkişafının əsas xüsusiyyətləri, xarici iqtisadi əlaqələr və xarici

ticarət fəaliyyətinin vəziyyəti, Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər

sistemində yeri və mövqeyi barəsində materiallar öz əksini tapmışdır.

Fikrimizcə, dərslikdə verilmiş materiallar ölkənin iqtisadi

təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və milli iqtisadi maraqların qorunması üçün

elmi-praktiki və mütəxəssis baxışının, bilik və bacarığının

formalaşdırılmasında əhəmiyyətli elmi baza və bilik mənbəyi olacaqdır.

Müəllif dərsliyin hazırlanması dövründə dəstəyə görə Sumqayıt Dövlət

Universitetinin rəhbərliyinə, dəyərli məsləhətlər vermiş bir qrup iqtisadçı

professorlara və alimlərə, bu dərsliyin ərsəyə gətirilməsində zəhməti olan

bütün şəxslərə minnətdarlığını bildirməyi özünə borc hesab edir.

11

Darslik. SDU - 55

FƏSII 1

“AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATI” FƏNNİNİN

PREDMETİ VƏ METODUNUN FORMALAŞMASI

1.1. “Azərbaycan iqtisadiyyatı"fənnininpredmeti.

1.2. “Azərbaycan iqtisadiyyatı "fənninin metodu.

1.3. “Azərbaycan iqtisadiyyatı”fənninin nəzəri-metodoloji

xüsusiyyətləri.

1.4. Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı

proseslərinə əsas yanaşmalar.

1.5. “Azərbaycan iqtisadiyyatı " fənninin tədrisinin zəruriliyi

və onu şərtləndirən amillər.

1.6. Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm funksiyaları.

1.1. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin predmeti

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənni Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının

nəzəri-metodoloji və təşkilati-təcrübi aspektlərini əhatə edir. Bu fənnin

vasitəsilə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf modeli, strukturu, inkişaf

təmayülləri və xüsusiyyətləri barəsində zəruri biliklər və məlumatlar əldə

etmək mümkündür. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənnində öyrənilən biliklər və

alınan məlumatlar seçdiyi ixtisasdan və peşəsindən asılı olmayaraq, hər bir

gənc mütəxəssis, ölkə vətəndaşı və Azərbaycan iqtisadiyyatı haqqında məlumat

almaq istəyən digər ölkələrin vətəndaşları üçün faydalı ola bilər.

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin məqsədi milli iqtisadiyyatın

inkişafının müasir iqtisadi çağırışlar kontekstində modelləşdirilməsi və

yenilənməsi, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi və ümumi mənafelərinin qorunması

baxımından milli iqtisadiyyatı bütövlükdə, sistem halında öyrənməkdir. Milli

iqtisadiyyatın mahiyyəti, əhəmiyyəti, ölkəmizin inkişafında və ölkə əhalisinin

rifahının yüksəldilməsində rolunun əhatəli şəkildə öyrənilməsi də bu fənnin

başlıca məqsədlərindəndir.

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin vəzifələri gələcək

mütəxəssislərə ölkəmizin təbii və iqtisadi potensialını, onun maddi- texniki

bazasını, istehsalın obyektiv və subyektiv amillərini dərk

12

Azerbaycan iqtisadiyyatı

etmək üçün zəruri olan nəzəri bilikləri verməkdir. Fənnin mənimsənilməsi

gələcək mütəxəssislərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı barəsində hərtərəfli nəzəri

və praktiki baxışların formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin predmeti - Azərbaycanın milli

iqtisadi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olsa da, iqtisadi nəzəriyyə elminin predmeti

ilə üst-üstə düşür. Fənnin predmeti özündə - Azərbaycanın milli

iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı, iqtisadi qanunauyğunluqlarını

öyrənmək və milli mənafeyə uyğun tövsiyələr hazırlamaqla bərabər,

ümumbəşəri iqtisadi qanunauyğunluqları əks etdirir.

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin predmeti - geniş mənada ölkənin

iqtisadi sistemi və bu sistemi təşkil edən məhsuldar qüvvələr, iqtisadi

münasibətlər sistemi və təsərrüfat mexanizmlərinin, ümumilikdə bütün iqtisadi

sistem mexanizmlərinin və praktiki fəaliyyət alətlərinin məcmusudur.

Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının ictimai təşkili formaları, onun müstəqil

mövcudluğu və inkişafını şərtləndirən amillər, qanunlar, qanunauyğunluqlar da

bu fənnin predmetinə daxildirlər.

Müasir dövrdə, “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin predme- tinin

dairəsi getdikcə genişlənməkdədir. İqtisadi transfermasiyalar, qlobal

dəyişikliklər, milli iqtisadi mexanizmlərin yenilənməsi zərurəti, milli iqtisadi

inkişaf modelinin təkmilləşdirilməsi probelm- ləri daha mürəkkəb tələblər irəli

sürür. Milli iqtisadiyyatın dayanıqlılıq və artım problemlərinin dərindən

öyrənilməsi məsələləri də bu fənninin predmeti kimi mühüm əhəmiyyət kəsb

edir.

1.2. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin metodu

Hər hansı bir iqtisadi problemin baxılmasında və öyrənilməsində

metodoloji yanaşma mühüm əhəmiyyət daşıyır. Optimal metodun seçilməsi

baxılan elmi problem üzrə dərketmə üsullarının və yollarının nə dərəcədə

səmərəli olması ilə bilavasitə bağlıdır, “Metod” sözü yunancadan “Methodos”

sözündən götürülmüş və “tədqiqat yolu” mənasını verir.

13

Dərslik. SDU - 55

Cəmiyyətin iqtisadi inkişafının ümumi iqtisadi qanunauyğun- luqlan

olduğu kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatı elmi də dünyada qəbul olunmuş

müəyyən metodoloji yanaşmalar əsasında formalaşmışdır və bunlardan fənnin

öyrənilməsində fəal istifadə edilməlidir. Azərbaycan iqtisadiyyatı fənninin

mənimsənilməsi və müasir dövrün çağinşlanna adekvat zəruri biliklərin əldə

edilməsi üçün dünyəvi metodoloji yanaşmalardan istifadə etməklə bərabər,

milli iqtisadiyyatımızın inkişaf xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, spesifik

yanaşmaların metodoloji elementlər kimi istifadəsi də faydalı ola bilər.

İqtisad elminin inkişaf tarixi göstərmişdir ki, hər hansı fənn, o

cümlədən “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənni üçün zəngin hadisə və prosesləri

öyrənməyin ən optimal yolu həyat hadisələri üzrə müşahidələr aparmaq, onlan

dərindən seyr etmək, sonra isə mühümü qeyri-mühümdən, təsadüfini

qeyri-təsadüflərdən ayırmaqla müəyyən nəticələrə gəlmək olar. Bu metod,

iqtisadi hadisə və müşahidə proseslərinin mahiyyətini açmaq, qanun və

qanunauyğunluqlan öyrənməyin ilkin mərhələsinə daha düzgün yanaşmağın

bir yoludur.

İqtisadi nəzəriyyənin metodoloji yanaşmalannın əsas mahiyyəti iqtisadi

təhlillər zamanı öyrənilməsi və dərindən araşdıniması nəzərdə tutulan

problemlərin həlli yollarının tapılmasının ən mümkün variantlarının

modelləşdirilməsi, mexanzimlərin və elmi üslubların müəyyənləşdirilməsi,

subyektiv və qeyri-subyektiv halların qiymətləndirilməsi, optimal empirik

bazanın formalaşdınlması, səmərəli tədqiqat yollarının seçilməsidir.

Hər hansı bir iqtisadi metodun kökündə fəlsəfi yanaşma, məntiqi

baxışlar, nəhayət, müşahidələr, təsəv\mr etmə qabiliyyəti, fikir və düşüncələrin

sintezi, ümumiləşdirmələr, nəticədə isə öyrənilən problem barəsində mövcud

fikir və mülahizələrlə müqayisədə, daha real və obyektiv fikrin

formalaşdırılması və təsəvvürün ifadəsi dayanır. Bu təsəvvürdə elmi

yanaşmalar və elmdən kənar detallar, ancaq qoyulan problemin öyrənilməsi və

mahiyyətinin açıqlanması üçün səmərəli ola biləcək detallar və ştrixlər yer

almalıdır. Bir sözlə, elmi-nəzəri baxışlarla reallığı əks etdirən münasibətlər

seçilən metodun əsas tərkib hissəsi kimi onun strukturunda yer almalıdır.

14

Azerbaycan iqtisadiyyatt

İqtisadi metodlar elmi düşüncələri, təsvir və fikirləri nəzəri

baxışlardan real dünyaya, real iqtisadi proseslərə inteqrasiyanı təmin edir və bu

düşüncələri elmi ictimaiyyətə çatdırmaqda faydalı inteq- rativ funksiyanı

yerinə yetirirlər. Şübhəsiz, bu proseslərdə elmi ictimaiyyət tərəfindən tez və

asan qəbul olunan, eyni zamanda obyektivliyi şübhə doğurmayan seçilən və

tətbiq edilən iqtisadi metod digərləri ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə

üstünlük təşkil edir.

İqtisadi metodların tətbiqi ilə fundamental probelmlərin və dünya

əhəmiyyətli hadisələrin mahiyyəti, onlann yaranma səbəbləri, iqtisadi

proseslərin qanunauyğunluqlan və gözlənilməz tenden- siyalannm fəsadları,

iqtisadi, maliyyə, enerji və digər böhranlann xarakterləri, bəşəriyyəti narahat

edən iqtisadi qlobal problemlərin həlli yollan və s. bu kimi problemlər üzrə

elmi-praktiki baza və informasiya bazası formalaşdırılır, ümumiləşdirilir,

sintez edilir və mühüm qərarlann qəbul edilməsində elmi-iqtisadi dəlillər kimi

fəal istifadə olunur.

İqtisadi təhlilin əsas metodları və prinsipləri. İqtisadi nəzəriyyə

baxımından iqtisadi metod apanlan tədqiqatlann üslubları, yanaşmalan, təcrübi

alətləri ilə bilavasitə bağlıdır və bütün bunlar birlikdə metodoloji yanaşmaları

formalaşdırır. İqtisadi metodlar vasitəsilə iqtisadi proseslər və bunlarla bağlı

məsələlər modelləşdirilir, nəticədə iqtisadiyyat üçün daha səmərəli və üstün

fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilir.

İqtisadı nəzəriyyənin tədqiqi ilə bağlı geniş yayılan metodlar

bunlardır:

Elmi-abstraksiya metodu. Bu metod vasitəsilə, ilk növbədə

müşahidələr aparılır, təhlil məqsədilə materiallar toplanılır, əldə olunan elmi

dəlillər və materiallar dərindən araşdınlır, müəyyən sistemə salınır, real həyatın

başlıca mahiyyətləri təsvir olunur, sonra isə onlar sistemləşdirilərək müəyyən

abstraksiyalar, qanunlar və prinsiplər şəklində ifadə edilirlər. Elmi abstraksiya

metodu vasitəsi ilə iqtisadi hadisələr və proseslərə dair mühüm əhəmiyyət kəsb

edən xüsusiyyətlər müəyyənləşdirilir. Metod vasitəsi ilə mürəkkəb nəzəri

sistemlərin yaradılması təmin olunur və əldə olunmuş nəticələrin real iqtisadi

proseslərə adekvatlılığının yoxlanılmasına obyektiv şərait yaradır.

15

Dərslik. SDU-55

Analiz və sintez metodu. İqitsadi nəzəriyyənin digər metodları kimi -

analiz və sintez metodu da diqqət çəkir. Analiz metodunun tətbiqi zamanı

iqtisadi münasibətlər bir vahid kimi qəbul olunur və elmi təfəkkür yolu ilə

müəyyən tərkib hissələrə, tərəflərə aynlır. Bu zaman məqsəd iqtisadi

münasibətlərin müxtəlif tərəflərinin daha dərindən öyrənilməsidir. Bununla

belə, bütün iqtisadi hadisə və proseslər bir-biri ilə bağlıdır və biri digərinin

formalaşması üçün baza şərtlər kimi çıxış edir. Buna görə də iqtisadi

münasibətlərin bir- biri ilə vəhdət, qarşılıqlı əlaqə şəklində öyrənmək zərurəti

ortaya çıxır və bu münasibətlərin ələkdən keçirilməsi lazım gəlir. Dünya

iqtisad elmində bu yanaşma sintez metodu və yaxud sintez üsulu ilə reallaşdın

lır.

İnduksiya və deduksiya metodları. Bu metodlar vasitəsi ilə iqtisadi elmi

problemlər, iqtisadi proseslər, iqtisadi tendensiyalar barəsində faktlar və

məlumatlar toplanılır, şeçilir, prinsiplər müəyyənləşdirilir və mühüm

tövsiyələr verilir. “İnduksiya” termini latıncadan “yönəltmə” kimi ifadə olunur

və bu metodun əsas funksiyası araşdırılan problemlər ilə bağlı elmi dəlillərin

əldə edilməsi və sistemləşdirilməsidir. “Deduksiya” termini isə latın- cadan

“hasiletmə” mənasını verir və deduksiya metodunun vasitəsi ilə əsasən

sistemləşdirilmiş elmi materiallar və faktlar əsasında praktiki reallaşdırma

üçün mühüm tövsiyələr verilir. İnduksiya metodunun mahiyyəti faktlardan

nəzəriyyəyə, yəni xüsusidən ümumiyə doğru proseslərdən ibarətdir. Deduksiya

metodunda ümumidən xüsusiyə, başqa sözlə nəzəriyyədən faktlara doğru

hərəkət olunur.

Müqayisə metodu - bu metod vasitəsi ilə iqtisadi proseslərin və iqtisadi

inkişaf təmayüllərinin, iqtisadi inkişaf hallarının oxşarlığı və bir-birindən fərqli

xüsusiyyətləri, üstün çəhətləri müəyyənləşdirilir. Metod vasitəsi ilə iqtisadi

inkişaf proseslərinin yeni mərhələyə keçirilməsində daha üstün iqtisadi inkişaf

modellərinin və iqtisadi fəaliyyət mexanzimlərinin seçilməsi, onların milli

iqtisadi sistemə daxil edilməsi reallaşdırılır.

Riyazi və statistik metodlar. İqtisadi problemlərin və iqtisadi

tədqiqatların aparılması zamanı keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinin

müqayisəli baxılması, səmərəliliyinin təhlili və müəyyənləşdirilməsi lazım

gəlir. Bu problemlərin həll edilməsində riyazi və

16

Azerbaycan iqtisadiyyatı

statistik metodlardan istifadə olunması geniş yayılmışdır. Həmin metodlar

vasitəsi ilə baxılan problemlər üzrə hesabatlar hazırlanır, qiymətləndirmələr

aparılır, səmərəlilik əmsalları müəyyənləşdirilir, proqnozlar verilir və s.

Məntiq və tarixi metod. Bu metod vasitəsilə kateqoriya və anlayışlar,

onlann yaradılması tarixi, hadisələr, hadisələrin xüsusiyyətləri, iqtisadi

inkişafın meyilləri, iqtisadi proseslərin əsas elementləri ardıcıllıqla təhlil və

şərh edilir.

Məntiqi idrak metodu. Burada iqtisadi hadisə və proseslərə məntiqi

təfəkkürlə yanaşmaqla, tarixi hadisələrin təsviri ilə yaranan sıçrayış və

tənəzzülün səbəbləri öyrənilir. Tarixi hadisələrin mahiyyəti açıqlanır, təkamül

və eniş proseslərinin mənbələri araşdırılır, nəticələr çıxarılır, bu hadisələrin

real təsviri ifadə olunur.

1.3. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin nəzəri-metodoloji

xüsusiyyətləri

Milli iqtisadiyyatın təşkili və fəaliyyəti onun mənsub olduğu ölkənin

əhalisinin sosial-iqtisadi rifahını, yaxşı yaşamasını və həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsini təmin etməklə bərabər, ədalətli prinsiplər üzərində

formalaşdırılmalı, resurslardan səmərəli istifadə prioritet yanaşmalardan biri

kimi təmin edilməli, cəmiyyətin və milli iqtisadiyyatın qarşılıqlı fəaliyyəti və

vəhdəti təmin olunmalıdır.

Milli iqtisadiyyatın formalaşmasının nəzəri-metodoloji əsasları

baxımından mühüm xüsusiyyətləri bunlardır:

Milli iqtisadiyyatın mühüm fəaliyyət istiqamətlərinin

müəyyənləşdirilməsi;

Sosial-iqtisadi siyasətin əsas strategiyasının və konseptual

mexanizmlərinin hazırlanması;

Dövlət iqtisadi siyasətinin fəaliyyət mexanizmlərinin və praktiki

alətlərinin müəyyənləşdirilməsi;

Optimal milli iqisadi sistemin formalaşdırılması və fəaliyyətinin təşkili;

Milli iqtisadiyyatın adekvat inkişaf modelinin formalaşdırılması;

17

Darslik, SDU-55

✓

Milli iqtisadiyyatın inkişaf modelinin dünya iqtisadiyyatının mütərəqqi

və məhsuldar, davamlı və dayanıqlı iqtisadi inkişaf modellərinə

uyğunlaşdıniması;

Milli iqtisadiyyatın strateji hədəflərinin və məqsədlərinin

müəyyənləşdirilməsi;

Milli iqtisadiyyatın inkişafının regional aspektlərinin optimal

modelləşdirilməsinin təşkili;

Milli iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafının və artım tempinin uzunmüddətli

dövr üçün adekvat proqnozlaşdırılması;

İqtisadi inkişafın praktiki yanaşmalarının və təşkilinin modelləşdirilməsi;

Milli iqtisadiyyatın inkişafının və dayanıqlılığının təmin edilməsi

məqsədilə adekvat investisiya siyasətinin formalaş- dınlması,

investisiyalann cəlbi və yatıniması mexanizmlərinin işləkliyinin təmin

olunması;

Milli iqtisadiyyat subyektlərinin, sahibkarlann və biznes qurumlarının

fəaliyyətinə dövlət dəstəyi mexanimlərinin səmərəliliyinin təşkili, onların

rəqabətqabiliyyətliliyinin gücləndirilməsi tədbirlərinin görülməsi və bu

proseslərdə bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin əsas götürülməsi;

Dünya iqtisadi və maliyyə böhranlannm mənfi təsirlərinə qarşı

antiböhran tədbirlərinin hazırlanması və milli iqtisadiyyatın inkişaf

təmayüllərinə adekvat olaraq həyata keçirilməsi;

Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi proseslərinə və dünya təsərrüfat

sisteminə geniş mənada inteqrasiyasının başa çatdıniması, qloballaşma

elementlərinin mənfi təsir əhatəsinə adekvat olan iqtisadi inkişaf

siyasətinin hazırlanması və praktiki fəali)^ət mexanizmlərinin tətbiqinin

təmin edilməsi;

Qlobal iqtisadi transformasiyalar şəraitində milli iqtisadi inkişaf

modelinin manevrlik qabiliyyətinin yenilənməsi və təkmilləşdirilməsi

proseslərinin operativliyinin təmin olunması;

Ölkənin regional və beynəlxalq iqtisadi qurumlarda, iqtisadi layihələrdə

fəal iştirakımn təmin edilməsi ilə bərabər, milli iqtisadi maraqların və

iqtisadi təhlükəsizlik meyarlannm qorunması; Milli iqtisadi inkişaf

proseslərinin ölkə əhalisinin maddi rifahının yaxşılaşdınlması və həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsinə

18

Azerbaycan iqtisadiyyatı

adekvat təşkilinin praktiki mexanizmlərinin reallaşdınimasına nail

olunması;

^ Milli iqtisadiyyatın inkişafının dinamikliyinin təmin edilməsi hesabına

ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin gücləndirilməsi və dünya ölkələri

sırasında onun mövqeyinin möhkəmləndirilməsinin təmin edilməsi və s.

1.4. Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı

proseslərinə əsas yanaşmalar

Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı prosesləri - uzun

bir tarixə malikdir. Son yüz ilə nəzər salsaq, XX əsrin əvvəllərində

Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatı və sahibkarlıq prinsipləri formasında dünya

kapitalizm sisteminin bir hissəsi kimi inkişaf proseslərində yer almışdı.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması ilə bağlı bu xüsusiyyətlərə

və yanaşmalara milli müstəqillik təfəkkürü və atributları əlavə olundu. Lakin,

sovet imperiyası tərkibində Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və

inkişafina yanaşmalar tamamilə başqa səpkidə, bir imperiyanın mənafeyinə

uyğun formalaşdırılımışdı. Bu proseslər 1990-cı illərin əvvəllərinə - SSRİ-nin

süqutuna kimi davam etmişdir.

Azərbaycan iqtisadiyyatı müasir dünya iqtisadiyyatının və dünya

təsərrüfat sisteminin tərkib hissəsi kimi. 1990-cı illərin əvvəllərində

Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, yenidən bazar iqtisadiyyatı

prinsipləri əsasında iqtisadiyyat modelinə keçmişdir. Həmin dövrdən etibarən

Azərbaycan iqtisadiyyatı müasir dünya iqtisadiyyatının tərkib hissəsi kimi

çıxış edir. Bu baxımdan, Azərbaycanın dünyada baş verən iqtisadi

proseslərdən kənarda qalması qeyri - mümkündür. Dünyada icad edilən və

tətbiq olunan texnika - texnologiyadan, əldə olunan istehsal təcrübəsindən

istifadə etmədən milli iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək mümkün deyildir. Bütün

bunlar, “Azərbaycan iqtisadiyyatı”ı fənninin əsas xüsusisyyətləri kimi diqqət

çəkir.

Müasir dövrdə müstəqil dövlət kimi Azərbaycanın qarşısında duran

başlıca vəzifələrdən biri də milli iqtisadiyyatın strukturunu yenidən - milli

mənafeyə uyğun formalaşdırmaqdır. “Azərbaycan

19

Darslik. SDU - 55

iqtisadiyyat”ı fənninin digər çox mühüm vəzifəsi isə - cəmiyyətin və

iqtisadiyyatın qarşılıqlı vəhdətdə ümumi sosial-iqtisadi inkişaf

qanunauyğunluqlarını öyrənmək və bunlan dərk etməyə kömək məqsədilə

əhalini, o cümlədən gələcək mütəxəssisləri iqtisadi billiklərlə

zənginləşdirməkdir.

XX əsrin 90 - cı illəri Azərbaycan xalqının həyatında yadda qalan

hadisələrlə zəngin olan tarixi bir dövrü əhatə edir. Bu dövrün əsas hadisəsi milli

dövlətçiliyimizin bərpa edilməsi - Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi tarix

səhnəsinə çıxmasıdır. Artıq Azərbaycan suveren bir ölkə kimi dünya tərəfindən

tanınmış, əksər nüfuzlu Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlara daxil olmuş və

dünyanın bir çox müstəqil dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi, mədəni və s. sahələrdə

strateji əməkdaşlıq əlaqələrinə malikdir.

Azərbaycan Respublikasının qarşısında duran ən ümdə vəzifələrdən

biri də, iqtisadi cəhətdən azad, müstəqil yaşamanı təmin edən iqtisadiyyat

yaratmaqdır. Ölkə üçün iqtisadi azadlığın təmin olunması, ilk növbədə öz təbii

və iqtisadi resurslan hesabına başqa ölkələrdən asılı olmayaraq yaşaması və

inkişaf etməsi deməkdir. İqtisadi cəhətdən azad yaşaya bilmək üçün iqtisadi

gücə və qüdrətə malik olmaq lazımdır. Başqa sözlə, güclü Azərbaycan

iqtisadiyyatı yaratmaq zəruri şərtlərdən biridir.

Azad iqtisadı fəaliyyət kənar qüvvələrin təsiri ilə məhdudlaşmayan,

bazar qanunlan ilə təmin olunan, bazann tələbinə uyğun fəaliyyət göstərən,

dünya bazarlarına sərbəst çıxmaq imkanı olan iqtisadiyyatdır. Burada

mülkiyyət və sahibkar azadlığı, azad rəqabət və azad qiymətlər əsas şərtlər kimi

bazar iqtisadiyyatı iştirakçıları üçün eynidir və heç kəsə, heç bir mülkiyyətçiyə

və yaxud sahibkara digəri ilə müqayisədə üstün şərait yaradıla bilməz.

Ölkənin iqtisadi müstəqilliyi dedikdə - bəşəriyyətin tarix boyu

yaratdığı və təbiətin ona bəxş etdiyi sərvətlərə sahib olması, onlardan istifadəyə

müstəqil sərəncam və qərarlar verməsi, bu sərvətlərdən milli mənafeyə uyğun

istifadə etməsi, ölkədə formalaşmış cəmiyyətin özünü iqtisadi cəhətdən

yaşatmaq gücünə malik olmasıdır.

Müstəqil ölkə statusuna yanaşmalar dedikdə - bu ölkə tərəddüd

etmədən xarici iqtisadi əlaqələr qurur, özünün milli bazan

20

Azerbaycan iqtisadiyyatı

VƏ bu bazann tələbatına cavab verən sturukturunu formalaşdırır, öz iqtisadi

dayaqlan üzərində inkişafı təmin edir. Müstəqil, dayanıqlı milli valyuta və pul

sistemi, maliyyə-kredit, bank sistemi formalaşdırır, güclü təsərrüfat

mexanizmləri yaradır. Hər bir xalqın, müstəqil dövlətin mövcud olmasının

maddi əsası onun iqtisadiyyatıdır. Azərbaycan iqtisadiyyatı milli iqtisadiyyatın

bütün sahələrini vəhdət halında birləşdirən, özünün milli ənənələri,

xüsusiyyətləri ilə fərqlənən, kifayət qədər təbii sərvətləri, məhsuldar qüvvələri

və əmək ehtiyatlan olan bir iqtisadi sistemdir.

1.5. Azərbaycan iqtisadiyyatı fənninin tədrisinin zəruriliyi və onu

şərtləndirən amillər

Qlobal iqtisadi çağırışlar müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatının inkişaf

təmayüllərinin yenidən baxılmasını və qlobal təhlükələr konteksində

təkmilləşdinİməsini tələb edir. Bu baxımdan, ölkəmizə qlobal düşüncəli,

qlobal iqtisadi hadisələri milli maraqlar çərçivəsində qavraya və təhlil edə bilən

yüksək biliklərə malik və dünya- görüşlü savadlı mütəxəssislərə ehtiyac vardır.

Buna görə də “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin tədrisi hazırkı dövrdə

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

‘^Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin tədrisinin zəruruili- yini

şərtləndirən əsas amillər aşağıdakılardır:

^ Milli iqtisadiyyatın davamlı və dayanıqlı inkişafının xüsusiyyətlərinin

dərindən öyrənilməsi;

^ Milli iqtisadiyyatın inkişafının əsas indikatorlarının mahiyyəti və göstəriciləri

üzrə biliklərin əldə edilməsi;

Ölkə ÜDM-nin və milli gəlirlərin strukturunun araşdırılması və bunlarla

bağlı əhatəli tədqiqatların aparılmasının vacibliyi;

^ milli iqtisadiyyatın və iqtisadi proseslərin inkişafının xüsusiyyətləri;

^ milli iqtisadiyyatın inkişaf tarixini əhatə edən müxtəlif dövrlərin iqtisadi

baxışlan və iqtisadi yanaşmalan;

^ milli iqtisadiyyatın strukturuna daxil olan ayrı-ayrı iqtisadiyyat sahələrinin

spesifik cəhətləri;

^ iqtisadiyyatın inkişaf modeli və onun strukturunun optimallığı;

21

Darslik. SDV - 55

^ milli sərvətlərdən, təbii resurslardan və bütün növ iqtisadi

resurslardan maksimum səmərəli istifadənin təşkili;

milli iqtisadiyyatın əlavə dəyər yaratmaq xüsusiyyətinə malik

fəaliyyət sahələrinin inkişafı;

iqtisadiyyatın manevrlik qabiliyyətinin və antiböhran immu-

nitetinin formalaşdırılması;

iqtisadi proseslərin innovasiyalaşdınlması və yüksək texnolo-

giyalar əsasında sürətləndirilməsi;

makroiqtisadi problemlərin optimal həlli yollarının müəyyən-

ləşdirilməsi;

iqtisadi təhlükəsizliyin mühüm elementlərinin və meyarlannm

qorunması;

qlobal iqtisadi çağırışlar və təhlükələr şəraitində milli iqtisadiy-

yatın davamlı və dayanıqlı inkişafının təşkili və s.

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin tədrisi yetişməkdə olan

milli kadrların ölkənin iqtisadiyyatı, onun inkişaf meyilləri və

xüsusiyyətləri, resurs potensialı, məhsuldar qüvvələrin yerləşdiril-

məsi və əmək resurslarının hərəkəti, milli iqtisadiyyatın rəqabət

qabiliyyətliliyinin və iqtisadi təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi

istiqamətində səmərəli fəaliyyəti baxımından vacib hesab olunur.

1.6. Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm funksiyaları

“Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin nəzəri-praktiki baxımdan mühüm

funksiyalan kimi, onun bir tərəfdən elm sahəsi, digər tərəfdən isə praktiki

fəaliyyət sahəsi kimi xüsusiyyətlərə malik olmasıdır.

Azərbaycan iqtisadiyyatının nəzəri baxımdan mühüm funksiyaları

bunlardır:

^ Dərketmə funksiyası - Azərbaycan iqtisadiyyatı nəzəri bir elmdir. Buna

görə də, ölkənin iqtisadi həyatı ilə bağlı olan bütün problemlər nəzəri cəhətdən

öyrənilməlidir.

^ Praktiki funksiya - Bir tərəfdən Azərbaycan iqitisadiy- yatının əsasının

sürətlə dəyişdirilməsi və bazar münasibətləri çərçivəsində yenidən qurulması

ilə bağlıdır. Elmin aşkar etdiyi qanunlar, prinsiplər, tövsiyələr həyata

keçirilməsi nəzərdə tutulan iqtisadi

22

Azerbaycan iqtisadiyyatı

tədbirlərin və dövlətin iqtisadi siyasətinin hazırlanması vaxtı istifadə olunur.

Digər tərəfdən isə, “Azərbaycan İqtisadiyyatı” fənni xalqı iqtisadi

yenidənqurma, iqtisadi inkişaf haqqında biliklərlə silahlan- dınr, onun iqtisadi

şüurunu, elmi dünyagörüşünü, iqtisadi təfəkkürünü formalaşdmr. Bu

funksiyanın həyata keçirilməsində “Azərbaycan İqisadiyyatı” fənninin

müstəqil fənn kimi tədris edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

^ Nəzəri-metodoloji funksiya - Bu funksiyanın əsas vəzifəsi nəzəri və

tətbiqi - praktiki sahələrə bölünməsidir. Mövcud olan bir çox iqtisad elmləri, o

cümlədən, Azərbaycan iqtisadiyyatı iqtisadiyyatın bütün sahələrini müstəqil

öyrənir. Deməli, konkret iqtisad elmləri Azərbaycan iqtisadiyyatının yalnız

ayn-a>n sahələrini, yarımsahələrini öyrənir (məsələn. Sənaye iqtisadiyyatı,

Azərbaycan sənayesi. Turizmin iqtisadiyyatı və s.). Lakin, hər bir dövlətin, o

cümlədən, Azərbaycanın milli iqtisadiyyatı canlı bir orqanizmə bənzədiyindən,

konkret sahə iqtisad elmləri bütünlükdə milli iqtisadiyyatı öyrənə bilməz.

Bununla əlaqədar olaraq, bütün sahə iqtisad elmlərinin nəzəri əsaslarını işləyib

hazırlayan bir iqtisad elmi olmalıdır. Bu da Azərbaycan iqtisadiyyatıdır.

Beləliklə, Azərbaycan iqtisadiyyatı elmi Azərbaycanın konkret, sahə iqtisad

elmlərinin nəzəri - metodoloji funksiyasını həyata keçirir.

Azərbaycan iqtisadiyyatının praktiki fəaliyyət baxımından mühüm

funksiyaları bunlardır:

- Milli iqtisadiyyatın səmərəliliyinin təmin olunması;

- Milli iqtisadiyyatın struktunun diversifıkasiyalaşdınlması, ənənəvi

fəaliyyət sektorlarının yenidən qurulması və resurs potensialına adekvat

müasir texnologiyalar əsaslı məhsuldar iqtisadiyyat sahələrinin təşkili;

- Milli iqtisadiyyatın artım və keyfiyyət göstəricilərinin optimal

müəyyənləşdirilməsi və reallaşdınlması;

- Milli iqtisadiyyatın inkişafının daha məhsuldar modelləşdirilməsi

məqsədilə təbii sərvətlərdən və iqtisadi resurslardan səmərəli istifadənin

təmin olunması;

- Qlobal iqtisadi dəyişikliklər nəzərə alınmaqla inklüziv iqtisadiyyat

sahələrinin inkişaf proseslərinin intensivləşdirilməsi;

23

Darslik. SDU - SS

- Ölkənin ekoloji-iqtisadi sisteminin etibarlılığının artırılması və təbiətdən

istifadənin uzunmüddətli dövr üçün optimal modelləşdirilməsi;

- Milli iqtisadiyyatın artım tempinin və dayanıqlı inkişafının təşkili

məqsədilə ölkədə innovasiyalar və yüksək texnologiyalar bazarlarının

inkişaf etdirilməsi;

- Milli iqtisadiyyatın makroiqtisadi və maliyyə sabitliyi problemlərinin

həllinin modelləşdirilməsi və əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi

tədbirlərinin görülməsi;

- Əhalinin gəlirlərinin artıniması, yoxsulluğun və işsizliyin azaldılması,

bütövlükdə sosial-iqtisadi problemlərin kompleks və uzunmüddətli dövr

üçün həlli mexanizmlərinin işlənib hazırlanması, reallaşdırılması və s.

Özünüyoxlama sualları:

1. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin predmeti.

2. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin metodu.

3. İqtisadi təhlilin metodlan və prinsipləri.

4. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin nəzəri-metodoloji xüsusiyyətləri.

5. Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı proseslərinə əsas

yanaşmalar.

6. “Azərbaycan iqtisadiyyatı” fənninin tədrisinin zəruriliyi və onu

şərtləndirən amillər.

7. Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm funksiyaları.

ƏDƏBİYYAT:

1. “Azərbaycan iqtisadiyyatı”, Bakı, “Ağrıdağ”, 1998.-400 s.

2. Əhmədov M.A., Hüseyn A.S. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin

əsaslan. Bakı; “İqtisad Universiteti” 2011.-120 s.

3. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015. -185 s.

4. Əliyev Ü.Q. Keçid dövrünün milli iqtisadi problemləri. Monoqrafiya.

Bakı: Azəməşr, 2008.-358 s.

24

Darslik, SDU - 55

FƏSIL 2

AZƏRBAYCANDA İQTİSADİ FİKİR TARİXİNİN

TƏŞƏKKÜLÜ

2. L Azərbaycanda iqtisadi fikrin təşəkkülü və formalaşması

prosesləri. 2.2. İslamda və "Qurani-Kərim"də iqtisadi fikirlər və baxışlar. 2.3. Azərbaycanda orta əsrlərin iqtisadi fikir tarixi.

2.4. Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarisi və XX əsrin əvvəllərində

iqtisadi baxışlar.

2.5. SSRİ dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına iqtisadi

baxışlar və yanaşmalar.

2.6. Postsovet dövründə Azərbaycanın müstəqil iqtisadi inkişaf

modelinə dair elmi fikirlər və baxışlar.

2.1. Azərbaycanda iqtisadi fikrin təşəkkülü və formalaşması

prosesləri

Azərbaycan xalqının iqtisadi fikirləri haqqında bizə gəlib çatan ən

qədim yazılı abidələrdən biri "Avesta"dır. Zərdüştiliyin (zoroastrizmin)

qanunlar toplusu olan "Avesta" bizim eradan əvvəl X-VII əsrlərdə meydana

gəlmişdir. Zərdüştilik üç prinsipdə ifadə olunur: fikirlər; xeyirxah söz; xeyirxah

əməl. Bu prinsiplərə görə insanlar digərləri barəsində pis fikirlərə dalmamalı,

xeyirxah sözlər işlətməli, bildirməli və xeyirxah əməlləri ilə fərqlənməlidirlər.

Azərbaycanda iqtisadi fikrin təşəkkülü və formalşaması III-X əsrlərdə

baş vermiş sosial hərəkatlarla bilavasitə bağlı olmuşdur (Manihəçilik, III əsr;

Məzdəkizm, V-VI əsrlər və Xürrəmilər, VIII-X əsrlər). Bu sosial hərəkatlann

iqtisadi yanaşmalannda hərəkat üzvlərinin hər biri üçün istisna mülkiyyət

hüququnun yaradılması ideyası üstünlük təşkil etmişdir.

”Dədə-Qorqud” dastanı. Məlumdur ki, Azərbaycanda qədim iqtisadi

fikrin təşəkkülü və formalşadırılmasında “Dədə-Qorqud” dastanının mühüm

əhəmiyyəti vardır. Bu dastanın məlumatları təsdiq edir ki, Azərbaycan

oğuzlarının yaşadığı dövrdə və onların

26

Azerbaycan iqtisadiyyaü

münasibətlərində natural mübadilə yeganə mübadilə forması olmamışdır. Artıq

bu dövrdə pul mübadilə vasitəsi kimi istifadə olunurdu. Oğuz hərəkatının

üzvləri puldan tədavül və yığım vasitəsi rolunda istifadə etmişlər. Onların

münasibətlərində və mübadilə yanaşmalannda, şübhəsiz dövrün xan və

bəylərinin, yəni hakim - feodal üst təbəqənin hakim mövqedə olması, kasıb

təbəqənin, nökərlərin isə bu təbəqəyə xidmət etməsi müəyyən mənada

mülkiyyətçilikdən xəbər verir, məhsul - natural rentasının olmasına dəlalət

edir.

Oğuz tayfalarında qədim əkinçilik və maldarlıq məşğuliyyəti üstünlük

təşkil etmişdir və bu tayfaların üzvləri maddi nemətlər istehsalında məhsuldar

fəaliyyət formalaşdıra bilmişilər. Şübhəsiz, bu proseslərdə və münasibətlərdə

ictimai əmək bölgüsü aparılırdı və bunun nəticəsində ixtisaslaşmalar həyata

keçirilirdi. Bunlar təsərrüfat və mübadilə münasibətləri, indiki anlamda isə

iqtisadi- təsərrüfat münasibətləri kimi baxılmalıdır.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda uzun əsrlər boyunca iqtisadi fikrin

təşəkkülündə və formalaşmasında “hökmdar-əyalət”, “padşah, xan, bəy-nökər

təbəqəsi”, “varlılar-kasıblar təbəqəsi” münasibətləri əsas rol oynayıb. Sadə

dildə desək, əksər kasıb təbəqə nökər və naxırçılar öz hakimlərinin qapısında

və köç sürülərində bir qarın çörək üçün işləmişlər və natural mübadilə burada

əsas rol oynamışdır. Feodal xarakterli mülkiyyətçiliyin və münasibətlərin

olması, hakim mövqedə olanların mülkiyyətlərinin formalaşdırılmasma gətirib

çıxarmışdır, amma bunlarla bərabər həm də insanların icma- qəbilə kimi

birlikdə yaşaması və bu icmaların da müəyyən torpaqlar üzərində mülkiyyət

hüququnun yaranmasına gətirib çıxarmışdır.

Bu vəziyyət və iqtisadi fikrin tarixi təşəkkül prosesləri öz dövrlərinin

şairlərinin və mütəfəkkirlərinin yaradıcılığında, fikirlərində təcəssüm

edilmişdir (Nizami, Füzuli, Xəqani, Nəsimi, Tusi və s.). Bundan əlavə,

Azərbaycanda iqtisadi fikrin təşəkkülü və formalaşması ayn-ayn dövrlərdə

fəaliyyət göstərmiş dövlətlərin, xanlıqlann ərazilərindəki yaşayış və ictimai

əmək münasibətlərində özünü göstərmişdir. Belə ki, bu dövlətlərdə və

xanlıqlarda elmin, mədəniyyətin inkişafı, iqtisadi və mədəni həyatında baş

vermiş proseslərdə iqtisadi fikir və yanaşmalar formalaşmışdır. Məsələn,

27

DsrsUk, SDU - 55

Səlcuqilər dövlətinin (XI əsr) və Qazan xanın (XII əsr) hökmdarlığı

dövrlərində islahatlar apanlmış, hakimlərlə digər təbəqələr arasındakı

münasibətlərə dair fikirlər, əmək münasibətlərinə, ictimai yığımlara

iqtisadi-ictimai münasibətlər formalaşdırılmışdır. Bu dövrlərdə Azərbaycanın

iqtisadi həyatı, təsərrüfat və əmək münasibətləri barəsində iqtisadi fikirlərin

təşəkkülü prosesləri baş vermişdir,

2.2. İslamda və "Qurani-Kərim'Mə iqtisadi fikirlər

və baxışlar

İslam dininin yaranması (VII əsr), onun qəbul olunması bütün şərq

xalqlannm, o cümlədən Azərbaycan xalqının sosial- iqtisadi fikrinə öz dərin

təsirini göstərmişdir. Müsəlmanların müqəddəs kitabı olan "Qurani-Kərim"

sonrakı iqtisadi fikirlərin, mütəfəkkirlərin iqtisadi baxışlannm əsas ideya

mənbəyi kimi çıxış etmişdir. Torpaq üzərində mülkiyyət, ticarətə münasibət,

əmək və əmlaka münasibət, vergilər, onların mahiyyəti və əhəmiyyəti və digər

iqtisadi məsələlər islam ideyalan əsasında və ya ona uyğun şəkildə şərh

olunmuşdur.

İslamda iqtisadi və ictimai münasibətlərdə, əmlak və mülkiyyət

münasibətlərində halallıq prinsipləri və meyarları əsas yeri tutur. İnsanlara və

iqtisadi münasibətlərə halallıq nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq, insanlar arasında

inamı artınr, əməyi stimullaşdınr və dəyərli edir. Halal münasibətlər əmlak və

mülklərdən maksimum səmərəli və məqsədli istifadəyə təminat verir. Bununla

belə, əmlakdan və mülkiyyətdən istifadə zamanı, onun verilməsi və alınması

prosesləri ədalət çərçivəsində baxılmalı və qərarlar qəbul olunmalıdır. Əmlak

və mülklər insanların yaxşı yaşamasına və cəmiyyətin inkişafına xidmət

etməlidirlər. Amma, şəxsi əmlakın toxunulmazlığı mütləq şərtlərdən biridir və

bu şərt müsəlmanlarla yanaşı, digər dinlərə təriqət edənlərə də şamil olunur.

İslamda əmlak bölgüsü müasir dünyada əksər ölkələrin qanunvericiliyində

əksini tapmış formada, yəni əmlakın vərəsəlik hüququ əsasında bölünməsi

reallaşdırılır və hər hansı bir əmlakdan, eyni zamanda mülkiyyətdən zorla

istifadə olunması qadağandır, İslamda xüsusi mülkiyyət müəyyən

28

Azərbaycan iqtisadiyyatı

əmlaka, təsərrüfat avadanlığına, torpağa, əşyalara, maddi nemət istehsal edən

vasitələrə sahibolma prinsipi ilə baxılır və tənzimlənir.

Xüsusilə, torpaq m.əsələsinə islamda müqəddəs önəm verilir və onun

toxunulmazlığı mütləqdir. İslama görə, torpaq allahın olsa da, yer üzündə

torpaq təsərrüfat obyektidir, maddi nemətlər yaratmaq üçün əsas vasitədir və

məkandır, buna görə də onun üzərində sahibolma prinsipi vacibdir. Torpaq

əkilməli, becərilməli, sulanmalı, insanlann sərəncamına verilməlidir. Torpaqda

canlılar rahat nəfəs almalı, insanlar bu torpaqlarda hər cür cücərmək və kök

atmaq qabiliyyətinə malik bitkiləri, xüsusilə, ərzaq təchizatı baxımından

kifayət qədər qiymətli olan dənli bitkiləri, dadlı və yaxşı bar verən meyvə

ağaclannı əkməlidirlər. Torpaqdan insanlann yaşaması və fəaliyyəti üçün vacib

olan ərzaq məhsullarının yetişdirilməsi və əldə edilməsi üçün məhsuldar

istifadə olunmalıdır.

İslamda icarə məsələsinə də xüsusi diqqət yetirilmişdir. İcarə predmeti

kimi insanlar müxtəlif əmlaklardan, özlərinə məxsus torpaq sahələrindən və

torpaq paylanndan, ev heyvanlan və digər ev əşyalarından istifadə etməyə

hüquqları vardır. İslamda icarə məsələlərinin nizamlanması iki mühüm prinsip:

mülklər və ya əşyaların məlum sahibinin olması və qarşılıqlı anlaşmanın, başqa

sözlə razılaşmanın olması əsasında tənzimlənir. Bütün hallarda icarə predmeti

faydalı olmalı və onun faydalılıq xüsusiyyətlərindən səmərəli istifadə

edilməlidir. Başqa maraqlı və fıkrimizcə kifayət qədər səmərəli, düzgün olan

bir yanaşma evin, mağazanın və malın icarəyə verilməsidir. Belə olduğu halda,

bu mülkləri və malları icarəyə verən kəslə bərabər, ondan icarə formasında

istifadə edəcək kəsin mütləq bilinməsidir və icarəçi heç bir halda istifadə etdiyi

mülk və mallara dair icarədar hüququnu üçüncü şəxsə və yaxud digər şəxsə

vermək hüququna malik deyildir.

İslamda ticarət və pul. İslamda ticarət münasibətlərinə və pulla bağlı

davranışlara xüsusi diqqət bu gündə bütün dünyada heyrət doğurur. Məlumdur

ki, ticarət bütün dövrlərdə insanların həyatında və dövlətlərin inkişafında güclü

rola malik olmuşdur. Hazırda da dünya ölkələri ticarətin inkişafında daim

maraqlılıq nümayiş etdirirlər. Ticarət ictimai əmək bölgüsü münasibətlərini

29

DarsliL SDU - 55

genişləndirməklə bərabər, həm də sahibkarlıq və biznesin inkişafında

əhəmiyyətli rol oynayır. Amma, etiraf etmək lazımdır ki, ticarətin əsasında ilk

növbədə alqı-satqı prosesləri durur. İslam aləmində bu fikir üstünlük təşkil

etmişdir ki, müsəlmanlann yalnız dini işlərlə və ticarətlə məşğul olması daha

faydalıdır. VII-X əsrlərdə ərəb tacirləri bütün dünyada geniş fəaliyyət

göstərirdilər və Avropaya Şərq mədəniyyətinin gətirilməsində onlann

əhəmiyyətli rolu olmuşdur. İslam dövlətləri yarandıqca və gücləndikcə

maliyyə- kredit sisteminə islam prinsipləri ilə yanaşma formalaşdırılmışdır. Bu

prinsiplərə əsasən kreditin verilməsi zamanı faizlərin alınması və ya verilməsi

qəti qadağandır, sələmçilik haramdır. Bununla belə, islamda mənfəətin

halallığı prinsipi də vardır və insanlar arasındakı mübadilə - istehsal

proseslərindən qazanılan mənfəətlər halal hesab olunur.

İslamda vergi məsələləri. İslam dünyasında tətbiq olunan vergilər və

vergi formalan dövlətin mövcudluğu, qüdrətli olması və təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi ilə bağlıdır. Şəriət qanunlarına görə əsas vergi formaları kimi

Xüms (illik gəlirin 20 %-i). Zəkat (malın 40-dan bir və ya 2,5 hissəsi), Fitrə,

Cizyə, Xərac və üşr (torpaq vergisi) vergiləri tətbiq edilir. İslamda vergi

üsulları və ödəmə dərəcəsi insanların gəlirlərinin artıq qalan məbləğinin beşdə

bir düsturu ilə müəyyənləşdirilir. İslamda zəkatın yığılması və bölüşdürülməsi

prinsipləri də kifayət qədər ədalətli və ibrətamizdir. Zəkatdan yığılanlar bu

istiqamətlərdə: fağırlara, fağırdan da pis vəziyyətdə yaşayan miskinlərə, zəkatı

yığan, saxlayan və paylayan şəxs və məmurlara, imanlı müsəlmanlara, borcunu

verə bilməyən borclulara, xeyriyyə tədbirlərinə, uzaq yolda və yad ölkədə pulu

qurtaranlara istifadə oluna və verilə bilər.

2.3. Azərbaycanda orta əsrlərin iqtisadi fikir tarixi

Azərbaycanda orta əsrlərin iqtisadi fikir tarixinin təşəkkülü və

formalaşması prosesləri, ilk növbədə o dövrdə fəaliyyət göstərən müxtəlif

dövlətlərin, xanlıqların, bəylərin, həmçinin görkəmli şairlərin və

mütəfəkirlərin fikir və mülahizələri ilə bağlı olmuşdur. Bu dövrdə

Azərbaycanda ictimai əmək bölqüsü artıq inkişaf etməyə

30

Azerbaycan iqtisadiyyatı

başlamışdır və əmtəə mübadiləsi ilə yanaşı, pul anlayışları ortaya çıxmışdır,

metal pullar dövriyyəyə buraxılmışdı. İqtisadi münasibətlər, mövcud

quruluşun iqtisadi yanaşmaları formalaşmışdı, qiymətlərin formalaşması və

artıq bu anlayışın geniş yayılması prosesləri diqqət çəkmişdi. Davranışlarda,

təsərrüfat işlərində, ayrı- ayrı sahələrdə rəqabət anlayışı, rəqabət qanunlan

elementləri yer almışdı. Əməyə münasibət, kasıb təbəqəyə qarşı hakimiyyətdə

olanlann münasibəti, haqsızlıq, ədalətsizlilik problemləri, vergi və töycü

elementlərinin boğuculuğu, xan və bəylərin, onların əlaltıla- rının əliyalın və

bir loxma çörəyə işləyən kasıb və fağırlara qarşı insafsız davranışı da iqtisadi

fikir və yanaşmalarda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan ərazisində fəaliyyət

göstərən feodal dövlətlərin - Şirvanşahlar, Salarilər, Sacilər, Şəddadilər və

Rəvvadilər öz idarəetmə üsüllarında əsasən islam yanaşmalanndan istifadə

etmişlər. XI əsrdən XV əsrədək Böyük Səlcuq İmperiyasında olduğu dövrdə,

Azərbaycanda iqtisadi münasibətlərin, ictimai-iqtisadi yanaşmaların və əmək

bölgüsü prinsiplərinin, vergi və ticarət mexanizmlərinin formalaşdıniması

dövrü kimi zəngin olmuşdur. Atabəylər, Elxanilər, Teymurilər dövlətlərinin

tərkibində olduğu dövrdə, həmçinin Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin

fəaliyyəti zamanı Azərbaycanda ictimai münasibətlərin, mülkiyyət və əmlak

münasibətlərinin, əmək bölgüsü və əmək bölgüsü ixtisaslaşmalarının tədricən

inkişafı getmişdir. XVI əsrdən başlayaraq, Rusiya imperiyasının tərkibinə

daxil olan dövrə qədər, yəni 1747-ci ilədək Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin

tərkibində olmuşdur və bu dövrdə artıq iqtisadi-əmək münasibətlərinin

formalaşmasında və inkişafında yeni elementlər ortaya çıxmaqda idi və bu

münasibətlərin tənzimlənməsi prosesləri gedirdi.

Nizami Gəncəvinin iqtisadi baxışları. N.Gəncəvi (1141- 1209)

dövrünün mütərəqqi mütəfəkkiri və məşhur şairi kimi cəmiyyətədə baş verən

hadisələrə öz münasibətini və baxışlannı bildirməkdən çəkinməmişdir.

Sarayda yaşamasına və saraydan himayə olunmasına baxmayaraq, N.Gəncəvi

saray idarə edənlərin haqsızlığına, cəmiyyətdə, əmlak və əmək

münasibətlərindəki haqsızlığa, ədalətsizliyə son qoymağa çağırırdı. O, hesab

edirdi ki, əmək hər şeydən üstün tutulmalıdır, çünki, əmək vasitəsilə insanlar

maddi

31

Darslik. SDU - 55

nemətlər yaradırlar. Nizamiyə görə, halal əmək mükafatlandırmalı və

stimullaşdırılmalıdır. Böyük mütəfəkkir bildirirdi ki, insanlara onlann

bacanğına görə qiymət qoymaq lazımdır, əmək istismar mənbəyinə

çevrilməməlidir, insanlar azad şəkildə işləməli və əməkdən zövq almalıdırlar.

N.Gəncəvi ticarətdə baş verən haqsız- lıqlan, hannlığı, aldatmalan və alqı-satqı

zamanı baş verən bərabərsizlikləri pisləyirdi, hətta o ticarətdəki və bazardakı

qiymətlərə təsir edən amillərə də diqqət yetirməyi, tələb və təklifin bazardakı

qiymətlərə təsirini də açıb göstərirdi. Nizami “Xəmsə” poemasında bir sıra

mühüm fəlsəfi sosial-iqtisadi fikirlər söyləyə bilmişdir. O əməyin rolu və onun

cəmiyyətə faydasını yüksək qiymətləndirmişdir. “İskəndəmamə” əsərində isə.

Nizami hər kəsin daha yaxşı bildiyi, bacardığı peşə ilə məşğul olmasını vacib

saymışdır. Nizami acizliyə qarşı üsyankar idi, o bildiridi ki, “Həyatın cövhəri

yalnız əməkdir, zəhmətsiz bir insan nəyə gərəkdir”. Böyük şair insan üçün ən

şərəfli işi əmək hesab edirdi. O qeyd edirdi ki, “ağac əkənlər” və “əmək

çəkənlər” bar götürənlər və xəzinə aparanlardı. Dahi mütəfəkkirin öz dövrünə

aid fəlsəfi iqtisadi fikirləri və baxışlan müasir dövrümüz üçün də xeyli

aktualdır. Bu gün də cəmiyyətimizdə hələ də “ağac əkənlər” əvəzinə təəssüf ki,

“ağac kəsənlər”, “əmək çəkənlər” əvəzinə isə oğurluqla, rüşvətlə, korrupsiya

yolu ilə varlanmaq istəyənlər vardır. Bütün bunlar cəmiyyətin inkişafına,

millətin tərəqqisinə, milli yüksəlişə mane olan hallardandır.

Nəsrəddin Tusinin iqtisadi fikirləri. Alim və görkəmli mütəfəkkir

N.Tusinin (1201-1274) iqtisadi baxışlan və fikirləri xüsusi maraq doğurur.

«Əxlaqi-Nasiri» (1232-1233) əsərində N.Tusi dövrünün iqtisadi proseslərinə,

ictimai və əmək münasibətlərinə, əmək bölgüsü prinsiplərinə və digər

iqtisadiyönlü problemlərə özünün yanaşmasını verir. «Dövlət maliyyəsi

haqqında traktat- ları»nda isə N.Tusi yetkin bir iqtisadçı kimi dövlətin maliyyə

məsələləri və problemləri ilə necə məşğul olması barəsində öz fikirlərini

bildirir. "İctimaiyyət" əsərində isə cəmiyyətdə baş verən hadisələrlə bərabər,

böyük mütəfəkkir insanlann iqtisadiyyatı öyrənməsinin necə vacib olmasına

səsləyir və bildirir ki, ictimaiyyət əslində iqtisadi münasibətləri öyrənmək üçün

daha münasib bir elmi obyekt kimi baxılmalıdır. N.Tusi abstraksiya və

induktiv elmi

32

Azerbaycan iqtisadiyyatı

metodlardan bəhrələnərək, öz dövründəki ictimai-iqtisadi münasibətlərin

xüsusiyyətlərini və məzmununu araşdırmış, iqtisadi prosesləri təbii-tarixi

proses kimi qiymətləndirmişdir. O, tədavüldə olan pulun dəyəri ilə ticarət

dövriyyəsində iştirak edən əmtəələrin qarşılıqlı əlaqəsini araşdırmışdır və baş

verən mübadilənin ümumi dəyərinə pul dəyərində olmasını düzgün hesab

etmişdir. N.Tusi insanların bir-birlərinə münasibətlərində əməyin rolunu

yüksək qiymətləndirirdi, bir çox peşələrin, o cümlədən mühasiblik peşəsinin

vəzifəsini və rolunu müəyyənləşdinnişdi. O israfçılığı pisləyirdi, əmək və

zəhmətin dəyərini ədalətli qiymətləndirməyə çağınrdı. N.Tusi hesab edirdi ki

insanlar öz övladlarını erkən yaşlanndan halal zəhmətə alışdırmalıdırlar, əks

halda gələcəkdə onları uğursuz həyat gözləyir. Böyük mütəfəkkirin bu fikiri və

baxışları müasir dövrün hadisələri ilə kifayət qədər həmahəngdir. Belə ki, bir

çox məmur və vəzifəli şəxslərin, zənginlərin övladları halal zəhmətlə

böyümədiklərindən cəmiyyətdə özlərini harın aparırlar, cinayətlər törədirlər,

özlərini və valideynlərini cəmiyyətdə gözdən salırlar.

Seyid İmadəddin Nəsiminin sosial-iqtisadi baxışları, İ.Nəsimi

(1369-1417) öz dövrünün ictima-iqtisadi proseslərinə biğanə qala bilməmişdir.

Böyük ədibin fəalliğı və təsiri nəticəsində Şamaxı və Hələb şəhərləri arasında

iqtisadi-ticarət əlaqələrin genişləndirilməsinə nail olmuşdur. Bunun

nəticəsində artıq XVI əsrin sonlannda Şirvanla Suriya arasında güclü

ticarət-iqtisadi əlaqələr mövcud olmuşdur və Hələb şəhəri o dövrün mühüm

ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Nəsimi, xüsusilə Azərbaycan

kəndlilərinin və şəhərlərdə yaşayan kasıblann, aşağı təbəqəyə məxsus

insanların fəaliyyətini, əməyini yüksək qiymətləndirirdi və onları “qiymətli

mirvari”yə bənzədirdi. İ.Nəsimi hakim nümayəndələrlə aşağı təbəqənin

zəhmətkeş insanları arasındakı münasibətlərə həssas yanaşırdı. O, hesab edirdi

ki, əmək azad olmalı, insanlar işlədikləri əməklərinin müqabilində layiq

olduqlan qiyməti almalıdırlar.

Məhəmməd Füzulinin sosial-iqtisadi fikirləri və yanaşmaları.

Görkəmli filosof və şair Məhəmməd Füzuli (1494-1556) kasıblara və

yazıqlara, sadə əmək adamlarına zülm edənləri, onlann əməyini düzgün

qiymətləndirməyənləri kəskin tənqid edirdi.

33

Dərslik. SDU - 55

onlardan şikayətlər edirdi, öz narazılığını bildirirdi. Böyük mütəfəkkir rüşvəti

və məmur hərc-mərcliyini, əyanların rüşvətxorluğunu ən murdar hal kimi

qiymətləndirirdi. M.Füzuli “Şikayətnamə” əsərində qeyd edirdi ki: “Salam

verdim, rüşvət deyildir deyə almadılar”. 500 ilə yaxın bundan əvvəl böyük

filosof və şair M.Füzuli tərəfindən formalaşmış bu fikir hazırkı

cəmiyyətimizdə də ən çox müzakirə olunan bəlalardan biri kimi xarakterizə

olunur. Məmur özbaşınalığı, rüşvətxorluq cəmiyyətin həqiqətən də ən murdar

bəlalalanndandır. Millətin inkişafına, müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın daha

tarazlı və dinamik inkişafına, cəmiyyətin ədalətli prinsiplər və meyarlar

əsasında yaşamasına, işləməsinə, insanların öz bacarıq və intellektini nümayiş

etdirməsinə imkan verən əlverişli mühitdə rüşvətə yer olmamalıdır.

Şah İsmayıl Xətai və I Şah Təhmasibin hakimiyyətləri dövründə

iqtisadi fikirlər və iqtisadi yanaşmalar. XV əsrin sonlan və XVI əsrin

əvvəllərində Şah İsmayıl Xətai (1487-1524) dövlətçilik atributlannm inkişaf

etdirilməsinə xüsusi önəm vermişdir. Bu münasibətlər içərisində iqtisadi

münasibətlər, ictimai-iqtisadi yanaşmaların tənzimlənməsi, əmək bölgüsü üzrə

ixtisaslaşmalar, pul məsələləri, dövlətin iqtisadi problemlərə dair yanaşmaları

yer almışdır. I Təhmasib (1524-1576) hakimiyyəti dövründə isə güclü vergi

siyasəti formalaşdırılmış və tətbiq olunmuşdur. Belə ki, dulsçuluq və ticarətdə

vergilərin ləgvi ilə bu sahələrin inkişafının sürətləndirilməsinə sərbəst şərait

yaradılmışdır və hətta, bu amil Rusiya ilə ticarət əlaqələrinin

genişləndirilməsinə gətirib çıxarmışdır.

2.4. Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısı və XX

əsrin əvvəllərində iqtisadi baxışlar

Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısında iqtisadi fikirlərin və baxışlann

formalaşmasında həmin dövrdə sənayenin inkişafı, xüsusilə neft sənayesinin

inkişafının sürətlənməsi mühüm rol oynamışdır. Bu dövrdə artıq ilk neft

quyulan, özü də sənaye üsulu ilə neft quyulan istismar olunurdu, kiçik də olsa

neft emalı zavodlan işə başlamışdı və s. Bu dövrdə yaşamış və fəaliyyət

göstərmiş görkəmli mütəfəkkirlər, şübhəsiz bu proseslərdən kənarda qala

34

Azerbaycan iqtisadiyyatı

bilməzdilər. Artıq cəmiyyətdə anti-feodal yönlü ictimai-iqtisadi fikirlər

formalaşmağa başlamışdı və sənaye sahələrinin inkişafı, fabrik və zavodlar,

bank işi, istehsal sahələri, işçilərin peşəkarlığının artırılmasına dair iqtisadi

fikirlər daha çox üstünlük təşkil edirdi. Bu dövrdə formalaşan iqtisadi fikirlərin

demokratik xüsusiyyətləri maraq doğururdu. Artıq dövrün idarəedənləri və

böyük mütəfəkkirləri anlayırdılar ki, millətin dirçəlişi və inkişafı sənayenin

inkişafı və insanlann peşəkarlığı ilə bağlı olacaqdır. Bu baxımdan, maarifçilik

və iqtisadi biliklərə, milli iqtisadi dirçəliş ideyalarına daha çox yer verilirdi.

Formalaşan sosial-iqtisadi fikirlərdə sənayenin inkişafı ilə yanaşı istehsal

qüvvələrinin artıniması, kənd təsərrüfatının inkişafı və kəndlilərin yaşayış

səviyyəsinin yaxşılaşdıniması, ictimai əməyin bölgüsü üzrə proporsiyalann

nəzərə alınması, güclənməkdə olan kapitalizm istehsal-əmək münasibətləri

sistemində ziddiyyətlərin xarakterləri təcəssüm olunurdu.

M.F.Axundovun iqtisadi fikirləri. Görkəmli dramaturq, ictimai

xadim və mütəfəkkir M.F.Axundov (1812-1878) öz dövrünün sərbəst düşüncə

tərzinə və güclü nüfuza malik şəxsiyyət- lərindəndir. M.F.Axundov, xüsusilə

islam prinsiplərinə uyğun olan sosial-iqtisadi yanaşmalım mühümlüyünü

bildrmişdir. M.F.Axundov “İnsan tələbatları haqqında” elmi əsərində

sosial-iqtisadi prosesləri obyektiv reallıqdan qiymətləndirərək ictimai əməyin

ədalətli və düzgün bölüşdürülməsi fikirlərini irəli sürmüşdür. Böyük ədib belə

düşünürdü ki, əmək münasibətlərinin disporsiyası istehsalı mütləq şəkildə

zəiflədəcəkdir və istehsal proseslərinin inkişafı istənilən səviyyədə

olmayacaqdır. M.F.Axundov əhalinin iqtisadi proseslərdə fəal iştirakının təmin

ediməsi üçün onların zəruri biliklər almasını və savadsızlığın aradan

qaldırılmasını vacib sayırdı. O, xüsusilə kənd yerlərində yaşayan və işləyən

insanların maariflənməsinə, öz məşğul olduqları təsərrüfatlar barəsində və

onların daha səmərəli idarə olunması üzrə biliklərə yiyələnməsi üçün kitablann

olmamasına təəssüflənirdi. M.F.Axundov “Üç məktub” əsərində qeyd edirdi

ki, ölkənin daha yaxşı inkişaf etməsi üçün yollar çəkilməli və

genişləndirilməlidir. Böyük mütəfəkkir sosial-iqtisadi münasibətlərin

genişləndirilməsində, iqtisadi əlaqələrin təşkilində milli maraqların

qorunmasına da xüsusi önəm verməyin vacibliyini bildirmişdir.

35

Darslik. SDU - 55

H.B.Zərdabinin iqtisadi fikirləri. Görkəmli maarifçi və böyük

mütəfəkkir H.B.Zərdabi (1837-1907) 1875-ci ilin iyulun 22-də nəşrinə

başladığı “Əkinçi” qəzeti vasitəsi ilə dövrünün sosial- iqtisadi hadisələrinə fəal

münasibət bildirmiş və bir çox məsələlər üzrə əhəmiyyətli fikirlər

formalaşdırmışdır. Onun yaşadığı dövr elə bir dövr idi ki, Bakıda neft istehsalı

ilə bağlı hadisələr sürətlə cərəyan edirdi, artıq əcnəbi kompaniyalar və şirkətlər

Azərbaycanda fəaliyyətə başlamışdılar. H.Zərdabi bu fikirdə idi ki, əcnəbilər

ölkəmizin inkişafına milli ruhda və milli maraqlarımız çərçivəsində yanaşa

bilməzlər və onların əsas məqsədi daha çox gəlir götürməkdən ibarətdir. Böyük

mütəfəkkir Azərbaycanda istehsal olunan xammal- lann dəyər-dəyməzinə

xaricə daşınmasını iqtisadi baxımdan səmərəsiz sayırdı. O, bu fikirdə idi ki, bu

yolla əcnəbi istehsalçılar xammallardan hazır məhsullar istehsal edərək və bu

məhsulları təzədən bizə sataraq daha çox xeyir götürəcəklər. H.Zərdabi

əcnəbilərin Azərbaycanın bütün iqtisadi sahələrində, o cümlədən ticarətdə

fəallaşmasından narahatçılıq keçirirdi və eyni fikirləri neft mədənlərinin əcnəbi

inhisarçıların əllərinə keçməsi ilə də bağlı olaraq bölüşürdü. H.Zərdabi

Azərbaycanda texniki inkişafın geri qalmasına acıyırdı və bu məsələyə xüsusi

diqqət yetirməyə çağınrdı. Bundan əlavə, o, Azərbaycanda taxılçılığın yeni

texnikalar əsasında inkişafının sürətləndirilməsini və bu sahədə əmək

məhsuldarlığının artırılmasını arzulayırdı. H.Zərdabi iqtisadi sahələrdə,

ticarətdə, xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsullannm tədarükü və satılmasında

dələduzlara, fınldaqçılara qarşı mübarizənin gücləndirilməsini vacib hesab

edirdi.

N.B.Vəzirovun iqtisadi baxışları. Görkəmli yazıçı və dramaturq

N.B.Vəzirov (1854-1926) dövrünün sosial-iqtisadi proseslərinə,

iqtisadi-ictimai proseslərə öz mövqeyini və fikirlərini əsasən “Əkinçi” qəzeti

vasitəsilə bildirmişdir. O, belə hesab edirdi ki, iqtisadiyyatın inkişafı, bu sahədə

milli şüurun təsirinin gücləndirilməsi, milli kadrlann hazırlanması, müasir

texnoloji yeniliklərdən istifadəyə geniş yer verilməsi vaxtı çatmışdır.

N.B.Vəzirov Bakı neftinin əcnəbilər və onların yerli himayədarları, əlaltıları

tərəfindən birləşərək dağıdılmasını, bu sahədə parazitlərin hökmranlığı kimi

36

Azarbaycatt iqtisadiyyatı

qiymətləndirmişdir. N.B.Vəzirov dövrünün sosial-iqtisadi problemləri, iqtisadi

ziddiyyətləri və tendensiyalan, iqtisadi nəzəriyyə baxımından yanaşmaları əsas

etibarı ilə milli şüurun yüksəldilməsi və milli iqtisadiyyatın inkişafının təmin

edilməsi ilə bağlı olmuşdur. Onun fikrincə, Azərbaycanda taxılçılıq,

heyvandarlıq və ticarətin inkişafının sürətləndirlməsi üçün Avropada tətbiq

olunan mütərəqqi texnologiyalann və texnikanın ölkəyə gətirilməsi və tətbiqi

vacibdir.

XX əsrin əvvəllərində iqtisadi baxışlar. Artıq XX əsrin əvvəllərində

Bakı dünyanın intensiv neft istehsal edən mərkəzinə çevrilmşdi və Rusiya

imperiyasının tərkib hissəsi kimi bir çox iqtisadi-siyasi hadisələrin təsiri

əhatəsində idi. Bu baxımdan, həmin dövrdə formalaşan iqtisadi fikirlər və

iqtisadi baxışlann əsasında, ilk növbədə neftlə bağlı proseslər daha çox yer

almışdır. Bundan əlavə, Bakı-Tiflis dəmiryolunun istifadəyə verilməsi və

Azərbaycanın Rusiya imperiyasının ümumi dəmiryolu sisteminə qoşulması

iqtisadi proseslər, yükdaşımaların səmərəliliyinin artırılması, neft və neft

məhsullan biznesinin genişləndirilməsi ilə bağlı iqtisadi baxışlann

formalaşdınimasına və iqtisadi çağırışların artmasına gətirib çıxarmışdı. Eyni

zamada, Bakı-Həştərxan dəniz ticarəti marşrutunun və Xəzər dənizində liman

infrastrukturunun yaradılmasından sonra, Bakının sosial-iqtisadi inkişafı,

sənaye sahələrinin inkişafının intensivləşdirilməsi, emal sənayesi sahələrinin

yaradılması, fabrik və zavodlann tikilməsi, primitiv mədən qurğuları və emal

sexləri əvəzində yeni texnologiyalar əsasında istehsal qurğulannm istismara

verilməsi və yeni zavodların tikilməsi prosesləri ilə bağlı iqtisadi fikirlər və

yanaşmalar daha çox diqqət çəkmişdir. Amma, həmin dövrdə artıq bir çox

müharibə ocaqları mövcud idi və tezliklə dünya müharibəsinin baş verəcəyi

proqnozları da sosial-iqtisadi fikirlərə təsir göstərməyə bilməzdi. Belə də oldu,

tezliklə Birinci dünya müharibəsi başladı, iqtisadi proseslərə münasibət arxa

planda qaldı, ardınca isə bolşevik siyasi-iqtisadi yanaşmaları dövrü başladı.

Nəhayət, milli siyasi-iqtisadi şüurun güclənməsi proseslərinə təkan verildi.

Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəldilər. Rusiya imperiyasının sonu çatdı.

Azərbaycan Şərqdə ilk Demokratik Respublika kimi yaranaraq tarixə düşdü.

37

Dərslik. SDU - 55

Azərbaycan Demokratik Respublikasının iqtisadi konsep- siyasi və

iqtisadi yanaşmaları. Azərbaycan Demokratik Respublikasının - ADR-in (28

may 1918-ci il - 20 aprel 1920-ci il) iqtisadi konsepsiyasında və iqtisadi

baxışlannda əsas yeri milli iqtisadi mənafe tutmuşdu. Belə ki, ilk növbədə

Azərbaycana məxsus milli sərvətlərdən, o cümlədən neftdən milli maraqlar

daxilində istifadə edilməsi prioritet kimi qəbul olunmuşdur. Bunlarla bərabər,

dövlət mülkiyyəti ilə yanaşı, səhmdar mülkiyyətlərin və özəl mülkiyyət

formalannm inkişafı da dəstəklənirdi. Hökumətin iqtisadi konsepsiyasında və

strategiyasında kənd təsərrüfatı və aqrar sektorun inkişafına və kəndlilərin

torpaqla təminatına xüsusi önəm verilirdi. Bundan əlavə, maliyyə-valyuta və

vergi siyasətinin formalaşdınlmasına, bank sisteminin inkişafına, pul

dövriyyəsinin sabitləşdirilməsinə milli hökümətin iqtisadi baxışlannda geniş

yer ayrılmışdı. Milli sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi və milli maraqlar

çərçivəsində istehsal sahələrinin inkişafının sürətləndirilməsi məsələləri də

ADR hökumətinin iqtisadi yanaşmaları sırasında idi və s.

2.5. SSRİ dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına iqtisadi

baxışlar və yanaşmalar

SSRİ dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına iqtisadi

baxışlann və yanaşmaların təşəkkülü və formalaşması prosesləri, şübhəsiz

SSRİ-nin mövcud olduğu dövrdə dəyişilməz qalan sovet ideologiyası və

mərkəzləşdirilmiş inzibati-amiranəlik prinsipləri üzərində qurulmuş iqtisadi

sistem təfəkkürləri ilə sıx bağlı olmuşdur. Azərbaycan Demokratik

Respublikasının süqu-tundan sonra, 28 aprel 1920-ci il bolşeviklərin çevrilişinə

qədərki dövrdə artıq Azərbaycanda müstəqil təfəkkürlərdən formalaşan iqtisadi

sistem fəaliyyət göstərirdi. Amma, SSRİ-nin tərkibinə birləşdirildikdən sonra,

bütün iqtisadi qərarlar, planlaşdırmalar, iqtisadi inkişaf təmayülləri və iqtisadi

inkişaf prioritetləri mərkəzdən - Moskvadan müəyyənləşdirilirdi və diqtə

olunurdu. Azərbaycanlı iqtisadçıların, iqtisadiyyata məsul şəxslərin,

rəhbərlərin iqtisadi fikirləri və düşüncələri formal xarakter daşıyırdı. Məsələn,

kollektivçilik proseslərinin getdiyi dövrdə, kolxoz və sovxozlann yaranması ilə

38

Azerbaycan iqtisadiyyatı

əlaqədar olaraq, Azərbaycanda ta qədimdən əkinçilik və maldarlıq

məşğuliyyətlərinin, torpaq mülkiyyətlərinin olmasına baxmayaraq, bunlarla

bağlı heç bir milli iqtisadi fikir və yanaşma nəzərə alınmamışdır və nəticədə

insanların yüz və min illər ərzində əkib- becərdiyi torpaqlar onlann əlindən

alınmış, əkinçilik və maldarlığın inkişafı ilə bağlı milli yanaşmalar, milli

iqtisadi fikirlər inkar edilmişdir.

Məlumdur ki, sovet dövründə sənayenin inkişafı ilə bağlı sürətli inkişaf

prosesləri getmiş, ağır sənaye sahələri və kosmik - hərbi sənayesi

yaradılmışdır. Bütün bu məqsədlər üçün Azərbaycanın milli sərvəti olan neft

resursları dünyəvi iqtisadi yanaşmalar və milli iqtisadi mənafelər nəzərə

alınmadan istifadə olunmuşdur. Azərbaycanda neft xammalının həcminin

adekvathğma uyğım emal sahələrinin yaradılmasına keçmiş SSRİ rəhbərliyi

uzun illər imkan verməmişdir və resurslar ayırmamışlar. Mərkəz - Moskva bu

fikirdə idi ki, milli respublikalarda, xüsusilə Azərbaycanda dərin emal təyinatlı

və əlavə dəyər yaradan iqtisadiyyat sahələrinin inkişafına imkan verilməsin,

milli kadrların yüksək texnologiyaları mənimsəməsinə şərait yaradılmasın və s.

XX əsrin 20-40-cı illərində Azərbaycanda sənaye sahələrinin inkişafına

demək olar ki, imkan verilməmişdir və bu sahədəki milli iqtisadi yanaşmalar,

milli təxəyyüllər və düşüncələr ciddi təhdidlərə məruz qalmışdır. Əksər milli

düşüncəli rəhbərlər, kadrlar və mütəxəssislər, yaradıcı insanlar və

mütəfəkkirlər, maarifçilər, qeyri- istedada və sovet ideallanndan fərqli

düşüncələrə malik insanlar ya güllələndilər, yada ki, uzaq Sibirə sürgün

olundular. Bir sözlə, milli düşüncə, milli dirçəliş, o cümlədən milli iqtisadi

tərəqqi ilə bağlı təfəkkürlər 1930-cu illərin ortalanndan amansızcasına

yatınlmağa və söndürülməyə başlanıldı və bu proseslər 1950-ci illərin

əvvəllərinə kimi davam etmişdir.

Sovet dövründə və elə indinin özündə də II Dünya Müharibəsi

(1939-1945) və Böyük Vətən Müharibəsi (1941-1945) illərində Bakı neftinin

faşist Almaniyası üzərində qələbəsində əhəmiyyətli və həlledici rolunun

olması barədə fikirlər və düşüncələr, o cümlədən iqtisadi əsaslandırmalarla

zəngin olan yanaşmalar belə, təəssüf ki, keçmiş sovet rəhbərliyinin Bakı

şəhərinə - Qəhrəman şəhər adı

39

Dərsiik. SDU-55

verilməsi üçün kifayət etməmişdir. Və bu ədalətsizlik keçmiş SSRİ- nin varisi

olan Rusiya tərəfindən də hələ ki aradan qaldınimamışdır.

Sovet iqtisadi sistemində Azərbaycan mərkəzin xammal və resurs

bazası kimi düşünülürdü və qəbul olunurdu. Emal sahələrinin və məhsuldar

iqtisadiyyat sektorlarının yaradılmasına yönəldilən milli təşəbbüslər, iqtisadi

fikirlər, iqtisadi təkliflər çox zəif olaraq dəyərləndirilirdi. Bir sözlə,

Azərbaycan keçmiş SSRİ-nin əsas neft bazası kimi çıxış edirdi. Amma, Böyük

Vətən Müharibəsi illərində Azərbaycanda hərbi sənaye sahələrinin inkişafı ilə

əlaqədər olaraq iqtisadiyyatın strukturu genişlənməyə başladı. Bu proseslər

Azərbaycanda elmin inkişafına, yeni neft və hərbi təyinatlı məhsulların

yaradılmasına əsaslı zəmin yaratdı. Neft sənayesi ilə yanaşı, digər sənaye

sahələrinin inkişafına dair fikirlər formalaşdı. Tezliklə Azərbaycanda kimya,

metallurgiya, neftkimya maşınqayırması, yüngül sənaye və s. sahələrin inkişaf

etdirilməsinə dair iqtisadi baxışlar və fikirlər gücləndi, sonradan isə bu

sahələrin praktiki formalaşdınl- ması prosesləri sürətləndirildi. Fikrimizcə,

Moskvanın bu sahədəki qərarlanna əsas təsir müharibə şəraitindən

qaynaqlanmışdı və heç də milli respublikanın inkişafı naminə verilən qərarlar

kimi qəbul oluna bilməzdi.

Milli iqtisadi təfəkkürə və baxışlara malik kadrların hazırlanması

prosesləri. Bütün bu ziddiyyətlərə baxmayaraq, SSRİ dövründə - 1920-1950-ci

illərdə Azərbaycanda iqtisadi fikrin formalaşmasında milli kadrların

yetişdirilməsi və inkişafı zəif də olsa mümkün olmuşdur. Düzdür, SSRİ-də, o

cümlədən onun tərkib hissəsi olan Azərbaycan Respublikasında marksist

iqtisadi təlim, leninizmdən formalaşan baxışlar, o cümlədən iqtisadi

yanaşmalar, kommunizm ideologiyasından irəli gələn iqtisadi yanaşmalar əsas

yeri tuturdular. Amma, Azərbaycanda milli ali təhsil müəssisələrinin, o

cümlədən iqtisadi sahədə ali təhsil müəssisələrinin yaranması və inkişafı ilə

əlaqədər olaraq milli iqtisadçı kadrların yetişdirilməsi, məhdud da olsa milli

iqtisadi təfəkkürün formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi mümkün olmuşdur.

Hələ, 1922-1923-cü illərdə Azərbaycan Politexnik İnstitunun nəzdində

iqtisadiyyat fakültəsi yaradılmış və bu fakültənin bazasında iqtisad elmi üzrə

tədqiqatlara başlanılmışdır. 1928-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində

40

Azerbaycan iqtisadiyyatı

İqtisadiyyat fakültəsi açılmışdır və 1930-cu ildə nəhayət, Azərbaycan

Sosial-İqtisadi İnstitutu yaradılmışdır. Fərqli və milli şüura söykənən iqtisadi

fikirlərin və iqtisadi yanaşmalann beşikdəcə boğulduğu və güllələrə tuş gəldiyi

bir dövrdə - 1937-ci ildə Azərbaycanda mövcud olan iqtisadiyyat fakültələri və

institutun bazasında K.Marks adma Xalq Təsərrüfatı İnstitutu yaradılmışdır və

bu institut 1959-cu ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1958-ci ildə, artıq SSRİ-də

“şəxsiyyətə pərəstiş” dövrü bitdikdən sonra, Azərbaycanda Milli Elmİər

Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutu yaradılmışdır. 1962-ci ildə isə

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatının Təşkili və İqtisadiyyatı İnstitutu fəaliyyətə

başalmışdır. 1965-ci ildə Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsi nəzdində

İqtisadiyyat İnstitutu təşkil olunmuşdur. Nəhayət, 1966-cı ildə D.Bünyadzadə

adına Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu yenidən açılmışdır (hazırkı

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti). Bütün bunlar, istər-istəməz

Azərbaycanda milli iqtisadi fikrin formalaşması və inkişafı proseslərinə yeni

təkan vermişdir. Artıq respublikada aparılan iqtisadi tədqiqatlar, formalaşan

iqtisadi fikirlər, SSRİ rəhbərliyinə edilən iqtisadi təkliflər, iqtisadi məruzələr

Azərbaycanda iqtisadiyyatın strukturunun yenidən baxılmasına, onun

təkmilləşdirilməsinə dair yetərli zəmin formalaşdırmaqda əhəmiyyətli rol

oynamışdır.

XX əsrin 1970-1985-ci illərində iqtisadi yanaşmalar və onlardan

istifadənin tarixi aspektləri. Bu dövr, Azərbaycanın iqtisadi inkişaf tarixinin

təşəkkülündə və formalaşmasında yeni mərhələ - dirçəliş mərhələsi kimi tarixə

düşmüşdür. Belə ki, ümum- mili liderimiz Heydər Əliyevin hərtərəfli

dünyagörüşünə, milli maraqlara və elmi dəlillərə əsaslanan iqtisadi baxışları və

iqtisadi siyasəti nəticəsində Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının

strukturunun yenidən qurulması, sənaye sahələrinin inkişafının

təkmilləşdirilməsi, bütövlükdə respublika iqtisadiyyatının səmərəliliyinin

yüksəldilməsi proseslərinə güclü təkan verilmişdir. Həmin dövrdə milli

baxışlara söykənmiş iqtisadi yanaşmalar və iqtisadi tədqiqatlar sürətlə artmağa

başlamışdır. Respublikada məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirilməsi, onların

səmərəli yerləşdirilməsi, neft sənayesinin maddi-texniki bazasının yenidən

qurulması, digər iqtisadiyyat sahələrinin inkişafının sürətləndirilməsi, xüsusilə

41

Dsrslik, SDV - 55

kənd təsərrüfatı və aqrar sektorun potensialından istifadəyə dair geniş miqyaslı

tədqiqatlar apanimışdır. Heydər Əliyev güclü zəkası, siyasi yetkinliyi,

mərkəzlə məhsuldar işləmək qabiliyyətinə malik olması hesabına bu

tədqiqatların əksəriyyətinin praktiki iqtisadi proseslər səviyyəsinə çatdın

İmasında tarixi xidmətlər göstərmişdir və həmin dövrdə Azərbaycan əksər

göstəricilər üzrə Ümumittifaq göstəricilərindən üstün idi. Azərbaycan tək-tük

respublikalardan biri idi ki, həmin dövrdə Mərkəzdən dotasiya almırdı, yəni

özünü tamamilə saxlamaq və inkişaf etdirmək potensialına malik olmuşdur.

Lakin, 1985-1990-cı illərdə SSRİ rəhbərliyində dəyişiklikdən və Heydər

Əliyevin ədalətsiz və haqsız olaraq sovet rəhbərliyi heyətindən

uzaqlaşdınidıqdan sonra, mərkəz-Moskva Azərbaycanı xaosa və iqtisadi

çöküşə yönəltmək siyasətini götürdü. Nəticədə, Azərbaycanda qeyri-sabitlik

dövrü və iqtisadi tənəzzül prosesləri başlanıldı və bu vəziyyət müstəqilliyin

bərpasından sonrakı bir neçə ili də əhatə etdi və 1993-cü ilin ortalanna kimi -

ümumilli liderimiz Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışına qədər

davam etdi.

2.6. Postsovet dövründə Azərbaycanın müstəqil iqtisadi inkişaf modelinə

dair elmi fikirlər və baxışlar

İqtisadi tənəzzül və dirçəliş proseslərinə dair fikirlər və

yanaşmalar (1991-1995). Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra

(18 oktyabr 1991-ci il) postsovet dövrünə qədəm qoymuşdur. Artıq bununla

inzibati - amiranəlik yolu ilə mərkəzdən idarəetmə tarixə çevrildi. Müstəqil

dövlət atributlannm yaradılmasına başlanıldı. Bu tarixi, həm də mürəkkəb

proseslərlə dolu vəzifələrdən ibarət idi. Müstəqilliyin bərpasının ilk illərində

Azərbaycanda xeyli çətinliklər olmuş, xaos, pərakəndəlik, özbaşınalıq hökm

sürmüş, hakimiyyət səriştəsizlərin əlində olmuş, torpaq- lanmızın 20 %-i

mənfur Ermənistan tərəfindən işğal olunmuşdu. Həmin illərdə iqtisadi böhran

və tənəzzül prosesləri sürətlənməkdə idi. Buna görə də, mövcud iqtisadi

çağınşlar, iqtisadi fikirlər və baxışlar əsas etibarı ilə ölkənin müstəqil yaşaması

və inkişafı üçün milli resurslardan səmərəli istifadə istiqamətində idi.

İqtisadiçilar və tədqiqatçılar, siyasətçilər, ictimai və dövlət xadimləri, həmçinin

42

Azerbaycan iqtisadiyyatı

digər Ölkələrin bir çox iqtisadçı alimləri, siyasətçiləri və ekspertləri belə

düşünürdülər ki, Azərbaycan öz milli sərvətlərindən öz millətinin rifahı naminə

müstəqil və səmərəli istifadə etməyə haqqı var və bütün bunlan tezliklə həyata

keçirməlidir. Lakin, bunun üçün müstəqil atributlara və mexanizmlərə malik

iqtisadi inkişaf modeli formalaşdınlmalı və inkişaf etdirilməli idi. Həmin

proseslərdə cərəyan edən iqtisadi fikirləri və yanaşmaları bu cür

ümumiləşdirmək mümkündür:

- Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycanda milli və milli iqtisadi

maraqlara cavab verən iqtisadi inkişaf modeli formalaşdırılmalıdır;

- Azərbaycan özünün milli sərvətlərindən və iqtisadi resurslanndan

maksimum səmərəli istifadənin modellərini mənimsəməlidir və həyata

keçirilməlidir;

- Ölkədə milli iqtisadiyyatın müasir və müstəqil strukturu forma-

laşdınlmalıdır;

- İqtisadi islahatlar aparılmalı, müstəqil dövlət statusuna adekvat idarəetmə

və icra sistemləri yaradılmalı, institusional qurumlar formalaşdırılmalı,

dövlət idarəçilik sistemi gücləndirilməklə bərabər, cəmiyyətin balanslı

inkişafı təmin edilməlidir;

- Ölkə bazar iqtisadiyyatı prinsipli milli iqtisadiyyata keçidi təmin etməli,

bununla belə sosialyönlü istiqamətli mexanizmlərin tətbiqi də təmin

olunmalıdır;

- Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası sürətləndirilməli

və Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə daxil olması prosesləri tezliklə

başa çatıdırılmalıdır və s.

Lakin, qeyd olunan bu dövrdə formalaşan əksər iqtisadi fikirlərin və

baxışların reallaşdırılması üçün əsaslı zəmin yaratmaq lazım idi. Yalnız

ümummilli liderimiz Heydər Əliyev yenidən Azərbaycanda hakimiyyətə

qayıtdıqdan sonra - 1993-cü ilin ortalarından başlayaraq, Azərbaycanda

dövlətçilik atributlarının formalaşdırılması və gücləndirilməsi proseslərinə

başlanıldı. Xüsusilə, iqtisadi sahələrdəki hərc-mərcliyin, xaosun qarşısının

alınması üçün tədbirlər görüldü. Əsas problem pul-maliyyə sisteminin

sabitləşdi- rilməsi, inflyasiyanın tempinin azaldılması, makroiqtisadi sabitliyin

təmin edilməsi və islahatların keçirilməsi üçün zəmin yaradılması

43

Dərslik, SDU - 55

İdi. Heydər Əliyev mövcud iqtisadi reallıqlan, milli sərvətlərlə bağlı potensialı,

bunlarla bağlı formalaşmış iqtisadi-strateji yanaşmalan, fikirləri yetərincə

dəyərləndirərək, Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsi

proseslərini əhəmiyyətli səviyyədə sürətləndirdi. Məhz Heydər Əliyevin

təşəbbüsü və rəhbəriyi altında müasir Azərbaycanın talehində önəmli rol

oynamış “Neft strate- giyasf’nm (“Əsrin kontraktı”) hazırlanması və icrasına

başlanılması təmin olunub (20 sentyabr 1994-cü il).

1991- 1995-ci illərdə Azərbaycanda milli iqtisadçı kadrlann

hazırlanması prosesləri də kifayət qədər aktual olmuşdur və artıq iqtisadi

tədiqatlarm istiqaməti də milli iqtisadi maraqlarla bağlı idi. İqtisadi tədqiqatlar

və iqtisadi yanaşmalarda milli iqtisadiyyatın formalaşması, onun inkişafının

modelləşdirilməsi və iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi problemlərinə

daha çox diqqət yetirilməyə başlanılmışdı.

İqtisadi islahatlar və makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi

prosesləri üzrə iqtisadi fikirlər(1995-2003). Bu dövrdə artıq Azərbaycanda

iqtisadi islahatların dərinləşdirilməsi və bazar iqtisadiyyatına keçidin təmin

edilməsi ilə bağlı iqtisadi tədqiqatların əhatəsi genişlənmiş, müəyyən

strategiyalar və konsepsiyalar ətrafında diskussiyalar fəallaşmış, iqtisadi

islahatların meyilləri barəsində fikir və mülahizələr artmışdır. Akademiklər

A.Nadirov və Z.Səmədzadə başda olmaqla, Azərbaycanın iqtisadçı alimləri

iqtisadi islahatların meyilləri və mahiyyəti, milli sərvətlərdən istifadənin

istiqamətləri, məhsuldar qüvvələrdən və əmək ehtiyatlarından səmərəli

istifadənin vacibliyi, neft və qaz sektorunun inkişafı ilə yanaşı, ənənəvi

iqtisadiyyat sahələrinin fəaliyyətinin modernizasiyası və gücləndirilməsinə

dair təkliflər və yanaşmalar daha çox diqqət çəkmişdir. Bu dövrdəki iqtisadi

fikirləri belə qruplaşdırmaq olar:

- Azərbaycan artıq özünün milli sərvətlərindən istifadə etmək strategiyasına

və hüququna malikdir;

- Neft strategiyasından bəhrələnərək, milli iqtisadiyyatın digər sahələrinin

inkişafı təmin olunmalıdır;

- Vergi və gömrük mexanizmləri milli iqtisadiyyatın inkişafına xidmət

etməlidir;

44

Azerbaycan iqtisadiyyatı

- Kənd təsərrüfatının əsl sahibi kəndlərdə yaşayanlar olmalıdır, onlann torpaq

üzərində hüquqları bərpa olunmalı və ənənəvi məşğuliyyət sahələrində

çalışması təmin edilməlidir;

- İqtisadiyyatın lokomotivi olan neftdən gələn gəlirlərin hesabına ölkədəki

sosial-iqtisadi problemlərin həlli reallaşdırılmalı, sosial müdafiə sistemi

yenidən qurulmalı, neftdən gələn gəlirlər hesabına əhalinin rifahının

yaxşılaşdırılması problemləri həll olunmalıdır;

- Milli iqtisadiyyatın struktrunun formalaşdırılması və onun dünya iqtisadi

sisteminin tərkib hissəsində möhkəmləndirilməsi prosesləri başa

çatdırılmalıdır və s.

Azərbaycanda dinamik sosial-iqtisadi inkişaf prosesləri və müasir

reallıqlara dair iqtisadi baxışlar (2003 və sonrakı dövrlər). Bu dövrün

əvvəlində artıq Azərbaycanda iqtisadi fikrin və iqtisadi yanaşmalann

intensivliyi diqqət çəkmişdir. Fundamental elmi tədqiqatlar, müştərək layihələr

çərçivəsində iqtisadi araşdırmalar, dünya kompaniyalarının iştirakı ilə olan

birgə çalışmalar, beynəlxalq təşkilatlann, o cümlədən iqtisadi, maliyyə və bank

qurumlarının araşdırmaları, proqnozlan, ölkə alimlərinin təkcə ölkə

jumallannda yox, dünyanın çoxlu sayda ölkələrində nəşr olunan kitabları,

monoqrafiyaları, məqalələri, tədqiqat materialları, hökümət strukturlannın və

qeyri-hökümət təşkilatlannm, həmçinin müstəqil iqtisadçı ekspertlərin

araşdırmaları, iqtisadi fikirləri geniş yayılmışdır. Müasir reallıqlar da nəzərə

alınmaqla, bu dövrdə əsas iqtisadi fikirlər və iqtisadi yanaşmalar

aşağıdakılardan ibarət olmuşdur:

- Neft və qaz sektoru ilə yanaşı, qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafının

sürətləndirilməsi;

- Regional iqtisadi inkişafın modelləşdirilməsi və təmin olunması;

- Özəlləşdirmə proqramlarının dərinləşdirilməsi və bazar iqtisadiyyatına

keçidin başa çatdıniması;

- Sahibkarlığın inkişafı və biznes şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı yeni

mexanizmlərin yaradılması və tətbiqinin stimullaşdırıl- ması tədbirlərinin

vacibliyi;

45

DarsUk. SDU -55

- Ölkənin geostrateji və geoiqtisadi, tranzitivlik kimi üstün amillərindən

istifadə etməklə, regional və beynəlxalq layihələrinin reallaşdırılması

(enerji, nəqliyyat və s.);

- Ölkədə ayn-ayn sənaye sahələrinin potensialından və inkişaf

prespektivlərindən istifadənin modelləşdirilməsi hesabına milli

iqtisadiyyatın artım tempinin, davamlı və dayanıqlı inkişafının təmin

olunması (kimya və neftkimya, metallurgiya, digər ağır maşınqayırma

sənayesi sahələri, yüngül sənaye, turizm, İKT, kosmik sahə, hərbi-sənaye

sahəsi və s.);

- Kənd təsərrüfatı və aqrar sahənin mövcud və ənənəvi potensiallarından

səmərəli istifadənin təmin edilməsi hesabına ərzaq təhlükəsizliyinin

gücləndirilməsi, bu sahədə idxaldan asılılığın azaldılması və ixrac

potensialının artırılmasına nail olunması;

- Qeyri-neft sektoru sahələrinə xarici investisiyaların cəlbi məsələlərinin

fokuslaşdırılması və investorların ölkəyə gəlməsi mexanizmlərinin

yenilənməsi və stimullaşdıriması;

- Milli iqtisadiyyatın struktrunun genişləndirilməsi üçün xidmət sektorunun

payının artıriması tədbirlərinin görülməsi, milli iqtisadiyyatın bütün

sahələrində şəffaflığın və hesabatlılığın təmin olunması, “kölgə

iqtisadiyyatf’nın minimuma endirilməsi vacibliyi;

- Davamlı və dayanıqlı milli iqtisadi inkişafın, əhalinin ərzaqla təminatının,

yoxsulluğun azaldılmasının və məşğulluğun gücləndirilməsinin strateji və

konseptual yanaşmalar səviyyəsində baxılması;

- Nəhayət, qlobal iqtisadi çağırışlar və iqtisadi təhlükələr nəzərə alınmaqla,

milli iqtisadiyyatın dünya maliyyə və iqtisadi böh- ranlanna dayanıqlılığını

artırmaq, antiböhran şəraitində onun rəqabətqabiliyətliliyini gücləndirmək

üçün strateji hədəflərin müəyyənləşdirilməsi və reallaşdıniması (strateji

yol xəritəsi və s.).

Özünüyoxlama sualları:

1. Azərbaycanda iqtisadi fikrin təşəkkülü və formalaşması prosesləri.

"Dədə-Qorqud" dastanında iqtisadi baxışlar.

2. İslamda və "Qurani-Kərim"də iqtisadi fikirlər və baxışlar.

46

Azerbaycan iqtisadiyyatt

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

3.

11.

12.

13.

14.

15.

İslamda ticarət-pul və vergi məsələləri.

Azərbaycanda orta əsrlərin iqtisadi fikir tarixi.

N.Gəncəvinin və N.Tusinin iqtisadi fikirləri.

İ.Nəsimi, M.Füzuli və Ş.İ.Xətainin iqtisadi fikirləri.

Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısında və M.F.Axundovun

iqtisadi fikirləri.

H.B.Zərdabinin və N.B.Vəzirovun iqtisadi baxışlan.

XX əsrin əvvəllərində - Azərbaycan Demokratik Respublika-

sında iqtisadi konsepsiyalar və yanaşmalar.

SSRİ dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına iqtisadi

baxışlar və yanaşmalar.

SSRİ dövründə Azərbaycanda milli iqtisadi təfəkkürə və

baxışlara malik kadrlann hazırlanması prosesləri.

XX əsrin 1970-1985-ci illərində iqtisadi yanaşmalar və

onlardan istifadənin tarixi aspektləri.

Postsovet dövründə Azərbaycanda iqtisadi tənəzzül və dirçəliş

proseslərinə dair yanaşmalar (1991-1995).

İqtisadi islahatlar və makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi

prosesləri üzrə iqtisadi fikirlər( 1995-2003).

Azərbaycanda dinamik sosial-iqtisadi inkişaf prosesləri və

müasir reallıqlara dair iqtisadi baxışlar (2003 və sonrakı

dövrlər).

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji

Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

2. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyası. Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2012-cı il 29 dekabr tarixli Sərəncamı ilə

təsdiq edilmişdir.

3. Azərbaycan iqtisadiyyatı XIX əsrin ortalarından SSRİ-nin

dağılmasmadək olan dövrdə. İqtisadiyyat. Azərbaycan Respublikası

Prezdentinin İşlər İdarəsi. Prezident Kitabxanası. www.files.preslib.az.

47

Dərslik, SDU - 55

4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinə həsr edilmiş Elmi

Konfransın materialları. 2-ci cild, Bakı, 1998.

5. Bağırzade E. “Bağımsızhğınm XX Yılında Azerbaycan Cumhuriyeti

Ekonomisi, Hacettepe Universitesi Turkiyat Araştırmaları Dergisi, Guz

(15), 201 l.-S. 277-312.

6. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s.

7. Əlləzov Q.S. İqtisad elminin nəzəri-metodoloji əsaslarının tarixi inkişafı

(monoqrafiya). Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2009.-329 s.

8. Gəncəvi N. "Xəmsə". Bakı, 1980.

9. Hacıyev Ş.H. Azərbaycan iqtisadiyyatında Heydər Əliyev mərhələsi.

Yeni Azərbaycan.- 2013.- 23 aprel.- S. 4. http://www.anl.az.

10. "Kitabi-Dədə Qorqud". Bakı, 1988.

11. Qurani-Kərim. Bakı, 1991.

12. Meybullayev M.X. İslam iqtisadiyyatı. Bakı 2001.

13. Şəkərəliyev A., Şəkərəliyev Q. Azərbaycan iqtisadiyyatı: reallıqlar və

perspektivlər. Bakı, “Turxan”, NPB, 2016.-536 s.

14. Nadirov A., Muradov Ş., Ələsgərov A., Nuriyev Ə., Hüseynov T.

Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, “Elm”, 2003.- 344 s.

15. Nəcəfov Ə.B. Füzuli-şairin yaradıcılıq psixologiyası. Bakı, Mütərcim,

2012-140 s.

16. Oğuznamə. Bakı, 1987.

17. Tusi N. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, 1989.

18. Vəliyev T.S. iqtisad elminin nəzəri əsaslarının tarixi təkamülü, Bakı,

1999.

48

Azerbaycan iqtisadiyyatı

FƏSIL 3

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ İNKİŞAF

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

3.1. Rusiya imperiyasının tərkibində Azərbaycan iqtisadiyyatının

inkişafxüsusiyyətləri.

3.2. Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutunun milli

iqtisadiyyatın inkişafına mənfi təsiri.

3.3. Keçmiş SSRİ dövnində Azərbaycanda iqtisadi inkişaf proseslərinin

xronologiyası (XX əsrin 20-50-ci illəri).

3.4. Böyük Vətən müharibəsində SSRİ-nin qələbəsində Bakı neftinin

həlledici rolu (I941-1945-ci illər).

3.5. XX əsrin 50-70-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi

inkişafın vəziyyəti.

3.6. Sovet Azərbaycanının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsində

Heydər Əliyevin tarixi rolu (1970-1985-ci illər).

3.7. Azərbaycanda müstəqilliyin bərpasından sonra bazar

münasibətlərinə keçid və iqtisadiyyatın yenidən qurulması

prosesləri (18 oktyabr 1991-ci il və sonrakı dövrlər).

3.8. Azərbaycan iqtisadiyatının inkişafının müasir xüsusiyyətləri.

3.1. Rusiya imperiyasının tərkibində Azərbaycan

iqtisadiyyatının inkişaf xüsusiyyətləri

1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində Rusiya ilə

İran arasında bağlanan müqavilə ilə Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iki yerə

bölünməsi proseslərinə başlanıldı. 1828-ci il fevralın 10-da İranla Rusiya

arasında bağlanan digər müqavilənin hesabına bu proseslər davam etdirildi.

Bununla da, Azərbaycan Rusiya imperiyasının işğalı altına düşdü və şübhəsiz

bütün bunlar Azərbaycanın sonrakı inkişafına, o cümlədən icjtisadi proseslərə

öz damğasını, daha çox mənfi damğasını vurdu. İlk növbədə, Rusiya imperiyası

Azərbaycanı özünün xammal bazasına çevirdi. Azərbaycan iqtisadiyyatı Çar

Rusiyası tərəfindən tam mənada müstəmləkə prinsipləri ilə idarə olunurdu.

49

Dərslik. SDV - 55

Azərbaycan Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdikdən sonra, şübhəsiz

bir çox sahələrdə müəyyən yeni üstünlüklər əldə etməyə, öz iqtisadiyyatını

genişləndirməyə imkan tapmışdır. Rusiya imperiyasının dəmir yolu şəbəkəsinə

çıxış əldə edən Azərbaycan özünün bir çox məhsullarını Rusiya imperiyasına

və digər ölkələrə çatdırmaqda imkan əldə etmişdir (xüsusilə neft məhsulları,

pambıq, ipək məhsulları və s.).

XIX əsrin 50-60-cı illərində Rusiya imperiyasında kapitalizmin

inkişafının genişlənməsi Azərbaycana da əsaslı təsir göstərdi. Neft xammalı

istehsalı ilə yanaşı fabrik və zavodların tikintisinə başlanıldı. 1859-cu ildə

Suraxanıda ağ neft emalı zavodu tikilmişdir və bu zavodun sahibləri rusiyalı

kapitalistlər Kokorev və Qubanin idilər. Həmin dövrdə Pirallahıda parafin

zavodu (1861), Gədəbəydə misəritmə zavodu və Daşkəsəndə kobalt zavodu

(1865), həmçinin Nuxa şəhərində (indiki Şəki) o dövr üçün Avropda ən iri olan

ipək fabriki tikilmişdir (1861). Bununla belə, Azərbaycanda iqtisadiyyatın

inkişafı qeyri-proporsional gedirdi və neft sənayesinin inkişafı birtərəfli

qaydada cərəyan edirdi. Rusiya özünün sənaye ehtiyacları üçün Azərbaycan

neftindən xammal kimi istifadə edirdi və bu meyillər kənd təsərrüfatında da

özünü göstərirdi. Azərbaycan sənayesində inkişaf meyilləri kapitalist təsərrüfat

sisteminin üç istiqaməti üzrə, o cümlədən ayrı-ayrı şəxslərin mülkiyyətçisi

olduğu müəssisələr, ticarət evləri və səhmdar kompaniyaların inkişaf

etdirilməsi istiqamətləri üzrə daha çox yayılmışdır. Rus kapitalının qoyuluşu və

Rusiya kapitalistlərinin maraqlanna uyğun olaraq Bakı, Gəncə, Şuşa və Şəki

şəhərlərində sənaye müəssisələri, həmçinin yeyinti və yüngül sənaye

müəssisələrinin sayı artmaqda idi, eyni zamanda ticarət evləri yaradılır, ticarət

burjuaziyası inkişaf etdirilirdi. Rusiyadan olan Qukasov qardaşları, həmçinin

Şustov, Morozov, Nikolayev, Korzinkin, Roznanski, Alekseyev və s.

kapitalistlərlə yanaşı. Azərbaycanlı sahibkar H.Z.Tağıyev də həmin dövrdə

artıq fəal surətdə sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinə kapital yatırırdılar.

H.Z.Tağıyev əsasən sənaye sahələrinə, o cümlədən kənd təsərrüfatının

üzümçülük sahəsinə kapital qoymuşdu. İş o yerə çatmışdı ki, kənd

təsərrüfatının bütün sahələrində inhisarçılıq meyilləri güclənmişdi və həmin

dövrün böyük mütəfəkkiri H.B.Zərdabi də bu

50

Azerbaycan iqtisadiyyatı

tendensiyaların zərərli nəticələrini bildirmiş və tənqid etmişdir. Artıq XX əsrin

əvvəllərində Azərbaycanda sənayenin inkişafının sürətlən- diriliməsi hesabına

kapitalist təsərrüfatçılıq mexanizmləri bərqərar olunmuşdur və Azərbaycanın

ümumi sosial-iqtisadi sistemində kapitalist istehsal münasibətləri əsas

üstünlüyə malik idi.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan neft istehsalının həcminə görə dünya

birincisi idi. Çar Rusiyası 1900-cu illərin əvvəlində baş verən sənaye böhranın

mənfi təsirindən neft istehsalı sahəsində yaranmış vəziyyətlə əlaqədar tədbirlər

görmək istəsə də, bu sahədəki inhisarçılıq səbəbindən görülən tədbirlərin

müsbət nəticəsi az olmuşdur. Həmin dövrdə neft hasilatının 21 %-i və xaricə

göndərilən neftin 40 %-i “Nobel qardaşlan” şirkəti, həmçinin Rotşildə məxsus

“Mazut” cəmiyyətinin payına düşürdü. Bu dövrdə Azərbaycanda neft sənayesi

təmərküzləşmə prosesini yaşayırdı və tədricən iri müəssisələr özlərinin maliyyə

resursları, yeni texnikaların hesabına neft sahəsində çalışan digər rəqiblərini,

xüsusilə orta və kiçik təsərrüfat subyektlərini sıradan çıxarmaqda idilər. Birinci

dünya müharibəsi ərəfəsində neftə olan tələbat sürətlə artmağa başlamışdı və bu

səbəbdən həmin dövrdə neftin qiyməti iki dəfədən çox artmışdır, hətta bu amil

bir çox dəmiryolu kompaniyalarını təzədən daş kömür yanacağından istifadəyə

məcbur etmişdi. Bu dövrdə neft sənayesi Azərbaycan iqtisadi>yatının aparıcı

sahəsi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir və Azərbaycan iqtisadiyyatının

əsas inkişaf istiqamətləri bu sahənin fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kənd təsərrüfatının və kənd

əhalisinin əsas məşğuliyyəti və fəaliyyət istiqamətləri heyvandarlıq, buğda,

arpa istehsalı ilə daha çox diqqət çəkmişdir. İri taxılçılıq regionları kimi

Lənkəran, Nuxa, Şuşa qəzaları daha çox fərqlənirdilər. Təəssüf ki, həmin

dövrdə hələ də ibtidai dövrdən qalmış əkinçilik və şumlama metodlarından

istifadə olunurdu. Torpaqların şumlanmasında və ağır kotanların hərəkətə

gətirilməsində Aran rayonlarda 6-8, dağlıq rayonlarda isə 10 cüt öküzdən

istifadə tələb edilirdi. Maldarlıqda isə qədim məşğuliyyət növü olan

qoyunçuluq və iri buynuzlu mal-qaraya daha çox üstünlük verilirdi. Maraqlıdır

ki, Azərbaycandan digər ycrlərə-Rusiyanm müxtəlif şəhərlərinə, həmçinin

xarici ölkələrə mal əti və yun ixrac olunurdu.

51

Dərslik, SDU - 55

Üzümçülüyün inkişafı üçün H.Z.Tağıyev tərəfindən Mərdəkanda bağçılıq

məktəbi yaradılmışdı. Bu dövrdə baramçılıq da geniş yayılmışdı və ipəkçiliyin

inkişafına xüsusi önəm verilirdi. Azərbaycanda pambıqçılığın inkişafı isə

Rusiyada toxuculuq sənayesinin pambıq xammalına olan tələbatını ödəmək

üçün genişləndirilmişdi. Pamdıqçılıq əsasən Göyçay, İrəvan, Çavanşir və

Naxçıvan qəzalarında inkişaf etdirilirdi. Həmin dövrdə pambıqçılığın

inkişafına mane olan əsas amillərdən biri su çatışmamazlığı idi və bu məqsədlə

XX əsrin əvvəllərində su müfəttişliyi yaradıldı. Mil və Muğan düzlərində su

arxlarının çəkilməsinə başlanıldı.

Azərbaycanda Rusiya kapitallı müəssisələrin, fondların, səhmdar

cəmiyyətlərin sayı sürətlə artmağa başlamışdı. İqtisadiyyatın inkişafına,

texnika və yeni avadanlıqlann alınmasına və gətirilməsinə, tətbiqinə münasibət

dəyişilmişdi. Qafqazda daha da möhkən- ləmək istəyən Rusiya imperiyası özü

də Bakının inkişafında, xüsusilə neft mədənlərinin istismar şəbəkəsinin

genişləndirilməsində maraqlı idi. Bununla Rusiya özünün neft və neft

məhsullarına olan tələbatını ödəmək üçün etibarlı mənbə yaratmış olurdu.

Rusiya imperiyası Azərbaycana özünün xammal mənbəyi kimi baxırdı və onun

resurslarından imperiyanın mənafeyi naminə istifadəni gücləndirməyə

çalışırdı. Bu məqsədlə texnika və texnologiyalarla yanaşı. Azərbaycanlıların

Rusiyanın ali məktəblərində, xüsusilə Sankt-Peterburqdakı ali məktəblərdə

təhsil almalanna şərait yaradırdılar və gələcəkdə onlardan Rusiya

imperiyasının inkişafı naminə istifadə etməyə səy göstərirdilər. Amma,

hazırlanan yüksək səviyyəli kadrlann bir çoxları öz köklərinə, millətinə,

Azərbaycana bağlı olduqlarından, təhsil aldıqdan sonra Azərbaycan

iqtisadiyyatının inkişafı naminə səmərəli fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycana

yeni texnologiyaların və idarəetmə metodlannın gətirilməsində, istehsal

proseslərinin və idarəetmə sistemlərinin təkmilləşdirilməsində, zavod və

fabriklərin tikilməsində, inkişafında milli kadrların və onlann peşəkarlıq

səviyyəsinin artması əhəmiyyətli rol oynamışdır.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda beynəlxalq korporasiya- lann

fəaliyyəti xeyli genişlənmişdi və bunlann əsasında neft sahəsinə olan maraq

dayanırdı. “Şell”, “Nobel” və “Oil” kimi iri qruplar və beynəlxalq

korporasiyalar Azərbaycan iqtisadiyyatına sərmayələr

52

Azerbaycan iqtisadiyyatı

yatırmaqda davam edirdilər. Birinci dünya müharibəsi başlanmamışdan qabaq,

Azərbaycanda, konkret olaraq Bakıda fəaliyyət göstərən ingilis neft

müəssisələrindən ibarət beynəlxalq qurum - Londonda neft sənaye və maliyyə

korporasiyası təşkil olundu. Maraqlıdır ki, əsas fəaliyyəti Bakı nefti ilə bağlı

olan “Şell”, “Nobel” və “Oil” korporasiyalannin kapitalı həmin dövrdə Rusiya

imperiyasının bütün səhmdar kapitalının 86%-ə bərabər idi. 1914-cü ildə

Azərbaycanda - Xəzər ticarət donanmasında 17 teploxod var idi, bu isə

Rusiyadakı bütün teploxodların 85 %-i demək idi.

XIX əsrin sonlanndan güclənməyə başlayan və XX əsrin əvvəllərindən

Azərbaycan burjuaziyası formasında təşəkkül tapan yerli sahibkarların

Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri heç də az olmamışdır. Belə ki, XX əsrin

əvvəllərində neft sahəsində mövcud olan 167 firmadan 49-u Azərbaycan

sahibkarlarının idi. Xeyriyyəçi, həm də ağıllı və zəkalı sahibkar olan

H.Z.Tağıyev neft sənayesi ilə yanaşı, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, kənd

təsərrüfatı sahələrinə, həmçinin yeyinti və tikinti sanayesinə də sərmayələr

yatırmışdı. Digər milli burjuaziya nümayəndələrindən Şəmsi Abdullayev,

Musa Nağıyev və Murtuza Muxtarovu qeyd etmək olar.

3.2. Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutunun milli

iqtisadiyyatın inkişafına mənfi təsiri

Azərbaycan Demokratik Respublikası fəaliyyətinin ilk günlərindən

başlayaraq milli şüurun və milli təfəkkürün bərqərar olmasına, milli

iqtisadiyyatın formalaşdırılması və inkişafına başlamışdı. İlk öncə, dövlət

atributları yaradılmağa və iqtisadi islahatların apanimasına başlanılmışdı. Artıq

bir çox iqtisadiyyat sahələrinin, neft sənayesi ilə yanaşı qeyri-neft milli

iqtisadiyyat sahələrinin inkişafı prioritet kimi baxılırdı. Respublikanın

yaranması ərəfəsində Azərbaycanda heç də zəif olmayan resurs potensialı,

dəmiryolu və dəniz daşımaları infrastrukturu formalaşdırılmışdı. Bundan

əlavə, Rusiya, Avropa və Asiyanın bir çox ölkələri ilə artıq ticarət-iqtisadi

əlaqələr mövcud idi. Demokratik Respublika bunlann milli iqtisadi maraqlar

çərçivəsində davamına və genişləndirilməsinə çalışırdı.

53

Dərslik. SDU - 55

Azərbaycan Demorkratik Respublikasının süqutunun milli

iqtisadiyyatın inkişafına mənfi təsirlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar;

- İlk növbədə, milli iqtisadi maraqlar çərçivəsində formalaşan və tədricən

inkişaf tempi yığan müstəqil iqtisadi siyasət və milli iqtisadi inkişaf modeli

tarixə qovuşdu;

- Azərbaycan SSRİ-nin tərkibinə qatılmaqla, yenidən mərkəzin, əslində

Rusiyanın iri xammal bazasına çevrildi;

- Rusiya - mərkəzi SSRİ rəhbərliyi Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının

istiqamətlərini özlərinin maraqlan çərçivəsində formalaşdırdılar;

- Müstəqil Respublikanın süqutu nəticəsində müstəqil və azad elmi-iqtisadi

araşdırmalar, iqtisadi fikirlərin formalaşdırılması və inkişafı

qeyri-mümkün oldu;

- Bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında milli iqtisadiyyatın inkişafı

yarımçıq qaldı və Azərbaycan iqtisadiyyatı keçmiş SSRİ iqtisadiyyatının

bir subyektinə çevrildi;

- Milli iqtisadi inkişaf ənənələri, milli əkinçilik və heyvandarlıq, məşğuliyyət

ənənələri təhdidlərə məruz qaldı, dağıdıldı, məcburi kollektivləşmə

prosesləri apanidı;

- Tarixən torpağa bağlılıq, torpağı əkib-becərmək, ondan səmərəli istifadə

etmək ənənələrinə güclü zərbə vuruldu, torpaq kəndlilərin əlindən alındı,

kəndli torpaq, örüş üzünə həsrət qaldı, muzdlu əməklə məşğul olmağa

məcbur olundular;

- Milli sahibkarlıq və milli burjuaziyanın inkişafına ölümcül zərbə vuruldu,

sahibkarlıq ölkədə qadağan olundu, milli burjuaziyanın əksər

nümayəndələri müflüsləşdirilidi, bəziləri ölkədən qaçmaqla canlannı

qurtardılar, bir çoxları isə bolşeviklər tərəfindən qəddarcasına öldürüldülər

və ya həbsxanalara atıldılar;

- Qolçamaqlığa qarşı mübarizə adı altında Azərbaycanın nüfuzlu, vicdanlı,

xeyirxah, nisbətən varlı insanlan, bəy və xan nəslindən olan görkəmli

nümayəndələri bir sinif kimi ləğv edildilər, bir çoxlan öldürüldü və ya uzaq

Sibirə sürgün olundular;

- Demokratik Respublikanın süqutu Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi

inkişaf etməsi və dünya dövlətləri arasında möhkəmlənməsi proseslərini

yan yolda qoydu və bir də bu proseslərin

54

Azərbaycan iqtisadiyyatı

davam etdirilməsi 70 ildən sonra, yəni artıq bu dəfə SSRİ-nin süqutundan

sonra - Azərbaycanın müstəqilliyini yenidən bərpa edilməsi ilə mümkün

oldu;

- İtirilmiş bu 70 ildə Azərbaycan güclü şəkildə dünya təsərrüfat sisteminə və

dünya iqtisadi proseslərinə inteqrasiya edərək dünyanın inkişaf etmiş

ölkələri sırasında yer ala bilərdi;

- 70 il ərzində zəngin milli sərvətlərimizdən istifadə etməklə Azərbaycan

dünyanın uğurlu iqtisadi inkişaf modellərinə malik ölkələrindən biri olardı;

- 70 il ərzində Azərbaycan cəmiyyəti və milli iqtisadiyyatı milli iqtisadi

maraqlar çərçivəsində inkişaf etməklə, milli iqtisadiyyatın inkişafını ən

yüksək səviyyəyə qaldıra bilərdilər;

- 70 il ərzində bazar iqtisadiyyatı münasibətləri çərçivəsində inkişaf hesabına

Azərbaycan cəmiyyəti öz gəlirlərini və yaşayış səviyyəsini əhəmiyyətli

şəkildə yüksəltməyə nail olardı;

- 70 il ərzində Azərbaycan Respublikası və Azərbaycan cəmiyyəti sivil dünya

iqtisadiyyatından və dünya cəmiyyətindən kənarda qalmaqla özünün tarixi

inkişaf proseslərini bir o qədər də geriyə atmış oldu və s.

3.3.Keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda iqtisadi inkişaf

proseslərinin xronologiyası (XX əsrin 20-50-ci illəri)

SSRİ-nin yaradılmasından sonra Azərbaycan artıq müstəqil Respublika

yox, bu dövlətin tərkib hissəsi, bir Respublikası kimi statusa malik idi. 1920-ci

illərin sonuna müstəqil Azərbaycan iqtisadiyyatından əsər-əlamət qalmamışdı.

Bütün sahələrdə milli sahibkarlıq subyektləri ləğv edilmiş və ya dağıdılmışdı.

Maliyyə və bank sistemi yox dərəcəsində idi və yeni sistemin qurulması

prosesləri gedirdi. 1920-ci ilin sonuna Azərbaycan 1913-cü ilin məhsul

istehsalı səviyyəsinin 43 %-ni təmin edə bilmişdi. Xüsusilə, Respublikanın əsas

sənaye sahəsi olan neft sənayesində məhsul istehsalının həcmi xeyli aşağı

düşmüşdü. Güclü geriləmə müxtəlif iqtisadiyyat sahələrində, o cümlədən

pambıq və üzüm istehsalı, həmçinin ipəkçilikdə də baş vermişdi.

55

Dərslik, SDU- 55

SSRİ rəhbərliyi tərəfindən Azərbaycanda neft sənayesinin və bununla

əlaqədar sahələrin inkişafının güclü potensialı olmasına baxmayaraq,

1920-1930-cu illər ərzində Respublikada sənaye sahələrinin inkişafı üçün

əhəmiyyətli bir iş görülməmişdi. Lakin, bununla belə, Azərbaycan

iqtisadiyyatının bir çox sahələri əvvəlki dövrlərə nisbətən tədricən daha əhatəli

və kompleks inkişaf proseslərinə qədəm qoya bilmişdi. Respublikada artıq

sənayenin və iqtisadiyyat sahələrinin idarə edilməsi mexanizmləri, nazirliklər,

komitələr yaradılırdı, maliyyə vəsaitləri ayrılırdı, kadr hazırlığına imkan

verilirdi və digər institusional tədbirlərin görülməsinə başlanılmışdı. Sosializm

sisteminin və sosializm quruculuğunun başlanğıc mərhələsində olduğundan,

həmin dövrdə maliyyə resurslan xeyli məhdud idi və buna görə də

Respublikaya ayrılan maliyyə vəsaitləri hesabına çox da güclü sənaye

potensialı yaratmaq, yaxud iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrini inkişaf etdirmək

qeyri-mümkün idi.

Keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda iqtisadiyyain təşkili və həyata

keçirilməsi prosesləri mərkəzdən idarə olunmuşdur. Azərbaycan keçmiş

SSRİ-nin planlı iqtisadiyyatının tərkib hissəsi kimi çıxış edən 15

Respublikadan biri kimi statusa malik idi. XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq

Azərbaycan Demokratik Respublikasından miras qalmış iqtisadi siyasət

mexanizmləri tamamilə ləğv edilmişdir. Əvəzində isə planlı iqtisadiyyata

uyğun olan iqtisadi siyasət yürüdülmüşdür. Bu dövrdə keçmiş SSRİ rəhbərliyi

özünün neft və neft məhsullanna olan tələbatını ödəmək üçün Azərbaycanın

neft təsərrüfatını yenidən qurmağa qərar verdi. Neft mədənlərinin inkişaf

etidirilməsi, onların texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə əsaslı vəsait

qoyuluşu dəfələrlə artırıldı və neft sənayesinin bazasında Azərbaycanda güclü

sənaye sektorunun formalaşdırılması prosesləri sürətləndirildi. Təsadüfi

deyildir ki, 1920-1939-cu illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına

keçmiş SSRİ-nin mərkəzi rəhbərliyi tərəfindən yönəldilən kapital qoyuluşunun

əhəmiyyətli hissəsi, konkret olaraq 65 %-i sənayenin payına düşmüşdür.

Maraqlıdır ki, Azərbaycan sənayesinə yönəldilən kapital qoyuluşunun 80-85

%-i isə yalnız neft sənayesinin inkişafına sərf olunurdu. Nəticədə həmin dövrdə

Azərbaycanda neft hasilatı sürətlə artmağa başladı və artıq Böyük Vətən

Müharibəsinin başladığı ildə- 1941-ci

56

Azerbaycan iqtisadiyyatt

İldə rekord neft hasilatı - 23,5 mln. ton neftin çıxarılması təmin olundu. Bundan

sonrakı illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas fəaliyyət istiqaməti neft və

onunla bağlı olan sahələrin sürətli inkişaf etidirilməsi və keçmiş SSRİ-nin II

Dünya Müharibəsində (1939- 1945) neftə və yanacaq məhsullanna olan

tələbatının ödənilməsi ilə bağlı olmuşdur.

1920-1940-cı illərdə Azərbaycanda kapital qoyuluşuna ayırlan

vəsaitlərin 80 %-ə qədəri sənayenin inkişafına, əsasən neft səanyesinin

inkişafına yönəldilmişdir. 1950-ci ildə isə Azərbaycanda 1944-1950-ci illərdə

yeni tikilmiş metallurgiya, kimya, energetika müəssisələrinin fəaliyyəti

hesabına 1940-cı illə müqayisədə sənaye istehsalının ümumi həcmi 38 %

yüksəlmişdi. 1949-cu ildə Bakıda, Xəzər dənizində dünyada ilk dəfə olaraq neft

hasilatına nail olunub və sonradan burada əfsanəvi “Neft Daşlan” şəhəri

yaradılıb.

3.4. Böyük Vətən müharibəsində SSRİ-nin qələbəsində Bakı

neftinin həlledici rolu (1941-1945-ci illər)

Əvvəldə qeyd etdiymiz kimi Böyük Vətən Müharibəsində (1941-1945)

və ümumilikdə II Dünya Müharibəsində (1939-1945) SSRİ-nin neft və yanacaq

məhsullarına, yəni müharibədə texniki vasitələr hesabına üstünlük qazanması

üçün zəruri yanacaq resurslanna güclü tələbatı var idi. Artıq tarixdə qalmış bu

dövrdə Azərbaycanda istehsal olunan neft və neft məhsulları keçmiş SSRİ- də

hasil olunan neftin 71,4 %- nə bərabər idi. Gecə-gündüz, çox vaxtı da mərmi

yağışları altında Bakıdan - Xəzər Dənizi vasitəsi ilə mürəkkəb şəraitdə neft

dolu çənlər cəbhəyə yola salınırdı. Müharibə dövründə keçmiş SSRİ-nin

tələbatının ödənilməsinə 75 mln. ton neft və 22 mln. ton benzin, həmçinin digər

neft məhsulları verilmişdir. Bakı nefti faşist Almaniyası üzərində qələbədə

mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir və SSRİ Ali Baş Komandanlığı tərəindən

döyüş cəbhələrində mobilizasiya edilmiş təyyarə, tank və avto maşınların 80

%-i Bakı neftindən istehsal olunan yanacaqlarla döyüşürdülər və işləyirdilər.

Maraqlıdır ki, istehsal olunan yüksək oktanlı benzin və bir sıra sürtkü yağlan da

Azərbaycanın görkəmli alimləri tərəfindən ixtira edilmiş və istehsalata tətbiq

olunmuşlar. Məsələn, akademik

57

Dərslik. SDU - 55

Yusif Məmmədəliyev keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq aviasiya benzini

istehsalının yeni texnologiyasını hazırladı və tezliklə sınaqdan çıxarılaraq

cəbhənin tələbatı üçün istehsalına başlanıldı. Müharibə dövründə Bakı

neftindən cəbhənin tələbatının ödənilməsi səviyyəsi 70 %-i üstələmişdir.

Alman aviasiyası ilə müqayisədə sovet aviasiyasının daha güclü üstünlüyə

malik olmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən yüksək oktanlı benzinə olan

tələbatın 100 %-i Bakı tərəfindən təmin olunurdu. Təsadüfi deyildir ki, Hitler

Almaniyası Bakını tutmaq, neft mədənlərini ələ keçirmək üçün xüsusi planlar

və əməliyyatlar hazırlamışdılar. İlk fürsət düşən kimi, onlar gecə-gündüz

Bakıya bombalar yağdırmağa hazır idilər. Bakı belə bir şəraitdə ön cəbhəni

yanacaq və benzinlə təmin etməkdə bir an olsun belə fasiləyə yol vermədi və

faşist Almaniyası üzərində tarixi qələbənin əldə edilməsində əhəmiyyətli pay

sahibi oldu.

SSRİ-nin müharibədəki üstünlüyü və qələbəsində Bakının xidmətləri

təkcə neft və neft məhsullan ilə bitmirdi. Alman ordusu tərəfindən işğal

olunmuş ərazilərdən tələm-tələsik köçürülmüş hərbi-sənaye və silah-sursat

müəssisələrinin bir çoxu Bakıda fəaliyyətini davam etdirirdilər. Müharibə

dövründə Bakıda 130 növ silah və hərbi sursat istehsal olunurdu. Bundan

əlavə, Bakı şəhəri bütövlükdə iri hərbi hospital rolunu oynayırdı, hər tərəfdə

hərbi hospitallar yerləşdirilmiş və yaralı hərbiçilərin tezliklə sağaldılması,

hərbi sıralara qaytarılması üçün bütün resurslar mobilizasiya olunmuşdu.

3.5. XX əsrin 50-70-ci illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi

inkişafın vəziyyəti

XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda sosial- iqtisadi

inkişafın müharibədən sonrakı sürətli inkişaf prioritetlərinə uyğunlaşdırılması

prosesləri genişləndi. Həmin dövrdə artıq Azərbaycanda dənizdən neft

çıxarılmasına da başlanılmışdı. Bununla belə, digər sənaye sahələrinin kimya

və neftkimyanın, metallurgiyamın, elektrik enerjisi istehsalı müəssisələrinin

inkişafı sürətlə gedirdi. Həmin dövrdə Azərbaycanın şimalında, Bakıdan 35

kilometr məsafədə yerləşən Sumqayıt şəhəri təkcə Azərbaycanın yox, keçmiş

SSRİ-nin sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilməkdə idi. O

58

Azerbaycan iqtisadiyyatı

vaxt ki, Kirovabad (indiki Gəncə) şəhərində metallurgiya mərkəzi yaradılmışdı

və Mingəçevir şəhəri isə elektrik enerjisi istehsalının güclü bazasına

çevrilməkdə idi. Bir-birinin ardınca iri, həm də ümumittifaq əhəmiyyətli sənaye

müəssisələri yaradılırdı. Bu dövrdə yaradılmış iri sənaye müəssisələrindən -

Sumqayıtda: Sumqayıt boru-prokat zavodu, Sumqayıt aluminium zavodu,

Sumqayıt “Sintezkauçuk” zavodu, Sumqayıt “Üzvi sintez” kimya kombinatı,

Sumqayıt Superfosfat zavodu, Sumqayıt kimya zavodu, Gəncə aluminium

zavodu. Mingəçevir su-elektrik stansiyası və s. iri sənaye müəssisələri istismara

verilmişdir. Bu müəssisələrin əksəriyyəti uzun bir dövr ərzində, o cümlədən

müstəqilliyin bərpasından sonra əhəmiyyətli fəaliyyət göstərmişlər. Lakin, son

10-15 il ərzində modemizasiya prosesləri nəticəsində həmin müəssisələrin bir

qrupu fəaliyyətini dayandırmışdır.

XX əsrin 50-70-ci illərində Azərbaycan iqtisadiyyatının bir sıra

ümumiləşdirilmiş nəticələri aşağdakılardır:

- 1970-ci ilədək Azərbaycanda sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün

tikilən və istifadəyə verilən müəssisələrin 60 %-i iri müəssisələrdən ibarət

olmuş və bunlar Ümumittifaq əhəmiyyəti daşımışdı;

- 1970-ci ilədək Azərbaycanda sənaye sahələrinin potensialının

gücləndirilməsi məqsədilə 146 iri sənaye müəssisəsi istismara verilmişdi;

- 1970-ci illərin əvvəlinə Azərbaycanın sənaye məhsullarının istehsalının

strukturunda Bakının payı 72,8 % olmuşdur, bu göstərici 1913-cü ildə 91,4

% təşkil etmişdi;

- 1970-ci illərin ortalarında Azərbaycanda neft sənayesi ilə yanaşı, artıq

güclü maddi-texniki bazaya malik neft maşınqayırması, kimya və

neftkimya, metallurgiya, cihazqayırma, elektroenergetika və s. sənaye

sahələrinin inkişafı təmin olunmuşdu;

- 1950-1960-cı illərdə SSRİ-nin Sibir və Uzaq Şərq ərazilərində yeni zəngin

neft ehtiyatlarından istifadəyə başlanılması ilə əlaqədar olaraq, mərkəzdə

Azərbaycan neft sənayesinin maddi- texniki bazasının inkişaf etdirilməsinə

maraq aşağı düşmüşdür;

59

DarsHk, SDU - 55

- 1970-ci İldə Azərbaycanda sənaye məhsulunun cəmi 22 %-i yanacaq

sənayesinə aid idi və sənayeyə yönəldilən kapital qoyuluşunun cəmi 50 %-i

bu sahəyə yönəldilirdi.

3.6. Sovet Azərbaycanının sosial-iqtisadi inkişafının

sürətləndirilməsində Heydər Əliyevin tarixi rolu (1970-1985-ci

illər)

1970-ci illərin əvvəlinə olan dövrün tarixi mənzərəsinə nəzər salsaq

görmək olar ki, həmin dövrdə Azərbaycanda neft sənayesi ilə yanaşı, qara

metallurgiya, kimya və neftkimya və s. sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsinə

baxmayaraq, Respublikada sənaye istehsalının və onun səmərəliliyinin təmin

edilməsində ciddi problemlər var idi. Bundan əlavə, sənaye sahələrinin

mövcud potensialından istifadənin modelləşdirilməsi və inkişaf etidilməsi

prosesləri zəif gedirdi. Azərbaycanda həm də kənd təsərrüfatının inkişafının

tempi çox zəif idi və bu sahənin maddi-texniki bazası ittifaq səviyyəsindən

xeyli geri qalırdı. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafında

kifayət qədər problemlər yığılıb qalmışdı. Əhalinin çox hissəsi aşağı gəlirlərlə

yaşayırdı, infrastruktur obyektləri çatışmırdı, mənzil fondu tələbatdan xeyli

geri qalırdı, kənd rayonlarında yaşayış səviyyəsi daha pis vəziyyətdə idi,

əhalinin çox hissəsi bir mərtəbəli və miskin evlərdə yaşayırdılar. Kənd

rayonlannda mədəni obyektlər, məktəblər və xəstəxanaların tikilməsində ciddi

problemlər var idi. Bütün bu problemləri dərindən təhlil edən ümummilli

liderimiz Heydər Əliyev həmin dövrdə tarixi işlərin görülməsinə nail ola bildi.

1970-1985-ci illərdə Sovet Azərbaycanının sosial-iqtisadi

inkişafının sürətləndirilməsində Heydər Əliyevin tarixi rolu ilə bağlı

aşağıdakı göstəriciləri qeyd etmək olar:

- 1970-ci ildə Azərbaycanda elektrik enerjisi 12,0 mlrd. kvt. saat təşkil

edirdisə, bu göstərici 1985-ci ildə 20,7 mlrd. kvt. saat olmuşdur;

- 1970-ci ildə qaz istehsalı 5,5 mlrd, kub metr olduğu halda, 1985-ci ildə 13,1

mlrd, kub metr təşkil etmişdir;

60

Azerbaycan iqtisadiyyatı

- 1985-ci ildə məişət kondisionerlərinin istehsalı illik 429 min ədəd, məişət

soyuducularının istehsalı isə 302 min ədəd olmuşdur;

- Polad istehsalı 1970-ci ildəki 733 min tondan 1985-ci ildə 853 min tona

yüksəlmişdir. Qara metal prokatı isə müvafiq olaraq 585 və 699 min ton

təşkil etmişdir;

- 1970-ci ildə istehsal olunan güc transformatorlan 672 min kvt. olduğu

halda, 1985-ci ildə bu göstərici 2411 min kvt. olmuşdur;

- Kənd təsərrüfatının inkişafının sürətləndirilməsi üçün gübrə istehsalının

artıniması məqsədilə sulfat turşusu istehsalının həcmi 1970-ci ildəki 125,9

min tondan 1985-ci ildə 782 min tona çatdınimışdır. Nəticədə mineral

gübrələr istehsalı 1970-ci ildəki 115 min tondan 1985-ci ildə 306 min tona

qədər yüksəldilmişdir;

- Pambıq lifi istehsalı 1970-ci ildəki 131,4 min tondan 1985-ci ildə

258,1 min tona qədər artırılmışdır.

- Meyvə və tərəvəz konservləri 1970-ci ildəki 185 mln. şərti bankadan

1985-ci ildə 620 mln. şərti bankaya qədər yüksəlmişdir;

- Üzüm şərabı 1970-ci ildəki 4272 min dekolitrdən 1985-ci ildə 8460

dekolitrə qədər artmışdır;

- Ət istehsalı 1970-ci ildəki 43,2 min tondan 1985-ci ildə 77 min tona kimi,

təbii çay istehsalı isə həmin dövrdə 2,1 min tondan 18,6 min tona qədər

yüksəlmişdir;

- Respublikanın bütün iqtisadiyyat sahələrinə ümumilikdə 32 mlrd, rubl

sərmayə yatırılmışdır və bu göstərici 1920-1970-ci illər ərzində yatırılan

sərmayədən 2,2 dəfə yüksək idi;

- Sənaye istehsalının ümumi həcmi 2,9 dəfə artmış, o cümlədən

maşınqayırma sənayesində 5,9 dəfə, kimya və neftkimya sənayesində 3,1

dəfə, yeyinti sənayesində 4 dəfədən artıq yüksəlmişdi;

- Respublikanın ümumi daxili gəlirində eimtutumlu, texnoloji məmulatların

payı 0,2 %-dən 26 %-ə çatdırılmışdı.

1970-1985-ci illərdə Azərbaycanının sosial-iqtisadi inkişafının

sürətləndirilməsində və Respublika iqtisadiyyatının inkişafında mühüm

əhəmiyyət kəsb edən sənaye sektorunun inkişafı ilə bağlı göstəricilərə

müqayisəli şəkildə baxmaqla. Heydər Əliyevin tarixi xidmətləri əyani surətdə

özünü göstərir (bax: Şəkil 3.1.; Şəkil 3.2. və Şəkil 3.3.).

61

Dərslik. SDU - 55

A/ərbaycnn SSR-do sənaye sahələrinin ümumi məhsul istehsalında xüsusi çəkisi, %-lə, 01.01.1970-ci ilə

Sair sahabr, 3,5%

Yeyinti sənayesi,

18,7%

Yüngül sənaye,

20,3%

Tikinti materialları,

3,2%

Meşə və agae emalı,

kağız-sellüloz, 1,6%

Elektrik enerjisi, 5%

Yanacaq sənayesi,

29,3%

Kimya və

neftkimya, 6%

Metallurgiya, 4% Maşmqaymna və

metal emalı, 12,1%

Şəkil 3.1. A/ərbaycan SSR-də sənaye sahələrinin ünuınıi məhsul istehsalında xüsusi çəkisi, '/o-Iə, 01.01.1970-ci ilə (A.Nadirov, Ş.Muradov, A.Ələsgərov, Ə.Nuriyev, T.Ilüseynov. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, “Elm”, 2003.- 344 s.-nin materialları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Azərbaycan SSR-də sənaye sahələrinin ümumi məhsul istehsalının xüsusi çəkisi, %-lə, 01.01.1980-ci ilə

Sair sahələr, 3,4%

Elektrik enerjisi,

3,4%

Yeyinti sənayesi,

25,6%

Yanacaq sənayesi,

14,6% '

Kimya və

neOkimya, 7,5%

Tikinti materialları.

Metallurgiya, 4%

Maşmqayımıa və

metal emalı, 13,5%

Meşə və ağac emalı,

kağız-sellüloz, 1,6%

Şəkil 3.2, Azərbaycan SSR-də sənaye sahələrinin ümumi məhsul istehsalında xüsusi çəkisi, ‘/o-lə, 01.01.1980-ci ilə (A.Nadirov, Ş.Muradov, A.Ələsgərov, Ə.Nuriyev, T.Hüseynov. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, “Elm”, 2003.- 344 s.-nin materialları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

62

.-I zifrhaycan UıtisadiyyuU

Şəkil 3.1.-Ə baxdıqda görmək olur ki, 1970-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanda sənaye sahələrinin ümumi məhsul istehsalında neft və qazın daxil olduğu yanacaq sənayesinin ümumi payı cəmisi 29,3 % olmuşdur. Şəkil 3.2.-ə baxdıqda isə bu göstəricinin 1980-ci ildə daha az - 14,6 % olduğunu görürük.

Şəkil 3.3.-ə baxdıqda isə 1985-ci ildə yanacaq sənayesinin ümumi sənayenin strukturunda cəmisi 11,3 % payı olduğu diqqət çəkir. Amma, əvəzində yeyinti sənayesi 28,9 %, yüngül sənaye 20,7 %, maşınqayırma və metal emalı sənayesi 16,4 %, kimya və neftkimya sənayesi 7 % təşkil etmişdir (bax: Şəkil 3.3.).

Azərbaycan SSR-də sənaye sahələrinin ümumi məhsul istehsalında xüsusi çəkisi, %-lə, 01.01.1985- ei ilə

Sair saholar,

3,3%

Elektrik enerjisi,

3,4% Yanacaq

s,anayesi, 11.3%

Yeyinti sanayesi, 28,9%

Yüngül sanayc,

Tikinti materiallart, 3,2%, Meşa va ağac

cınalı, kagız-

sellüloz, 1,7%

Kimya va neftkimya, 7%

Metallurgiya, 4,1%

Maşmqayımıa va

metal emalı, 16,4%

Şəkil .3,3. A/ərhaycan SSR-də sənaye sahələrinin iiınnmi məhsnl istehsalında xüsusi çəkisi, %-lə, 01.01.1985-ci ilə (A.Nadirov, Ş.Muradov, A.Ələsgərov, Ə.Nııriyev, T.Ilüseynov. A/.ərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, “Elm”, 2003.- 344 s.-nin materialları əsasında müəllif tərətlndən hazırlanmışdır).

Əgər 1980 və yaxud 1985-ci illərdə mövcud olan sənayenin strukturunu Azərbaycanda bəıpa etmək və yenidən formalaşdırmaq mümkün olsaydı, bu halda qeyri-neft sektorunun hazırkı fəaliyyət həcmi 2-3 dəfədən çox artmış olardı və eyni zamanda qeyri-neft ixracı potensialı da bu qədər artmaq imkanı əldə edə bilərdi. Həmin dövrdə qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafını genişləndirməklə, Heydər Əliyev Azərbaycan iqtisadiyyatının yeni, həm də rəqabət- qabiliyyətli sənaye sahələrinin olmasını sübuta yetirdi. Bu tarixi

63

DarsliL SDU ~ 55

nailiyyətlər hazırda xüsusi diqqət mərkəzindədir və yaxın perspektivdə

Azərbaycanın qeyri-neft sektorunun əhəmiyyətli şəkildə artımı və inkişafı

gözlənilir. Bunlarla əlaqədar olaraq, strateji yol xəritəsi çərçivəsində strateji

hədəflərin reallaşdırılmasma başlanılmışdır.

3.7. Azərbaycanda müstəqilliyin bərpasından sonra bazar

münasibətlərinə keçid və iqtisadiyyatın yenidən qurulması prosesləri

(18 oktyabr 1991-ci il və sonrakı dövrlər)

Azərbaycanda müstəqilliyin bərpasından sonra bazar münasibətlərinə

keçilməsi proseslərinin təşkili tarixi vəzifə kimi qarşıda durmuşdur. Bundan

əlavə, müstəqilliklə əlaqədar olaraq, milli iqtisadiyyatın yenidən qurulması

prosesləri təmin edilməli və milli iqtisadi maraqlara uyğun iqtisadi inkişaf

modelinin formalaş- dırılmasına nail olunmalı idi. Buna görə də, müstəqilliyin

ilk illərində Azərbaycanda milli iqtisadiyyatın yaradılmasının təmin edilməsi

üçün bir neçə mühüm vəzifələrin öhdəsindən gəlmək lazım idi:

İlk növbədə, milli iqtisadi maraqlara söykənən vahid dövlət iqtisadi

siyasətinin formalaşdırılması və inkişafın təmin edilməsi;

Milli iqtisadiyyatın inkişaflna imkan verən institusional islahatların

həyata keçirilməsi və əsas iqtisadi islahatların təşkili; Ölkədə mövcud

təbii sərvətlər və iqtisadi resurslardan səmərəli istifadənin

modelləşdirilməsi;

Sabit maliyyə-kredit sisteminin yaradılması və onun dayanıqlılığının

gücləndirilməsi;

Milli valyutanın sabitliyinin qorunması və onun dəyərdən düşməsinə yol

verilməməsi;

Milli iqtisadiyyatın mühüm inkişaf prioritetləri üzrə qanunvericilik

bazasının yaradılması və təkmilləşdirilməsi;

Ölkədə maliyyə, kapital, sığorta, qiymətli kağızlar, investisiyalar,

texnologiyalar bazarlarının formalaşdırılması və inkişafına nail

olunması;

Milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə uğurlu inteqrasiyasının

təşkili və rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin olunması;

64

Azerbaycan iqtisadiyyatı

^ Milli İstehsalın və ixrac potensialının struktumun diversifıka- siyalaşdın

İması;

^ Milli iqtisadiyyatın təhlükəsizliyi tədbirlərinin görülməsi və s.

Azərbaycan bu tarixi vəzifələrin öhdəsindən əsasən gəlməyə nail olmuş

və XXI əsrin əvvəllərində artıq ölkədə makroiqtisadi sabitliyin əsas

indikatorlan üzrə dinamik inkişafa nail olunması prosesləri təmin edilmişdir.

Azərbaycan ərazisinin 20 %-nin Ermənistan tərəfindən işğal olunmasına

baxmayaraq (sevindirici və tarixi hadisə kimi qeyd edək ki, 2016-cı ilin

aprelində bu işğal olunmuş torpaqların bir faizi mənfur ermənilərdən

təmizlənmişdir), Azərbaycan özünün zəngin təbii sərvələrindən və əlverişli

strateji mövqeyindən səmərəli istifadə edərək dinamik milli iqtisadi inkişaf

modelini formalaşdıra bilmiş və iqtisadiyyatın əsas sahələrinin fəaliyyətini

müasir tələblər səviyyəsində qurmağa nail olmuşdur.

2000-2016-cı illər ərzində milli iqtisadiyyatın davamlı inkişafının əsas

indikatorlan üzrə sabit və dinamik inkişaf tempinə nail olunmuşdur. Ölkə

ÜDM-nin həcmi bir neçə dəfə artırılmış, ÜDM-in sturktunun neftdən

asılılığının azaldılması tədbirləri gücləndirilmişdir. Sənaye məhsullarının yeni

texnologiyalar əsasında istehsalı proseslərinə geniş yer verilmiş və mühüm

sənaye məhsullarının istehsalı üzrə artım templəri təmin olunmuşdur. Kənd

təsərrüfatı məhsullannm çeşidinin genişləndirilməsi, müasir texnologiyalann

bu sahəyə gətirilməsi, istehsal olunan məhsulların rəqabətqabiliy- yətinin və

ixrac potensialının yüksəldilməsi istiqamətində kompleks və sistemli tədbirlər

görülmüşdür. Bir neçə dövlət proqramları, xüsusilə regional sosial-iqtisadi

inkişaf problemlərinin həlli məqsədilə iki dövlət proqramı həyata keçirilmiş

(2004-2008-ci illər;

2009- 2013-cü illər), üçüncü dövlət proqramı isə icra olunmaqdadır

(2014-2018-ci illər). Milli iqtisadiyyatın strukturunun genişləndirilməsi və

istehsal sahələrinin diversifıkasiyalaşdırılmasına əlavə imkan yaradılması üçün

təkcə mərkəzi şəhərlərdə yox, ölkənin bütün regionlannda geniş miqyaslı

infrastruktur şəbəkəsinin formalaşdırılması və yaradılması təmin olunmuşdur.

Bütün mənbələr hesabına əsaslı kapital qoyuluşu hər il artım dinamikası ilə

müşayiət olunmuş, nəticədə regionlarda sahibkarlığın inkişaf etdirilməsinə

ciddi

65

DarsUk. SDU- 55

Stimullar formalaşdın İmişdir. Ümumiyyətlə, ölkədə sahibkarlığın inkişafının

modelləşdirilməsi, bu sahədə qanunvericilik bazasının gücləndirilməsi, əsassız

müdaxilələrin azaldılması istiqamətində apanlan işlər təkcə ölkə səviyyəsində

deyil, xarici investorlar, şirkət və kompaniyalar, beynəlxalq iqtisadi və maliyyə

qurumları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

Azərbaycan 2000-ci ilin əvvəlindən başlayaraq milli iqtisadiyyatın

intensiv inkişafına nail olmuş, 2003-2008-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatında artım

tempi xeyli yüksəlmiş, xüsusilə 2006-2009-cu illərdə bu temp kifayət qədər

yüksək olmuş, dünya maliyyə böhranından sonrakı illərdə də artım tempi

nisbətən qorunub saxlanılmışdır.

Şəkil 3.4-də Azərbaycan Respublikasında ÜDM-in 2006- 2016-cı

illərdə dinamikası verilmişdir.

ÜDM - mlrd, manat

Şəkil 3.4. Azərbaycan Respublikasında ÜDM-in 2006-2016-cı illərdə dinamikası, mlrd, manat. (ARDSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. http://www.azstat.org).

Şəkil 3.5-də isə Azərbaycanda 2005-20 l6-cı illər üzrə ÜDM- in əvvəlki

ilə nisbətən artım dinamikası öz əksini tapmışdır.

66

Azərbaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanda ÜI)M-in əvvəlki ilə nisbətən artım dinamikası (2005-2UI6-

cı illər), %-lə

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 3.5. .Azərbaycan Respublikasında ÜDM-in ə\"vəlki ilə nisbətən artım dinamikası, faizlə (Azərbaycanın milli hesabları. Statistik məcmuə. Bakı, 2016-nin əsasında müəllif tərəfindən bazırlanmışdır).

Şəkil 3.6.-da isə Azərbaycanda adambaşına düşən ÜDM-in 2006-2016-cı illərdə dinamikası verilmişdir.

Adambaşına düşən ÜDM - manat

2016 2015 2014 2013 2012

2011

2010

2009 2008 2007 2006

5706,6 6266.3

6258

6258,3

5966,1

5752,9

4-753

4033,2

3296.6

1000

2208,2

2000 3000 4000

4603.7

5000 6000 7000

Şəkil 3.6. Azərbaycan Respublikasında adambaşına düşən ÜDM-in 2006-2016-cı illərdə dinamikası, manat. (ARDSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. http://ww\v.azstat.org).

Şəkil 3.6-ya görə ölkəmizdə 2006-2016-cı illərdə adambaşına düşən ÜDM-in həcmi 2,84 dəfə artmışdır.

Şəkil 3.7-də isə Azərbaycan Respublikasında neft-qaz sektoru üzrə ÜDM-in dinamikası öz əksini tapmışdır.

67

DarsliL SDU - 55

Neft-qaz sektoru üzrə ÜDM-in dinamikası - mln. manat

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 3.7. Azərbaycan Respublikasında neft-qaz sektoru üzrə ÜDM-in dinamikası, mln.

manat (ARDSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. htlp://\vw>v.azstat.org).

Şəkil 3.7-yə əsasən qeyd etmək mümkündür ki, dünya bazarlarında neftin qiymətinin artdığı dövrlərdə, xüsusilə 2006- 2008-ci illərdə Azərbaycanda neft-qaz sektoru üzrə ÜDM-in dinamikası kifayət qədər yüksək olmuşdur. Lakin, 2008-ci ilin sonlarında və 2009-cu ildə bu artım tempi xeyli zəifləmişdir. Sonrakı iki ildə (2010-2011-ci illər) artım tempi bərpa olunmuşdur. Lakin, 2012-ci ildən başlayaraq, ölkə iqtisadiyyatında neft-qaz sektoru üzrə ÜDM- in həcmi azalma tendensiyası nümayiş etdirmişdir. 2015-ci ildə ÜDM-in həcmi 2007-ci ilin səviyyəsindən də az olmuşdur və əvvəldə qeyd etdiyiniz kimi bu dünya bazarında neftin qiymətinin bir neçə dəfə düşməsi ilə bilavasitə əlaqədardır.

Şəkil 3.8-də Azərbaycanda qeyri-neft sekoru üzrə ÜDM-in dinamikası verilmişdir və bu sahədə 2006-2015-ci illərdə artım müşahidə olunur. Amma, 2014-2015-ci illərdə artım tempi zəifləmişdir.

68

/I zar hay can iqtisadiyyatı

Qeyri-neft sektoru üzrə ÜDM-in dinamikası, mln. manat

40000

35000

30000

25000

20000

15000

10000

5000

0

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 3.8. Azərbaycan Respublikasında qeyri-neft sektoru üzrə ÜDM-in dinamikası, mln. manat (AI^DSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. lıttp:/Av>v\v.azstat.or}>).

Qeyd edək ki, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində və

maddi rifahının yaxşılaşdırılmasında milli gəlirin artımının böyük

əhəmiyyəti vardır. Milli gəlirin sabit artımı əhalinin sosial-iqtisadi

problemlərinin həlli üzrə fəal tədbirlərin görülməsinə və bu

problemlərin həllinin tezləşdirilməsinə imkan verir.

Şəkil 3.9-da Azərbaycan Respublikasında ümumi milli gəlirin 2005-2014-cü illər üçün dinamikası öz əksini tapmışdır.

Ümumi milli gəlir - mln. manat

70000

60000 57322,4

48519,1 51644,7 552i^;4r

36012,5 39922,2

32973,5

-2421-5;?

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Şokil 3.9. Azərbaycan Respublikasında ümumi milli gəlirin dinamikası, nıln. manat 2005-2014-cü illər. (ARDSK-nin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. http://www.azstat.org).

69

Dərslik. SDU - 55

Şəkil 3.10-da isə 2005-2014-cü illər üzrə Azərbaycan

Respublikasında ümumi milli gəlirin adambaşına dinamikası

verilmişdir. Buradan görünür ki, 2012-2014-cü illərdə artım dinamikasının tempi nisbətən zəifləmişdir.

Ümumi milli gəlir adambaşına, manat

7000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Şəkil 3.10. Azərbaycan Respublikasında ümumi milli gəlirin adambaşına dinamikası, manat, 2005-2014-cü illər. (.\RDSK-nin məlumatİarı əsasında hazırlanmışdır.

lıttp://www.azstat.org).

3.8. Azərbaycan iqtisadiyatının inkişafının müasir

xüsusiyyətləri

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının müasir xüsusiyyətləri, ilk növbədə qlobal iqtisadi təhlükələrdən və qlobal iqtisadi çağırışlardan ortaya çıxan problemlərin həlli istiqamətində aparılan institu- sional islahatlar, reallaşdırılan strateji tədbirlər və hədəflərlə bilavasitə bağlıdır. Əgər, ölkə iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyətlərinə və mexanizmlərinə dünyada mövcud olan iqtisadi inkişaf modelləri ilə müqayisədə baxsaq, birmənalı şəkildə qeyd etmək mümkündür ki, Azərbaycanın hazırkı iqtisadi inkişaf modeli sosialyönlü iqtisadi inkişaf modelindən ibarətdir. Bununla əlaqədar olaraq, dövlət bazar iqtisadiyyatı siyasətini, sahibkarlığı, özəl sektoru inkişaf etdirməklə bərabər, iqtisadi siyasəti tənzimləyir və iqtisadi tarazlığı qorumaq üçün əlavə tədbirlər görür.

70

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının müasir xüsusiy-

yətlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür:

^ Dövlətin iqtisadi siyasəti birmənalı şəkildə sosialyönlü model

ətrafında formalaşıb və dövlətin tənzimləmə iqtisadi mexanzim-

ləri və alətləri kifayət qədər fəaldır;

Milli iqtisadiyyat dünya təsərrüfat sisteminin və iqtisadi proseslərinin

inkişaf təmayüllərindən kənarda qalmır, milli iqtisadiyyat fəal şəkildə

inteqrativ inkişafdadır və onun subyektləri dünya bazarlanna fəal olaraq

çıxmaqdadırlar;

Ölkədə biznes və sahibkarlıq mühiti durmadan inkişaf edir, dövlət bu

sahələrdəki fəaliyyəti kifayət qədər stimullaşdırır və onlann fəaliyyətinə

kənar müdaxilələri azaldır, süni baryerləri aradan qaldırır, əsassız

yoxlamaları dayandırır və özbaşınalığa yol verən məmurları cəzalandırır;

Milli iqtisadiyyatın inkişafının makroiqtisadi problemləri mövcuddur və

hazırda milli iqtisadiyyatın strukturunun diversifıka- siyalaşdırılması,

onun dayanıqlı inkişafının və dinamik artım tempinin təmin edilməsi

tədbirləri görülməkdədir;

Milli iqtisadiyyatın qeyri-neft sektoru sahələrinin və xüsusilə, əlavə

dəyər yaratmaq qabiliyyətinə malik olan iqtisadiyyat sahələrinin əlavə

dəyər zənciri üzrə genişləndirilməsi, yüksək məhsuldarlığa və rəqabət

qabiliyyətinə malik, ixrac təyinatlı müəssisələr şəbəkəsinin yaradılması

prosesləri gedir;

Milli iqtisadiyyatın güclü istehsal bazasının təşkili, bununla əlaqədar

olaraq istehsal strukturunun genişləndirilməsi üçün ölkədə fəal surətdə

yeni iqtisadi mexanizmlər və iqtisadi vasitələr tətbiq edilməkdədir. Bu

məqsədlərlə texnoparklann, sənaye məhəllələrinin, aqroparklann,

həmçinin xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması və fəaliyyətlərinin

sürətləndirilməsi prosesləri diqqət çəkir;

Milli iqtisadiyyatın innovasiyayönlü inkişafının zəif təşkili və bununla

əlaqədar problemlər müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın inkişafının

modelləşdirilməsinə və onun artım tempinin təmin edilməsinə mane olan

məsələlərdəndir. Bu baxımdan, milli iqtisadiyyatın

innovasiyalaşdınlması problemləri hələlik həll

✓

71

DarsliL SDU - 55

edilməmiş qalmaqdadır və bu sahədə ciddi irəliləyişi gözləmək lazım

gəlir;

Milli iqtisadiyyatın ÜDM-nin struktumun genişləndirilməsi, daha

məhsuldar milli məhsul mənbələrinin formalaşdırılması problemləri

müasir dövrdə diqqət çəkən məsələlərdəndir. Azərbaycanda son illərdə

ÜDM-in artım tempinin təmin edilmə- sindəki çətinliklər birmənalı

şəkildə milli iqtisadiyyatın neftdən asılılığının azaldılması proseslərinin

daha da sürətləndirilməsini tələb edir;

Azərbaycanda mövcud təbii resursalrdan və milli sərvətlərdən

maksimum səmərəli istifadəinin təmin edilməsi problemləri də müasir

iqtisadi inkişaf proseslərində daha çox cərəyən edən xüsusiyyətlərdəndir;

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahələrinin və aqrar sənaye kompleksinin

hərtərəfli dövlət dəstəyi mexanizmlərinə və stimullaşdıncı tədbirlərinə

baxmayaraq, hələ də bu sahələrdə intensiv inkişafa nail olunmamışdır və

bu sahələrdə inkişafın intensivləşdiriməsi tədbirlərinin yeni

mexanizmləri hazırlanmaqda və tətbiq olunmaqdadır;

Digər bir problem, ölkədə neft və qaz emalı sahələrinin milli iqtisadi

inkişaf maraqlanna adekvatlığının yüksək olmamasıdır və bu

istiqamətlərdə güclü və yeni emal şəbəkəsinin formalaş- dırlması

prosesləri getməkdədir;

Ölkədə ədalətli sosial-iqtisadi siyasət yürüdülməklə bərabər, yaxın

perspektivdə milli iqtisadiyyatın bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında

inkişafının strateji aspektləri və iqtisadi baxışlar müəyyənləşdirilmişdir;

Milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin gücləndirilməsi, qlobal

iqtisadi çağırışlar və qlobal iqtisadi təhlükələr şəraitində, həmçinin

antiböhran şəraitində onun immunitetinin artıniması, milli iqtisadiyyatın

dayanıqlı inkişafının və sabit artım tempinin təmin edilməsi məqsədilə

hazırda Strateji Yol Xəritəsi çərçivəsində mühüm tədbirlər həyata

keçirilməkdədir və s.

72

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Özünüyoxlama sualları:

1.

2.

3.

7.

8.

Rusiya imperiyasının tərkibində Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf

xüsusiyyətləri.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutunun milli iqtisadiyyatın

inkişafına mənfi təsiri.

Keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda iqtisadi inkişaf proseslərinin

xronologiyası (XX əsrin 20-50-ci illəri).

Böyük Vətən müharibəsində SSRİ-nin qələbəsində Bakı neftinin həlledici

rolu (1941-1945-ci illər).

XX əsrin 50-70-ci illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın

vəziyyəti.

Sovet Azərbaycanının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsində

Heydər Əliyevin tarixi rolu (1970-1985-ci illər). Azərbaycanda

müstəqilliyin bərpasından sonra bazar münasibətlərinə keçid və

iqtisadiyyatın yenidən qurulması prosesləri (18 oktyabr 1991-ci il və

sonrakı dövrlər).

Azərbaycan iqtisadiyatının inkişafının müasir xüsusiyyətləri.

ƏDƏBİYYAT:

1. Abbasbəyli A.N., Yusifzadə S.Z. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı və

beynəlxalq nəticələri. Beynəlxalq münasibətlər tarixi (ən qədim

dövrlərdən XIX yüzilliyin 70-ci illərinin sonuna qədər) dərsliyi, Bakı,

2009.

2. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı, “Elm”,

2008.-696 s.

3. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyası.

Azərbaycan Respublikasıı Prezidentinin 2012-cı il 29 dekabr tarixli

Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir.

4. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə

Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6

dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

73

Dərslik. SDU - 55

5. Azərbaycan iqtisadiyyatı XIX əsrin ortalanndan SSRI-nin dağılmasınadək

olan dövrdə. İqtisadiyyat. Azərbaycan Respublikası Prezdentinin İşlər

İdarəsi. Prezident Kitabxanası, www.files.preslib.az.

6. Babayev Ə.P. Milli iqtisadi inkişaf modelinin nəzəri-metodo-lo- ji tədqiqi.

Azərbaycan. 2011.-23 yanvar.-S.5. http://www.anl.az.

7. Əhmədov M.A., Hüseyn A.S. İqtisadiyyatın dövlət tənzim

lənməsinin əsaslan. Bakı: “İqtisad Universiteti”-2011.-120 s.

8. Əlirzayev Ə.Q. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf problemləri,

konseptual yanaşma, maliyyə-büdcə və sahələrarası proqnoz- laşma

mexanizmləri. Bakı, 2012.-584 s.

9. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s.

10. Əliyev Ş.T. Sumqayıt sənaye mərkəzi: mövcud potensialdan istifadə,

modernləşdirmə və müasirləşdirmə prioritetləri. Bakı, “Elm və Təhsil”,

2012-196 s.

11. Əliyev Ş.T.Azərbaycanın kimya və neftkimya komleksinin

qiymətləndirilməsi və yenidən qurulması istiqamətləri. Bakı, “Elm və

Təhsil”, 2012.-156 s.

12. Əliyev Ş.T. Texnoparklar Azərbaycanın sənaye və ixrac potensialını

gücləndirəcək. Azərbaycan. -2015. -12 aprel. -S.9. http://www.anl.az.

13. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda strateji yol xəritələrinin gerçəkləş-

dirilməsində ixrac potensialının artıniması yollan // Audit, X® 1, 2017.

-S. 60-66.

14. Əliyev Ü.Q. Milli iqtisadiyyatda quruluş dəyişikliklərinin ümumi daxili

məhsulun strukturu və dinamikasına təsiri. http://www.diskurs.az.

15. Əliyev Ü.Q. Keçid dövrünün milli iqtisadi problemləri. Monoqrafiya.

Bakı: Azəməşr, 2008.-358 s.

16. Həsənov R.T. Müasir Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf modelinin

xüsusiyyətləri/ZAzərbaycanın vergi jurnalı, Jfo2, 2012. -S.103-108.

17. Hüseynov T. Azərbaycanın milli iqtisadi inkişaf modeli: nəzəriyyə və

praktika. Monoqrafiya. Bakı 2015,460 s.

74

Dərslik, SDU - 55

FƏSIL 4

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ TƏBİİ RESURS

POTENSİALI

4.1. Təbii resurs və milli sərvət anlayışlan.

4.2. Resursların milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu .

4.3. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında təbii resurslann və milli sərvətlərin

vacibliyini şərtləndirən amillər.

4.4. Azərbaycanda təbii ehtiyatlar və onlann xüsusiyyətləri.

4.5. Azərbaycanda mineral xammal və əsas neft-qaz ehtiyatlan.

4.6. Azərbaycanda qeyri-neft sənaye sahələrinin mineral-xammal

ehtiyatlan.

4.7. Müasir dördə təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından

səmərəli istifadənin strateji aspektləri.

4.1. Təbii resurs və milli sərvət anlayışları

“Resurs” termininin mənası fransız mənşəli sözdən - “ressource”-dən

formalşmışdır və mənası “köməkçi” vəsait kimi səslənir.

Təbii resurslar dedikdə əsas etiban ilə təbiətdə maddi nemətlərin

istehsalı üçün formalşan və onlardan istifadəsi mümkün olan resurslar nəzərdə

tutulur. Təbii resurslann əsas xüsusiyyətləri onlardan istehsal təyinatı üzrə

istifadə edilməsi ilə fərqlənirlər, başqa sözlə, təbii resurslardan insan əməyinin

və əqlinin tətbiqi vasitəsilə yeni məhsulların, maddi nemətlərin alınması

nəzərdə tutulur.

Təbii resursların əsas mənbələri kimi - torpaq resursları, su mənbələri,

filiz və qeyri-filiz yataqları götürülür. Təbii resurslar onlardan istifadə edilməsi

xüsusiyyətlərinə və təyinatına görə əsasən iki yerə - insanlann yaşaması üçün

vacib olan (istehlak təyinatlı materiallar, enerji resursları, su və hava) və əmək

vasitəsi (istehsalın təşkili məqsədilə tələb olunan resurslar) kimi labüd olan

təbii varlıqlara bölünür.

76

Azar bay can iqtisadiyyatı

Təbii ehtiyatlar anlayışı, ilk növbədə müxtəlif təbiət elementlərinin və

çoxsaylı təbii varlıqlann insanların real həyatlannda, bununla bərabər təsərrüfat

fəaliyyətində vacib və zəruri istifadə etdikləri təbiət komponentləri nəzərədə

tutulur. Öz xüsusiyyətlərindən və təbii xassələrindən, təbii

transfermasiyalanndan asılı olaraq təbii ehtiyatlan iki qrupa ayırmaq

mümkündür: ilk növbədə tükənməyən və daim varlığı ilə insanlar üçün, canlı

həyatın fəaliyyəti, təsərrüfat işlərinin təşkili üçün mühüm olan təbiət

komponentləri günəş və külək, iqlimlər, vulkanlar, nüvə komponentləri,

geotermal elementlər, dəniz və okean cərəyanları və s. nəzərdə tutulur; ikinci

qrup təbii ehtiyatlara isə bütün dünyanın ciddi narahatlığına səbəb olan və daim

be)məlxalq qurumlarda bunlarla əlaqədar müzakirələr apanlan, preventiv

tədbirlərin görülməsi vacib sayılan tükənməkdə olan təbii ethiyatlar başa

düşülür. Bu kateqoriyadan olan təbii ehtiyatlara əsasən bərpa edilməsi

mümkün olmayan bütün növ faydalı qazıntılar və bununla bərabər, bərpa olma

xüsusiyyətlərinə malik digər faydalı qazıntılar - bioloji ehtiyatlar, su enerjisi və

torpaq daxildirlər.

Təbii sərvətlər qrupu. Müxtəlif təsnifləşdirmələri və elmi- metodoloji

yanaşmaları əsas götürsək, təbii ehtiyatlardan və yaxud təbii resurslardan insan

cəmiyyətinin bəhrələnməsi prosesləri və bununla əlaqədar olaraq iqtisadi

sahələrin, təsərrüfat sahələrinin inkişaf etidilməsi baxımından, təbii sərvətlər

qrupuna müxtəlif növ yanacaq, filiz, mineral, meşə, torpaq və su resursları aid

edilir.

Milli sərvət. Milli sərvət və ya bir çox hallarda iqtisadçı alimlərin də

“xalq sərvəti”, “xalqların sərvəti” və s. bu kimi adlan- dırdıqlan bu anlayışın

kökündə istənilən millətin məskunlaşdığı hər hansı bir dövlətin, ölkənin

iqtisadi qüdrəti, potensialı və gücü dayanır. Milli sərvətlər kimi yer üzünün ən

qüdrətli varlığı olan insanın yaratdığı maddi nemətlər, əmtəələr, istehlak

materialları və təbiətin insanlara bəxş etdiyi varlıqlar-ehtiyatlar başa düşülür.

Milli sərvətlər məcmusu - özündə milli iqtisadiyyatın fəaliyyəti ilə

bağlı onun ehtiyatında və fəaliyyət dövriyyəsində olan kapital, pul vəsaitləri,

valyuta ehtiyatlan, qiymətli kağızlar, qiymətli metallar, digər fövqəladə hallar

üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyatlar.

77

Darslik, SDU - 55

həmçinin təbiətdən qaynaqlanan çox mühüm milli sərvət komponentləri -

torpaq və su ehtiyatlan, qiymətli faydalı qazıntılar, meşələr və s. birləşdirir.

4.2. Resursların milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu

Dünya iqtisadi inkişaf prosesləri sürətləndikcə və müasir tex-

nologiyalann tətbiqi genişləndikcə resurslardan istifadənin modelləşdirilməsi

aktuallığı ilə xeyli fərqlənir. Belə ki, dünyada resurslann yerləşməsi və yaxud

onlann bölüşdürülməsi kifayət qədər qeyri- proporsionaldır və resurslardan

istifadə üçün əksər ölkələr yeni mənbələr axtanşmdadırlar.

Son onilliklərdə qlobal iqtisadi təhlükələrin artdığı bir şəraitdə milli

iqtisadiyyatlann davamlı və dayanıqlı inkişaf problemləri kifayət qədər

artmışdır. Milli iqtisadiyyatın artım templəri əksər ölkələrdə xeyli zəifləmiş və

yeni artım mənbələrinin formalaşdırılması, inkişaf etdirilməsi üçün əlavə təbii

və iqtisadi resurslar tələb olunur. Belə ki, milli iqtisadiyyatın inkişafının

manevrləşdirilməsi və dövrün iqtisadi çağınşlanna uyğun olaraq

modelləşdirilməsi problemləri kəskinləşməkdədir. Hər bir ölkə və dövlət

özünün milli iqtisadiyyatının inkişafının əsas təmayüllərini müəyyənləşdirmək

və onun mexanizmlərini işləyib hazırlamaq probleminin öhdəsindən gəlmək

üçün, ilk növbədə təbii resurs və milli sərvətlərin potensialından çıxış etməklə

strateji hədəflər müəyyənləşdirir.

Milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, inkişafmm modelləşdirilməsi,

onun çoxşaxəliliyinin təmin olunması üçün külli miqdarda resurslann

formalaşdıniması və dövriyyəyə cəlb edilməsi lazım gəlir. Bu baxımdan, milli

iqtisadiyyatın inkişafında resurs amili mühüm əhəmiyyət kəsb edir və bu cür

yanaşma aşağıdakı amillərlə izah olunur:

- Milli iqtisadiyyatın inkişafmm optimal fəaliyyət istiqamətlərini

formalaşdırmaq üçün ölkənin mineral-xammal bazasının adek- vatlığı

vacib şərtlərdəndir;

78

Azerbaycan iqtisadiyyatı

- Karbohidrogen və digər qiymətli mineral xammal bazasının olduğu

təqdirdə milli iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılmasına və məhsuldar

əlavə dəyər yaradan emal müəssisələrinin formalaş- dırılmasına güclü

potensial yaranır;

- Milli iqtisadiyyatın yeni inkişaf hədəflərinin və strateji məq-səd- lərinin

müəyyənləşdirilməsində resurs təminatı probleminin optimal həll edilməsi

xeyli vacibdir;

- Təbii resurs və sərvətlərin bolluğu milli iqtisadiyyatın dünya inteqrasiya

proseslərində, beynəlxalq və transmilli layihələrdə fəal iştirakına əlavə

stimullar verir;

- Resurs təminatının optimallığı milli iqtisadiyyatın rəqabət-

qabiliyyətlilyinin gücləndirilməsi üçün ciddi şərtlərdəndir və milli

iqtisadiyyatın məhsuldar sektorlarının formalaşdırılma-sma və inkişafına

əlverişli şərait yaradır;

- Milli iqtisadiyyatın resurslarla fasiləsiz və səmərəli təmin edilməsi, milli

iqtisadiyyatın yeni artım mənbələrinin təşkilinə və dinamik inkişafının

təminatına münbit imkanlar formalaşdınr;

- Qlobal təsirin gücləndiyi şəraitdə, milli iqtisadiyyatın qlobal təhlükələrə

immunitetinin yüksəldilməsində resurs təminatının adekvatlığı həlledici

amil kimi baxıla bilər və s.

Milli iqtisadiyyatın resurs təminatı - dedikdə, faktiki olaraq ölkədə

mövcud olan təbii resurslann həcmi ilə bu resurslardan istifadə ölçüləri

arasında qalan nisbət nəzərdə tutulur. Təbii resurslann milli iqtisadiyyatın

inkişafını təmin edə biləcək ölçülərinin sayında, yəni mineral-xammal

resurslan ehtiyatlannm ölkədə adambaşına düşən hesabı ilə ifadə edilir. Bütün

dünyada resurs təminatı göstəricisi ölkənin zənginlik və yoxsulluğuna təsir

göstərən mühüm indikatorlar kimi qəbul olunmuşdur. Belə ki, milli

iqtisadiyyatın inkişaf modelinin formalaşması və əsas fəaliyyət sahələrinin

səmərəli təşkili birbaşa olaraq resurs potensialından və resurs təminatından

asılıdır.

79

Dərslik. SDU - 55

4.3. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında təbii resursların və milli

sərvətlərin vacibliyini şərtləndirən amillər

Hər bir ölkənin iqtisadiyyatının formalaşması və təşkili prosesləri onun

resurs təminatından və milli sərvətlərinin adekvatlı- ğmdan bilavasitə asılıdır.

Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında təbiətdən istifadə, yəni təbii resurslardan,

yeraltı və yerüstü milli sərvətlərdən istifadənin səmərəli təşkili vacib

şərtlərdəndir. Bundan əlavə, ölkə iqtisadiyyatının balanslı inkişafının təmin

edilməsi üçün milli sərvətlərdən istifadənin səmərəli modelləşdirilməsi, bu

sərvətlərdən qənaətlə istifadə olunması amili də kifayət qədər aktualdır.

Ümumilikdə, ölkə iqtisadiyyatının inkişafında təbii resursların və milli

sərvətlərin olmasını şərtləndirən əsas amillər aşağıdakılardan ibarətdir:

- Ölkə iqtisadiyyatı resurs təminatı olmadan davamlı və dayanıqlı iqtisadi

inkişaf modelini formalaşdırmaq iqtidarında deyildir;

- Ölkə iqtisadiyyatının strukturunun genişləndirilməsi və yeni istehsal

sahələrinin yaradılması üçün daha məhsuldar və çoxsaxəli resurs

mənbələri daim tələb olunandır;

- İqtisadiyyatın səmərəli və çoxşaxəli olması üçün geniş emal şəbəkələrinin

və əlavə dəyər yaradan iqtisadiyyat sahələrinin təşkili vacib şərtlərdəndir.

Bunlar isə öz növbəsində müxtəlif çeşiddə xammal və materiallar,

resurslar tələb edir;

- Ölkə iqtisadiyyatının özünüinkişafetmə xüsusiyyətlərindən maksimum

məhsuldar istifadə olunmasında təbii resurslann və milli sərvətlərin

müxtəlif mənbələrinin və perspektivli ehtiyatlarının, yataqlannm olması

mühüm əhəmiyyət kəsb edir;

- Zəruri qədər milli sərvətlərə və təbii resurslara malik olan ölkə iqtisadiyyatı

regionda və beynəlxalq iqtisadi arenada digər ölkələrlə müqayisədə nisbi

üstünlük təşkil edir;

- Ölkədə milli sərvətlərin və təbii resursların bolluğu yeni texno- logiyalann

işlənməsi, hazırlanması və tətbiqi üçün əlavə stimullar yaradır;

80

Azərbaycan iqtisadiyyatı

- Zəngin milli sərvətlərə malik ölkənin iqtisadi inkişaf modellərinin yeni

mexanizmlərlə təkmilləşdirilməsi proseslərinin reallaşdırıl- masma daha

çox imkan vardır;

- Milli sərvətlər və təbii resurslar ölkə iqtisadiyyatının rəqabət-

qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi üçün güclü zəmin yaradır və s.

4.4. Azərbaycanın təbii ehtiyatları və onların xüsusiyyətləri

Azərbaycan təbii ehtiyatların əksər komponentlərinə və elementlərinə

malik olan nadir ölkələrdən biri hesab olunur. Təbiət Azərbaycana kifayət

qədər təbii ehtiyatlar, resursalar, təbii varlıqlar, müxtəlif xüsusiyyətlərə malik

iqlim ehtiyatları, meşə və su ehtiyatları, bioloji varlıqlar bəxş etmişdir.

Azərbaycan təbii ehtiyatlan və təbii sərvətləri ilə öz əhalisinin firavan həyatını

təmin etmək potensialına malik ölkə hesab olunur.

Ölkəmizdəki təbii ehtiyatların müxtəlif növləri və onların

xüsusiyyətləri diqqət çəkir:

1) Mineral xammal, yanacaq və karbohidrogen ehtiyatları.

2) Faydalı filiz ehtiyatları.

3) Faydalı qeyri-fıliz ehtiyatlan.

4) Torpaq ehtiyatları.

5) Meşə ehtiyatları.

6) Bioloji ehtiyatlar.

7) Su ehtiyatları.

8) Qoruqlar və yasaqlıqlar.

9) Kurort-rekreasiya ehtiyatları və s.

Mineral xammal, yanacaq və karbohidrogen ehtiyatlarına dair irəlidə

ayrıca baxacağıq.

4.4.1. Faydalı filiz ehtiyatları. Azərbaycanda filiz formasında

çıxarılan onlarla faydalı qazıntılar güclü ehtiyat bazasına və sənaye

əhəmiyyətinə malikdirlər. Ölkəmizin dağlıq regionlannda və dağlıq

ərazilərində bu tip yataqlar mövcuddur. Əsasən aluminium, dəmir,

81

Darslik. SDU - 55

kobalt, mis, qızıl, seolit və s. yataqlar daha çox diqqət çəkir. Dəmir filizləri

üzrə ölkəmizdə sənaye əhəmiyyətli üç güclü yataq vardır və bunlann hamısı

Daşkəsən rayonu ərazisində yerləşir. Məlumdur ki, uzun illər ərzində bu dəmir

yataqlarının bazasında filizsaflaşdırma istiqamətində sənaye - mədən

müəssisələri fəaliyyət göstərmiş və keçmiş SSRİ-nin mərkəzdən planına uyğun

olaraq, 15 Respublikadan biri olan Gürcüstanın Rustavi şəhərində yerləşən iri

metallurgiya kombinatının tələbatına uyğun olaraq bu müəssisəyə dəmir

konsen- trantı göndərilmişdir. Ümumilikdə Daşkəsən ərazisindəki dəmir

ehtiyatlanmn sənaye əhəmiyyətli həcmi 250 mln. tondan çoxdur və bu göstərici

ilə Daşkəsən dəmir filizi yatağı özünün təsdiqlənmiş ehtiyatları əsasında bu

sahədə dünyada ilk yeri tutan Çindən sonra möhkəmlənmişdir. Bundan əlavə.

Daşkəsən filiz rayonunda sənaye sahələrinin genişləndirilməsi baxımından

yüksək potensiala malik kobalt filiz yataqlan vardır. Ölkəmizin ərazisində mis

filizləri yataq- lan da güclü sənaye əhəmiyyətinə malikdir və əsasən Gədəbəy

rayonu ərazisində yerləşmişdir. Aluminium istehsalı üçün mühüm əhəmiyyət

kəsb edən alunit filiz yataqlan Zəylikdə (Daşkəsən rayonu) yerləşir və bu yataq

öz ehtiyatlanmn səviyyəsinə görə Avropanın ən güclü alunit filizi yatağıdır.

Qızıl yataqları Azərbaycan ərazisində əsasən Kiçik Qafqazın ətəklərində

(Gədəbəy, Söyüdü, Qızılbulaq, Dağ Kəsəmən və s.) yerləşmişdir.

4.4.2. Faydalı qeyri-filiz ehtiyatlan, Azərbaycanda milli

iqtisadiyyatın əlavə dəyər yaradan emal sahələrinin təşkilində faydalı

qeyri-filizlərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Qeyd edək ki, ölkəmizdə bu tip

qeyri-filiz ehtiyatları üzrə yataqlann sayı 300-dən çoxdur. Təkcə sənaye

əhəmiyətli təbaşirin ehtiyatlan 70 mln. ton həcmində qiymətləndirilir. Bentonit

gillərinin ehtiyatlan bu sahənin bazasında sənayenin inkişafı üçün kifayət

qədər güclü potensiala malikdir və ölkəmizdəki mövcud yataqlarda bentonit

gillərinin sənaye ehtiyatı 85 mln. tona yaxındır. Ümumiyyətlə əsas qeyri-filiz

mənşəli ehtiyatlar sırasında gips, bentonit gilləri, daş-duz, tikinti materialları

və s. yataqları daha çox sənaye əhəmiyyətinə malikdir

82

Azerbaycan iqtisadiyyatı

lər. Daş-duz ehtiyatlan əsasən Nehrəm, Düzdağ və Pusyan (Naxçıvan MR)

yataqlarında, bentonit gilləri yataqlan Qobustan, Goranboy, Şəki və Qazax

rayonlarında, gips yataqları Yuxarı Ağcakənd və Mənəş (Goranboy)

kəndlərində, sement yataqlan Qaradağ və Qazax, Ağstafa rayonlan ərazilərində

yerləşmişlər. Daş Salahlı (Qazax rayonu) bentonit gilləri yatağı ölkəmizdə ən

iri yataq kimi tanmır. Məlumdur ki, Azərbaycanda mişar daşı ehtiyatları geniş

yayılmışdır və ölkəmizdə mişar daşı yataqlannm ümumilikdə 300 mln. tona

yaxın sənaye ehtiyatlan məlumdur. Ən iri və perspektivli mişar daşı yataqlan

kimi Güzdək, Qaradağ, Şaxbulaq, Daş Salahlı, Zəyəm və s. daha çox diqqət

çəkirlər.

4,4.3. Torpaq ehtiyatlan. Azərbaycanda ta qədimdən bu yana

torpağa bağlılıq, torpağa sevgi və torpağa nəvaziş ənənələri güclü olmuşdur.

Torpaq insanların yaşaması və fəaliyyəti üçün əvəzedilməz təbii varlıq və təbii

ehtiyatdır. Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində dünyada mövcud olan

yüzlərlərə torpaq adlan və növlərindən 82-i məlumdur. Ümumilikdə isə

Azərbaycanda mövcud olan torpaq sahələrinin həcmi 8641,5 min ha-dır.

Ölkəmizin torpaq sahələri istifadə və təyinatından asılı olaraq 7 kateqoriyaya

aynimışdır. Daha çox yayılan və geniş ərazini tutan torpaq kateqoriyası kimi -

kənd təsərrüfatı üçün uyğun gələn yararlı torpaqlardır. Belə ki, bu

kateqoriyadan olan torpaqlann sahəsi 4745,6 min ha-dır. Digər bir mühüm

torpaq kateqoriyası kimi əkin və biçinçilik üçün kifayət qədər əlverişli olan

şumluq torpaqlardır və bu kateqoriya üzrə torpaqlann sahəsi 1835,7 min ha-dır.

Ölkəmizdə he5rvandarhğın inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən

otlaqlar və biçənəklərin ümumi sahəsi 2682,9 min ha-dır. Nəhayət, nadir

xüsusiyyətlərinə və əhəmiyyətinə görə qorunan ərazilərin, başqa sözlə qorunan

torpaqlann ümumi sahəsi 193,7 min ha-dır.

Şəkil 4.1-də Azərbaycanda faktiki torpaq sahələrinin 2012- 2016-cı

illərin əvvəlinə olan göstəriciləri öz əksini tapmışdır.

83

Dərslik. SDU - 55

A/orbaycanda torpaq sahəsi, ilin əvvəlinə, min ha

10000

9000

8000

8660 8660 8660 8660 8660

2455.4

2012 2013 2014 2015 2016

I Cəmi torpaqlar, o cümlədən

I Meşə torpaqları I digər

torpaqlar

I Kənd təsərrüfatına yararlı toqraqlar

I Su altında qalan torpaqlar

Şəkil 4.1. A/ərbaycanda faktiki torpaq sahələri, 2012-2016-cı illərin əvvəlinə, min ha

(Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017, Bakı- 2017.- 286 s.- nin əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır).

Şəkil 4.2-də isə Azərbaycanda faktiki toıpaq sahələrinin 2016-cı

ilin əvvəlinə olan bölgüsü verilmişdir. Azərbaycanda torpaq sahəsi, 2016-cı ilin əvvəlinə,

%-lə

digər toqıaqlar

28%

Su altında qalan

torpaqlar

5%

Kənd

təsərrüfatına

yararlı torpaqlar

55%

Meşə torpaqları 12%

Şəkil 4.2. Azərbaycanda faktiki torpaq sahələri, 2016-cı ilin əvvəlinə, %-lə (Azərbaycan

rəqəmlərdə, 2017, Bakı- 2017.- 286 s.- nin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

84

Azerbaycan iqtisadiyyatı

4.4.4. Meşə ehtiyatları. Azərbaycan ərazisi dünyanın digər

ölkələrinin əraziləri ilə müqayisədə xeyli zəif olaraq meşələrlə örtülmüşdür və

cəmisi ölkə ərazisinin 11,8 %-i meşələrdən ibarətdir. Eyni zamanda, ölkəmizdə

mövcud meşə ehtiyatları sənaye fəaliyyəti baxımından zəif potensiala malikdir.

Bununla belə, əksəriyyəti dağlıq ərazilərdə yerləşən meşə örtükləri ölkəmiz

üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir (torpaq və su ehtiyatlarının qorunmasında,

sanitariya baxımından və həmçinin rekreasiya nöqteyi-nəzərindən meşələrin

rolu böyükdür).

Azərbaycanda meşə örtüklərinin 49 %-i Böyük Qafqaz regionundakı

meşə massivlərindən, 34 %-i Kiçik Qafqaz regionu, 15 %-i Talış zonası,

həmçinin 2 %-i Aran ərazilərində yerləşən meşə örtüklərindən ibarətdir.

Azərbaycanın meşələrində 450 növ ağac və köllara rast gəlmək mümkündür və

ölkənin meşə ehtiyatlarının əsas hissəsi enliyarpaqlı cinslərə məxsus ağac və

kollarla zəngindir. İynəyarpaqlı meşə massivləri içərisində 400 hektar ərazini

əhatə edən və dünyaca məhşur olan Eldar şamı meşə örtüklərini xüsusilə qeyd

etmək mümkündür. Azərbaycanın meşə örtüklərinin 11 %-dən çoxu yeni

salınmış və cavan meşə massivlərindən ibarətdir. Ölkə ərazisindəki meşə

ehtiyatlarının örtülü sahələrində fıstıq - 31,68 %, vələs - 26,01 %, palıd - 23,4

%, qovaq - 3,58 % və s. təşkil edir. Azərbaycanın meşə massivlərində 300-dən

artıq dərman bitkilərinə rast gəlmək mümkündür. 2016-cı ilin yanvarın 1-nə

olan məlumata görə Azərbaycanda 1040,3 min hektar meşə sahəsi vardır, onun

1036,3 min hektarı meşə ilə örtülmüşdür. Ölkə meşələrində ümumi ağac

ehtiyatı 153,4 mln. kub m. səviyyəsində qiymətləndirilir.

Azərbaycanda meşə ehtiyatlarının qorunması, meşə münasibətlərinin

tənzimlənməsi, ekoloji və ehtiyat potensialın balanslaşdı- rılması məqsədilə

Azərbaycan Respublikasının Meşə Məcəlləsi qüvvədədir. Bu məcəllə

Azərbaycan Respublikasının 30 dekabr 1997-ci il tarixili ölkə Qanunu ilə

təsdiqlənmişdir.

4.4.5. Bioloji ehtiyatlar. Azərbaycan özünün bioloji müxtəlifliyinə

görə digər dünya ölkələri ilə müqayisədə spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Belə

ki, Azərbaycan faunası ümumilikdə 18 min canlı varlıqlardan təşkil

olunmuşdur. Bu canlılar dünyada məlum

85

Dərslik, SDV - SS

olan məməlilərin 97 növünə məxsusdur. “Qırmızı kitab”a düşən bir çox nadir

heyvanlardan, məsələn bəbir, zolaqlı kaftar, 3 növ yarasalar, 4 növ dımaqlılar,

7 növ yırtıcılar, həmçinin ceyran, vaşaq və s. ölkəmizin bioloji faunasında yer

almışlar. Bundan əlavə, “Qırmızı kitab”a düşmüş bir çox nadir quşlar, o

cümlədən ağ quyruq qartal, çöl qartalı, sultan toyuğu, qu quşu turac, talış

qırqovulu, və s. ölkəmizin bioloji aləmində yer almışlar. Azərbaycanda

dünyada məlum olan həşəratlann 25 minə yaxın növü mövcuddur,

Azərbaycanın florasında 4200 bitki növü yer almışdır, bunlarla yanaşı

Azərbaycanda 500-ə yaxın mamır növləri, 460 ağac və kol növləri vardır. Ölkə

üzrə bioloji müxtəlifliyin qorunması, bitki və heyvanlann, həmçinin

mikrorqanizmlərin, nadir ağaclann, quşlann mühafizəsinin təmin edilməsi

məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 dekabr 2001-ci il tarixli

Sərəncamı ilə daimi fəaliyyət göstərən “Bioloji müxtəlifliyin genetik ehtiyatlan

üzrə Dövlət Komissiyası” təşkil olunmuşdur.

Azərbaycamn əsas bioloji varlıqlan və sərvəti Xəzər Dənizində

cəmlənmişdir. Bu dənizdə bioloji varlıqlann və canlılann 1809 növünün və

qruplannm mövcudluğu məlumdur. Xəzər dənizində bitkilərin 733 növü vardır

və bunlann çox cüzi bir hissəsi-cəmisi beş növü çiçəklənən bitkilərdən

ibarətdir, yerdə qalaları isə bu dənizdə geniş yayılmış yosunlardan ibarətdir.

Xəzər dənizinin ən mühüm və qiymətli bioloji varlıqlanndan biri də balıqlardır.

Burada 101 növ müxtəlif balıq növlərinə rast gəlmək mümkündür. Əsas balıq

növləri kimi-siyənək, karp, kütüm, nərəkimilər, kefal, kilkə daha geniş

yayılmlışdır. Dünyada hasil olunan nərə balıqlarının 90 %-i Xəzər dənizində

hasil edilir. Azərbaycan Prezidentinin 16 dekabr 2014-cü il tarixli Sərəncamı

ilə “Xəzər dənizinin su bioloji resurslannm mühafizəsi və səmərəli istifadəsi

haqqında” Saziş təsdiq edilmişdir. Bu Saziş 5 ölkə arasında - Azərbaycan, İran,

Qazaxıstan, Rusiya və Türkmənistan arasında 4 noyabr 2003-cü il tarixində

Tehran şəhərində (İran) imzalanmışdır. Sazişə əsasən bu ölkələr tərəfindən

birgə əməkdaşlıq çərçivəsində Xəzər dənizinin bioloji ehtiyatlarının

mühafizəsinin gücləndirilməsi və bioloji resurslardan səmərəli istifadə

olunması nəzərdə tutulmuşdur.

86

Azerbaycan iqtisadiyyatı

4,4.6. Su ehtiyatları. Su ehtiyatlarının etibarlı mənbələrinin olması

hər bir ölkənin əvəzsiz neməti və təbiətin bu ölkəyə bəxş etdiyi təbii varlığı

kimi dəyərləndirilir. Su həyatdır, insanların yaşaması üçün mütləqdir, eyni

zamanda su iqtisadi - təsərrüfat münasibətlərinin təşkilində əsas

komponentlərdən və resurslardan biridir. Hər bir ölkə özünün yeraltı və yerüstü

su ehtiyatlannm ən xırda və zəif mənbəyinə belə böyük diqqətlə yanaşmalı, bu

ehtiyatlan qorumalı və su mənbələrinin korlanmasına gətirib çıxaracaq hal-

lann qarşısını almalıdır. Xüsusilə içməli su ehtiyatlanna ən yüksək diqqət

göstərilməli və bu mənbələrin çirklənməsinə yol verilməməlidir. Sudan

qənaətlə istifadə edilməsi də prioritet meyarlar sırasında olmalıdır. Qeyd etmək

lazımdır ki, Azərbaycanda içməli su ehtiyatlan və içməyə yararlı su mənbələri

o qədər də güclü deyildir. Ölkə əhalisinin şirin suya olan tələbatının ödənilməsi

üçün istifadə olunan ehtiyatlann 70 %-dən çoxu digər ölkələrin ərazilərindəki

su ehtiyatı mənbələrində formalaşır.

Ümumilikdə, ölkəmizin yerüstü su ehtiyatlarının həcmi 27 kub km.

səviyyəsindədir, amma ölkədə quraqlıq səviyyəsi yüksək olduğu illərdə bu

göstərici azalaraq 20-21 kub km. səviyyəsinə qədər düşür. Azərbaycanın

yerüstü su ehtiyatlanm çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlar formalaşdırır.

Ölkəmizin ərazisində 8359 çay vardır və bunlardan az bir hissəsinin - cəmisi

171 çayın su ehtiyatı potensialı böyükdür və həmin çaylann uzunluğu 25 km. -

dən yüksəkdir. Yerdə qalan çaylar isə nisbətən qısa uzunluğa malik və azsulu

çaylar hesab olunur. Azərbaycanın ən əhəmiyyətli və böyük çayları bunlardır:

Kür, Araz, Tərtər. Kür çayının sutoplayıcı sahəsi 188 min km^-dir və bunun 58

mini ölkəmizin ərazisinə aiddir. Araz çayımn sutoplayıcı sahəsi 102 min

km^-dir təşkil edir və bunun yalnız 18 %-i, başqa sözlə 18,7 min km^

Azərbaycana aiddir. Bundan əlavə, Kür çayı üzərində iri su anbarları istismara

verilmişdir (Mingəçevir su anbarı - tutumu 16 mlrd, m^; Şəmkir su anbarı -

tutumu 2,6 mlrd, m^). Araz çayı üzərində tikilmiş Araz su anbannın tutumu 16

mlrd, m^-dir. Təəssüf ki, hazırda mənfur ermənilərin işğal etdikləri ərazidə

qalan Sərsəng su anbarının (Tərtər çayı) ümumi tutumu 0,5 mlrd, m^- dir.

Ölkəmizdəki göllərin sayı isə 450-ə yaxındır və yay aylarında

87

DarstiL SDU - 55

bu göllərdən 200-ü demək olar ki, tamamilə quruyur. Göllərdə Azərbaycanın

su ehtiyatının 3 %-dən bir az çox hissəsi cəmlənmişdir. Ölkəmizin su

ehtiyatları üçün az əhəmiyyət kəsb etməyən buzlaqlar yer səviyyəsindən

təxminən 3600-4000 metr hündürlükdə olan yüksəkliklərdə yerləşirlər. Bu

ərazilər əsas etibarı ilə Böyük Qafqaz dağlarına aiddir (Baş Suayrıcı və Yan

Silsilə yüksəklikləri). Bazardüzü yüksəkliyində olan buzlaqlar da diqqət çəkir.

Ümumilikdə, buzlaqların su ehtiyatı ilə zəngin sahəsi yeddi kubkilometrə

qədərdir. Yeraltı su ehtiyatlarının illik istismar ehtiyatı 9 mlrd, m^-ə çatır.

Azərbaycanda mühüm yeraltı su mənbələri və ehtiyatları Naxçıvan,

Gəncə-Qazax, Samur-Dəvəçi, Mil-Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Cəbrayıl dağətəyi

düzənlik ərazilərində cəmlənmişdir. Ölkəmizdə olan yeraltı su ehtiyatlarının

60 %-i Samur-Dəvəçi, Şəki-Zaqatala və Gəncə- Qazax dağətəyi ərazilərində

toplanmışdır. Ölkəmizdə il ərzində orta hesabla

12 mlrd, m*^ su istifadə edilir, bunun 70 %-ə qədəri kənd təsərrüfatına, 25 %-ə

kimi sənaye sahəlirinə, 5 %-i isə əsasən fərdi təsərrüfatların və içməli suya olan

tələbatın yerinə yetirilməsinə yönəldilir. Ölkəmizdə su ehtiyatlarının

qorunması və xüsusi ilə dövlət əhəmiyyətli su anbarlarının mühafizəsinin

səmərəli təşkili məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezdentinin 22 noyabr

20ll-ci il tarixli Fərmanı ilə Fövqalədə Hallar Nazriliyinin Su Ehtiyatları

Dövlət Agentliyi haqqında Əsasnamə təsdiq olunmuşdur.

4,4.7. Qoruqlar və yasaqlıqlar. Dövlət təbiət qoruqları, yasaqlıqlar

və milli parkların mühafizə edilməsi, onların üzərində nəzarət

mexanizmlərinin təşkil olunması, bu ərazilərdə yaşayan canlıların və təbii

varlıqların qorunması mühüm məsələlərdir. Bu baxımdan ölkəmizdə

qoruqların və yasaqlıqlann, həmçinin milli parkların etibarlı mühafizəsinə və

yüksək səviyyədə saxlanılmasına ciddi önəm verilir. Azərbaycanda

ümumilikdə qoruqların sayı 13-dür, bundan əlavə 16 yasaqlıq və 4 milli park

fəaliyyət göstərir. Bütün bunlar birlikdə ölkə ərazisinin 5,3 %-ni təşkil edir.

Ölkədə sahəsinə görə ən iri qoruq “Qızılağac” qoruğudur və onun

sahəsi 88 min ha-dır. Bu qoruq 1929-cu ildə Xəzər dənizinin

88

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Lənkəran rayonu ərazisindəki cənub - qərb sahillərində təşkil edilmişdir,

Qoruqda 248 növdə müxtəlif quşlara rast gəlmək mümkündür və onlardan

20-si “Qırmızı kitab”a daxil olmuşdur. Qoruğun su hövzəsində balıqların 54

növü məskunlaşmışdır (kütüm, siyənək, kefal və digərləri). Bu qoruqda

canavar, porsuq, tülkü və çöl donuzlanna da rast gəlinir.

Zaqatala “Dövlət Təbiət Qoruğ”u 1929-cu ildə təşkil edilib və ərazisi

23,8 min ha-dır. Bu qoruqda bir sıra qiymətli ağac növləri - fıstıq, palıd, vələs,

şabalıd və s. geniş yayılmışdır. Daha çox rast gəlinən heyvanlardan maral,

porsuq, vaşak, cüyür, dağ kəli, ayı və s. göstərmək olar. Qoruqda keçilməz

dərələr və hündürlüyü 20 metrdən yuxan 10-a yaxın şəlalələr, 17-ə yaxın

sulfatlı - mineral bulaq mənbələri vardır.

“Göygöl” təbiət qoruğu isə Azərbaycanda yaradılan ilk qoruq- dur və

1925-ci ildə təşkil olunmuşdur. İndiki Göygöl rayonu ərazisində yerləşən bu

füsünkar təbiət qoruğunun ərazisinin xeyli hissəsi meşəliklərlə örtülmüşdür və

bu ərazidə 3 göl vardır (Göygöl, Maral və Zəli gölləri). Göygəl qoruğunda 76

növdə ağaclar və 420 növdə isə bitkilər vardır. Qiymətli ağac növlərindən -

fıstıq, palıd və vələs, bitkilərdən - itburnu, quş armudu, heyvanlardan - cüyür,

maral və qonur ayı, quşlardan - dağ kəkliyi və qara quzğun və s, daha çox

məşhurdur.

1958-ci ildə yaradılmış və 22,5 min ha sahəyə malik olan “Türyançay”

qoruğu (Şəki rayonu) əsas etibarı ilə arit meşələrinin bərpası və qorunması

funksiyasını yerinə yetirir.

1968-ci ildə təşkil edilmiş “Pirqulu” (Şamaxı rayonu) qoruğunun

sahəsi 4,3 min ha-dır və əsas funksiyası dağ-meşə landşaftını qorumaq, eyni

zamanda yeni meşə massivlərinin salınması ilə bağlıdır.

“Şirvan” dövlət qoruğu 1969-cu ildə yaradılmışdır və ərazisi 6,2 min

ha-dır. Bu qoruqda əsasən ceyranların və s. fauna növlərinin bərpa edilməsi,

onların mühafizəsinin təşkili tədbirləri həyata keçirilir.

89

Darslik, SDU - 55

“Qarayazı” (Ağstafa rayonu) qoruğunun ərazisi 9,6 min ha-dır və

1978-ci ildə təşkil edilmişdir. Qoruğun prioritet fiınksiyalan sırasında Kür çayı

boyunca mövcud tuqay meşələrinin mühafizəsi və artınimasıdır. Bu qoruqda

əsas ağac növləri kimi - palıd, ağyarpaq, qovaq, qızılağac, ağ akasiya, sahil

boyunca digər ağaclardan - iydə, söyüd, quşlardan - qaratoyuq, qırqovul,

alabaxta, heyvanlardan - tülkü, porsuq, qunduz, dovşan, çaqqal, suda və quruda

yaşayan digər canlılardan - müxtəlif ilanlar, kərtənkələlər, bataqlıq tısbağaları

və qurbağalar daha geniş yayılmışdır.

Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş Zəngilan rayonu ərazisində

1974-cü ildə yaradılmış “Bəsitçay” qoruğunun sahəsi 107 ha- dır və bu

qoruqda yaşı 2-3 min il olan təbii şərq çinarlarının qorunması nəzərdə

tutulmuşdu, ancaq hazırda bu çinarlann talehi xain ermənilərin əlindədir.

“İsmayıllı” qoruğu 1981-ci ildə təşkil edilmiş və ümumi sahəsi 5,8 min

ha-ya yaxındır. Bu qoruqda əsasən fıstıq, palıd, vələs ağadan, vaşaq və boz ayı,

cüyür və marallar, qartal, qırğı və s. daha çox yayılmışdır.

Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş ərazilərdə qalan digər bir qoruq -

“Qaragöl” qoruğu (Laçın rayonu) 1987-ci ildə yaradılmışdır və ərazisi 240

ha-dan ibarətdir. Bu qoruğun əsas funksiyası dağ- çəmən landşaftını qorumaqla

bağlıdır.

“İlisu” qoruğu (Qax rayonu) 17,4 min ha-ya yaxın ərazini tutur və

1987-ci ildə təşkil olunmuşdur. Bu qoruqda 500 növ bitkilər vardır və bunların

içərisində nadir, həmçinin nəsli kəsilmək təhlükəsi yüksək olan bitkilər də

vardır. “İlisu” qoruğunda maral və cüyürlər, canavar və tülkülər, dələ, porsuq,

dovşanlar geniş yayılmışdır. “Şahbuz” qoruğu 2003-cü ildə təşkil edilmiş və

ümumi sahəsi 3,1 min ha-dan çoxdur. Bu qoruqda çoxlu növdə dərman bitkiləri

və palıd ağacları qorunur. Qoruğun ərazisində 50 növ sürünənlər yaşayırlar

(tıspağalar, ilanlar və kərtənkələlər). Ağac növlərindən - əsasən palıd və ardıc

daha geniş yayılmışdır.

“Eldar şamı” (Samux rayonu) dövlət təbiət qoruğunun ərazisi 392

ha-dan ibarətdir və 2004-cü ildə yaradılmışdır. Bu qoruğun əsas

90

Azerbaycan iqtisadiyyatı

funksiyası nadir Eldar şamının və ardıc ağaclarının mühafizəsinin təmin

edilməsidir (bu şamların hündürlüyü 2-6 metr, yaşı isə 100-120 ildir).

2007- ci ildə təşkil edilmiş “Palçıq vulkanları qrupu” qoruğu Bakı və

Abşeron yarımadasında mövcud olan 52 palçıq vulkanlarının mühafizəsi üçün

nəzərdə tutulmuşdur.

2008- ci ildə Goranboy rayonunda yaradılmış “Korçay” qoruğu nadir

və nəsli kəsilməkdə olan heyvan növlərinin qorunması funksiyasını yerinə

yetirir (ceyran, turac quşu və s.)

4.4,8. İqlim və kurort-rekreasiya ehtiyatlaru Azərbaycan iqlim

ehtiyatları baxımından zəngin ölkələr sırasına aid oluna bilər. Belə ki,

Azərbaycanda yer kürəsində mövcud olan 11 iqlim tipindən 8-i müşahidə

olunur. Bununla belə, ölkəmizdə dünyada mövcud olan 13 iqlim qurşağından

yalnız 2-si mövcuddur. Bunlardan birincisi - subtropik iqlim qurşağı

Azərbaycanın ərazisinin 65 %-də mövcuddur, ikinci iqlim qurşağı olan -

mülayim isə 35 % ərazini tutur. Azərbaycanda iqlim ehtiyatının və iqlimin

formalaşdmlmasma ölkənin mövcud coğrafi xüsusiyyətləri ilə yanaşı. Xəzər

dənizi kifayət qədər ciddi təsir edir. İqlim ehtiyatlannm mahiyyəti və

əhəmiyyəti, ilk növbədə iqlim ehtiyatını özündə birləşdirən komponentlərin

maddi və eneıji xüsusiyyətləri ilə birbaşa bağlıdır. Belə ki, iqtisadiyyatın

müxtəlif sahələrində, sosial-iqtisadi həyatın praktiki proseslərində, həmçinin

kənd təsərrüfatının fəaliyyəti üçün tələb olunan iqlim ehtiyatlannm, yəni

onların maddi və enerji vermək xüsusiyyətləri başa düşülür. Məlumdur ki,

əkinçiliyə və biçinçiliyə, kənd təsərrüfatı məhsullannm yetişdirilməsinə eyni

əhəmiyyətdə yağış lazımdırsa, günəş də lazımdır. Bu baxımdan günəş

radiasiyasının təsir imkanları və ya atmosfer yağmtılanmn, yəni yağışlann

iqtisadi-praktiki əhəmiyyəti böyükdür. Ölkəmizin bəzi zonalannda isə iqlim

ehtiyat- lan-təbii müalicəvi baxımdan kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Məsələn,

Naxçıvanda müalicəvi duz mağaraları, mineral sular, Lənkəran- Astara

ərazilərindəki zəngin kükürdlü mədən sulan, yüksək müalicəvi xüsusiyyətlərə

malik Qalaaltı və Naftalan kurortlan, günəşlə zəngin Abşeron çimərlikləri və

Nabran-Yalama meşə-dəniz

91

Dsrslik. SDU - 55

kompleksi təbii müalicə və rekreasiya baxımından xeyli faydalıdırlar. Xəzər

dənizinin günəşli və qumlu sahilləri insan istirahəti və müalicəsi baxımından

kifayət qədər faydalıdır. Bu dənizin sahillərində güclü turizm-rekreasiya və

kurort-rekreasiya ehtiyatları formalaşmışdır. Amma, təəssüf ki, bu

ehtiyatlardan hələ də tam səmərəli olaraq istifadə olunmur. Azərbaycanın qərb

rayonlarında da turizm-rekreasiya imkanları və ehtiyatları böyükdür. Son

illərdə bu rayonlarda həmin imkanlardan istifadə edilməsi prosesləri nisbətən

intensivləşmişdir (Qəbələ, İsmayıllı, Qax, Oğuz və s.). Təəssüf ki, ölkəmizin

güclü rekreasiya müalicə əhəmiyyətli ərazilərinin əhəmiyyətli bir hissəsi

Ermənistan tərəfindən işğal olunmuşdur (Kəlbəcər, Laçın rayonlarmdakı

turşsu mənbələri, Şuşa və s.).

4.5. Azərbaycanda mineral xammal və əsas

neft-qaz ehtiyatları

Mineral xammal, yanacaq və karbohidrogen ehtiyatları hər bir ölkənin

qiymətli milli sərvətləri hesab olunur. Bu ehtiyatlara ilk növbədə neft, təbii

qaz, daş-kömür, yanar şistlər və torf, hidroeneıji mənbələri, günəş, külək və

digər alternativ enerji mənbələri aid edilir. Yanacaq - enerji resurslarından

maksmimum səmərəli istifadə olunması ölkə və ölkənin milli iqtisadiyyatı

üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycanda əsas mineral xammallar və yanacaq ehtiyatları Xəzər

dənizinin milli sektorunda cəmlənmişdir. Abşeron yarımadasının Bakı və

Abşeron arxipelaqlannda neft ehtiyatlannm Xəzər dənizindəki həcmi 3,5-5

mlrd, ton həcmində qiymətləndirilir. Təbii qaz ehtiyatlarının həcmi isə 2,7 trln.

m^ səviyyəsindədir. Azərbaycanda neft və qaz ehtiyatları Xəzər dənizi və

Abşeron yarımadası ilə bitmir. Ölkənin müxtəlif yerlərində neft yataqları və

neft ehtiyatları mövcuddur (Şirvan, Qobustan, Siyəzən rayonları və s.).

Bunlarla belə, əsas neft və qaz ehtiyatları Xəzər dənizi şelfı ilə bağlıdır və

hazırda qüvvədə olan iri neft-qaz lahiyələri də burada həyata keçirilir.

Ümumilikdə, Azərbaycanda artıq kifayət qədər

92

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Öyrənilmiş, kəşfiyyat işləri başa çatdırılmış və istismar proseslərinə verilmiş

71 neft və qaz yataqları vardır. Ölkədə mövcud 71 neft və qaz yataqlarından

28-i Xəzər dənizində yerləşmişdir, 43 yataq isə quru ərazilərdədir. İqtisadi

səmərəliliyi və məhsuldarlığı nəzərə alınmaqla bu yataqlardan cəmisi 54-ü

istismar edilir.

Ümimilikdə, Xəzər dənizində olan karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi

2 mlrd, ton neft və 1,8 trln. m^ təbii qazdan ibarətdir. Amma, bu dəqiq və son

məlumatlar deyildir. Belə ki, müxtəlif institutlann və nüfuzlu proqnozlar verən

təşkilatların ehtimallarına görə, Xəzər dənzinin Azərbaycana aid milli

sektorunda neft ehtiyatları 3 mlrd, ton həcmindədir. Ümumi təsdiq edilmiş

ehtiyatlar, proqnozlar və ehtimallar nəzərə alınmaqla Azərbaycanda neft

ehtiyatları 4 mlrd, ton və təbii qaz ehtiyatlan isə 7 trln. m^ həcmində

qiymətləndirilir. Ehtiyatları məlum olan əsas təbii qaz yataqları içərisində

“Şahdəniz” yatağı ən iri təbii qaz yatağı hesab olunur və onun ehtiyatları 1,2

trln. m^ həcmindədir. Digər iri yataqlar kimi “Ümid” və “Abşeron”, “Darvin

Bankası”, “Babək”, “Araz-Alov- Şərq”, “Naxçıvan”, “Asiman-Şəfəq” və

“Zəfər-Məşəl” daha çox diqqət çəkirlər. Məsələn, “Ümid” təbii qaz yatağının

ehtiyatları-200 mlrd, m^, “Darvin Bankası” yatağının ehtiyatları-400 mlrd, m^

və “Abşeron” yatağının təbii qaz ehiyatları isə 350 mlrd, m^ həcmində

qiymətləndirilir. Ölkəmizin neft və təbii qaz ehtiyatlarının həcminin daha da

dəqiqləşdirilməsi üzrə ciddi işlər aparılır və bu istiqamətdə yaxın perspektivdə

daha dəqiq proqnozların hazırlanması gözlənilir. Belə ki, bir qrup beynəlxalq

və regional qurumlar və təşkilatlar geosiyasi və geoiqtisadi maraqlarına uyğun

olaraq Azərbaycanın neft və qaz ehtiyatları barəsində maksimum obyektiv

məlumatlar və proqnozlar verməkdə maraqlı deyillər. Ölkə ərazisində digər

yanar faydalı qazıntılar - yanacaq enerji resursları mövcuddur və bunlar əsasən

şist və torflardan ibarətdir. Amma, ölkəmizdə əsasən neft və qaz

ehtiyatlarından istifadəyə üstünlük verilir. Neft və qaz ehtiyatları mühüm

sənaye əhəmiyyətinə malik olduqlarından və çox dəyərli karbohidrogen

resursları kimi ölkəmizin əsas yanacaq-enerji resursları hesab olunur.

93

Dərslik. SDU - 55

4.6. Azərbaycanda qeyri-neft sənaye sahələrinin mineral-xammal

ehtiyatları

Müasir dövrdə ölkəmizin iqtisadi inkişaf proseslərində qeyri- neft

sənaye sahələrinin inkişafının modelləşdirilməsində mineral yanacaq resursları

- neft-qaz ehtiyatları ilə yanaşı digər təyinatlı mineral-xammal ehtiyaları da

kifayət qədər tələb olunandır və zəruridir. Azərbaycanda bu baxımdan bir sıra

qeyri-neft sənaye sahələrinin və milli iqtisadiyyat sektorlannm inkişafının

genişlən-dirilməsi və modelləşdirilməsi üçün mineral xammal ehtiyatlan

mövcuddur.

Metallurgiya sənayesi üçün xammal ehtiyatları. Qara və əlvan

metallurgiya sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün ölkəmizdə bu sahənin

mineral - xammal bazasının güclü olması diqqət çəkir. Təkcə Qazax

rayonundakı bentonit gil ehtiyatları 100 mln. tondur və bu xammalın qara

metallurgiyanın inkişafında böyük əhəmiyyəti vardır. Bundan əlavə, qara

metallurgiyanın inkişaf etdirilməsi üçün vacib olan flyüs-əhəng ehtiyatlannm

sənaye əhəmiyyətli həcmi 50 mln. tondan çoxdur və bu yataqlar Daşkəsən

rayonu ərazisində yerləşir. Naxçıvanın Nehrəm yatağında 14 mln. ton

miqdarında sənaye əhəmiyyətinə malik dolomit ehtiyaları məlumdur və bu

xammaldan qara metallurgiyanın inkişafında daha çox istifadə olunur. Əlvan

metallurgiya sənayesinin əsas məhsullarından olan aluminium istehsalının

təşkili üçün Daşkəsəndə güclü alunit yataqlarının olması barəsində əvvəldə

bildirmişdik. Kiçik Qafqazın şimal-şərqində yerləşən filiz yataqlannda

misporfır filiz ehtiyatlannm hesabına mis porosu və misin istehsalı üzrə

əhəmiyyətli ehtiyatlar mövcuddur.

Kimya və neftkimya sənayesi sektorunun mineral-xammal bazası.

Karbohidrogen ehtiyatlan və neft-qaz xammallarının emalı ilə yanaşı, kimya və

neftkimya sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün ölkəmizdə digər mənşəli

mineral xammal ehtiyatlan da mövcuddur. Belə ki, Azərbaycanda yodla zəngin

mədən suları və ehtiyatları vardır və bunların bazasında yod istehsalının inkişaf

etdirilməsi mümkündür. Ölkəmizdə uzun illər bu sahədə intensiv fəaliyyət

94

Azerbaycan iqtisadiyyatı

olmuşdur və iki iri zavod istismara verilmişdir. Ancaq hazırda yalnız

Neftçalada yod istehsalı üzrə müəssisə fəaliyyət göstərir. Naxçıvanda və işğal

altında qalmış Zəngilan ərazisində kalsiumlanmış soda istehsalının təşkili üçün

mühüm xammal ehtiyatlan vardır. Belə ki, Nehrəm yatağında sənaye

əhəmiyyətli baş duz ehtiyatı 730 mln. ton və Zəngilan yatağında kimyəvi əhəng

ehtiyatlan 130 mln. ton həcmində qiymətləndirilir. Bundan əlavə,

Azərbaycanda seolit yataqlan mövcuddur və ondan neftkimya proseslərini

apanimasında katalizator kimi, həmçinin digər məqsədlər üçün, məsələn, suyun

və neftin təmizlənməsində, o cümlədən yuyucu məhsullanmn istehsalında

geniş istifadə imkanlanna malikdir (Aydağ seolit yatağı və s.).

Tikinti sektoru və tikinti materialları sənayesinin xammal resursları.

Son onilliklərdə Azərbaycanda tikinti sektorunun inten- sivləşdirilməsi

prosesləri getmişdir. Bu ölkədəki “tikinti bumu” ilə izah oluna bilər. İri

layihələr, geniş infrastruktur şəbəkəsinin yaradılması, yeni yaşayış

massivlərinin salınması və s. tikinti işlərinin intensivləşməsi böyük çeşiddə və

yüksək keyfiyyətdə tikinti materialları tələb edir. Bu baxımdan, Azərbaycanda

tikinti materialları sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün xammal ehtiyatlarından

səmərəli istifadənin aktuallığı xeyli yüksəkdir. Müstəqilliyin bərpasından

sonra, xüsusilə son 10-20 il ərzində iki böyük və müasir sement zavodlarının

tikilməsi, çoxlu sayda inşaat materialları müəssisələrinin yaradılması buna

misaldır. Ölkəmizdə tikinti mate- riallan sənayesinin inkişafı üçün sənaye

əhəmiyyəti 240-dan çox müxtəlif növ qeyri-fıliz xammalları və tikinti

materiallan yataqları vardır. Bu yataqların və ehtiyatlann hesabına müxtəlif

çeşiddə və iri həcmdə sement, əhəng, gips, təbaşir, gil, üzlük materiallan, mişar

daşlan, mərmər, keramit və döşəmələr, kərpic və s. istehsal sahələrinin təşkili

və genişləndirilməsi potensialı mövcuddur.

95

Dərslik. SDU - 55

4.7. Müasir dövrdə təbii resurslardan və xammal

ehtiyatlarından səmərəli istifadənin strateji aspektləri

Müasir dövrdə təbii resurslardan və xammal ehtiyatlanndan səmərəli və

qənaətlə istifadə olunması dövlətin strateji vəzifələrindən biri kimi kifayət

qədər aktualdır. Milli iqtisadiyyatın məh-sul- dar fəaliyyətinin təşkili və

istehsal sahələrinin genişləndirilməsində, səmərəli emal müəssisələri

şəbəkələrinin yaradılmasında təbii resurslar və xammal ehtiyatlarının rolu

böyükdür. Ölkədə bununla əlaqədar olaraq, mükəmməl dövlət iqtisadiyyatı

mexanizmləri formalaşdırılmalı və inkişaf etdirilməlidir.

Qlobal iqtisadi təhlükələrin artdığı bir şəraitdə, Azərbaycanda

təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadənin strateji

aspektləri bunlardır:

- təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadənin milli

konsepsiyası, inkişaf strategiyası və dövlət proqramlarının işlənib

hazırlanması və reallaşdın İması məsələləri strateji səviyyədə baxılmalıdır;

- təbii resurslardan və xammal ehtiyatlanndan istifadənin optimal

qanunvericilik bazasının formalaşdırılması, zəruri normativ hüquqi

aktların qəbul edilməsi, bu ehtiyatlardan istifadə üzrə standartların

hazırlanması tədbirləri müasir dövrün iqtisadi çağı- rışlanna adekvat

aparılmalıdır;

- təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından istifadənin

sertifikatlaşdırılması və lisenziyalaşdırılması, qənaət rejiminin

tənzimlənməsi tədbirlərinin görülməsi kompleks və sistemli həyata

keçirilməlidir;

- təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından istifadəyə görə inzibati və

mülki məsuliyyətin müəyyənləşdirilməsi, cərimələrin tətbiq olunması və

digər tədbirlərin səmərəliliyi maksimum artırılmalıdır;

- təbii resurslardan və xammal ehtiyatlanndan milli iqtisadiyyatın davamlı və

dayanıqlı inkişafı məqsədilə səmərəli və məhsuldar

96

Azerbaycan iqtisadiyyatı

İstifadə edilməsi üçün yüksək texnologiyalann və innovasiya

fıınksiyalannm tətbiq edilməsi gecikdirilmədən həll olunmalıdır;

- təbii resursların və xammal ehtiyatlannm qorunması və istifadəsinə milli

iqtisadi maraqlarla bərabər, cəmiyyətin və ictimaiyyətin münasibətinin

balanslaşdırılması siyasəti təmin olunmalıdır;

- Strateji yol xəritəsinin reallaşdırılması ilə əlaqədər olaraq təbii resurslardan

və xammal ehtiyatlarından istifadənin praktiki mexanizmlərinin tətbiqi

zamanı, ilk növbədə ölkə əhalisinin maddi rifahının və həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi strateji səviyyədə baxılmalıdır və s.

Özünüyoxlama sualları:

1. Təbii resurs və milli sərvət anlayışları.

2. Resurslann milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu.

3. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafında təbii resurslann və milli sərvətlərin

vacibliyini şərtləndirən amillər.

4. Azərbaycanın təbii ehtiyatları və onlann xüsusiyyətləri.

5. Faydalı filiz ehtiyatları.

6. Faydalı qeyri-fıliz ehtiyatları.

7. Torpaq ehtiyatları.

8. Meşə ehtiyatlan.

9. Bioloji ehtiyatlar.

10. Su ehtiyatları.

11. Qoruqlar və yasaqlıqlar.

12. İqlim və kurort-rekreasiya ehtiyatlan.

13. Azərbaycanda mineral xammal və əsas neft-qaz ehtiyatları.

14. Azərbaycanda qeyri-neft sənaye sahələrinin mineral-xammal ehtiyatlan.

15. Müasir dövrdə təbii resurslardan və xammal ehtiyatlarından səmərəli

istifadənin strateji aspektləri.

97

Dərslik. SDU - 55

ƏDƏBİYYAT:

1. Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun rəsmi saytı,

http://www.igaz.az

2. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin rəsmi

saytı, http://eco.gov.az.

3. Azərbaycanın təbii ehtiyatlan, http://kayzen.az.

4. Azərbaycanın təbii sərvətləri, http://azecology.az/az/elaqe.

5. Azərbaycanın təbii resurslan. http://azerbaijan.az.

6. Azərbaycanın faydalı qazıntıları. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti,

http://www.gsaz.az.

7. Azərbaycan Respublikasının meşələri http://www.eco.gov.az.

8. Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017, Bakı- 2017.- 286 s.

9. Azərbaycan Respublikasının Meşə Məcəlləsi. 30 dekabr 1997- ci il tarixli

^2424 -IQ nömrəli “Azərbaycan Respublikası Meşə Məcəlləsinin təsdiq

edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə təsdiq

edilmişdir.

10. Azərbaycanın çaylan, gölləri və su anbarlan. Azərbaycan Respublikası

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, http://eco.gov.az.

11. Azərbaycanda qoruq və yasaqlıqlar, http://kayzen.az.

12. Azərbaycan ərazisinin bitki örtüyü, http://www.azerbaycanli.org.

13. Azərbaycan təbiəti haqqmda ümumi məlumat, http://azerbaijan.az.

14. Azərbaycanın florası, http://kayzen.az.

15. Azərbayacn Respublikası Fövqalədə Hallar Nazirliyinin Su Ehtiyatları

Dövlət Agentliyi haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə

Azərbaycan Respublikası Prezdentinin Fərmanı. Bakı şəhəri, 22 noyabr

2011-ci il, JV9525.

16. Babazadə V.M. Azərbaycanın mineral-xammal resursları. Bakı, 2005.-

808 s.

17. Bioloji müxtəlifliyin genetik ehtiyatlan üzrə Dövlət Komissiyasının

yaradılması haqqmda Azərbaycan Rsepublikası Prezdentinin Sərəncamı.

Bakı şəhəri, 21 dekabr 2001-ci il, >f2848.

18. Cəfərova R.M. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı. Dərs vəsaiti.

Bakı-2014.-286 s.

19. Milli sərvət və onun artınlması yolları, http://kayzen.az.

98

Azerbaycan iqtisadiyyatı

20

21.

22

24.

25.

Dövlət təbiət qoruqları. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və

Təbii Sərvətlər Nazirliyi, http://eco.gov.az.

Əkbərov M. Mineral ehtiyatlar və resurslardan səmərəli isitfadə

traktatı//“Yer və insan” jurnalı, J^94,2015. http://az.strategiya.az.

Əyyubov Ə.S., Hacıyev Q.Ə., Azərbaycan Respublikasının

iqlim ehtiyatlan, Bakı-1984.

23. Hacızadə E.M. Dünya iqtisadiyyatı. Resurs potensialı. Təbii-

resurs potensialının təsnifatı. Resurslar və ehtiyatlar.

Azərbaycan Dövlət İqtisadi Universiteti. Bakı, 2011.-31 s.

http://elshenhajizadeh.com.

Həsənov Ə. Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazın eneıji resurslan və

Avropanm eneıji təhlükəsizliyində iştirakı, http://az.strategiya.az.

“Xəzər dənizinin su bioloji resurslarının mühafizəsi və səmərəli

istifadəsi haqqında” Sazişin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan

Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 16 dekabr 2014-cü il,

X2İ124.- IVQ.

26. İsmayılov R. Azərbaycanın dağ-mədən sənayesinin inkişaf

perspektivləri, http://www.anl.az.

27. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya, ətraf mühit və insan.

Bakı, “Elm”.-2006.

28. Mikayılova A. Dövlət təbiət qoruqlan milli sərvətimizdir.

http://simsar.az.

29. Mövsümova İ. Ehtiyatlar zamanını gözləyir. Region plus.

http://az.regionplus.az.

30. Mustafayev N.V. Faydalı qazıntılar, http://www.gia.az .

31. Nadirov A., Muradov Ş., Ələsgərov A., Nuriyev Ə., Hüseynov T.

Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, “Elm”, 2003 -344 s.

Su ehtiyatları. AR Meliorasiya və su təsərrüfatı ASC.

http://mst.gov.az.

Su ehtiyatlan. Azərsu ASC. http://www.azersu.az.

34. Şükürov A. Mineral-xammal resursları sektoru dünya iqtisadiy-

yatında baş verən dəyişikliklərin mərkəzində durur.

http://az.strategiya.az/old/?m=xeber&id= 13955.

35. Yerin təki haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı

şəhəri, 13 fevral 1998-cı il.

36. Statistical Rewiew of World Energy, 2015.

32.

33.

99

Dərslik, SDV - 55

FƏSIL 5

AZƏRBAYCANDA DEMOQRAFİK İNKİŞAF PROSESLƏRİ

VƏ MƏŞĞULLUQ PROBLEMLƏRİ

5.1. Demoqrafik inkişaf və dövlətin demoqrafik siyasəti.

5.2. Azərbaycanda demoqrafik siyasətin xüsusiyyətləri.

5.3. Azərbaycanda əhalinin artım dinamikası və yerləşməsi.

5.4. Azərbaycanda əhalinin təkrar istehsal göstəriciləri (doğum,

ölüm və təbii artım).

5.5. Azərbaycanda nikah və boşanmalar.

5.6. Azərbaycanda miqrasiya.

5.7. Azərbaycanda əmək ehtiyatları, əmək qabiliyyətli əhali və əmək

siyasəti.

5.8. Azərbaycanda məşğulluq səviyyəsi və strateji fəaliyyət

istiqamətləri.

5.1. Demoqrafik inkişaf və dövlətin demoqrafik siyasəti

Demoqrafik inkişaf və dövlətin demoqrafik siyasətinin optimal təşkili

hər bir ölkənin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayan amillərdən hesab olunur.

Bu problemin dövlət tərəfindən sistemli və kompleks olaraq tənzimlənməsi,

ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf xüsusiyyətlərindən çıxış etməklə, demoqarfık

siyasət mexanizmlərinin hazırlanması vacib şərtlərdəndir.

Demoqrafik inkişaf və demoqrafik siyasət mexanizmləri özündə

əsas etibarı ilə aşağıdakıları birləşdirir:

- ilk növbədə, ölkə əhalisi haqqında, onun sayı, yerləşməsi və digər

göstəriciləri haqqında müfəssəl məlumatlar olmalı və obyektiv

şəkildə statistik göstəricilər sistemi formalaşdırılmalıdır;

100

Azerbaycan iqtisadiyyatı

- əhalinin sayı və tərkibi, inzibati-ərazilər üzrə bölgüsü, cins üzrə

bölgülərin apanlması, əhalinin yaş qrupları üzrə xüsusi çəkisi və s.

göstəricilər dəqiq olaraq apanlmalı və bunlarla əlaqədər bütün

mühüm cəhətlər, xüsusiyyətlər, tendensiyalar, proqnozlar nəzərə

alınmalıdır;

- ölkədə ailə institutu və ailə ənənələri ilə bağlı milli mental

xüsusiyyətlər, nikah və boşanmalann dinamikası, nikahın və

boşanmalann artması və azalması ilə bağlı tenden- siyalann

öyrənilməsi, proqnozların hazırlanması, dövlət əhəmiyyətli

tədbirlərin təşkili həyata keçirilməlidir;

- əhalinin artımı və əhalinin təkrar istehsalı, doğum, ölüm və təbii

artım tendensiyalan, statistik göstəriciləri və proq- nozlan əsasında

ölkədə sosial-iqtisadi inkişafın modelləşdirilməsi, səhiyyə və təhsil

sisteminin infrastrukturunun və imkanlarının tənzimlənməsi,

xüsusilə məktəbəqədər uşaq baxçalarının və uşaq evlərinin

tikintisinin planlaşdıniması, orta məktəb infrastrukturunun

yaradılması məsələləri kompleks olaraq baxılmalıdır;

- əhalinin sağlamlığının ən yüksək səviyyədə qorunması və səhiyyə

sisteminin modernləşdirilməsi tədbirləri ölkə əhalisinin uzun

ömürlük göstəriciləri ilə, ölümün səviyyəsi və s. amillərlə qarşılıqlı

konteksdə baxılmalı və uzun dövrü əhatə edən tədbirlər

müəyyənləşdirilməli, ardıcıl olaraq həyata keçirilməlidir;

- təqaüdçülərin sosial təminatının və sağlamlığının qorunması

tədbirləri sistemli təşkil olunmalı, bunlarla əlaqədər sosial

infrastrukturun formalaşdırılması proqnozlaşdırılmalı və

reallaşdıniması təmin edilməlidir.

Dövlətin demoqrafik inkişaf və demoqrafik siyasətlə bağlı

mexanzimləri və yanaşmalan bütün hallarda milli maraqlar, cəmiyyətin

inkişafının təmin edilməsi, cəmiyyət və milli iqtisadiyyatın

101

Dərslik. SDU-55

qarşılıqlı inkişaf prioritetliyinin qorunması, milli dəyərlər, mental

xüsusiyyətlər, ənənələr qorunmaqla baxılması təmin edilməlidir.

5.2. Azərbaycanda demoqrafik siyasətin xüsusiyyətləri

Azərbaycanda demoqrafik siyasətin formalaşdırılması və milli

maraqlara, milli dəyərlərə adekvat olaraq inkişaf etdirilməsi prosesləri yalnız

müstəqilliyin bərpasından sonra mümkün olmuşdur. Ümummilli liderimiz

Heydər Əliyevin tarixi səyləri nəticəsində ölkəmizdə demoqrafik siyasətin

milli dəyərlər qorunmaqla əsası qoyulmuşdur. Ölkə əhalisinin həyat

səviyyəsinin və məişət şəraitinin yüksəldilməsi, demoqrafik vəziyyətin milli

maraqlar çərçivəsində tənzimlənməsi və sabitləşdirilməsi, ailə institutunun

inkişaf etdirilməsi, milli dəyərlərin qorunması bu proseslərdə təməl prinsiplər

kimi baxılmışdır.

Azərbaycanda demoqrafik siyasətin formalaşdırılması və inkişafı

məsələləri əsas etibarı ilə ölkə Prezidentinin 9 dekabr tarixli 1999-cu il

Sərəncamına əsasən təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasının

Demoqrafik İnkişaf Konsepsiyası” əsasında tənzimlənir.

Cəmiyyətin və iqtisadiyyatın qarşılıqlı vəhdətdə, narazılıq

doğurmadan tarazlı və davamlı inkişafı üçün Azərbaycanda demoqrafik

siyasətin müasir modeli formalaşdırılmışdır və bunun əsasında əsasən

aşağıdakı xüsusiyyətlər yer almışdır:

- Azərbaycanda demoqrafik siyasətin əsasında ölkə əhalisinin rifahı və onun

həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması dayanır;

- Ölkəmizdə demoqrafik siyasət ilk növbədə insan amilini və ailə

institutunun vacibliyini dəyərləndirir;

- Gənclərin milli ruhda tərbiyə alması, sağlam həyat keçirməsi, möhkəm

təməllər üzərində ailə qurması və cəmiyyətin inkişafında öz yerlərini

tutması demoqrafik siyasətin əsas məqsədlərindən və vəzifələrindəndir;

102

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Əhalinin kəmiyyət və keyfiyyətcə formalaşması, əhalinin təkrar istehsal

proseslərinin tənzimlənməsi və ölkə əhalisinin artımına imkan verən

tədbirlərin görülməsi demoqrafik siyasətdə geniş yer almışdır;

Ölkə əhalisinin sağlamlığının qorunması, səhiyyə müəssisələrinin

şəbəkəsinin genişləndirilməsi, tibbi xidmətlərin səviyyəsinin

yüksəldilməsi, əhali arasında ölüm səviyyəsinin azaldılması və

uzunömürlüyün artırılması Azərbaycanın demoqrafik siyasətində prioritet

istiqamətlərdəndir;

Mühüm məsələlərdən və problemlərdən biri də nikahın stimul-

laşdırılması və boşanmalann sayının azaldılmasıdır;

Ölkənin demoqrafik siyasətnin əhəmiyyətli istiqamətlərindən biri kimi -

miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi və bu istiqamətdə optimal dövlət

demoqrafik siyasətinin formalaşdınimasıdır. Azərbaycanda demoqrafik

vəziyyətin yaxşılaşdırılması ilə bağlı görülən tədbirlərin nəticəsində

ölkədən gedənlərin sayı minimum səviyyəyə düşmüşdür. Əksinə

ölkəmizə daimi yaşamağa gələnlərin sayı artmaqdadır və bu sırada

Azərbaycan üçün ənənəvi olmayan ölkələrdən də gələnlərin olması

müşahidə edilir; Azərbaycanda dövlətin sosial-iqtisadi sahədə əsas və

strateji iqtisadi siyasət mexanizmlərinin hazırlanmasında və tətbiqində

demoqrafik siyasətin balanslaşdıniması, sosial ədalətin qorunması,

yoxsulluğun azaldılması, məşğulluğun gücləndirilməsi, bu sahədəki digər

prioritet vəzifələrin nəzərə alınması, bunlarla əlaqədər müvafiq dövlət

proqramlarının, konsepsiyaların, strate- giyalann və tədbirlər

proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi ardıcıl şəkildə apanlır

və dövlətin iqtisadi-demoqrafik siyasətində ən yüksək səviyyədə

nəzarətdə saxlanılır.

103

Darslik. SDU - 55

5.3. Azərbaycanda əhalinin artım

dinamikası və yerləşməsi

Azərbaycanda demoqrafik siyasətin son onilliklərdə nisbətən

optimallaşdırıması və milli maraqlar çərçivəsində demoqrafik inkişafın təmin

edilməsi ölkədə əhalinin təbii artımına müsbət təsir göstərmişdir. Ölkəmiz

müharibə şəraitini və mənfur Ermənistanın işğalçılıq siyasətindən yaranmış

vəziyyəti obyektiv qiymət-lən- dirməyə nail olmuş, ölkə əhalisinin dinamik

artımı və onun həyat şəraitinin yüksəldilməsi prosesləri dövlətin əsas strateji

məqsədlərindən və vəzifələrindən hesab olunur.

Şəkil 5.1.-də Azərbaycanda ölkə əhalisinin sayının dəyişməsinin

dinamikası verilmişdir.

Şəkil 5.1. Azərbaycan Respublikası əhalisinin sayının dəyişməsi, min nəfər, 1897-

2017-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəflndən hazırlanmışdır.

http://www.azstat.org).

104

A zar hay can iqtisadiyyatı

Göründüyü kimi, müstəqilliyin bərpasından sonra yenicə formalaşmış demoqrafik siyasətin nəticəsində ölkə əhalisinin artımı təmin edilmişdir və 1990-2017-ci illər ərzində ölkə əhalisinin sayı 2678,1 min nəfər və yaxud 27,3 % artmışdır. 2017-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanda əhalinin ümumi sayı 9,8 mln. nəfər təşkil etmişdir.

Şəkil 5.2.-də 2012-2017-ci illər ərzində Azərbaycanda şəhər və kənd yerlərində yaşayan əhalinin bölgüsü verilmişdir.

Azerbaycanda şəhər və kənd yerlərində yaşayan əhalinin sayı,

min nəfər, ilin əvvəlinə (2012-2017)

5400

5200

5000

4800

4600

5152,4 TIW -----------------------------------5045 4 -------- auziuə --------- ----- ----------- --------------

^ ■ ■ 1... i.^

I Şəhər yerlərində yaşayan əhali sayı I

Kənd yerlərində yaşayan əhali sayı

Şəkil 5.2. Azərbaycan Respublikasında şəhər və kənd yerlərində yaşayan əhalinin sayı, min nəfər, ilin əvvəlinə, 2012-2017-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av>vw.azstat.org).

2012-ci ildə Azərbaycanda ümumi əhalinin 4,9 mln. nəfəri şəhər yerlərində, 4,3 mln. nəfəri isə kənd yerlərində yaşamışdır. Bu göstərici 2015-ci ildə müvafiq olaraq 5,1 mln. nəfər və 4,5 mln. nəfər, 2017-ci ilin əvvəlinə isə 5,2 mln. və 4,6 mln. nəfər olmuşdur (bax: şəkil 5.2). Göründüyü kimi, son illərdə şəhər və kənd yerlərində yaşayan əhalinin artımı proporsional olaraq baş vermişdir. Son 5 il ərzində bu proporsiya demək olar ki, eyni səviyyədə olmuşdur, əgər şəhər yerlərində yaşayan əhali 2012-ci ildə 52,9 % olmuşdursa, bu göstərici 2017-ci ilin əvvəlinə 53 %, kənd yerlərində isə müvafiq olaraq 47,1 % və 47 % təşkil etmişdir. Bütün bunlar müasir dövrdə aparılan demoqrafik siyasətin, sosial-iqtisadi problemlərin həlli üzrə dövlətin sistemli və ardıcıl şəkildə gördüyü tədbirlərin təzahürüdür.

105

Dorslik. SDU - 55

Şəkil 5.3.-də Azərbaycan Respublikasında hər 1000 kişiyə düşən qadınların sayı üzrə göstəricilər verilmişdir.

Azerbaycanda her 1000 kişiyə düşən qadınların sayı (1926-2017)

1200

1926 1939 1960 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2016 2017

Şəkil 5.3. .-Vzorbaycan Respublikasında hər 1000 kişiyə düşən qadınların sayı, 1926-2017-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən ba/ırlatımışdır. http:/Avww.azstat.or}>).

1960-cı İldə hər 1000 kişiyə düşən qadınların sayı ölkəmizdə 1100 nəfər olmuşdursa, bu göstərici 1970-ci ildə - 1061, 1980-ci ildə - 1051, 1990-cıildə- 1048, 2000-ci ildə - 1046, 2010-cuildə- 1019, 2016-cı ildə - 1007 və nəhayət 2017-ci ilin əvvəlinə 1006 nəfər təşkil etmişdir. Göründüyü kimi ildən ilə hər 1000 kişiyə düşən qadınların sayı azalmaqdadır və bu amil nəzərə alınmaqla uzunmüddətli proq- nozlaşdırılma, həmçinin stimullaşdırıcı, digər sosial-iqtisadi məzmunlu tədbirlərin görülməsi vacib şərtlərdəndir.

Şəkil 5.4.-də 1926-2017-ci illər üzrə Azərbaycanda əhalinin ümumi sayına nisbətən kişilər və qadınların faiz nisbətində müqayisəsi verilmişdir.

.Azərbaycanda əhalinin ümumi sayına nisbətən kişilər və

qadınlar, %-lə (1926-2017)

■ Kişilər ■Qadınlar

52,4 52,4

50,8

1926 1939 1960 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2016 2017

Şəkil 5.4. Azərbaycanda əhalinin ümumi sayına nisbətən kişilər və qadınlar, %-lə, İ926-2017-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.azstat.org).

106

A zsrhaycan iqtisadiyyatı

Əgər 1926-cı ildə Azərbaycanda kişilərin sayı ümumi əhaliyə

nisbətdə 52,4 % və qadınların sayı 47,6 % olmuşdursa, bu göstərici

1960-cı ildə müvafiq olaraq 47,6 % və 52,4 %, 1980-ci ildə - 48,8 % və

51,2 %, 1990-cı ildə - yenə də - 48,8 % və 51,2 %, 2000-ci ildə

49,5 % və 50,5 % və nəhayət 2017-ci ilin əvvəlinə - 49,9 % və 50,1 %

olmuşdur (bax: şək 5.4).

Şəkil 5.5.-də Azərbaycanda əhalinin yaş qrupları üzrə bölgüsü

verilmişdir. Sevindirici haldır ki, 0-4 yaş qrupu üzrə 01.01.2017-ci il

tarixiə 835,5 min nəfər uşaq düşür. Digər uşaq yaş qruplarında da orta

hesabla 600-760 min nəfər uşaq vardır (bax: şəkil 5.5).

Azərbaycanda əhalinin yaş qrupları üzrə bölgüsü, min nəfər, 01.01.2017-ci il

70 və yuxan yaş

65-69 yaş 60-64

yaş 55-59 yaş

50-54 yaş 45-49

yaş 40-44 yaş

35-39 yaş 30-35

yaş 25-29 yaş

20-24 yaş 15-19

yaş 10-14 yaş 5-9

yaş 0-4 yaş

377.8

384.9

1,9

>1,9

200 400 600 800 1000

Şəkil 5.5. Azərbaycanda əhalinin yaş qrupları üzrə bölgüsü, min nəfər, 01.01.2017-ci il

(ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://\v\vw.azstat.org).

Azərbayeanda əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi yaxın

perspektivdə ölkədə icra olunan strateji yol xəritəsinin strateji

hədəflərində və məqsədlərində əhəmiyyətli yer almışdır. Bütün bunlar

ölkə əhalisinin artımının dinamikliyini təmin etməyə imkan verəeəkdir.

107

Ihırslik. SDU - 55

5.4. Azərbaycanda əhalinin təkrar istehsal göstəriciləri (doğum, ölüm

və təbii artım)

Azərbaycanda əhalinin artım dinamikasının təmin edilməsində

mühüm amillər kimi əhalinin təkrar istehsal göstəriciləri daha çox

diqqət çəkirlər. Şübhəsiz, ölkədə doğumun sayının artması və ölümün

səviyyəsinin azalması təbii artımın yüksəlməsinə imkan verir.

Şəkil 5.6.-da Azərbaycanda 1940-2016-cı illər üzrə əhalinin təbii

artımı, doğulanlar və ölənlər barədə göstəricilər öz əksimi tapmışdır.

.\zarbaycanda əhalinin təbii artımı, doğulanlar və ölənlər

(1940-2016)

■ Təbii artım ■Ölənlər ■Doğulanlar

2016

2015

2010

2005

2000

1990

1980

1970

1960

1945

1940

89939

j 1

119111

14 0170 12819

16621(1

16564.t

345( 150976

l«2989

25918 139931

I

I 791 39027

36SU 4W13 48568

0 50000

■■i !96<)SI

100000

165849

150000 200000

Şəkil 5.6. Azərbaycanda əhalinin təbii artımı, doğulanlar və ölənlər, 1940-2016-cı illər

(.\RDSK-nin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://\vww.azstal.or}»).

108

A zifrbaycatt iqtisadiyyatı

1940-1945-ci illərdə ölənlərlə təbii artım demək olar ki eyni

səviyyədə qalmışdır (bax: şəkil 5.6).

1960-cı ildə bu proporsiya xeyli pozulmuşdur və doğulanlar

əhəmiyyətli səviyyədə ölənlərə nisbətən artmış, həmçinin təbii artım

göstəricisi xeyli yüksəlmişdir. Şübhəsiz, bunlar II Dünya Müharibəsinin

mənfi fəsadları ilə bağlı idi və illər keçdikcə bu mənfi fəsadların

azaldılması nəticəsində əhalinin təbii artım səviyyəsi yüksəlmişdir.

2000-2015-ci illər ərzində əhalinin təbii artımı, doğulanlar və

ölənlər artım tendensiaysı ilə müşayiət olunmuşdur və yalnız 2016- cı

ilin yekununda əvvəlki ilə nisbətən azalma fonnalaşmışdır. 2016- cı ildə

ölüm sayı əvvəlki ilə nisbətdə artsa da, doğulanların sayı və təbii

artımda azalma müşahidə olunmuşdur.

Şəkil 5.7.-də isə 2011-2016-cı illər üzrə Azərbaycanda əhalinin

hər 1000 nəfərinə düşən doğulanlar, ölənlər və təbii artım barədə

göstəricilər öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğulanlar,

ölənlər və təbii artım (2011-2016)

■ Doğulanlar ■ Ölənlər ' Təbii artım

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 5.7. Azərbaycanda əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğulanlar, ölənlər və təbii artım,

2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://\v\vw.azstat.org)

109

Dərslik. SDU- 55

Ölkəmizdə əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğulanlann sayı 2011-ci

ildə 19,4 nəfər, ölənlərin sayı - 5,9 nəfər və təbii artım -

13,5 nəfər olmuşdursa, bu göstərici 2015-ci ildə müvafiq olaraq:

17,4 nəfər, 5,7 nəfər və 11,7 nəfər, 2016-cı ildə isə: 16,5 nəfər, 5.9 nəfər və

10,6 nəfər təşkil etmişdir (bax: şəkil 5.6.). Göründüyü kimi, 2011-2016-cı

illərdə ölənlərin sayı eyni səviyyədə formalaşmışdır.

Doğulanlann sayı və təbii artımın səviyyəsi isə həmin dövrlərdə hər il

əvvəlki ilə nisbətən cüzi də olsa azalma nümayiş etdirmişdir.

5.5. Azərbaycanda nikah və boşanmalar

Azərbaycanda demoqrafik siyasətin əsas prioritet istiqamətlərindən

biri də ölkədə ailə institutunun möhkəmləndirilməsi, gənc ailələrin cəmiyyətdə

və sosial-iqtisadi inkişaf proseslərində fəallığının təmin edilməsi, ailə

dəyərlərinin qorunması və bu sahədə davamlı tədbilərin görülməsindən

ibarətdir.

Bununla əlaqədar olaraq dövlət siyasətinin təşkili və aparılması üçün

ölkəmizdə müvafiq dövlət strukturu - Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə

Dövlət Komitəsi fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda gənc ailələrin

formalaşdırılması və onların ailə dəyərlərinə hörmətlə yanaması üçün ardıcıl,

eyni zamanda ictimai-kütləvi tədbirlər hayat keçirilir.

Bir çox hallarda nikah mərasimlərində cəmiyyətin və ictimay- yətin

tanınmış simaları da iştirak edir, gənc ailələlərin xoşbəxt olmaları və ailənin

bünövrəsinin möhkəmliyi üçün dəyərli məsləhətlər verirlər. Ölkəmizdə son

15-16 il ərzində rəsmi qeydə alınmış nikahların sayı orta illik hesabla nəzərə

alınmaqla 1,7 dəfə artmışdır.

Şəkil 5.8-də Azərbaycanda rəsmi qeydə alınmış nikahların və

boşanmaların sayı verilmişdir.

110

A zi>rhaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanda rəsmi qeydə alınmış nikahların və boşanmaların

sayı(1935-2016) ■ Nikahların sayı ■ Boşanmaların sayı

90000

80000

70000

60000

50000

40000

3TI4

1935 1945 1950 1960 1970 1980 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016

Şəkil 5.8. Azərbaycanda rəsmi qeydə alınmış nikahların və boşanmaların sayı, 1935- 2016-cı

illər (ARI)SK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://www.azstat.or}>).

Şəkil 5.8-dən görünür ki, 2010-cıı ildə Azərbaycanda bütün

dövrlərin bir il üçün rəsmi qeydə alınmış nikahların bağlanması üzrə

rekordu qeydə alınmışdır. Həmin il ölkəmizdə 79,2 min nəfərə yaxın

rəsmi nikaha daxil olmuşdur. Bununla belə, növbəti illərdə, xüsusilə

2015-2016-cı illərdə rəsmi nikahların sayı nisbətən azalmışdır. Həmin

dövrdə, təəssüf ki, boşanmaların sayı artmışdır. Məsələn,

2010- cu ildə boşanmaların sayı 9 min olduğu halda, 2015-ci ildə bu

göstərici 12,8 minə yaxın, 2016-cı ildə isə 13,1 min təşkil elmişdir.

Şəkil 5.9-da Azərbaycanda əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən

nikahların və boşanmaların sayı öz əksini tapmışdır.

111

DarsUk. SDU - 55

Şəkil 5.9. Azərbaycanda əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən nikahların və boşanmaların sayı, 2000-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av>v\v.azstat.org).

Şəkil 5.10-da isə Azərbaycanda şəhər yerləri üzrə əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən nikahların və boşanmaların sayı verilmişdir.

Azərbaycanda şəhər yerləri üzrə əhalinin hər 1000 nəfərinə

nikahların və boşanmaların sayı (2000-2016)

■ Şəhər yerləri üzrə nikahların sayı ■ Şəhər yerləri üzrə boşamlann sayı

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 5.10. Azərbaycanda şəhər yerləri üzrə əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən nikahların və boşanmaların sayı, 2000-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av\vw.azstat.org).

112

A zi>rhaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 5.11-də isə Azərbaycnada kənd yerləri üzrə əhalinin hər

1000 nəfərinə düşən nikahların və boşanmaların sayı öz əksini

tapmışdır.

Azərbaycanda kənd yerləri üzrə əhalinin hər 1000 nəfərinə

düşən nikahların və boşanmaların sayı

■ Kənd yerləri üzrə nikahların sayı ■ Kənd yerləri üzrə boşamlann sayı

10

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 5.11. Azərbaycanda kənd yerləri üzrə əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən nikahların və hoşanınaların sayı, 2000-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. Iıttp://w>-^v.az.stat.()rg).

Müasir dövrdə ölkəmizdə nikahların stimullaşdıriması və boşanmaların sayının minimuma endirilməsi üzrə geniş miqyaslı tədbirlər həyata keçirilir. Bu məsələdə milli dəyərlərin, adət və ənənələrin qorunması prinsiplərinə daha çox önəm verilir.

5.6. Azərbaycanda miqrasiya

Hər bir dövlətin mükəmməl miqrasiya siyasətinin olması müasir dünyanın obyektiv reallıqlarından doğan bir zərurət kimi səciyyələndirilir. Son illərədə Avropanı bürüyən miqrasiya böhranı buna əyani sübutdur. ABŞ kimi demokratik və dünyanın ən güclü iqtisadiyyatına malik ölkəsi miqrantlardan qorunmaq üçün Meksika ilə sərhədində 2 metr hündürlüyündə keçilməz divar çəkir. Bir çox Avropa ölkələri (Macarıstan və s.) Avropa Birliyinin hədələrinə və təzyiqinə baxmayaraq sərbəst miqrasiya siyasəti apamıaq istəyir.

113

Darslik. SDU - 55

Belə bir imkan sovetlər Birliyi dövründə Azərbayean üçün mümkün olmamışdır. Ölkəmiz öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra müstəqil miqrasiya dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi və beynəl- xalq nonnalara, hazırkı dövrün real çağırışlarına adekvat olan miq- rasiya qanunverieiliyinin formalaşdırılması və tətbiqi lazım gəlmiş- dir. Bu sahədə dövlət siyasətinin reallaşdırılması məqsədilə 2007-ei il martın 19-da Azərbaycan Respublikası Dövlət Miqrasiya Xidməti yaradılmışdır. Miqrasiya siyasətinin əsasında Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, ölkədə əhalinin adekvat və mütə- nasib yeıiəşdirilməsinin tənzimlənməsi, əmək ehtiyatlarından mak- simum səmərəli istifadə olunması dayanır. Son onillikdə ölkəmizdə cəmiyyətin və milli iqtisadiyyatın davamlı və dayanıqlı inkişafı sa- həsində ölkəmizdən getmək istəyənlərin sayı minimuma düşmüşdür.

Şəkil 5.12-də Azərbaycanda əhalinin beynəlxalq miqrasiyası verilmişdir.

Azorbaycaıula əhalinin beynəlxalq miqrasiyası, min nəfər (2000-2016) 12 lü K 6 4

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 ■ ölkəyə daimi yaşamac| QçOn gələnbr 4,4 2 2,2 2J 2.2 3.1 1,9 2.7 3J ■ Ölkddən daimi yaşamaq QçQn gedənlər

9,9 2,9 0.8 04İ OJ 0.8 03 1.6 1.7

■ Miqrasiya artımı S'Ə ya a/alması -5.5 -0.9 1.4 1.7 2 2J 1.1 1.1 13

Şəkil 5.12. .Azərbaycanda əhalinin beynəlxalq mi(|rasiyası, min nəfər, 2000-2016-cı illər (ARDSK-nın məlnınatlan əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\vw\v.azstat.org).

Ölkəyə daimi yaşamaq üçün gələnlərin sayı 2005-2016-cı illər ərzində cəmisi 20 minə yaxın olduğu halda, həmin dövr ərzində Azərbaycandan digər ölkələrə daimi yaşamaq üçün cəmisi 9,3 min nəfər təşkil etmişdir (bax: Şəkil 5.12). Bu, ilk növbədə ölkəmizdə əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması, gəlirlərinin artırılması və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə bağlı olan kompleks və ardıcıl tədbirlərin görülməsi nəticəsində mümkün olmuşdur.

114

A zarhaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 5.13-də isə Azərbaycana daimi yaşamaq üçün gələnlərin 3İr sıra ölkələr üzrə bölgüsü verilmişdir. ____________________

Daimi yaşamaq üçün Azərbaycana gələnlər, nəfər (2000-2016)

3000

2500

2000

1500

1000

500

0

J . 1 i 1 LJ

I ...

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 ■ Gürcüstandan 307 379 35 48 7 696 490 782 1134

■ Rusiyadan 2710 1158 1706 1655 1628 1098 623 930 910

■ Türkiyədən 17 13 4 3 4 398 160 164 214 ■ Türkmənistandan 175 115 62 39 36 91 48 50 124

■ Özbəkistandan 142 80 53 58 62 93 68 95 116 ■ Qırğızıstandan 35 12 4 13 33 42 16 33 46

■ Ukraynadan 291 104 97 103 73 173 72 99 126

Şəkil 5.13. Daimi yaşamaq üçün Azərbaycana gələnlər, nəfər, 2000-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avww.azstat.org).

Şəkil 5.13-dən göründüyü kimi, ölkəmizə daimi yaşamaq üçün

gələnlər qonşu Rusiyadan və Gürcüstandan daha çoxluq təşkil edirlər.

Ümumiyyətlə, ölkəmizə daimi yaşamaq üçün daha çox insanlar gələn

ölkələrdə faktiki olaraq Azərbaycanlılar da çoxluq təşkil edirlər və

həmin ölkələrdə yaşayıb-işləyirlər. Bu kimi ölkələrdən insanların

yenidən Azərbayeana qayıtması və ilk dəfə daimi yaşamağa gəlməsi,

əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, ölkəmizin dinamik inkişafı və həyat

şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə birbaşa bağlıdır.

115

Dərslik. SDU - 55

Şəkil 5.14-də isə Azərbaycandan daha çox daimi yaşamaq üçün

gedilən ölkələr üzrə göstəricilər əks olunmuşdur.

Daimi yaşamaq üçün Azərbaycandan gedənlər, nəfər (2010-2016)

0 Rusiya

Quzaxsta

n Türkiyə Belarus ABŞ Almanya Ukrayna

Özbokİst aa

Gürcüsta n

■ 2010 430 260 10 17 6 9 42 3 2 ■ 2011 204 168 9 16 16 4 38 2 5 ■ 2012 125 56 1 4 8 6 11 6 1 ■ 2013 439 85 37 10 11 39 60 27 15 ■ 2014 443 99 39 11 12 33 35 33 13 ■ 2015 782 482 66 52 20 17 22 20 17 ■ 2016 816 502 97 61 28 22 29 23 27

Şəkil 5.14 Daimi yaşamaq üçün Azərbaycandan gedənlər, nəfər, 2010-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avw\v.azstat.org).

Maraqlıdır ki, daimi yaşamaq üçün Azərbaycandan gedənlərin seçdikləri ölkələr sırasında Rusiyadan sonra Qazaxstan önəmli yer tutur. Qeyd edək ki, bu ölkədən Azərbaycana daimi yaşamaq üçün gələnlər elə də çox deyildir. Bu fakt onu göstərir ki, Qazaxstanda ölkənin sabit inkişafı, maliyyə imkanlarının güclü olması bir sıra Azərbaycan vətəndaşlarının bu ölkəni özləri üçün daimi yaşayış yeri seçməyə vadar edir. Ümumiyyətlə, Rusiya və Qazaxstana daimi yaşamaq üçün gedənlərin əksəriyyəti bu ölkələrdə onların qohum- əqrəbalarının, yaxınlarının daimi işləyib-yaşaması ilə daha çox bağlıdır. Digər tərəfdən, hər iki ölkədə ənənəvi olaraq Azərbaycanlılar daha çox kompakt olaraq yaşamışlar və müasir dövrdək bu

116

Azerbaycan iqtisadiyyatı

tendensiya davam etməkdədir. Azərbaycandan daimi yaşamaq üçün gedənlər

içərisində Türkiyə, Belarus və s. ölkələr də daha çox tələbolunandır. Son

dövrlərdə ABŞ, Almaniya kimi yüksək inkişaf etmiş ölkələrə gedənlərin sayı o

qədər də çox deyildir və il ərzində orta hesabla 22-25 nəfər təşkil edir.

Azərbaycandan yaşamaq üçün gedilən digər ölkələr sırasında Ukrayna,

Özbəkistan və Gürcüstan da sabit olaraq yer almaqdadır.

5.7. Azərbaycanda əmək ehtiyatları, əmək qabiliyyətli əhali və

əmək siyasəti

Ölkəmizin əsas sərvətlərindən biri kimi əmək ehtiyatlan və işçi qüvvəsi

resursları bütün dövrlərdə dövlətin iqtisadi siyasətinin əsasında yer almışdır.

Əmək ehtiyatlarının formalaşması, onlardan maksimum səmərəli istifadə

edilməsi, işçi qüvvəsindən istifadənin adekvat olaraq modelləşdirilməsi

dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas prioritetlərindəndir.

Əmək ehtiyatlan - dedikdə, ilk növbədə ölkə əhalisinin işləmək

qabiliyyətində olan hissəsi nəzərdə tutulur. Bu ehtiyatlara iqtisadi çəhətdən fəal

olan əhali kateqoriyasından başqa, eyni zamanda əmək qabiliyyəti olan digər

insanlar da aiddirlər. Bunlara əmək qabiliyyətli işsizlər də daxildirlər. Bundan

əlavə, əmək qabiliyyətinə malik olan, amma işləməyən ölkə vətəndaşlan da bu

kateqoriyaya şamil olunurlar. Hazırda, ölkəmizdə əmək qabiliyyətli insanlar və

əmək qabiliyyətli yaşda olanlar kişilər üçün 15-62, qadınlar üçün isə 15-59 yaş

götürülür.

İqtisadi fəal əhali - dedikdə isə əsasən hazırda məşğul olan, muzdla və

ya müxtəlif formalarda işləyənlər, həmçinin əmək qabiliyətinə malik olan,

amma müxtəlif səbəblərdən işləməyənlər, yəni məşğul və işsiz əhalinin cəmi

sayını özündə əks etdirir. Azərbaycanda mövcud Əmək Məcəlləsinə və əmək

qanunvericiliyinə uyğun olaraq 15 və ondan yuxarı yaşda olan insanlar, amma

işləməyənlər, həm də işləmək üçün iş axtarmayan insanlar iqtisadi- qeyri fəal

əhali hesab olunur.

117

IXırslik. SDU-55

Şəkil 5.15-clo Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərzində iqtisadi fəal əhalinin sayının dinamikası öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda i(|ti<jadi fəal əhalinin sayı, mln. nəfər (2011-2016)

Şəkil 5.15. .Azərbaycanda iqtisadi fəal əhalinin sayı, mln. nəfər, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərərmdən hazırlanmışdır. Iıttpı/Avww.azstat.orfj).

Əgər 2011-ci ildə ölkəmizdə iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayı 4,6 mln. nəfər olmuşdursa, bu göstərici sonrakı illərdə sabit templə artmış və 2016-cı ildə 5 mln. nəfər səviyyəsinə yüksəlmişdir (bax: Şəkil 5.15).

Şəkil 5.16-da isə Azərbaycanda məşğul iqtisadi fəal əhalinin və işsizlərin 2011-2016-cı illər üzrə sayının dinamikası verilmişdir.

Azərbaycamla məşğul iqtisadi fəal əhalinin və işsizlərin sayı, min nəfər

(2011-2016)

■ Məşğul iqtisadi fəal əhali ■ İşsizlər

4671.6 46SQQ

2011 2012 2015 2016

.Şəkil 5.16. Azorhaycsında məşğul iqtisadi fəal əhalinin və işsizlərin sayı, min nəfər, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av>v\v.azstal.or").

118

/I zifrhay'can iqtisadiyyatı

Ölkəmzidə məşğul iqtisadi fəal əhali 2011-ci ildə 4,38 mln. nəfər

olduğu halda, 2016-cı ildə 4,66 mln. nəfər təşkil etmişdir (bax: Şəkil

5.16). 2011-2016-cı illər ərzidnə Azərbaycanda Beynəlxalq Əmək

Təşkilatının metodikasına əsasən aparılmış statistikaya görə işsizliyin

səviyyəsi sabit olaraq dəyişməz qalmış (5 %) və 2016-cı ildə ölkədə

işsizlərin sayı 252,8 min nəfər olmuşdur.

Şəkil 5.17-də Azərbaycanda iqtisadi fəal əhalinin stukturu

verilmişdir. Məşğul iqtisadi fəal əhali ümumi iqtisadi fəal əhalinin 95

%-ni təşkil edir, işsizlərin səviyyəsi isə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi 5

% səviyyəsindədir (bax: Şəkil 5.17).

Azerbaycanda iqtisadi fəal əhalinin strukturu, %-lə, 2016-cı il

Məşğul iqtisadi

fəal əhali 95%

. İşsizlər

5%

Şəkil 5.17. Azərhaycaıula iqtisadi fəal əhalinin strukturu, %-lə, 2016-cı il (.\RI)SK- nın

məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://w\\"\v.azstal.or{i;).

Şəkil 5.18-də Azərbaycanda müxtəlif mülkiyyət üzrə məşğul

əhalinin strukturu yer almışdır. Buradan göründüyü kimi, ümumi

məşğul əhalinin strukturunda qeyri-dövlət sahəsində çalışanlar 75 %,

dövlət sektorunda işləyənlər isə 25 % təşkil edir (bax: Şəkil 5.18). A/ərbaycaıultı mUlkiyy.it nUvhri üzrə məfgul əhalinin strukturu, %-iə, 2016-cı il

Qeyri-dövlət 75%

Şəkil 5.18. Azərhaycaıula mülkiyyət növləri üzrə məşğul əhalinin strukturu, %-lə, 2016-cı il

(ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://www.azstat.or}').

119

Dərslik. SDU - 55

Şəkil 5.19-da Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə

muzdla işləyən işçilərin strukturu öz əksini tapmışdır.

Şəkil 5.19. Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə muzdla işləyən işçilərin strukturu, %-lə, 2016-cı il (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır,

http://www.azstat.org).

Muzdla işləyən işçilər daha çox təhsil sahəsində (22,2 %), ticarət

və nəqliyyat vasitələrinin təmiri sahələrində (19,3%), dövlət

idarəetməsi və müdafiəsi, sosial təminat sahələrində (7,1 %), tikinti (5,9

%) və emal sənayesi (6,8 %) sahələrində cəmləşmişlər (bax: Şəkil 5.19).

Son illərdə ölkəmizdə əmək siyasətinin təkmilləşdirilməsi, əmək

hüquqlarının qorunması və mühafizəsinin gücləndirilməsi, iqtisadi fəal

əhalinin potensialından maksimum məhsuldar istifadə olması məqsədi

ilə davamlı iqtisadi siyasət aparılır. Daimi iş yerlərinin açılması, layiqli

əməyin təmin olunması, iş yerlərində əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması

və əməyin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirləri də intensiv olaraq

aparılır.

120

Azarbaycan iqtisadiyyatı

5.8. Azərbaycanda məşğulluq səviyyəsi və strateji fəaliyyət

istiqamətləri

Azərbaycanda məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi, əhalinin daimi

işlə təmin olunması, hər bir ölkə vətəndaşının konstitusiyada nəzərdə tutulan

əmək hüquqlanndan yetərincə istifadəsinin təmin olunması dövlətin bu sahədə

apardığı iqtisadi siyasətinin əsas fəaliyyət istiqamətlərindəndir. Azərbaycanda

hər bir insan, hər bir vətəndaş özünə peşə seçməkdə sərbəstdir və layiqli əmək

hüququna malikdir.

Ölkə əhalisinin müəyyən bir hissəsi daimi xarakter daşıyan işlər və

fəaliyyət sahələri olan müxtəlif iqtisadi və xidmət sektor- lannda çalışırlar.

Xüsusilə, təhsil və digər dövlət sferalarında sabit olaraq eyni işdə işləyənlərin

sayı digər sahələrə nisbətən daha çoxdur. Bu kimi sahədə işləyənlər əsas etibarı

ilə daimi əmək haqqı müqabilində işləyənlərdir və onlarla mövcud

qanunvericilik çərçivəsində əmək müqavilələri imzalanır. Bu cür müqavilərlə

işləyənlər - muzdla işləyənlər hesab olunur. Bununla belə, əhalinin müəyyən

bir hissəsi müxtəlif səbəblərdən iş tapmırlar və ya istədikləri peşələr və

ixtisaslar üzrə iş tapmaqda çətinlik çəkirlər.

İşsizlər dedikdə, əsasən ölkənin müvafiq qanunverici aktlann- da

nəzərdə tutulmuş yaş həddinə çatmış (qanunla Azərbaycanda əmək qabiliyyətli

minimum yaş həddi 15-dir) və bununla belə, özünə müvafiq qazanc gətirən iş

tapmayan, amma fəal olaraq iş axtaran və istənilən anda işləməyə başlamaq

iqtidannda olan ölkə vətəndaşları nəzərdə tutulur.

Şəkil 5.20-də Azərbaycanda məşğulluq xidmətləri orqan- lannda işsiz

statusu alan şəxslərin 2011-2016-cı illərdə dinamikası verilmişdir. Ölkədə

iqtisadi fəal əhalinin sayı hər il dinamik artım nümayiş etdirməsi müqabilində,

Azərbaycanda işsizlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artım göstərmir. 2011-ci

ildə işsiz statusu alan şəxslərin sayı 38,3 min nəfər idisə, bu göstərici 2016-cı

ildə 33 min təşkil etmişdir (bax: Şəkil 5.20).

121

Dərslik, SDU - 55

A/orbaycaıi(la məfi^ulluq xidməti orqanlarında işsiz statusu alan

şəxslərin sayı, min nəfər, (2011-2016)

■3FT 36,8 36,2

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 5.20. Azərbaycanda məşğulluq xidməti orqanlarında işsiz statusu alan şəxslərin sayı,

min nəfər, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

Şəkil 5.21-də Azərbaycanda 2016-cı ilin yekunu üzrə dövlət

məşğulluq xidməti orqanları tərəfindən əhalinin işlə təmin edilməsi

göstəriciləri verilmişdir.

İl ərzində işlə təmin olunmaq üçün müraciət etmiş 204.3 min

nəfərin 56,6 min nəfəri və yaxud 27,7 %-i işlə təmin olunmuşdur (bax:

Şəkil 5.21). ___________________________________________

Azorhaycanda 2016-cı ildə dövlət məşğulluq xidməti orqanları tor.ənndən əhalinin işlə təmin edilməsi, min nəfər

204,3

İşlə təmin olunmaq üçün İşlə təmin olunanların sayı

müraciət edənlərin savı

Şəkil 5.21. Azərbaycanda 2016-cı ildə dövlət məşğulluq xidməti orqanları tərəfindən

əhalinin işlə təmin edilməsi, min nəfər (.\RDSK-nin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

122

A zsrbaycan iqtisadiyyatı

Qeyd edək ki, 2003-cü ilin sonlarından başlayaraq

Azərbaycanda yeni iş yerlərinin yaradılması və əhalinin məşğulluq

səviyyəsinin yüksəldilməsi dövlətin strateji vəzifələrindən biri kimi

baxılmışdır.

Ölkə Prezidenti bu barədə dəfələrlə bəyanatlar vermiş və hər bir

ölkə vətəndaşının işlə təmin olunmasının özünün müqəddəs

vəzifələrindən biri kimi səciyələndirmişdir.

Bu baxımdan yeni iş yerlərinin yaradılması ölkənin mərkəzi

şəhərlərində və bütün bölgələrində sistemli xarakter daşımış və bu

istiqamətdə ardıcıl tədbirlər görülmüşdür.

Nəticədə keçən dövr ərzində, yəni 2003-2016-cı illər ərzində

1677 min yeni iş yerləri yaradılmışdır və bunlardan 1257 mini daimi iş

yerlərdir (bax: Şəkil 5.22).

Azorbuycuıula yeni uçılınış iş yerlərinin snyı, min vahid (cəmi=1677 min,

ondan daimi iş yerləri 1257 min)

> Açdmış iş yerlərinin sayı, cəmi ■ Ondan: daimi iş yerləri

900 766,3

A¥h^ 105.1 196,S

154,9

2ü03(lVrüb)- 2009-2013 2008 2014 2015 2016

Şəkil 5.22. Azərbaycanda yeni açılmış iş yerlərinin sayı, min vahid (ARDSK-nın

məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://wvvw.azstat.org).

Azərbaycanda aparılan əmək siyasəti, məşğulluq tədbirləri, iqtisadi fəal əhalidən və mövcud əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi məsələləri müasir dövrün tələbləri nəzərə alınmaqla təkmilləşdimıə proseslərini keçməkdədir. Strateji yol xəritəsinin

123

Dərslik. SDU - 55

İcrası şəraitində ölkədəki əmək ehtiyatlarından maksimum səmərəli istifadənin

təşkili vacib məsələlərdən biri hesab olunur. Əlavə dəyər yaradan iqtisadiyyat

sahələrinin inkişaf etdirilməsi prosesləri əmək ehtiyatlanndan səmərəli

istifadəni tənzimləməklə bərabər, ölkə əhalisinin layiqli iş yerləri ilə təminatı

üçün əlverişli şərait formalaşdırmaqdadır.

Özünüyoxlama sualları:

1. Demoqrafik inkişaf və dövlətin demoqrafik siyasəti.

2. Azərbaycanda demoqrafik siyasətin xüsusiyyətləri.

3. Azərbaycanda əhalinin artım dinamikası və yerləşməsi.

4. Azərbaycanda əhalinin təkrar istehsal göstəriciləri (doğum, ölüm və təbii

artım).

5. Azərbaycanda nikah və boşanmalar.

6. Azərbaycanda miqrasiya.

7. Azərbaycanda əmək ehtiyatları, əmək qabiliyyətli əhali və əmək siyasəti.

8. Azərbaycanda məşğulluq səviyyəsi və strateji fəaliyyət istiqamətləri.

ƏDƏBİYYAT:

1. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytı,

http://www.scfwca.gov.az.

2. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri. Statistik məcmuə. Bakı, 2017.-

472 s.

3. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası. Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 23 may tarixli Sərəncamı ilə təsdiq

edilmişdir.

4. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji

Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasya İdarəetmə Siyasəti

Konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il

13 iyul tarixli 94 nömrəli qəran ilə təsdiq edilmişdir.

124

Azerbaycan iqtisadiyyatı

6. Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi

Nazirliyinin rəsmi saytı, http://www.mlspp.gov.az.

7. Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial

Müdafiəsi Nazirliyinin 2016-cı il üzrə fəaliyyəti haqqında

hesabatı, http://www.mlspp.gov.az.

8. Azərbaycan Respublikası Dövlət Miqrasiya Xidməti.

http://www.migration.gov.az.

9. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyası.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

10. “Azərbaycan iqtisadiyyatı”, Bakı, “Ağndağ”, 1998.-400 s.

11. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri. Rəsmi nəşr. Statistik

məcmuə. Bakı - 2016.-480 s.

12. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. 1 fevral 1999-cu

il 618-IQ nömrəli “Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəllə-

sinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi

tənzimləmə məsələləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanunu (Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik toplusu,

1999-cu il, 4, maddə 213) ilə təsdiq edilmişdir.

13. Azərbaycan Respublikasının Demoqrafik İnkişaf Konsepsiyasi.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1999-cu il 9 dekabr

tarixli, 290 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında demoqrafiya və əhali sakinliyinin

inkişafı sahəsində Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2004-cü il 11 noyabr tarixli 517 nömrəli Sərən-

camı ilə təsdiq edilmişdir.

Dövlət Məşğulluq Xidməti, http://www.ses.gov.az.

Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti, http://www.mlspp.gov.az.

Dövlətin miqrasiya siyasəti. Azərbaycan Respublikası Dövlət

Miqrasiya Xidməti, http://www.migration.gov.az.

18. Eyyubov İ. Demoqrafik siyasətdə Heydər Əliyev ənənələrinin

rolu. Bakı Dövlət Universiteti.http://www.azerbaijan-news.az.

19. Əlirzayev Ə.Q. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf problem-

ləri, konseptual yanaşma, maliyyə-büdcə və sahələrarası proq-

nozlaşma mexanizmləri. Bakı, 2012.-584 s.

14

15

15

17

125

Dərslik. SDU - 55

20. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s.

21. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda əmək bazannm vəziyyətinə təsir edən amillər

və onun qiymətləndirilməsi məsələləri // Əmək və sosial problemlər elmi

əsərlər toplusu, Xs 2(10), Bakı, 2012, s. 73-80.

22. Əmək bazarı. Statistik məcmuə. Azərbaycan Respublikasının Dövlət

Statistika Komitəsi. Bakı, 2016.-160 s.

23. Məmmədov N.M., Məhərrəmov A.M., Əhmədova S.E. Azərbaycan

iqtisadiyyatı. Dərs vəsaiti. BDU- Bakı ,2011. -522 s.

24. Məmmədov R. Azərbaycanda demoqrafik inkişaf davamlı şəkildə gedir,

http://www.azerbaijan-news.az.

25. Məşğulluq Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri. 2

iyul 2001-ci il. JVb 170-IIQ.

26. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı: XXI

əsr. Yeni Nəşrlər evi, 2005. -464 s.

27. Nuriyev Ə.X. Azərbaycanda iqtisadi inkişaf və modernləşdirmə

siyasətinin konseptual əsaslan. Bakı-“AVROPA”, 2013.-422 s.

28. Şəkərəliyev A., Şəkərəliyev Q. Azərbaycan iqtisadiyyatı: reallıqlar və

perspektivlər. Bakı, “Turxan”, NPB, 2016.-536 s.

29. Coleman, D. “The demographic effects of International migra- tion in

Europe”. Review of Economic Policy,Vol. 24 (3), (2008). -452 p.

30. Lee R., Lee S-H., Mason A.,. “Charting the Economic Lifecycle,”

Population Aging, Human Capital Accumulation, and Productivity

Growth, a suppiement to Population and Development Review - 2008.

31. Skirbelä:, V. “Age and individual productivity: A literature survey.”

Vienna Yearbook of Population Research , 2004.-P. 133-154.

32. Van de Kaa, D.J. “Second Demographic Transition”. In Encyclopedia of

Population, Macmillan Reference USA edited by Demeny, P.; McNicoll,

G. Thomson-Gale, New York. Vol. 2, (2003). -P. 872-875.

126

Azerbaycan iqtisadiyyatı

FƏSİL 6

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINDA MƏHSULDAR QÜVVƏLƏR

VƏ REGİONLARIN SOSİAL-İQTİSADİ

İNKİŞAFI

6.1. Məhsuldar qüvvələr anlayışı və onların yerləşdirilməsi

prinsipləri.

6.2. Azərbaycan iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin

xüsusiyyətləri.

6.3. Azərbaycan sənayesində məhsuldar qüvvələr.

6.4. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldar

qüvvələrin yerləşdirilməsi.

6.5. Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişafı və

məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi

6.1. Məhsuldar qüvvələr anlayışı və onların yerləşdirilməsi

prinsipləri

Məhsuldar qüvvələr hər bir ölkənin iqtisadi inkişaf modellərinin

formalaşdınimasmda və praktiki fəaliyyət mexanizmlərinin

müəyyənləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhsuldar qüvvələrin

səmərəli yerləşdirilməsi və onlardan təyinatı üzrə istifadənin adaptivliyi vacib

şərtlərdəndir. Ölkə regionlannda və milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində

mövcud olan məhsuldar qüvvələrin obyektiv dəyərləndirilməsi, bu

potensialdan uzunmüddətli dövr üçün istifadə mexanizmlərinin

müəyyənləşdirilməsi hər bir dövlətin iqtisadi siyasətinin əsasında yer almalıdır.

Məhsuldar qüvvələrin balanslaşdınlması, onlarla bağlı məsələlərin obyektiv

qiymətləndi- rilməməsi ölkə regionları arasında sosial-iqtisadi inkişaf

səviyyəsində ciddi fərqlər yarada bilər. Bundan əlavə, həmin resurslardan

qeyri-səmərəli istifadə olunması milli iqtisadiyyatın inkişafına əngəllər

yaradar.

Məhsuldar qüvvələr - dedikdə, insanlann təbiətin onlara bəxş etdiyi

sərvətlər və qüvvələr, həmçinin real hadisələr üzərində idarəetməni təmin

etməklə ictimai istehsal proseslərində çox mühüm

127

Darslik. SDU-55

amillərdən olan işçi qüvvəsi, müxtəlif əmək cisimləri və əmək vasitələri başa

düşülür. İşçi qüvvəsi əmək qabiliyyətli insanlann real olaraq göstərə biləcəkləri

əməklə ölçülür. Bundan əlavə, məhsuldar qüvvələr məcmu şəkildə insanlann

fiziki əməyindən, düşüncə və zehni qabiliyyətindən ibarətdir. Əmək cisimləri

isə özündə təbiətin sivilizasiyaya, insanlara bəxş etdiyi yeraltı və yerüstü

sərvətlər, faydalı filizlər, insandan başqa təbiətdəki digər canlılar və bununla

bərabər sərf etdiyi əmək, əqli və bacarığı hesabına insanlann yaratdığı yeni

əmək cisimləri, məsələn hazır mal və materiallar, xammallar, yanacaqlar,

kütlələr, maddələr və s. birləşdirir. Əmək vasitələri isə müasir dövrümüzün

gündəlik həyatında hər an bizimlə qarşılaşan mexaniki vasitələr, maşın və

mexanzimlər, alətlər, istehsal proseslərində istifadə olunan çoxlu sayda

avadanlıqlar və istehsalın həlledici komponentlərindən sayılan borular,

müxtəlif məmulatlar, istehsal sahələri, istehsalat binalan, yol infrastrukturu,

məsələn dəmiryollan özündə əks etdirir. Məhsuldar qüvvələrin ən qiymətli

komponentlərindən biri torpaqdır və torpaqdan istifadə, onun bazasında maddi

məhsullar və nemətlər yaratmaq sivilizasiyanın əsas məşğuliyyəti və

fəaliyyətidir. Torpaq əvəzsiz hesab oluna biləcək milli sərvətdir, həm də əmək

vasitəsi və əmək cismi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsanlar müasir

texnologiyalardan istifadə etməklə torpağın altındakı və üstündəki sərvətləri

artırmaqla bərabər, onlardan insanlann tələbatını ödəmək üçün geniş çeşiddə

yeni xammallar və məhsullar yaradırlar, alırlar, istehsal edirlər. Torpaq özü isə

kənd təsərrüfatının inkişafı və insanların ərzaq məhsullanna olan tələbatının

ödənilməsi məqsədilə geniş istifadə olunan unversial məhsuldar varlıqdır,

məhsuldar qüvvədir və insanlar üçün əvəzedilməz nemətdir.

Məhsuldar qüvvələrin maksimum səmərəli yerləşdirilməsi və ölkə

əhalisinin sayma, artım dinamikasına, milli sərvətlərin və resursların yerləşmə

coğrafiyasına, ehtiyatlanna, əmək resurslarının potensialına, elm və texnikanın

inkişafına adekvat apanimalı və obyektiv reallıqlar mütləq şəkildə nəzərə

alınmalıdır. Məhsuldar qüvvələr elə yerləşdirilməlidir ki, təbii resurslarm bol

olduğu regionlarda əmək ehtiyatları ilə bərabər, infrastruktur, maşın və

128

Azerbaycan iqtisadiyyatı

mexanizmlər, texniki potensial üzrə proporsiyalar pozulmasın. Və yaxud

əksinə təbii resurslann, yeraltı və yerüstü sərvətlərin məhdud olduğu ərazilərdə

iri istehsal müəssisələrinin yerləşdirilməsi mənfi fəsadlara gətirib çıxara bilər.

Ümumiyyətlə, məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi prinsipləri təbii və iqtisadi

resurslar balanslaş- dınlmaqla baxılmalı, əhali məskunluğu və regional amillər

əsasən nəzərə alınmalıdır.

Məhsuldar qüvvələr - öz strukturunda əhalinin və regionun istehsal

sahələrinin fəal hissəsini və təbii mühitin, regionun təbii resurslanmn passiv

hissəsini birləşdirir. Bu proseslərdə istehsal münasibətləri istehsal

proseslərində sosial-iqtisadi münasibətlərin sistemli forması kimi ortaya çıxır

və istehsalın təşkilini, bölüşdürülməsini təmin edir. İstehsal vasitələri isə yeni

mal və xidmətlərin yaranması ilə nəticələnən istehsal və əmək fəaliyyətinin

inteqrasiyasından formalaşır.

Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi - özündə əsas etiban ilə ərazi

sosial-iqtisadi sistem əsasında kompleks yanaşmalan, burada təbii resurslarla

təbii mühitdən qaynaqlanan elementlər, əhali və ərazi istehsal kompleksi

komponentlərinin maraqlannm balans- laşdırılması məsələlərini birləşdirir.

Məhsuldar qüvvəllər regional səviyyədə inteqrativ - kooperativ prosesləri

formalaşdırır, regionun iqtisadi inkişafının tendensiyalannı müəyyənləşdirir.

Bu proseslərdə istehsal qüvvələri ilə istehsal münasibətlərinin regional

aspektdə inteqrasiyası, tarazlaşdmlması, iqtisadi və sosial amillərin baxılması,

istehsal qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi həyata keçirilir.

Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin səmərəliliyinin

müəyyənləşdirilməsi üçün praktiki fəaliyyət proseslərində bir sıra metodlardan

və yanaşmalardan fəal istifadə olunur. Bunlara regional analiz metodu, lokal və

sistemli təhlillər, demoqrafik və əmək ehtiyatlannm təhlilləri, təbii ehtiyatlann

təhlili, iqtisadi təhlil, balans metodu və s. yanaşmalar daxildirlər.

Məhsuldar qüvvələr nəzəriyyəsi - görkəmli alman iqtisadçı alimi

Fridrix Listin (1789-1846) adı ilə bağlıdır. F.List özünün 1841- ci ildə nəşr

etdirdiyi “Siyasi iqtisadın milli sistemi” kitabında hər hansı bir millətin

zənginləşməsinə, bununla bağlı olaraq nemətlər

129

Dərslik, SDU - 55

İstehsal etmək bacanqlanm yüksək qiymətləndirmiş və bunlan ""məhsuldar

qüvvələr” kimi səciyyələndirmişdir. F.Listə görə klassik iqtisadi

nəzəriyyələrin banisi olan A.Smit məhsuldar qüvvələrin tam mahiyyətini aça

bilməmişdir. A.Smit müstəqil məhsuldar qüvvələr elementlərini tam dərk

etmədiyindən bu sahədə nəzəriyyə irəli sürməmişdir. Listə görə məhsuldar

qüvvələrin inkişaf dərəcəsi əslində millətin rifahının əsas göstəricisi kimi

baxılmalıdır. Hər bir millət təbii və milli sərvətlərdən səmərəli istifadəni

özünün əqli və zəhməti ilə təmin etməli, nemətlər yaratmalı, yeni mal və

məhsullar formalaşdırmalı, insanlıq naminə faydalı yaşayış vasitələrini təmin

etməlidir.

Məhsuldar qüvvələr nəzəriyyəsinin inkişafı və onun müxtəlif

komponentlərinin nəzəri əsaslan üzrə bir sıra alimlərin yanaşmalan diqqət

çəkir. Y.Tyunen kənd təsərrüfatı istehsalının yerləşdirilməsi nəzəriyyəsini irəli

sürmüş (1826), əsas amillər kimi müəssisənin ixtisaslaşması və onun

xərclərinin məcmusu, mərkəzdən uzaq olması, hazır məhsullann satış

bazarlanna çıxaniması xərclərinin çox olması və s. götürülmüşdür.

V.Launxardt sənaye müəssisəsinin səmərəli təşkili nəzəriyyəsini vermişdir

(1882) və bu nəzəriyyənin əsasında sənaye müəssisəsinin xammal və satış

bazarlanna yaxın ərazilərdə yerləşməsi, nəqliyyat xərclərinin minimuma

endirilməsi prinsipləri yer almışdır. A.Veber əvvəlki nəzəriyyələri inkişaf

etdirməklə ‘"sənaye ştandortu” nəzəriyyəsini hazırlamışdır (1909) və bu

nəzəriyyənin əsas prinsipləri kimi yerləşmənin kompleksliliyi, ümumi

xərclərin minimuma endirilməsi, nəqliyyat xərclərinin optimallaşdırılması və

işçi mühitinin nəzərə alınması olmuşdur. A.Lyoş 1940-cı ildə ‘"Ümumi

yerləşdirmə nəzəriyyəsi”ni irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə əsas etiban ilə

məhsuldar qüvvələrin bütün ölkə üzrə proporsional yerləşdirilməsini, regionun

yerləşdirilmədə rolunu və iqtisadi bərabərliyin ərazilər üzrə təşkilinin baza

elementlərini özündə əks etdirmişdir.

Amerika iqtisadçısı U.Ayzard 1956-cı ildə ""Ərazi iqtisadiyyatı

nəzəriyyəsi”nin əsasını qoymuşdur və burada əsas yanaşma prinsipləri makro

və mikro iqtisadi amillərə görə regionun inkişafı

130

Azərbaycan iqtisadiyyatı

məsələləri, rayonlararası əlaqələrin çoxsahəlilik modeli götürülmüşdür. Digər

Amerikan rus əsilli iqtisadçısı V.Leontyev 1954-cü ildə regionlar üzrə

planlaşdırma və proqnozlaşdırmanın nəzəri əsaslarını hazırlamışdır və

sahələrarası məhsul buraxılışı, onlara çəkilən xərclərin strukturu və balansı,

regionda yaradılan əlavə dəyərin istehsal mənbələri, bölüşdürülməsi əsas

götürülmüşdür.

Müasir dövrdə isə əsas yanaşmalar kimi, məhsuldar qüvvələrin

regionlarda səmərəli yerləşdirilməsi, təbii resurslardan və işçi qüvvəsindən

maksimum fayda götürülməsi, regional müəssisələrin və istehsal şəbəkəsinin

optimal həcmi və strukturunun formalaş- dınlması daha çox diqqət çəkirlər.

6.2. Azərbaycan iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin

xüsusiyyətləri

Azərbaycan iqtisadiyyatı müasir dövrdə strateji hədəflərin yerinə

yetirilməsi mərhələsindədir. Ölkəmiz özünün milli iqtisadi inkişaf modelinin

nisbətən optimal variantının formalaşdırılmasına nail olmuşdur. SSRJ-nin

süqutundan sonra və Azərbaycan özünün müstəqilliyinin bərpasından sonrakı

dövrdə təbiətin ona bəxş etdiyi məhsuldar qüvvələrdən müstəqil şəkildə

istifadə etmək şansını əldə etmişdir.

Təbiət Azərbaycana külli miqdarda və böyük həcmdə təbii ehtiyatlar

bəxş etmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi və onun

inkişafının məhsuldar mexanizmlərlə modelləşdirilməsi üçün kifayət qədər

təbii və iqtisadi potensial mövcuddur. Təkcə Xəzər dənizinin dibində təbiətin

Azərbaycana verdiyi karbohidrogen resurslannm - neft və qazın hesabına

Azərbaycan iqtisadiyyatı dünya iqtisadi sistemində özünəməxsus mövqe

tutmağa nail olmuş və əsas hədəf yaxın perspektivdə iqtisadi cəhətdən inkişaf

etmiş ölkələrin sırasında yer almaqdır.

Azərbaycan iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin mühüm

xüsusiyyətlərindən biri geniş miqyasda rəqabətqabiliyyətli istehsal sahələrinin

yaradılması, ictimai istehsalın həcminin və fasiləsizliyinin təmin edilməsi

potensialına malik olmasıdır. Neft və qaz

131

Darslik. SDU- 55

resurslan ilə bərabər, Azərbaycanda kifayət qədər işçi qüvvəsi - əmək

ehtiyatları mövcuddur. Sosialyönlü iqtisadi inkişaf siyasətinin nəticəsində ölkə

əhalisi daim artım dinamikası nümayiş etdirir, əhali sakinliyi problemləri

kompleks şəkildə həll olunur, əhalinin təkrar istehsal prosesləri dövlətin xüsusi

diqqət mərkəzindədir.

Səhiyyə və təhsil sahələrinin, sosial infrastrukturun inkişafı məqsədilə

ardıcıl tədbirlər görülür. Bundan əlavə, ölkəmizdə digər yeraltı və yerüstü

sərvətlər hesabına milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişaf etdirilməsi

perspektivləri xeyli yüksəkdir. Sənaye əhəmiyyətli təbii sərvətlər, filiz və

qeyri-fılizlər, yataqlar hesabına iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin əhəmiyyətli

səviyyədə inkişafı mümkündür.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının əkilməsi və yetişdirilməsi baxımından

Azərbaycanın demək olar ki, bütün regionlannda bu və ya digər istiqamətlərdə

güclü perspektivləri vardır. Ölkəmizdə bitkiçilik və heyvandarlıqla yanaşı,

müasir aqrosənaye istiqamətli məhsuldar sahələrin, xüsusilə emal sahələrinin

inkişaf etdirilməsi potensialı da xeyli yüksəkdir. Müasir iqtisadiyyat

sahələrinin yaradılması perspektivləri də diqqət çəkir və s.

6.3. Azərbaycan sənayesində məhsuldar qüvvələr

Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının formalaşmasında və müasir qlobal

iqtisadi çağınşlar nəzərə alınmaqla modelləşdirilməsində sənaye sektorunun

payı və rolu kifayət qədər böyükdür. Əslində Azərbaycanda uzun əsrlər boyu

aqrar və kənd təsərrüfatı məşğuliyyətindən ibarət iqtisadi fəaliyyət növlərinin

olduğu məlumdur. Amma neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədər XIX əsrin

ortalarından başlayaraq Azərbaycanda sənaye infrastrukturu, sənaye sahələri

və sənaye müəssisələri yaradılması prosesləri sürətləndi. Bütün bu proseslərin

mərkəzində təbiətin Azərbaycana bəxş etdiyi ən dəyərli nemət və təbii sərvət -

neft durmuşdur. Neft sənayesinin inkişafı Azərbaycanda mövcud məhsuldar

qüvvələrin hərəkətə gətirilməsinə və onlardan səmərəli istifadənin təşkilinə

imkan vermişdir. Neft sənayesinin inkişafı işçi qüvvəsinin - əmək ehtiyatlannm

daha

132

Azerbaycan iqtisadiyyatı

məhsuldar və səmərəli yerləşdirilməsinə, yeni yollann salınmasına, 0 cümlədən

dəmir yolunun tikilməsinə, neft kəmərlərinin və boru xətlərinin çəkilməsinə

rəvac verməklə bərabər, məhsuldar qüvvələrin potensialından istifadəyə

münbit şərait yaratmışdır. Sonradan neft sənayesinin, bununla yanaşı digər

sənaye sahələrinin, məsələn kimya, metallurgiya, elektrotexnika,

maşınqayırma, cihazqayırma və s. sənaye sahələrinin inkişaf etməsi hesabına

sənaye sektorunda güclü məhsuldar qüvvələr potensialının formalaşdırılması

prosesləri intensiv xarakter almışdır.

Keçmiş SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə Azərbaycanın sənaye

sektorunda 1 O-dan çox sənaye sahəsinin güclü maddi-texniki bazası və

məhsuldar qüvvələri toplanmışdır. Azərbaycan sənaye potensialına görə əsaslı

irəliləyişə nail ola bilmiş və aqrar respublikadan sənaye-aqrar statuslu

respublikaya çevrilmişdir. Sənaye sahələrinin məhsuldar qüvvələri geniş

çeşiddə sənaye mallannm istehsalına, yeni xammalların və yanmfabrikatların

hazırlanmasına, emal sahələrinin təşkilinə imkan verirdi. Keçmiş SSRİ-nin

süqutundan sonra, Azərbaycan müstəqil şəkildə milli sənaye sektorunu

formalaşdırmağa və inkişaf etdirməyə müvəffəq olmuşdur. Neftqaz

resurslanndan səmərəli istifadənin hesabına Azərbaycanda rəqabət-

qabiliyyətli mədənçıxarma sənaye sahəsi yaradılmışdır. Sənayenin bu sektoru

əslində Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının lokomotivi statusunu yerinə yetirir.

Ölkəmizdəki qiymətli filizlərin və qeyri-filiz ehtiyatlarından istifadəni

genişləndirmək, müasir texnolgiyalar əsaslı yeni emal kompleksləri yaratmaq

məqsədilə silsilə tədbirlər görülməkdədir. Metallurgiya və kimya sənayesinin

inkişafı hesabına qeyri-neft sənaye sektorunun gücləndirilməsi prosesləri

intensivləşməkdədir. Bu sahələrdə güclü intellekt, bol əmək ehtiyatlan, peşəkar

işçi qüvvəsi kimi məhsuldar qüvvələrlə yanaşı, ən müasir texnolgiyalar əsaslı

iri qurğular və avadanlıqlar, maşın və mexanizmlər cəmlənmişdir. Nəqliyyat

infrasturkturu beynəlxalq standartlar səviyyəsinə çatdınlmışdır. Xəzər dənizi

sahilində - Ələt qəsəbəsində isə beynəlxalq əhəmiyyətli və güclü yükötürmə və

yükdaşıma qabiliyyətinə malik liman və logitika infrastrukturu

yaradılmaqdadır.

133

Dərslik. SDU - 55

Azərbaycan sənayesinin yaxın perspektivdə strateji inkişaf hədəfləri və

prioritetləri, ilk növbədə ölkəmizdə mövcud olan təbii resurslardan və

məhsuldar qüvvələrdən maksimum səmərəli istfa- dənin təmin edilməsi ilə

bağlıdu*. Bu məqsədlə sənaye sektorunun neft və qaz sahələri ilə yanaşı,

qeyri-neft sənaye sektoru sahələrinin daha da inkişaf etdirilməsi prosesləri

sürətləndirilməkdədir. Əsas məqsəd milli iqtisadiyyatın davamlı və dayanıqlı

inkişafına imkan verən sənaye sahələrinin inkişafına nail olmaq, məhsuldar

qüvvələrin ölkənin regional aspektləri nəzərə alınmaqla səmərəli yerləşdi-

rilməsini təmin etməkdən ibarətdir.

6.4. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldar

qüvvələrin yerləşdirilməsi

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının və aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi

bütün dövrlərdə ölkəmiz üçün strateji vəzifələrdən olmuşdur. Belə ki, ölkə

əhalisinin yansından çoxu kənd rayonlarında yaşayır və tarixən

əkinçilik-heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. Azərbaycan kəndlərində məhsuldar

qüvvələrin əsas elementlərindən biri olan bol işçi qüvvəsi mövcuddur. Bu

kəndlərin yerləşdiyi ərazilərdə isə təbiət insanlara geniş çeşiddə və iri həcmdə

təbii sərvətlər və faydalı qazıntılar bəxş etmişdir. Azərbaycanın kənd

rayonlannda qiymətli torpaq və iqlim resursları, su ehtiyatlan, flora və fauna,

əkin-biçin yerləri, otlaqlar-örüşlər, müalicəvi sular və bitkilər, rekreasiya

zonaları, qiymətli təbiət guşələri, bol günəş və s. vardır. Deməli işçi qüvvəsi və

əmək ehtiyatlarının hesabına, insanlann fiziki və əqli əməkləri nəticəsində kənd

təsərrüfatı məhsullannm əkilməsi və becərilməsi üçün münbit şərait

mövcuddur.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldar qüvvələrin

yerləşdirilməsi baxımından müasir dövrdə daha çox tələb olunan məsələlər

sırasında kəndli təsərrüfatlarının, həmçinin fərdi sahibkarlann texnika, maşın

və mexanizmlərə olan tələbatının daha etibarlı variantlannın reallaşdırılması,

müasir becərmə, əkinçilik.

134

Azerbaycan iqtisadiyyatı

suvarma texnolgiyalannın kənd yerlərinə gətirilməsi, kənd təsərrüfatı və aqrar

məhsulların istehsalı sahələrinin maddi-texniki bazasının, infrastrukturunun

gücləndirilməsi, xüsusilə bu sahələrdə istehsal olunan məhsuların son

istehlakçılara çatdınlması proseslərinin səmərəli təşkili və ümumilikdə kənd

rayonlannda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq strukturlannm, həmçinin ev

təsərrüfatlan üzvlərinin səmərəli fəaliyyətinə münbit şəraitin yaradılmasına

nail olmaqdır. Azərbaycanda bu istiqamətlərdə sistemli və kompleksli tədbirlər

görülür, islahatlar aparılır, dövlət proqramlan hazırlanır və həyata keçirilir.

Son illərdə isə ölkəmizdə kənd təsərrüfatı və aqrar sektorun inkişafı

məsələləri strateji yanaşma səviyyəsinə qaldın İmişdir. Bu sahələrin elmi

əsaslarla inkişafına üstünlük verilməkdədir. Strateji hədəflər isə kənd

təsərrüfatı və aqrar sahədə mövcud olan potensialdan, ehtiyatlardan,

ümumilikdə məcmu məhsuldar qüvvələrdən maksimum səmərəli istifadənin

təmin edilməsi, ölkə regionlarında, 0 cümlədən ucqar kənd raynlarında

məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

6.5. Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişafı və

məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi

Azərbaycanın müasir iqtisadi inkişaf proseslərində və müstəqilliyin

bərpasından sonra milli iqtisadi maraqlar çərçivəsində formalaşdınlan milli

iqtisadi inkişaf modelinin əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri regionların

sosial-iqtisadi inkişafının yüksək səviyyəyə qaldırılmasıdır.

Bununla əlaqədər olaraq Azərbaycanda son 10-15 il ərzində ardıcıl

olaraq kompleks və sistemli tədbirlər həyata keçirilir. Ölkə regionlannin

hamısında geniş həcmli abadlıq-quruculuq işləri aparılmış, kənd rayonlarının

siması tamamilə yenilənmiş, müasir infrastruktur obyektləri istismara verilmiş,

regionlann iqtisadi fəallığı əhəmiyyətli səviyyədə artınlmışdır.

135

Dərslik, SDU - 55

Regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı I (2004-2008-ci illər) və II

(2009-2013-cü illər) dövlət proqramlan yüksək məhsuldarlıqla həyata

keçirilmişdir. Azərbaycanın regionlannda sahibkarlığın inkişafı, kiçik və orta

müəssisələrin yaradılması, kəndli fermer təsərrüfatlannın inkişaf etdirilməsi

üçün güclü dövlət dəstəyi mexanzimləri hazırlanmış və reallaşdırılmışdır.

Ölkə regionlarının tarazlı inkişafı məqsədilə əsas növ kommunal

xidmət və sosial infrastruktur obyektləri istismara verilmiş, əhalinin işlə

təminatı üçün böyük həcmdə tədbirlər həyata keçirilmişdir. Regionların

elektrik enerjisinə tələbatı məqsədilə 20-yə yaxın elektrik stansiyası tikilmiş və

1520-dən çox yanmstansiya istismara verilmişdir.

Əksər regional mərkəzlərdə - rayon mərkəzlərində kanalizasiya

sistemləri quraşdırılmış və 100-ə yaxın su anban inşa olunmuşdur, Regionlarda

yüzlərlə yeni məktəblər və xəstəxanalar, diaqnostika mərkəzləri, olimpiya

kompleksləri tikilmişdir.

Hazırda III dövlət proqramı - “Azərbaycan Respublikası regionlarının

2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” icra

olunmaqdadır. Bu proqramın başlıca məqsədi regionlann sürətli sosial-iqtisadi

inkişafı ilə bərabər, qeyri-neft sektoru sahələrinin və ənənəvi fəaliyyət

sahələrinin məhsuldar fəaliyyətini təmin etməkdən ibarətdir. Proqramda ölkə

regionlarında olan təbii resurslardan, istehsal resurslarından, işçi qüvvəsindən

maksimum səmərəli istifadənin hesabına regionlararası iqtisadi inkişaf

fərqlərinin minimuma endirilməsi tədbirləri də geniş yer almışdır.

Azərbaycanın regional sosial-iqtisadi inkişaf siyasəti ölkənin mövcud

iqtisadi rayonlan üzrə planlaşdırma və proqnozlaşdırma, sosial-iqtisadi

inkişafın bazar münasibətləri əsasında inkişafının genişləndirilməsini, kənd

təsərrüfatının maddi-texniki bazasının gücləndirilməsini, bu sahənin aqrar

sektorla birlikdə elmi prinsiplər üzrə inkişafının təmin edilməsini nəzərdə

tutur.

Şəkil 6.1-də Azərbaycanda mövcud iqtisadi rayonlann, həmçinin Bakı

şəhərinin ərazisi verilmişdir.

136

A zər hay can iqtisadiyyatı

/Vzərbaycanda iqtisadi rayonlann arazisi. min kv. km. (cəmi 86.6

min kv. km.)

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Dağlıq Şirvan iqtisadi raşonu

Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu

Yuxan-Qarabağ iqtisadi rayonu

Aran iqtisadi rayonu p

Quba-Xaçmaz iqtbadi rayonu I

I.onkaran iqtisadi rayonu I

Şəki'Zaqatala iqtisadi rayonu p

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu J Abşeron iqtisadi rayonu

Bakı şəhəri

21.15

6,961

6,07

İM I2Jİ

0 10 15

20

25

Şəkil 6.1. Azərbaycanda iqtisadi rayonlann ərazisi, min kv. km. (cəmi 86,6 min kv.km.). (ARDSK-nın

məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.azstat.org).

01.0

Şəkil 6.2.-də isə Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında

.2016-cı il tarixə əhalinin sayı öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında əbali sayı, min nəfər, 01.01.2016-cı

ilə (cəmi 9705,6 min nəfər)

Naxçıvan Muxtar R^publikası

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu

Kəlbəcər-l.açın iqtisadi rayonu

Yuxan-Qarabağ iqtisadi rayonu

Aran iqtisadi rayonu

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu

l.ənkəran iqtisadi rayonu

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu

Abşeron iqtisadi rayonu

Bakı şəbəri

500 1000 1500 2500

Şəkil 6.2. .Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında əhali sayı, min nəfər, 01.01.2016 -cı ilə

(cəmi 9705,6 min nəfər). (.ARDSK -nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

137

A z^jrhaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 6.4-də İSƏ Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında 2015-ci ildə

əsas sahələr üzrə məhsulun ümumi buraxılışının həcmi öz əksini

tapmışdır.

A/ərbaycanın iqtisadi rayonlarında əsas sahələr üzrə

məhsulun Umuıni buraxılışı, ınin. manat (2015)

vvyv

Şəkil 6.4. .Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında əsas sahələr üzrə məhsulun ümumi buraxılışı, mln. manat,

2015-ci il (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərətlııdəıı hazırlanmışdır. http:/Avw\v.azstat.org).

Ölkə regionlarında sənaye sektorunda cəmləşmiş məhsuldar

qüvvələrdən maksimum səmərəli istifadənin təşkili və sənaye məhsulu

istehsalının həcminin artırılması ölkə iqtisadiyyatının neftdən asılılığını

azaltmaqda əsas fəaliyyət istiqamətlərdən biri kimi mühüm əhəmiyyət

kəsb edir.

Şəkil 6.5.-də Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında 2015-ci ildə

sənaye məhsulunun həcmi öz əksini tapmışdır.

139

Dərslik, SDÜ - 55

.\zərbaycanm iqtisadi rayonlarında sənaye məhsulunun

həcmi, mln. manat (2015)

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Dagbq Şirsan iqtisadi rayonu

Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu

Yuxan-Qarabag iqtisadi rayonu

,\ran iqtisadi rayonu

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu

Lənkəran iqtisadi rayonu

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu

.\bşeron iqtisadi rayonu

jl 17,1

1 0,6 P

24,2

' m 79 7

^ 1 )9

-1 ^ 1

DU4,C

916,8

881,9

747,1

0 200 400 600 800 1000

Şəkil 6.5. A/ərbaycunın iqtisadi rayonlarında sənaye məhsulunun həcmi, min. manat,

2015-ci il, (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəilndən ha/ırlanmışdır,

http://w>v\v.a/.stat.or}»).

Şəkil 6.6.-da isə Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında 2015-ci ilin

yekununa görə kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi verilmişdir.

Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında kənd təsərrüfatı

məhsulunun həcmi, mln. manat (2015)

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu

Kəlbəcər-Laçın İqtisadi rayonu

Yuxarı-Qarabag iqtisadi rayonu

Aran iqtisadi rayonu

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu

Lənkəran iqtisadi rayonu

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu

Abşeron iqtisadi rayonu

259

1 51,.l mm

226,

101,8

4

■ 612,2 ■

609,7

504,4

158,4

■ 93,1

500 1000 1500 2000

Şəkil 6.6. Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında kənd təsərrüfatı məhsulunun həcmi,

mln. manat, 2015-ci il, (.ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır. http:// \v\v\v.azstat.org).

140

Azsrbaycan iqtisadiyyatı

Ölkə regionlarının inkişafının tarazlaşdırılmasında, regionlar-

arası və sahələrarası iqtisadi inkişafdakı disporsiyaların azaldılmasında

iqtisadi rayonlar üzrə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlərin əhəmiyyəti

böyükdür.

Şəkil 6.7.-də Azərbaycanın iqtisadi rayonları üzrə 2015-ci ilin

yekunlarına görə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlər öz əksini tapmışdır,

____________________________________________________

Azərbaycanın iqtisadi rayonları üzrə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlər,

nıln. manat (2015)

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Uagiıq Şirvan iqtisadi rayonu

Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu

Yuxarı-Qarabag iqtisadi rayonu

Aran iqtisadi rayonu

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu

Lənkəran iqtisadi rayonu

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu

Abşeron iqtisadi rayonu

0,19

152

■i 269

■mı ;

1 214,8

8 40,8

)51,2

1H)6,5

200 400 600 800 1000 1200

Şəkil 6.7. Azərbaycanın iqtisadi rayonları üzrə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlər, mln.

manat, 2015-ci il, (,ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır,

lıttp://vvww.azstat.ors).

Ölkə regionlarının sosial iqtisadi inkişafının müasir iqtisadi

çağırışlar nəzərə alınmaqla modelləşdirilməsi hazırda aktual

problemlərdəndir. Strateji yol xəritələrinin icra proseslərinin getdiyi

bir şəraitdə regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi,

bununla əlaqədər olaraq mövcud təbii və iqtisadi resurs

potensialından maksimum səmərəli istifadənin təmin edilməsi,

məhsuldar qüvvələrin regionlararası təssərrüfat-kooperasiya və

sahələrarası əlaqələr - münasibətlər nəzərə alınmaqla

modelləşdirilməsi məsələləri yaxın perspektivdə qarşıda duran

mühim vəzifələrdəndir.

141

Dərslik. SDU - 55

Özünüyoxlama sualları:

1. Məhsuldar qüvvələr anlayışı və onların yerləşdirilməsi prinsipləri.

2. Azərbaycan iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin xüsusiyyətləri.

3. Azərbaycan sənayesində məhsuldar qüvvələr.

4. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldar qüvvələrin

yerləşdirilməsi.

5. Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişafı və məhsuldar qüvvələrin

yerləşdirilməsi.

ƏDƏBİYYAT:

1

3. 4.

5.

6.

7.

8.

9.

Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji

Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6

dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikası

regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramı. Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 27 fevral tarixli Fərmanı ilə təsdiq

edilmişdir.

Azərbaycan regionlan. Statistik məcmuə. Bakı, 2016.- 820 s. Bəhəri T.,

Mehdiyeva V. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşdirilməsi.

Dərslik. Bakı: “İqtisad Universiteti”

nəşriyyatı. 2013. -526 s.

Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s. İqtisadi proseslər və

ictimai istehsalın tərəfləri.

http://www.kayzen.az.

Şəkərəliyev A., Şəkərəliyev Q. Azərbaycan iqtisadiyyatı:

reallıqlar və perspektivlər. Bakı, “Turxan”, NPB, 2016.-536 s.

CMHpHOBa T.Jl. PasMeuteuHe npoM3Bo;iHTejibHbix CHJI B

POCCHH: yneÖHoe nocoöne. CeBepcK: H3;I-BO CTH HHÜY MHOH,

2011.-153 c.

Friedrich List. National System of Political Economy. New York

(USA), 2006.

142

Azerbaycan iqtisadiyyatı

FƏSİL 7

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINDA YAN AC AQ-ENERJİ KOMPLEKSİ

7.1. Yanacaq-eneıji resursları və yanacaq-enerji kompleksinin

formalaşması prosesləri.

7.2. Azərbaycanda energetika sənayesinin və elektrik enerjisi

istehsalının vəziyyəti.

7.3. Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf tarixi.

7.4. Azərbaycanda neft və təbii qaz hasilatının dinamikası.

7.5. Azərbaycanın yanacaq-enerj i balansı.

7.6. Azərbaycanda elektroenergetika .sahəsinin müasir vəziyyəti.

7.7. Bakı-TbiUsi-Ceyhan neft kəməri.

7.8. Cənubi Qafqaz Boru kəməri (Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru

kəməri).

7.9. Trans-Anadolu Qaz boru kəməri və Transadriatik Qaz kəməri.

7.1. Yanacaq-enerj i resursları və yanacaq-enerj i kompleksinin

formalaşması prosesləri

Yanacaq enerji resursları hər bir ökənin müstəqil inkişafı və rəqabət

qabiliyyətli milli iqtisadiyyat formalaşdırılması üçün vacib şərtlərdəndir.

Amma, təbiət dünyanın bütün ölkələrinə bərabər şəkildə yanacaq-enerj i

resursları bəxş etməmişdir. Buna görə də, hər bir ölkənin dövləti özünün

yanacaq-enerj i resurs mənbələrini etibarlı şəkildə və uzunmüddətli dövr üçün

müəyyənləşdirməli, resurs potensialı olmaqla yanacaq-enerj i kompleksinin

formalaşdırimasmı təmin etməlidir. Son 50-70 il ərzində dünya ölkələrində

əsas yanacaq resurslan kimi neft və qaz əhəmiyyətli rol oynayır. Bunlarla

bərabər, atom enerjisindən də istifadə olunur. Amma, bu sahə mürəkkəb və

təhlükəli olduğundan, həm də külli miqdarda vəsait müqabilində

143

Dərslik. SDV - 55

başa gəldiyindən dünyanın 70-80 % ölkələrinə atom eneıjisi müəssisələrinin

tikintisini hayata keçirməyə imkan vermir.

Azərbaycan özünün yanacaq-eneıji kompleksini formalaşdırmaqda

mövcud təbii sərvətlərdən və resurslardan istifadə edilməsi hesabına bü

vəzifənin öhdəsindən gəlməyə müstəqil olaraq gücü çatan azsaylı

ölkələrdəndir. Azərbaycanda bol təbii sərvətlər, günəş, alternativ eneıji

mənbələri, neft və qaz yataqları kifayət qədərdir və ölkəmizin tarazlı yanacaq

enerji balansını qurmasına, həmçinin rəqabətqabiliyyətli güclü yanacaq-eneıji

kompleksinin formalaşmasına imkan verir. Ölkənin yanacaq-enerji

kompleksinin təkamül prosesləri, ilk növbədə neft sənayesinin keçdiyi tarixi

inkişaf prosesləri, həmçinin SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrlərdə

elektroenergetika infrastrukturunun və istehsal şəbəkəsinin formalaşdırılması

ilə bilavasitə bağlı olmuşdur. Qeyd edək ki, yanacaq-enerji kompleksinin

Azərbaycanda inkişafı prosesləri nəticəsində respublikanın müxtəlif

ərazilərinin sürətli inkişafı baş vermiş, yeni qəsəbələr və şəhərlər salınmış,

sənaye və energetika mərkəzləri formalaşdırılmışdır. Məsələn, Mingəçevir

kimi iri sənaye və energetika mərkəzi Azərbaycanda yanacaq-eneıji

kompleksinin güclü inkişafı nəticəsində ərsəyə çatdın İmişdir. Sumqayıt

sənaye mərkəzinin güclü infrastrukturunun və istehsal potensialmm

yaradılmasında yanacaq- eneıji kompleksi müəssisələrinin də böyük rolu

olmuşdur (elektrik stansiyaları, istilik elektrik stansiyalan və s.).

Azərbaycanın təbii ehtiyatlanndan və milli sərvətlərindən istifadə

hesabına əhalinin rifahının yaxşılaşdırılmasında yanacaq- eneıji kompleksinin

əhəmiyyətli rolu vardır. Hazırda ölkəmizdə 71 neft və qaz yatağı açılıb və

onlann əksəriyyəti istismar olunur. Neft və qaz sənayesinin iri layihələri icra

edilir. Ölkəmizdə elektrik və istilik eneıjisi istehsalının və istehlakçılara

çatdınimasının nəhəng şəbəkəsi vardır. Bütün bunlan özündə birləşdirən

yanacaq-eneıji kompleksinin başlıca vəzifəsi daim, dinamik artan milli

iqtisadiy- ytaın və ölkə əhalisinin eneıji resurslan ilə davamlı və fasiləsiz

tələbatını hayata keçirməkdən ibarətdir. Ölkəmizdə yanacaq-eneıji

kompleksinin mərkəzi və regional idarəetmə sistemi fəaliyyət

144

Azerbaycan iqtisadiyyatı

göstərir. Enerji resurslanndan qənaətlə istifadə edilməsinin stimul- laşdırılması

mexanizmləri mövcuddur. Ölkə əhalisnin təbii qazla və elektrik enerjisi ilə

təchizatının daha da yaxşılaşdırılması məqsədilə müxtəlif proqramlar və

tədbirlər kompleksi həyata keçirilir. Yanacq- enerji resurslannm daha

mükəmməl uçot sisteminin və idarəetmə mexanizmlərinin formalaşdırılması

üçün əlavə tədbirlər görülür. Azərbaycanın yanacaq-enerji kompleksi artıq

mütərəqqi idarəetmə sistemi mexanizmlərindən istifadə edir və müasir

texnologiyaların tətbiqinə daha çox önəm verir.

7.2. Azərbaycanın energetika sənayesinin və elektrik enerjisi

istehsalının vəziyyəti

Azərbaycanın eneıji mənbələri və elektrik eneıjisi istehsalı şəbəkəsi

uzun illər ərzində etibarlı şəkildə formalşdınlmışdır. Ölkənin elektrik enerjisi

sənayesinin əhəmiyyətli hissəsinin təşkili prosesləri 1970-ci illərin ortalarından

başlamışdır. Həmin dövrdə Mingəçevirdə elektrik enerjisi kompleksinin

inkişafı genişləndirilmişdir. Bundan əlavə, 1980-ci illərdə Şəmkir Su Elektrik

stansiyası istifadəyə verilmişdir. Əgər, 1970-ci illərin ortalannda ölkənin

elektrik stansiyalarının gücü üç min MVt idisə, bu göstərici 1990-cı ildə 5 min,

2000-ci ildə 4912 MVt, son illərdə isə 7500 MVt səviyyəsindədir. Hazırda

mövcud olan elektrik stansiyalarının gücünün 85 %-ə qədəri İstilik Elektrik

Stansiyalarının payına düşür. Enerji istehsalının ümumi həcmi orta illik 24728

mln. kVt. saatdır.

Ölkənin yanacaq-enerji kompleksinin sabit fəaliyyətində

enerjidaşıyıcıların istehsalının dinamikliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalının

güclü infrastrukturu formalaşdırılmışdır. Elektrik enerjisi istehsalı və

bölüşdürülməsi sahəsində 240-a yaxın müəssisə fəaliyyət göstərir və burada

işləyənlərin ümumi sayı 27 min nəfərdən çoxdur. Bu sahədə məhsul

istehsalının həcmi 1,9 mlrd, təşkil etmişdir.

145

Dərslik. SDU - 55

Şokil 7.1-do Azərbaycanda 2010-2015-ci illərdə energetika sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin ümumi sayı verilmişdir. Həmin dövr ərzində bu kateqoriyadan olan müəssisələrin sayı 14 %-ə yaxın artmış və 2015-ci ilin sonuna 360 təşkil etmişdir (bax: Şəkil 7.1.).

Azorbaycıında energetika sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin

ümumi sayı (2Ü1Ü-2Ü15)

.Şəkil 7.1. Azərbaycanda energetika sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin iinuımi sayı, 2010-2015-ci illər (ARDSK-nın ınəlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av\vw.stat.gov.az).

Şəkil 7.2-də Azərbaycanda energetika sənayesində istehsal olunmuş məhsulun ümumi həcmi 2010-2015-ci illər üzrə öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda energetika sənayesində istehsal olunmuş məhsulun

ümumi həcmi, mlrd, manat (2010-2015)

.15

30

25

20

15

10

5

0

] 3<kı« -------------------------------- —2?;. ----------------- ■ ---------------- m -------------- ----------------------------------------------------

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 7.2. Azərbaycanda energetika sənayesində istehsal olnnmıış məhsıılıın ümumi həcmi, mlrd, manat, 2010-2015-ci illər (AUI)SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av\vw.stat.gov.az).

146

. '1 zərhaycan iqlisadiyyatı

Ölkəmizin energetika sənayesində yüksək potensialın olmasına

baxmayaraq, son illərin maliyyə qeyri-sabitliyi bu sahənin işinə mənll

təsir göstərmişdir. Belə ki, məhsul istehsalının həcmi 2015-ci ilinm

yekunundan 2010-cu ilin səviyyəsindən aşağı olmuşdur (bax: Şəkil

7.2).

Şəkil 7.3-də Azərbaycanda 2010-2015-ci illərdə istehsal

olunmuş sənaye məhsulun ümumi həcmində energetika sənayesinin

xüsusi çəkisini görmək mümkündür. Qeyd edək ki, ümumi sənaye

məhsulunda bu sahənin payının azaldılması müasir dövrdə ölkəmizin

qarşısında duran starteji hədəllərdəndir. Əgər 2010-cu ildə energetika

sənayesinin ümumi sənaye məhsulunda payı 86,2 % idisə, bu göstərici

2015-ci ilin yekununda 78,1 % olmuşdur (bax: Şəkil 13).

Şokil 7.3. A/ərhnycaıuhı istehsal olunmuş sonaye məhsulunun ümumi həcmində energetika

sənayesinin xüsusi %-lə, 2010-2015-ci illər (ARDSK-nm məlumatları əsasında müəllif tərətlndən ha/ırlanmışdır. http:/Av\vw.stat.}'ov.a/).

Yanacaq-encıji kompleksinin və bütövlükdə energetika

sənayesinin əsas fəaliyyət sahələri olan xam neft və təbii qaz hasilatı

sahələri Azərbaycanın milli iqtisadiyyatın inkişafında həlledici rol

oynayırlar və iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafına da güclü

147

Dərslik. SI) U - 55

təkan verirlər. Neft və qaz hasilatı sənayesinin ritmik fəaliyyəti milli

iqtisaidyyatın inkişafı üçün vacib şərtlərdəndir. Çünkü, hələlik milli

iqtisadiyyatın əhəmiyyətli hissəsi bu sahələrdə istehsal olunan milli

məhsulun hesabına fonnalaşır.

Şəkil 7.4-də Azərbaycanda 2010-2015-ci illər ərzində xam neft

və təbii qaz hasilatı sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı

verilmişdir. Həmin dövr ərzində bu müəssisələrin sayı 45,7 % artmış və

2015-ci ilin sonuna 118 təşkil etmişdir (bax: Şəkil 7.4).

Şəkil 7.4. Azərbaycanda xam neft və təbii qaz hasilatı sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı, 2010-2015-ci illər (.ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır. lıttp://w>v\v.stat.gov.az).

Ölkəmizdə neft strategiyasının reallaşdırılması və bu sahəyə

külli miqdarda investisiyaların yatırılması ilə əlaqədar olaraq, son

10-15 ildə neft və qaz hasilatı əhəmiyyəli artım nümayiş etdirmişdir və

bunun nəticəsində bu mühüm sektorda ölkə üzrə milli məhsulun böyük

bir hissəsi formalaşdırılıb. Lakin, 2011-ci ildən başlayaraq dünya

bazarlarında neftin qiymətinin azalma tendensiyasına görə ümumi

məhsulun həcmində də azalma tendensiyası baş vermişdir. Belə ki, əgər

2011-ci ildə ölkəmizdə xam neft və təbii qaz hasilatı sənayesində 26,7

mlrd, manatlıq məhsul istehsal olunmuşdursa, 2015-ci ildə bu göstərici

cəmisi 16,2 mlrd, manat olmuşdur (bax: Şəkil 7.5).

148

A zarhaycan uftisadiyyaU

Azərbaycanda xanı neft və təbii qaz hasilatı sənayesində istehsal

olnumuş məhsulun həcmi, mlrd, manat (2010-2015)

30

25

20

15

10

X 26,7 25,5

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 7.5. Azərbaycanda xam neft və təbii qaz hasilatı sənayesində istehsal olunmuş məhsulun həcmi, mlrd, manat 2010-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avww.stat.gov.az).

Azərbaycanda neft və qaz məhsullarının emalı şəbəkəsinin fəaliyyəti də ölkəmizdə istehsal şəbəkəsinin genişləndirilməsində ciddi rola malikdir. Şəkil 7.6-da Azərbaycanda neft məhsulları istehsalı müəssisələrində ümumi istehsalın həcminin 2010-2016-cı illər üzrə dinamikası öz əksini tapmışdır. 2010-2013-cü illərdə məhsul istehsalının həcmi, demək olar ki, eyni səviyyədə qalmış, 2014-cü ildə 2013-cü ilə nisbətən 19 %-a yaxın artım olmuş və sonrakı üç ildə istehsalın həcmi nisbətə azalmışdır (bax: Şəkil 7.6).

A/ərl)uycancta neft ın.ılısuliun istehsalı nıü.rssisalorind,') istehsal olunmuş məhsulun

həcmi, mlrd, manat (2010-2UI6)

Şəkil 7.6. Azərbaycanda neft məhsulları istehsalı müəssisələrində istehsal olunmuş məhsulun həcmi, mlrd, manat 2010-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. httpr/Avww.stat.gov.az).

Ölkəmizdə son onilliklərdə elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı üzrə məhsulların həcminin artırılmasi istiqamətində geniş

149

Dərslik. SDU - 55

miqyaslı tədbirlər görülür. Yeni clektrostansiyalar istismara verilmiş, ölkənin bu sahədəki potensialından səmərəli istifadə üçün əlavə tədbirlər görülmüşdür. 2011-2016-cı illər ərzində bu sahələrdə ümumi məhsul istehsalının həemi 15,4 % artım nümayiş etdirmiş və 2016-cı ilin yekununda 1,8 mlrd, manat təşkil etmişdir (bax:

Şokil 7.7. Azorbayciuula 2011-2016-cı illər or/.ində elektrik enerjisi. (|a/. və buxar istebsab üzrə

məhsulların dəyəri, mlrd, manat (AKDSK-nın məlumatları əsasında müəllir tərəfindən lıa/ırlanmışdır. http://ww\v.stat.}j()v.az).

Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərzində elektrik enerjisi, qaz və

buxar istehsalı sahələrində muzdlu işçilərin sayı Şəkil 7.8-də

verilmişdir. 201 1-2016-cı illər ərzində bu sahələrdə işləyənlərin sayı

9,3 % azalmış və 2016-cı ilin yekununda 26,8 min nəfər olmuşdur (bax:

Şəkil 7.8).

.Şəkil 7.8. Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərzində elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı

sahələrində muzdlu işçilərin sayı, min nəfər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avw\v.stat.gov.az).

150

,'l z^rbaycan iqtisadiyyatı

Elektrik enerjisin istehsalı ölkəmizdə prioritet milli iqtisadiyyat

sahələrindən biri hesab olunur və bu sahənin inkişafına xüsusi önəm

verilir. Müxtəlif iqtisadiyyat sahələrinin, həmçinin əhalinin elektrik

enerjisinə daim artmaqda olan tələbatının sabit və fasiləsiz ödənilməsi

vacib şərtlərdəndir. Şəkil 7.9-da 1990-2016-cı illər ərzində

Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalı dinamikasına dair

məlumatlar verilmişdir. Müstəqilliyin bərpasından sonra, ölkəmizdə

1990-cı ildə istehsal ounmuş elektrik enerjisinin həcminin bərpası

yalnız 2013-cü ildə təmin edilmişdir. Bununla belə, istilik elektrik

stansiyalarında 1990-cı ildəki istehsalın həcminin daha sonra - 2014-cü

ildə bərpası mümkün olmuşdur. Son illərdə elektrik enerjisinin istehsal

dinamikasında ciddi artım müşahidə olunmur və 2016-cı ilin yekununda

ölkə üzrə ümumi elektrik enerjisinin istehsalının həcmi 25 mlrd.

kVt.-saat təşkil etmişdir (bax: Şəkil 7.9).

Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalı dinamikası, mlrd.

kVt-saat (1990-2016)

■ Klektrik enerjisi istehsalı, canıi

■ O cQınİjdən istilik elektrik stansiyalan Qzro elektrik enerjisi istehsalı

1990 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

.Şəkil 7.9. .Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalı dinamikası, mlrd. kVt - saat,

1990-2016-cı illər (ARl)SK-nın məlumatları əsasında müəllif tərətlndəıı hazırlanmışdır.

lıttp://\v\vw.stat.j>ov.az).

İstilik elektrik stansiyaları ilə yanaşı, ölkəmizdə elektrik

enerjisinin istehsalında alternativ enerji istehsalı mənbələrinin və

xüsusilə su elektrik stansiyalarının rolu artmaqdadır. 2011-2016-cı

151

Darslik. SI) U - 55

İllər ərzində bu sahədə fəaliyyət qeyri-sabit olsa da, 2014-2016-cı

illərdə su elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi istehsalı 54 %-ə yaxın

artmış və 2016-cı ilin yekununda 2 mlrd. kVt.-saat təşkil etmişdir.

Bunlarla bərabər, digər alternativ elektrik enerjisi istehsalı sahələrində

elektrik enerjisinin istehsal həcmi 2016-cı ilin yekununda 2,3 mlrd.

kVt.-saat olmuşdur. Müqayisə üçün bildirək ki, bu göstərici 2011-ci

ildə cəmisi 300 mln. kVt.-saat təşkil etmişdir (bax: Şəkil 7.10).

Azərbaycanda su elektrik stansiyalarında və digər alternativ sahələrdə

elektrik enerjisi istehsalının dinamikası, mlrd. kVt - saat (2011-2016)

3 —2r7-

■M I ■ I ■ I II 2011 2012 2013 2014 2015 2016

■ Su elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi istehsalı

■ Digər alternativ elektrik enerji istehsalı sahələri

Şəkil 7.10. .Azərbaycanda su elektrik stansiyalarında və digər alternativ sahələrdə elektrik

enerjisi istehsalının dinamikası, mlrd. kVt - saat, 2011-2016-cı illər (ARDSK- nm

məlumatları əsasında müəllif tərətlndən hazırlanmışdır. http://\v\vw.stat.gov.az).

Yaxın perspektivdə elektrik enerjisi istehsalı sahələrinin müasir

texnologiyalar əsasında yenilənməsi, bu sahədəki mövcud resurslardan

maksimum səmərəli istifadə olunması aktuallığı ilə diqqət çəkir.

Ölkəmizdə getdikcə alternativ elektrik enerjisi mənbələrinə, o

cümlədən külək və günəş resurslarından fomıalaşan elektrik enerjisi

sahələrinə diqqət artmaqdadır və bu sahələrə əsaslı vəsait

qoyuluşlarının, investisiyaların həcmi genişlənməkdədir.

152

Azerbaycan iqtisadiyyatt

7.3. Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf tarixi

Azərbaycan dünyanın neft tarixində önəmli yer tutan bir ölkədir. Neft

sənayesinin formalaşması və inkişaf etdirilməsi tarixi Azərbaycanla bilavasitə

bağlıdır. Hələ uzaq dövrlərdə - IX-X əsrlərdə Bakı ətrafında neftli torpaqlann

və neft mənbələrinin olması bəlli idi. XIII-XIV əsrlərdə məhşur İtalyan səyyahı

M.Polo Azərbaycan neftinin digər ölkələrə aparılmasını yazmışdır. XVI- XVll

əsrlərdə isə artıq Abşeron yarmadasında və Bakı qəsəbələrində (Suraxanı,

Balaxanı, Binəqədi) kustar üsüllarla olsa da neft çıxarılırdı. Həmin dövrdə Bakı

ətrafında və Abşeron yarımadasında 550-ə yaxın neft çalalan və quyuları

olmuşdur.

Bakı neftinin - Azərbaycan neft sənayesinin inkişaf tarixi isə xıx əsrin

ortalanndan başlayır. Artıq həmin dövrdə mexaniki yolla neft quyularından

hasilat mövcud idi və 1947-ci ildən etibarən bu proseslər fəal xarakter almışdır.

Balaxanıda mexaniki vasitələr hesabına neft hasilatının başlanılması ilə

Azərbaycanda bu sahənin inkişaf dövrü start götürmüşdür. 1859-cu ildə neftin

emalı məqsədi üçün Bakıda emal müəssisələri tikilməsinə başlanılır. Həmin

ildə neftayırma zavodunun tikintisi başa çatdırılır, 1863-cü ildə isə kerosin

qurğusu istifadəyə verilir. Artıq bu proseslərdən 15-20 il sonra Bakı ətrafında

17 neftayırma qurğusu mövcud idi. Həmin dövrdən başlayaraq neft hasilatı

ilbəil yüksəlirdi və Azərbaycanda neft sahəsinə olan maraq artıq Bakının

hüdudlanndan kənara çıxmışdı. Belə ki, XIX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq

neft sənayesinin inkişaf etdiriməsində yerli və xarici sahibkarlar arasında

rəqabət güclənməkdə idi. Həmin dövr üçün ən güclü xarici neft şirkəti olan

“Nobel qardaşları” şirkəti 1876-cı ildə Bakıda yaranmışdır. Bu şirkətin,

həmçinin Rusiya imperiyasının bir sıra şirkətlərinin Bakı neftinə marağının

artması, neft sənayesinin inkişafının intensivləşdirilməsinə imkan vermişdi.

Belə bir şərairdə - 1878-ci ildə Rusiya imperiyasında ilk neft kəməri Bakıda

inşa olunur və bu kəmərin uzunluğu 12 kilometr olmuşdur. XIX əsrin

sonlarında artıq Bakıda 1 mln. tona qədər neft nəql edən neft kəmərləri

şəbəkəsi

153

Dərslik. SDU- 55

yaradılmışdı və onların uzunluğu 230 kilometr təşkil edirdi. Həmin dövrdə

artıq Bakı nefti Avropaya ixrac olunurdu və bu məqsədlə 1883-cü ildə inşa

olunan Bakı-Batum dəmiryolundan istifadə edilirdi. XX əsrin əvvəllərindən

dünyada istehsal olunan neftin yandan çoxu, başqa sözlə 11 mln. tonu

Azərbaycanda hasil olunurdu. XX əsrin ilk 15-20 ili ərizində neft sənayesi

xeyli inkişaf etmişdi və Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması ilə

(28 may 1918-28 aprel 1920) əlaqədar olaraq, neftin milli sənaye sahəsi kimi

formalaşdıniması prosesləri inkişaf etmişdir. Amma, Rusiya imperiyasının

süqutundan sonra bolşeviklər Bakını - Azərbaycanı yenidən işğal etdilər və

sonrakı dövrdə neft sənayesinin inkişafı Azərbaycanın SSRİ-in tərkibində

olduğu dövr ilə bağlıdır.

Azərbaycan SSRİ-in tərkibində olduğu dövrdə (28 aprel 1920 - 18

oktyabr 1991) neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı müstəqil siyasət aparmaq

hüququna malik olmamışdır, buna görə də həmin dövrdə SSRİ-in rəhbərliyi

tərəfindən neftin hasilatı və bölüşdürülmsəi məsələləri mərkəzi idarəetmə

sistemi əsasında apanlmışdır.

Mərkəzi hökumət neftin istehsalının genişləndirilməsi üçün

Azərbaycana ayırdığı əsaslı kapital qoyuluşlannın əksər hissəsini neft

sənayesinə yönəltəmək üçün verirdi. Lakin, bunlara baxmayaraq 1920-ci illərin

əvvəllərində neft hasilatı azalaraq, 2-3 mln. səviyyəsinə düşmüşdü.

Neftin hasilatında artım tempi 1930-cu illərdə sürətlənməyə başlamış

və 1941-ci ildə rekord səviyyədə - 23,6 mln. ton neft hasil olunmuşdu. Bu

dövrdə artıq neft sənayesinin idarəetmə sistemi formalaşdınimış, yeni

məhsuldar yataqlar istismara verilmişdi.

Həmin dövrdə Azərbaycan keçmiş SSRİ-nin neftə olan tələbatının 76

%-ni ödəyirdi. Bununla belə, 11 Dünya Müharibəsi illərində, xüsusilə Böyük

Vətən Müharibəsi illərində (1941-1945) Azərbaycandan əksər neft

avadanlıqları SSRİ-in Şərq hissəsinə köçürüldüyündən Azərbaycanda neftin

hasilatı 2 dəfəyə qədər azalmışdır.

Həmin dövrdə SSRİ hökuməti fəal olaraq Şərq rayonlannda və Sibirdə

neft axtanşı işlərinə başlamışdı və bu proseslər müharibədən

154

Azerbaycan iqtisadiyyaU

sonra xeyli sürətlə getmişdir. Nəticədə, Bakı ilə yanaşı digər neft bölgələri

formalaşdırılırdı və bunlar XX əsrin 2-ci yarısında SSRİ- nin neftə olan

tələbatında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Belə ki, artıq neft əsasən SSRİ-nin

Şərq regionlarında - Sibir hissəsində hasil olunurdu (Tümen və s.).

Bunula belə, Azərbaycanda yeni neft yataqlannm axtarışı prosesləri

Xəzər dənizində apanlırdı. 1949-cu ildə Neft Daşlannda ilk quyu istismara

verildi və beləliklə, Azərbaycan həm də dənizdə ilk dəfə neft çıxaran ölkə kimi

tarixə düşdü. Bundan əlavə, dünyada ilk dəfə olaraq dənizdə estakadalar

üzərində dəniz mədəni tikildi və neftçilər şəhərciyi yaradıldı. Lakin,

Azərbaycanda neft sənayesinin əsaslı inkişafı 10 il sonra - 1969-cu ildən

başlayaraq intensiv fazaya keçdi.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tarixi xidmətləri nəticəsində

1970-ci illərdən başlayaraq neft sənayesinin maddi- texniki bazasının

gücləndirilməsi, ağır maşın və mexanizmlər, qülləli kranlar, üzən xidmət

gəmiləri, müxtəlif növ gəmilər və tankerlər neft sənayesinin inkişaf

etdirilməsində əhəmiyyətli rol oynamışlar.

Həmin dövrdə neft və qaz ehtiyatlarının kəşfiyat işləri də kifayət qədər

gücləndirilmişdir və təsadüfi deyildir ki, müasir dövrdə istismar olunan bir

qrup yataqlar (Günəşli, Çıraq və s.) məhz o vaxtlar kəşf olunmuşdur. Görülən

tədbirlər nəticəsində 1975-ci ildə neft və qaz hasilatı xeyli artaraq 27,1 mln.

tona - şərti yanacağa çatdırılmışdır.

Bunlarla bərabər, həmin dövrdə Bakıda nəhəng, həmçinin dünyada

analoqu olmayan Dərin Dəniz Özülləri zavodu istismara verildi və bu

məqsədlə 450 mln. ABŞ dollan həcmində vəsait ayrılmışdı. Şübhəsiz, belə bir

iri zavodun Azərbaycanda istismarı ölkənin neft sənayesinin texniki

potensialını xeyli gücləndirmişdir.

Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin neft strategiyası və “Əsrin

müqaviləsi” (20 sentyabr 1994-cü il). 1989-cu illərin sonlarında - 1990-cı

illərin əvvəllərində keçmiş SSRİ-nin

155

Darslik. SDU - 55

dağılmasına gətirib çıxaran proseslər baş verdi və Azərbaycan öz

müstəqilliyini yenidən bərpa etdi.

Bununla əlaqədar olaraq, 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq neft

sənayesinin apancı milli sənaye sahəsinə çevrilməsinə cəhdlər göstərildi və

demək olar ki, bunların hamısı uğursuz alındı.

Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev ikinci dəfə, artıq müstəqil

Azərbaycana rəhbərliyə qayıdışından sonra bu sahənin mahir bilicisi kimi qısa

müddət ərzində mükəmməl “Neft Strategiyası” hazırlamağa nail oldu. 1994-cü

il sentyabnn 20-də “Əsrin kontraktf’nm imzalanması ilə bu strategiyanın fəal

olaraq reallaş- dırılmasına start verildi.

Bu tarixi kontraktda Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatlan- nın

işlənməsi, kəşfi, eyni zamanda hasilatı üzrə 20 müqavilə razılaşdırılmış və

imzalanmışdır. Böyük Britaniyamın dünya şöhrətli BP kompaniyasının,

həmçinin ABŞ, İtaliya, Türkiyə və s. dünya ökələrindən olan neft

kompaniyalarının birgə fəaliyyəti nəticəsində növbəti illərdə Azərbaycanda

neft sənayesinin inkişafında sıçrayışın baş verməsinə şərait yaradıldı.

Tədricən artmaqda olan neft hasilatı, yeni və müasir texnologiyalar

əsaslı neft yataqlarının istismara verilməsindən sonra - 2005-ci ildən

başlayaraq neft hasilatının həcmi əhəmiyyətli şəkildə yüksəlməyə başlamış və

artıq 2010-cu ildə Azərbaycan neft sənayesinin tarixində ən iri həcmində illik

neft hasilatı qeydə alınmışdır. Həmin il neft hasilatının ümumi həcmi 50,8 mln.

ton təşkil etmişdir. Lakin, dünya maliyyə böhranının mənfi fəsadları

səbəbindən sonrakı illərdə neft sənayesinin inkişafındakı fəallıq bir qədər

zəifləmişdir.

Belə ki, bu sahələrə investisiyaların iri məbləğdə yönəldilməsi

mənbələrində nisbi çətinliklər yaranmışdır. Digər tərəfdən, tədricən neftin

qiymətinin aşağı düşməsi də neft hasilatının artımına mənfi təsir göstərmişdir.

Nəticədə, 2011-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda neft hasilatının

ümumi həcmi azalma tendensiyasına keçmiş, 2015-ci ildə

156

Azerbaycan iqtisadiyyatı

hasilatın ümumi həcmi 41,6 mln, ton, 2016-cı ildə isə 41 mln. ton təşkil

etmişdir.

Hazırda neft sənayesinin sonrakı inkişafının və həcminin artırılması

üzrə iri məbləğdə investisiyaların yatırılması və yeni iri məhsuldar yataqların

istismara verilməsi prosesləri gedir.

Yaxın perspektivdə ölkəmizdə neft hasilatının əhəmiyyətli artırılması

üçün starteji hədəflər və prioritet vəzifələr müəyyənləşdirilmişdir.

7.4. Azərbaycanda neft və təbii qaz hasilatının dinamikası

Azərbaycanda neft hasilatının dinamikliyinin təmin edilməsi ölkəmiz

üçün kifayət qədər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir tərəfdən neft Azərbaycan

iqtisadiyyatının aparıcı lokomotivi kimi baxılırsa, digər tərəfdən hələlik neftin

ixracı olmadan Azərbaycan özünün maliyyə sisteminin sabitliyini təmin

etməkdə çətinliklərlə üzləşir.

Buna misal olaraq son illərdə neftin qiymətinin bir neçə dəfə azalması

ilə bağlı ölkəmizin maliyyə-kredit sistemindəki çətinlikləri göstərmək olar.

Müstəqilliyin bərpasından sonra, ölkəmizin neft sənayesinin maddi-texniki

bazasının yenidən qurulması və müasir texnologiyalar əsaslı qurğuların

istismara verilməsi nəticəsində neftin hasilatını əhəmiyyətli səviyyədə artınnaq

mümkün olmuşdur.

2010-cu ildə neft hasilatının həcmi 1990-cı illə müqayisədə 4 dəfə çox

olmuş və əvvəldə bildirdiyimiz kimi, həmin il rekord miqdarda 50,8 mln. ton

neft istehsal olunmuşdur (bax: Şəkil 7.11).

157

A zurhaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 7.12. A/orl)aycan Respublikasında 1990-2016- cı illər üzrə təbii qaz hasilatının dinamikası, mlrd. kub. m. (ARDSK-nın və SOCAR-ın məlumatları əsasında müəllif

tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av>vw.stat.j»ov.az; http://www.socar.az).

Şəkil 7.12.-dən göründüyü kimi Azərbaycanda təbii qaz

hasilatının həcminin 2007-ci ildə 1990-cı ilə olan nisbətdə sürətli artımı

təmin edilmiş və həmin ildən başlayaraq, ölkəmizdə təbii qaz

istehsalının həcmi 2011-ci ilədək intensiv olaraq artmışdır. Sonrakı iki

ildə artım o qədər də yüksək olmamış, 2013-2016-cı illərdə isə təbii qaz

hasilatı demək olar ki, eyni səviyyədə qalmışdır.

2015-cı ildə Azərbaycanda təbii qaz hasilatı 29 mlrd. kub. m.,

2016-cı ildə isə 29,4 mlrd. kub. m. olmuşdur.

159

DərsliL SDU - 55

7.5. Azərbaycanın yanacaq-enerji balansı

Azərbaycan özünün sənaye və əhalinin tələbatına uyğun olaraq

yanacaq-enerji balansı formalaşdırmaq iqtidarında olan ölkələrdəndir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda yanacaq enerji resurslarının iri

ehtiyatları və güclü istehsal şəbəkəsi, o cümlədən rəqabət- qabiliyyətli

mədənçıxarma sənayesi və emal kompleksləri mövcuddur.

Ölkəmiz özünü enerji məhsulları ilə tam təçhiz etməklə bərabər, onun

əhəmiyyətli hissəsini ixrac edir. Məsələn, 2011-ci ildə ilkin enerji istehsalı

məhsullannın 78 %-i, 2015-ci ildə isə 75,4 %-i ixrac olunmuşdur. Şübhəsiz,

əsas ixrac enerji məhsulları kimi neft və qaz çıxış edir.

Şəkil 7.13-də Azərbaycanda 2011-2015-ci illər üzrə enerji balansı

verilmişdir və həmin illər ərzində ilkin eneıji məhsullannın ümumi həcmi

demək olar ki, eyni səviyyədə qalmışdır. İxracın səviyyəsi isə 2011-ci illə

nisbətdə son illərə nisbətən aşağı olmuşdur.

Bununla belə, ölkənin ümumi enerji təchizatında artım dinamikası

təmin edilmişdir. Belə ki, əgər 2011 -ci ildə ümumi enerji təchizatı 13,6 mln.

Netə bərabər olmuşdursa, bu göstərici 2015-ci il üzrə 15,6 mln. Net təşkil

etmişdir.

Ümumi enerji təchizatından son istehlaka yönəldilən enerji

məhsullarının həcmi 9,1 mln. Net, həmçinin enerji məqsədli son istehlaka

ayrılan enerji məhsullarının həcmi isə 8,3 mln. Net təşkil etmişdir (bax: Şəkil

7.13).

160

Dprsfik. SDU - 55

Azərbaycanın enerji balansının ümumi enerji təchizatında xam

neftin həcmi, mln. ton (2011-2015)

2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 7.14. A/ərbaycaııdu enerji balansının ümumi enerji təchizatında xam neftin həcmi, mln. ton, 2011-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av>v\v.stat.gov.az).

Ölkəmizdə enerji balansının ümumi enerji təchizatında təbii

qazın rolu son illər əhəmiyyətli səviyyədə artmışdır. Əgər 2011-ci ildə

Azərbaycanın enerji balansının ümumi enerji təchizatında təbii qazın

həcmi 9,9 mlrd, kub m. olmuşdursa, bu göstərici 2015-ci ildə 15 %

artaraq 11,4 mlrd, kub m. təşkil etmişdir (bax: Şəkil 7.15).

Azərbaycanın enerji balansının ümumi enerji təchizatında təbii

qazın həcmi, mlrd, kub m. (2011-2015)

-Uy4-

11,5

10,5

10

9,5

To;?- ■ I I

2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 7.15. Azərbaycanda enerji balansının ümumi enerji təchizatında təbii qazın həcmi, mlrd, kub m., 2011-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avww.stat.gov.az).

162

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Yanacaq-enerji balansının formalaşması və onun səmərəliliyinin

təmin edilməsində itkilərin səviyyəsinin azaldılması vacib məsələlərdən

hesab olunur. Şəkil 7.16-da 2011-2015-ci illərdə Azərbaycanda enerji

balansında xam neft itkilərinin dinamikası verilmişdir. 2014-cii il

istisna olmaqla, həmin dövrdə xam neft itkilərinin həcmi o qədər də

fərqlənməmişdir və 2015-ci ilin yekununda 45,1 min ton təşkil etmişdir,

müqayisə üçün bu göstərici 2011 -ci ildə 46,4 min ton olmuşdur (bax:

Şəkil 7.16).

Azərbaycanın enerji balansında xum neft itkiləri, min ton (2011-

2015)

48,6

2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 7.16. .Azərbaycanda enerji balansında xanı neft itkiləri, min. ton, 2011-2015-ci illər (ARDSK-mn məlumatları əsasında müəllif tərəllıulən hazırlanmu^dır. http://\v\v\v.stat.}»ov.az).

Azərbaycanın enerji balansında təbii qazın itkiləri nisbətən artım

nümayiş etdirmişdir, amma bu artım, ilk növbədə təbii qazın həcminin

enerji balansında əhəmiyyətli artımı ilə əlaqədar olaraq yaranan

itkilərdən əmələ gəlmişdir. 2011-ci ildə ölkənin enerji balansinda təbii

qazın itkiləri 892,5 mln. kub m. olmuşdursa, bu göstərici 2015-ci ilin

yekununda 1087 mln. kub m. təşkil etmişdir (bax: Şəkil 7.17).

163

Azərbaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 7.19. Azərbaycanda enerji balansında elektrik enerjisinin itkiləri, min. kVt - saat, 2011-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəflndən hazırlanmışdır, http://www.stat.gov.az).

Müasir dövrdə yanacaq resurslarından səmərəli istifadənin təmin

edilməsi, qənaət rejiminə nail olunması, bu sahədə kompleks tədbirlərin

görülməsi kifayət qədər aktuallığı ilə diqqət çəkir. Enerji resurslanndan

səmərəli və qənaətlə istifadənin təmin edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb

edən ölkənin yanacaq-enerji balansının müasir yanaşmalar kontekstində

təkmilləşdirilməsi və onun əsas mexanizmlərinin etibarlığının artırılması da

yaxın perspektivdə qarşıda duran mühüm vəzifələrdəndir.

7.6. Azərbaycanda elektroenergetika

sahəsinin müasir vəziyyəti

Azərbaycanda elektoenergetika sahəsinin inkişafı və bununla əlaqədar

tədbirlərin görülməsi staretji və prioritet fəaliyyət sahələrindən hesab olunur.

Bu həm də ölkənin enerji təhlükəsizliyi və ümumilikdə iqtisadi təhlükəsizliyi

baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sovetlər Birliyi dönəmində

Azərbaycanda istilik və su elektrik stansiyalarının gücünün artıniması ilə bağlı

tədbirlər əsasən

165

Ilırslik. SDU - 55

XX əsrin 70-80-ci illərində həyata keçirilmişdir. Bununla belə,

SSRİ-nin süqutundan sonra Azərbaycanda elektroenergetika sahəsinin

gücünün bərpası və artırılması üçün daha çox işlərin görülməsi lazım

gəlmişdir. Əgər, 1990-cı ildə ölkəmizdəki elektrik stansiyaların ümumi

gücü 5051 MVt idisə, artıq bu göstərici 2005- ci ildə 5157 MVt,

2010-cu ildə 6396 MVt və 2015-ci ilin sonunda isə 7793 MVt təşkil

etmişdir (bax: Şəkil 7.20). _______

Azərbaycanda mövcud elektrik stansiyalarının RUCU, MVt

(1990-2015)

ıSu elektrik stansiyuliırının |>UcU

I İstilik elektrik stuıısiynlarının RUCÜ

> İlin axırına elektrik stansiyalarının RUCU, MVt

Şəkil 7.20. Azərbaycanda mövcud elektrik stansiyalarının Rücü, MVt, 1990-2015-ci illər

(ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

lıttp:/Avww.stat.ROv.az).

Şəkil 7.20-dən göründüyü kimi, Azərbaycanda elektrik

stansiyalarmm gücünün artırılması prosesləri əsasən 2005-2015-ci

illərdə baş vermişdir. Həmin dövrdə Azərbaycanda mövcud elektrik

stansiyaların gücü 51 % yüksəlmiş və bu artımda əsas rolu istilik

elektrik stansiyalarmm yeni gücləri oynamışdır. Belə ki, 2005-ci ildə

istilik elektrik stansiyalarmm gücü cəmisi 4187 MVt olduğu halda,

2015-ci ildə bu göstərici 6690 MVT təşkil etmişdir.

166

.4 ziirbaycan uıtisadiyyatı

Şəkil 7.21-də isə 2011-2016-cı illərdə Azərbaycanda elektrik

enerjisi, qaz və buxar istehsalı sahələri üzrə əsas istehsal fondlarının

həemi verilmişdir. Göründüyü kimi, istehsal fondlarının həcmi ilbəil

artım nümayiş etdirmişdir. 2011-ci ildə istehsal fondlarının ümumi

həcmi 5,2 mlrd, olduğu halda, bu göstərici 2015-ci ildə 8,97 mlrd, manat

və 2016-cı ildə isə 9,8 mlrd, manat olmuşdur (bax: Şəkil 7.21).

Şəkil 7.21. Azorl)aycanda elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı sahələri üzrə əsas istehsal

fondları (ilin sonuna), mlrd, manat, 20II-2ül6-eı illər (ARDSK-nııı məlumatları əsasında

müəllif tərərmdən hazırlanmışdır. http://\v\vw.stat.{*ov.az).

Ölkəmizdə elektrik enerjisi sahələrinin fəaliyyətinin sabit təminatı üçün müxtəlif çeşidli elektrik avadanlıqları istehsalının həcminin artırılması az əhəmiyyət kəsb etmir. Hazırda Sumqayıt Texnologiyalar Parkında və bir qrup digər müəssisələrdə müxtəlif çeşiddə elektrik avadanlıqları, kabel məhsulları, bu sahədə istifadə olunan çoxlu sayda inventarlar və məmulatlar istehsal olunur. Lakin, son illərdə maliyyə çətinlikləri səbəbindən və hazır məhsulun bazarlarının məhdudluğundan istehsalın səviyyəsində azalma müşahidə olunmuşdur. Bunları Azərbaycanda elektrik avadanlıqlarının istehsalının 2011-2016-cı illərdəki dinamikaşından da görmək mümkündür (bax: Şəkil 7.22).

167

Dərslik. SDU-55

Azərbaycanda clcktik avadanlıqlarının istehsalının dinamikası,

nıln. manat (2011-2016)

200

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 7.22. Azərbaycanda elektrik avadanlıqlarının istehsalının dinamikası, mln. manat. 20II-2016-eı illər (ARl)SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəllndən hazırlanmışdır. http://\v\v>v.stat.{»()v.az).

Müasir dövrdə daha rəqabətqabiliyyətli, daxili tələbatı ödəməklə bərabər, regional və dünya bazarlarında möhkəmlənə biləcək elektroenergetika məhsullarının və elektrik avadanlıqlarının istehsalının təşkili mühüm vəzifələr kimi diqqət çəkir. Bu sahələrin inkişafına kompleks yanaşma təmin edilməli, dünya firmalarının və kompaniyalarının təcrübəsindən fəal istifadə olunmalı, müştərək müəssisələrin yaradılmasına diqqət artırılmalıdır. Belə olduğu təqdirdə, ölkəmizdə istehsal olunan elektoenergetika məhsullarının dünya bazarlarına çıxarılması imkanları daha geniş ola bilər.

7.7. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri

Ölkəmizdə “Neft strategiyasf’nın reallaşdırılması ilə bağlı olaraq həyata keçirilən önəmli tədbirlərin sırasında hasil olunan neft məhsullarının dünya bazarlarına çıxarılması infrastrukturunun yaradılması əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Hələ “Əsrin kontraktf’nın icrasının ilk illərində kontrakt çərçivəsində hasil olunancaq neftin dünya bazarlarına nəqli problemləri kontrakt iştirakçılarını ciddi

168

/1 zarbaycan iqtisadiyyatı

narahat edirdi. Bunu nəzərə alan Azərbaycan rəhbərliyi mürəkkəb və maliyyə

resurslarının məhdudluğu şəraitində neft məhsullannm nəqli infrastrukturunun

yaradılması proseslərinə başlamışdır. Bu məqsədlə, Beynəlxalq qurumlar,

maliyyə institutları, kredit təşkilatları, müxtəlif ölkələrlə intensiv danışıqlar

aparılır və neftin nəqli layihəsi üzərində işlər sürətləndirilirdi. Nəhayət, 1998-ci

ilin oktyabr ayında bununla əlaqədar olaraq Ankara bəyannaməsi imzalandı.

Bu bəyannaməni imzalayan ölkələr sırasında Azərbaycan, Türkiyə, ABŞ,

Gürcüstan, Qazaxıstan və Özbəkistan yer almışdır. Beləliklə,

Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru xəttinin çəkilməsi üçün Beynəlxalq səviyyədə güclü

dəstək formalaşdınidı və bu amil sonrakı illərdə layihənin reallaşdınlması

istiqamətində önəmli addımlar atmağa imkan verdi. Maraqlıdır ki, Azərbaycan

neftinin hasilatında əhəmiyyətli fəaliyyət göstərən BP şirkəti ilk dövrlərdə bu

layihənin reallığına və səmərəliliyinə şübhə ilə yanaşırdı. Amma, apanlan

tədbirlər nəticəsində tezliklə neft nəqli üzrə əsas boru kəmərinin layihəsinə

olan inamsızlıq aradan qaldırıldı. 1999-cu ilin noyabr ayının 18-19-u

tarixlərində İstanbulda ATƏT-in sammitində Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan,

Qazaxıstan və Türkmənistan dövlətlərinin başçıları, həmçinin ABŞ Prezidenti

birgə sənəd imzalayaraq, Azərbaycan neftinin dünya bazarlanna çıxarılması

layihəsinə yüksək dəstək verdilər. Həmin sənədə əsasən bu layihənin adı

yeniləndi və Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) olaraq adlandırıldı. Müəyyən hazırlıq

işlərindən sonra, nəhayət 2003-cü il sentyabr ayının 10-da boru xəttinin

inşasına başlandı. Bu Azərbaycanın regionda və dünyada nüfuzunu xeyli

qaldırdı və artıq Azərbaycan enerji sahəsində etibarlı tərəfdaş kimi baxılmağa

başlanıldı.

Qeyd edək ki, BTC-nin ümumi uzunluğu 1767 km təşkil edir.

Azərbaycanın payına bu ərazinin 443 kilometri, Gürcüstanın payına - 248

kilometr və Türkiyənin payına isə 1076 kilometr düşür. Kəmərin istismar

müddəti 40 ilə hesablanmışdır. Bu kəmərin ötürücülük qabiliyyəti gündə bir

mln. barel təşkil edir və lazım gələrsə bunun artınlması mümkündür. BTC-nin

illik neft nəqli potensialı 60 mln. ton təşkil edir. Bu kəmərlə əsas etiban ilə

“Azəri- Çıraq-Günəşli” yataqlarından çıxarılan neftin, həmçinin “Şahdəniz”

yatağından çıxan kondensatın nəqli həyata keçirilir. Sonradan BTC

169

DarsUk. SDV - 55

vasitəsilə Türkmənistan neftinin nəqli də başlamışdır. Bundan əlavə,

Qazaxıstanın “Tengiz” yatağından hasil olunan neftin 2013-cü ildə bu boru

kəməri vasitəsilə hissə-hissə nəqli reallaşdınlır.

BTC-nin ümumi tikinti xərcləri əvvəlcədən 3 mlrd. ABŞ dollan

həcmində nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bu xərclərin yekunda 4,5 mlrd.

ABŞ dollanndan çox olduğu bildirilmişdir. Bahalaşmanın real səbəbləri kimi,

ilk növbədə tikintinin aparılması zamanı göstərilən xidmətlərin həcminin

genişlənməsi, bundan əlavə, o dövrdə neft və bir sıra digər enerjidaşıyıcılann

qiymətlərinin dünya bazannda artması göstərilir. Digər tərəfdən, müxtəlif

qurumlann və ictimaiyyətin çağırışları nəzərə alınmaqla, layihənin ekoloji

təhlükəsizlik aspektləri üzrə əlavə xərclər çəkmək lazım gəlmişdir. BTC-nin

idarə və istismar prosesləri SOCAR-ın törəmə müəssisəsi kimi fəaliyyət

göstərən Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri Kompani (BTC ko) 11 səhmdar

tərəfindən təşkil olunmuşdur və ən iri səhmdar olan BP tərəfindən idarə edilir.

Azərbaycan BTC Ko-da 25 %-lik paya malikdir. Bu kompaniyanın maliyyə

vəsaitləri və maliyyələşdirmə məsələləri Dövlət Neft Fondu tərəfindən həyata

keçirilir. BTC üzrə neftin nəqlinə 2006-cı ildə başlanılmışdır.

BTC təkcə neftin nəqli kimi mühüm əhəmiyyət kəsb etmir, həm də

Azərbaycanın Gürcüstan və Türkiyə ilə birlikdə sıx həmrəyliyini, regionun və

Avropanın enerji təhlükəsizliyində Azərbaycanın vacib tərəfdaş olduğunun

təcəssümü kimi dəyərləndirilir. Bu boru xəttinin eyni zamanda mühüm siyasi

əhəmiyyəti vardır, belə ki, bu layihənin iştirakçısı olan dövlətlərin daha

məhsuldar əməkdaşlığı, sülhün və sabitliyin əsas göstəricilərindən biri kimi

xarakterizə olunması bu amillərindəndir.

7.8. Cənubi Qafqaz Boru kəməri (Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz

boru kəməri)

Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycanın qarşısında duran tarixi

vəzifələrdən biri - neft-qaz sektorunun milli maraqlar və milli iqtisadi maraqlar

çərçivəsində təmin edilməsi idi. 1994-cü ildə “Əsrin kontraktı” qüvvəyə

mindikdən sonra Azərbaycan uğurla və intensiv şəkildə “Neft strategiyası”nın

yerinə yetirilməsinə nail oldu.

170

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Bu proseslərdə ikinci bir mühüm məsələ neftlə yanaşı, ölkəmizin təbii qaz

yataqlarının istismarının sürələndirilməsi, bu sahələrə yüksək texnologiyaların

gətirilməsi və nəhayət Azərbaycan nefti ilə yanaşı, Azərbaycan qazının dünya

bazarlanna çıxarimasının təmin edilməsi idi. Tarix göstərdi ki, Azərbaycan

özünün bu strateji yanaşmalarında və gözləntilərində yanılmayıb. Neft

layihələri üzrə Azərbaycan özünün üstün komponentlərindən istifadə etməklə

tezliklə dünya bazarlarına çıxmağa başladı və əldə edilən valyuta vəsaitləri

digər iri layihələrin, o cümlədən təbii qazın hasilatı və dünya bazarlarına

çıxarılması perspektivlərini açdı. Artıq dünya ölkələri də, xüsusilə Avropa

Birliyi ölkələri Azərbaycanı özlərinin enerji sahəsində etibarlı tərəfdaşı kimi

qəbul etmişlər. Bu amillər nəzərə alınmaqla ildən-ilə istehsalı artan təbii qazın

dünya bazarlarına, xüsusilə ilk növbədə Türkiyəyə, oradan isə Avropa

ölkələrinə ixracının - nəqlinin təmin edilməsi üçün təbii qazın nəqli üzrə boru

kəmərinin tikilməsi vacib idi.

Azərbaycanın Xəzər dənizinin milli sektorunda ən iri qaz layihəsi

“Şahdəniz” yatağı ilə bağlıdır. Bu yatağın təbii qaz ehtiyatları 1,2 trln. m^

həcmində qiymətləndirilir və buradakı ehtiyatların yeni mənbələrinin kəşfi və

təsdiqlənməsi istisna olunmur. Artıq bu yataqlar üzrə ilkin və Azərbaycanın ilk

iri təbii qaz layihəsi olan - “Şahdəniz” qaz-kondensat yatağının istismarının

birinci mərhələsi üzrə təbii qaz istehsalı atrmaqdadır və “Şahdəniz- 2” üzrə

yekun investisiya qərarları qəbul olunub və eneıji layihəsinin icrası prosesləri

gedir. Ümumiyyətlə, “Şahdəniz” yatağının istismarı üzrə tarixi layihələrin hələ

bağlanmasından əvvəl, buradan hasil olunacaq təbii qazın Türkiyəyə və

Avropaya nəqlinin təşkili üzrə digər iri bir layihənin reallaşdırılmasına ehtiyac

var idi. Bütün bu məsələlərin kontekstində Bakı-Tblisi-Ərzurum, başqa sözlə

Cənubi Qafqaz Boru kəmərinin inşasına qərar verildi.

Cənubi Qafqaz Boru kəmərinin əsas missiyası və təyinatı Xəzər

dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Şahdəniz” yatağından hasil olunan

təbii qazın Gürcüstan və Türkiyəyə nəql olunmasının etibarlı şəkildə təmin

edilməsidir. Bu təbii qaz boru kəmərinin inşası üzrə tarixi razılaşmalar

Türkiyənin İstanbul

171

Dərslik. SDU- S5

şəhərində 1999-cu il noyabr ayının 18-19-u tarixlərində ABŞ-ın ciddi dəstəyi

ilə və ATƏT-in konfransı çərçivəsində Azərbaycan, ABŞ, Türkiyə,

Qazaxıstan, Gürcüstan və Türkmənistan dövlət rəhbərlərinin birgə

imzaladıqlan sənəddə öz əksini tapmışdır. Boru kəmərinin tikintisi zamanı

onun ətraf mühitə mənfi təsirinin qarşısının alınması üçün zəruri tədbirlər

beynəlxalq tələblərə və standartlara uğun həyata keçirilmişdir. Bu boru

kəmərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi və istismar əməliyyatlarının idarə

edilməsi ilə Cənubi Qafqaz Boru Kəməri Şirkəti məşğul olur.

Cənubi Qafqaz Boru kəmərinin uzunluğu 980 kilometr təşkil edir.

Qeyd edək ki, bunun Azərbaycana aid olan hissəsi 443 kilometr, Gürcüstan

hissəsi isə 248 kilometrdən ibarətdir, qalan hissəsi isə - 289 kilometri

Türkiyənin ərazisinə düşür. Bu layihə çərçivəsində nəzərdə tutulan işlər

2006-cı ilin axırına başa çatdırılmış və boru kəməri istismara verilmişdir. İlk

vaxtlarda təbii qazın Gürüstana verilməsinə başlanılmış, nəhayət 2007-ci ilin

iyul ayından isə Türkiyəyə təbii qazın nəqlinə başlanmışdır. Belə ki. Cənubi

Qafqaz Boru kəməri Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərindən

Bakı-Tblisi-Ceyhan boru kəməri marşrutu üzrə keçməklə, Türkiyə tərəfdə bu

ölkənin qazpaylaşdırıcı sisteminə qoşulmuşdur. Bu sistem vasitəsi ilə

Azərbaycandan ixrac olunan təbii qaz Ərzuruma çatdırılır. Cənubi Qafqaz

Boru kəmərinin ötürücü gücü 42 düym (1 düym 25,4 mm-ə və ya 2,54 sm-ə

bərabərdir. Düymdən daha çox boruların iç diametrini ölçmək üçün istifadə

olunur. Bir düym borunun daxili diametri 25,4 mm-ə, yarım düym borunun iç

diametri isə 25 mm-in yarısına yox, 15 mm-ə bərabərdir) təşkil edir. Amma

“Şahdəniz-2” layihəsinin icrası prosesləri nəticəsində bu boru kəmərinin

məhsuldarlığı əhəmiyyətli səviyyədə artırılacaqdır. Bu məqsədlə Gürcüstan

ərazisində müasir texnologiyalar əsaslı iki kompressor stansiyasının inşası

reallaşdırılacaqdır və bu işlərin 2018-ci ildə başa çatdırılması nəzərdə tutulub.

Yenidənqurma işlərindən sonra Cənubi Qafqaz Boru kəmərinin nəql

potensialı, konkret olaraq nəql gücü illik 20 mlrd, m^-ə qədər yüksələcəkdir.

Cənubi Qafqaz Boru kəmərinin uğurla istismar edilməsi və yaxın

perspektivdə onun nəql gücünün əhəmiyyətli səviyyədə

172

Azerbaycan iqtisadiyyatı

artırılması Azərbaycanın təbii qazının Avropaya çıxarimasının etibarlı

təminatçısı kimi xarakterizə olunur və bu baxımdan boru kəməri təkcə regional

əhəmiyyət daşımır, eyni zamanda Avropanın enerji təhlükəsizliyi kontekstində

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

7.9. Trans-Anadolu Qaz boru və Transadriatik Qaz kəmərləri

Yaxın perspektivdə Azərbaycanda təbii qaz istehsalının artımı

gözlənilir. Belə ki, “Şahdəniz-2” investisiya layihəsi üzrə işlər

intensivləşməkdədir. Ümumiyyətlə ölkəmizdə perspektivli qaz yataqlarının

istismara verilməsi prosesləri bundan sonrakı dövrü əhatə edəcəkdir. Bu

amillər baxımından təbii qazın dünya bazar- lanna səmərəli və sərfəli

marşrutlarla, həm də optimal məsrəflərlə çıxarılması kifayət qədər aktualdır.

Təbii qazın nəqlinə çəkilən xərclərin azalması və etibarlı nəql marşrutunun

istismara verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın təbii qazının

Türkiyə ərazisinə tam çatdırılması və Türkiyədən Avropa ölkələrinə etibarlı

boru kəmərlərinin çəkilməsi üzrə ölkəmiz Türkiyə ilə birlikdə tarixi missiyalan

yerinə yetirir. Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri (TANAP) layihəsi də bu

qəbildəndir.

TANAP layihəsi Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında razılığa

əsasən 2012-ci il 26 iyun tarixində İstanbulda imzalanmışdır. Layihəyə görə

Azərbaycandan göndəriləcək təbii qaz Türkiyənin geniş bir ərazisində, onun

Şərqindən Qərbinədək olan sərhədlərindək tranzit qaz sistemini təmin

edəcəkdir. Bundan əlavə, yeni nəql potensialı hesabına Avropa Birliyi

ölkələrinə Azərbaycan təbii qazının ixracı və yönəldilməsi həyata

keçiriləcəkdir. Layihəyə əsasən ilk təbii qaz Türkiyə ərazisinə 2018-ci ildə

daxil olacaqdır. Təbii qaz boru kəmərinin ümumi ötürücülük gücünün tədricən

artırılması nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, 2020-ci ildə bu göstərici 16 mlrd,

m^, 3 il sonra - yəni 2023-cü ildə - 23 mlrd, m^, bundan sonra isə - 2026-cı ildə

31 mlrd, m^ təşkil edəcəkdir. TANAP-la nəql olunacaq Azərbaycan təbii

qazının ümumi orta həcmi təxminən ildə 16 mlrd, m^ səviyyəsində başlanması

gözlənilir. Bu həcmin 10 mlrd, m^ Avropa Birliyi ölkələrinə, 6 mlrd, m^ isə

Türkiyəyə satılacaqdır.

173

Dərslik, SDU - 55

Ümumilikdə, TANAP-ın diametri 56 düymdür və ümumi uzunluğu iki min

kilometrdir. TANAP Türkiyə kimi iri bir dövlətin təbii qazla təminatında

əhəmiyyətli rol oynayacaqdır və bu ölkənin təbii qaza olan tələbatının

ödənilməsində sabit tranzit kəmər rolunu oynayacaqdır. Bu boru kəmərinin

vasitəsi ilə hazırda istismar olunan Cənubi Qafqaz Boru kəməri Avropa

Birliyinin təbii qaz kəmərləri şəbəkəsinə qovuşacaqdır.

TANAP layihəsinin təsisçiləri Azərbaycan tərəfdən - ARDNŞ (80 %

paya mailkdir) və Türkiyə tərəfdən BOTAŞ və TPAO şirkətləridir (ikisi

birlikdə 20 % paya sahibdirlər). Layihənin ümumi dəyəri 7 mlrd. ABŞ dolları

həcmində qiymətləndirilir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Milli

Məclisi bu layihənin beynəlxalq əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək,

2012-ci il noyabr ayının 20- si tarixində TANAP-la bağlı iki Sazişi

təsdiqləmişdir. Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən

“Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında təbii qazın Türkiyəyə satışı və

Azərbaycandan gələn təbii qazın Türkiyə ərazisi vasitəsilə tranziti haqqında və

təbii qazın Türkiyə ərazisindən nəql edilməsi üçün müstəqil boru kəmərinin

inşasına dair” Sazişin təsdiq edilməsi haqqında Qanun 2011-ci il noyabr ayının

26-sı tarixində imzalanmışdır. Hazırda TANAP-ın infrastrukturunun

yaradılması prosesləri onun keçəcəyi bütün ərazilər üzrə planlı şəkildə apanlır,

işlər intensiv fazadadır və layihənin nəzərdə tutulan müddətdə başa

çatdırılması gözlənilir.

Transadriatik Qaz kəməri (TAP) layihəsi - İtaliya, Yunanıstan və

Albaniya hökumətləri arasında əldə edilmiş razılığa əsasən 2013-cü il fevral

ayının 13-də imzalanmışdır. Bu beynəlxalq qaz boru kəmərinin vasitəsilə

Azərbaycan qazının Türkiyə ərazisindən keçməklə Qərbi Avropaya nəqli

təmin olunacaqdır. İlk vaxtlarda, TAP vasitəsi ilə il ərzində nəql olunacaq təbii

qazın ümumi həcm 10 mlrd, m^, sonralar isə tədricən ildə 20 mlrd, m^

səviyyəsinə çatdırılacaqdır. Qərbi Avropaya Azərbaycan qazının 2020-ci ilin

əvvəllərində çatdırılması nəzərdə tutlmuşdur.

TAP-ın ümumi uzunluğu 806 kilometrdir. Bunun Yunanıstan

ərazisindəki hissəsi 478 kilometrdir, 105 kilometr hissə Adriatik

174

Azerbaycan iqtisadiyyatı

dənizinin dibindən keçir, 8 kilometr hissəsi İtaliya ərazisinə düşür, yerdə qalan

215 kilometr isə Albaniyadan keçir. Bu boru kəmərinin diametri 48 düym,

sualtı yerlərdə isə 37 düym təşkil edir. TAP-ın tikintisində üst-üstə 53000-dən

çox borudan istifadə ediləcəyi gözlənilir. TAP-ın ümumi dəyərinin 4,5 mlrd,

avro olacağı proqnozlaşdırılır. TAP-ın əsas səhmdarları sırasında BP şirkəti-20

%, “Cənubi Qaz Dəhlizi” QSC-20 %, “Snam S.p.A.”-20%, “Fluxys”-19 %,

“Enagas”- 16 % və “Axpo”-5 % yer almışdır. Hazırda TAP qaz boru kəməri

layihəsi üzrə nəzərdə tutulan işlərin 50 %-dən çoxu həyata keçirilmişdir.

2020-ci ilə kimi bu layihə üzrə Azərbaycan şirkətlərinin xərclərinin 1,2 mlrd.

ABŞ dolları həcmində olması proqnozlaşdırılır.

Özönüyoxlama sualları:

1. Yanacaq-enerji resursları və yanacaq-enerji kompleksinin formalaşması

prosesləri.

2. Azərbaycanda energetika sənayesinin və elektrik enerjisi istehsalının

vəziyyəti.

3. Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf tarixi.

4. Azərbaycanda neft və təbii qaz hasilatının dinamikası.

5. Azərbaycanın yanacaq-enerji balansı.

6. Azərbaycanda elektroenergetika sahəsinin müasir vəziyyəti.

7. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri.

8. Cənubi Qafqaz Boru kəməri (Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri).

9. Trans-Anadolu Qaz boru kəməri və Transadriatik Qaz kəməri.

ƏDƏBİYYAT:

1. “Azərbaycan iqtisadiyyatı”, Bakı, “Ağrıdağ”, 1998.-400 s.

2. Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2017.- 286 s.

3. Azərbaycan energetikası. Statistik məcmuə. Bakı 2016.-152 s.

4. Azərbaycan sənayesi. Statistik məcmuə. Bakı, 2016.- 344 s.

5. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR).

http://www.socar.az.

175

DarsliL SDU - 55

6. Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyinin rəsmi internet saj^ı.

www.minenergy.gov.az.

7. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji

Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

8. Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas bcrac bom kəməri, http://www.oilfiind.az.

9. Bakı-Tblisi-Ərzumm qaz boru kəməri, http://www.socar.az.

10. Bakı-Tblisi-Ərzumm qaz ixrac bom kəməri Avropanın eneıji

təhlükəsizliyi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

http://www.azertag.az.

11. Bayramov V. TAP layihəsi: yeni dövrün strateji qərarı.

http://www.xalqqazeti.com.

12. Budaqov N. Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft bom kəmərinin

istifadəyə verilməsindən 10 il ötür. 13.07.2016. AZƏRTAC.

http://www.azertag.az.

13. Cənubi Qafqaz Bom kəməri (Bakı-Tblisi-Ərzumm). Azərbaycan

Respublikasının Energetika Nazirliyi.

http://www.minenergy.gov.az.

14. Cənubi Qaz Dəhlizi, http://www.bp.com.

15. Dadaşov F.H. XXI əsrdə Azərbaycanın Neft və Qazı. AMEA- nm

Geologiya və Geofizika İnstitutu, www.minenergy.gia.az.

16. Energetika haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri,

24 noyabr 1998-ci il, JV2541-İQ.

17. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s.

18. Heydər Əliyev adına Bakı-Tbiİisi-Ceyhan neft kəməri: Biblioqrafik

göstərici /Burax, haz.: G.Hüseynova, G.Misirova; burax, məsul:

K.Tahirov; red.: G.Səfərəliyeva; M.F.Axundov adma Azərbaycan Milli

Kitabxanası. Diyarşünaslıq elmi biblioqrafiya şöbəsi. B., 2009. -240 s.

19. Heydər Əliyev adma Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft bom kəməri.

http://www.azerbaijan.az.

20. İsayev A.S. Neft və qaz sənayesinin iqtisadiyyatı. Bakı: Azəməşr, 2008-

299 s.

21. İsayev A.S., Atakişiyev M.C., Teymurova R.Ə. Azərbaycan

Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə

176

A z0rbaycan iqtisadiyyatı

dövlət proqramından irəli gələn elmi-əməli fəaliyyət

vəzifələrinə dair. Monoqrafiya. Bakı: Azəməşr, 2011.-132.

22. Neft sənayesinin inkişaf tarixi, http://www.azerbaijan.az.

23. Pənahəliyeva M.Ö., Əliyev Ş.T. Beynəlxalq nəqliyyat

əməliyyatları. Dərs vəsaiti. Sumqayıt Dövlət Universitetinin

Nəşriyyatı, 2015.-176 s.

24. SOCAR-ın 2015-ci il üçün illik hesabatı, http://www.socar.az.

25. Şəkərəliyev A., Şəkərəliyev Q. Azərbaycan iqtisadiyyatı:

reallıqlar və perspektivlər. Bakı, “Turxan”, NPB, 2016.-536 s.

26. TANAP. http://www.tanap.com.

27. TAP qaz boru kəməri çox əhəmiyyətli layihədir. Davos dünya

iqtisadi forumu, http://www.sherg.az.

28. TAP qaz boru kəməri İtaliya üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.

http://www.ikisahil.az.

29. TAP dünyanın iqtisadi əhəmiyyətli 10 layihəsi siyahısına daxil

edilmişdir - 2016. http://www.ann.az.

30. TAP layihəsinin 50 faizi icra edildi. 07.09.2017.

http://www.axar.az.

31. Trans-Anadolu qaz boru kəməri layihəsi üzrə işlərin 55 %-i

görülüb, http://www.azpress.az.

Yaqubzadə M. Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri Azərbaycanın

iqtisadi müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə xidmət edir. “Əsrin

müqaviləsi-20” http://www.axalqqazeti.com.

Yusifzadə X. Heydər Əliyev və Azərbaycanda neft sənayesinin

inkişafı, http://www.az.trend.az.

34. Yüzbaşova G., Abdullayev Z. Azərbaycanın neftqaz strategiyası:

Problemlər və proqnozlar: Monoqrafiya. /G. Yüzbaşova,

Z.S.Abdullayev; Elmi red. A.Abbasov.- B.:Nurlan, 2006.- 755 s.

AjTHeB T.H. HHHOBauHOHHoe pasBHTHe npOMbimjıeHHOCTH

AaepöaH/OKaua: ne(J)Tenepepa6oTKa, XHMIÜI H He(|)TexHMHH.

MocKBa - BepjiHH, «Palmarium», 2016. -232 c.

Ulrike Andres: TAP qaz boru kəməri layihəsinin 47 %-i icra edilib.

09.08.2017. http://www.lnews.az.

32.

33

35

36.

177

Dərslik. SDU - 55

FƏSIL 8

AZƏRBAYCANDA QEYRİ-NEFT SEKTORU

SAHƏLƏRİNİN VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF YOLLARI

8. J. Qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu.

8.2. Azərbaycanda sənaye sektorunun mövcud vəziyyəti və strukturu.

8.3. Azərbaycanda metallurgiya kompleksi: qara və əlvan metallurgiya

sənayesi sahələri.

8.4. Azərbaycanın kimya və neftkimya kompleksi.

8.5. Azərbaycanda maşınqayırma kompleksinin müasir vəziyyəti və

inkişaf istiqamətləri.

8.6. Yüngül .sənaye və onun potensialından səmərəli istifadə məsələləri.

8.7. Yeyinti sənayesi və onun əhəmiyyəti.

8.8. Azərbaycanda tikinti sektoru.

8.9. Nəqliyyat sektorunun mövcud vəziyyəti və inkişaf potensialı.

8.10. Azərbaycanda rabitə və informasiya texnologiyaları

kommunikasiyaları sektoru.

8.11. Ölkədə turizm sektoru və onun potensialından istifadə prioritetləri.

8.12. Texnoparklar, sənaye məhəllələri, sənaye klasterləri və xüsusi

iqtisadi zonaların yaradılması prosesləri.

8.1. Qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatın inkişafında

rolu

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf xüsusiyyətləri və son illərdə baş

verən iqtisadi - qlobal transformasiyalar milli iqtisadiyyatın strukturunun

təkmilləşdirilməsini və genişləndirilməsini vacib etmişdir. Bu baxımdan

qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu əhəmiyyətli

dərəcədə artmışdır. Qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu

aşağıdakılarla izah olunur;

178

Azerbaycan iqtisadiyyatı

^ Milli iqtisadi inkişaf modeli geniş struktur komponentlərinə

malik olduqda daha rəqabətqabiliyyətli və dayanıqlı xüsusiy-

yətlərə malik olur;

^ Dünya iqtisadiyyatının inkişaf təmayyüllərindən yanaşsaq, milli

iqtisadiyyatın davamlı inkişafının və dinamik artımının təmin

edilməsində milli iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi həlledici şərtlər-

dəndir;

Dünya iqtisadiyyatında baş verən qlobal hadisələrin və tendensiyaların,

həmçinin dünya bazarlarında neftin qiymətinin düşməsi nəticəsində

Azərbaycanın milli iqtisadiyyatına dəyən mənfi təsirin azaldılması və

lokallaşdırılmasında qeyri-neft sektoru əhəmiyyətli funksiyaları yerinə

yetirmək iqtidarındadır; Azərbaycanda ənənəvi güclü potensiala və

özünüinkişafetmə qabiliyyətinə malik qeyri-neft sektoru sahələrinin

modemiza- siyası hesabına milli iqtisadiyyatının diversifıkasiyası

probleminin əhəmiyyətli hissəsini həll etmək mümkündür;

^ Azərbaycanda güclü ixrac potensialına malik qeyri-neft sektoru sahələrinin

inkişafının modelləşdirilməsi hesabına ölkəyə gətirilən valyuta

vəsaitlərinin həcminin artırılması, maliyyə sabitliyinin gücləndirilməsi və

ixrac potensialının yüksəldilməsinə əlavə imkanlar yaratmaq olar;

^ Yüksək potensiala malik qeyri-neft sektom kimi kənd təsərrüfatının və

aqraq sektorun inkişafının sürətləndirilməsi və bu sahənin yüksək

texnologiyalar əsasında modemizasiya edilməsi ölkənin ərzaq

təhlükəsizliyini gücləndirməklə bərabər, qeyri-neft ixracı məhsullarının

çeşidinin artırılmasına əlavə potensial yaradar;

^ Qeyri-neft sektoru sahələrinin balanslı inkişafı milli iqtisadiyyatın manevr

qabiliyyətlərini artırır, onun özünüinkişafetmə resurslarının reallaşdın

İmasını təmin edir, cəmiyyətin və milli iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqədə

davamlı və dayanıqlı inkişafına münbit şərait formalaşdırır;

Qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafının təmin edilməsi milli

iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətini əhəmiyyətli səviyyədə artırır və onun

dünya təsərrüfatı, dünya iqtisadi proseslərində dayanıqlılığını yüksəldir,

qlobal iqtisadi təsirlərə və təhdidlərə qarşı immunitetini güclü edir və s.

179

Djrslik^DU^S

Son illərdə qeyri-neft sektorunun həemi milli iqtisadiyyatın

ümumi məhsul istehsalında artmaq tendensiyası ilə müşayiət olunur.

2016-eı il yekunlarına görə qeyri-neft sektorunda 39,4 mlrd. man.

əlavə dəyər yaradılmışdır. Ölkənin qeyri-neft sektorunda yaradılmış

əlavə dəyərdə ticarət, nəqliyyat vasitələrinin təmiri sahələri 15,6 % ,

tikinti sektom 15,2 % , nəqliyyat və anbar təsərrüfatı 10,4 %, qeyri-

neft sənayesi 7,1 %, kənd, meşə və balıqçılıq təsərrüfatları- 8,6 %

vəsait təşkil etmişdir. Şəkil 8.1.-də Azərbaycanda qeyri-neft sektoru

üzrə yaradılmış əlavə dəyərin sahələr üzrə bölgüsü verilmişdir. Azərbaycanda qcyri-nefl sektoru üzrə 2016-cı ildə yaraddnıış əlavə dəyərin

sahələr üzrə bölgüsü, “/o-lə (cəmi = 100 %)

Məhsula və idxala

xalis vergilər

(qcyri-ncll sektoru

üzrə), 9,2%

Sosial vo digər

xidmətlər, 27,5%

İnformasiya və rabitə, 2,7%

1 uristləriiL^ Nəqliyyat və yerləşdirilməsi və təsərrüfatı, ictimai

iaşə, 10 4% 3,6%

Kənd, meşə və

balıqçılıq

l.əs.ərriifatı, 8,6%

__ Qcyn-nelt

sənayesi, 7,1%

Tikinti, 15,2%

Ticarət; nəqliyyat

vasitələrinin

təmiri, 15,6%

Şəkil 8.1. A/.arbaycanda qeyri-neft sektoru üzrə 2016-cı ildə yaradılmış əlavə dəyərin sahələr üzrə bölgüsü, faizlə (AKDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://wwvv.azstat.org).

Şəkil 8.2.-də isə Azərbaycanın qeyri-neft sənayesində forma- laşmış əlavə dəyərin strukturu öz əksini tapmışdır.

Modənçıxamıanm qeyri-neft bölməsi

Su təchizatı; tullantıların təmizlənməsi və

emalı

Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və tochiz,atı

Qeyri-neft emal sənayesi

703,

194 0.4

200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000

Şəkil 8.2. Azərbaycanın qeyri-neft sənayesində 2016-cı ildə formalaşmış əlavə dəyərin strukturu, mln. man. (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

Şəkil 8.3.-də isə Azərbaycanın qeyri-neft sənayesində buraxılan məhsulların ümumi strukturu verilmişdir.

180

A zsrbuycan iqtisadiyyatı

Azorbaycamn qeyri-nen .sənaycsiıuls 2016-cı ildə formalaşmış əlavə

dəyərin strukturu, %-lə (cəmi= 100 %)

Su təchizatı;

tullantıların

təmizlənməsi və

emalı

3.6%

Məd.ənvıxarmanm

qcyri-ncO bölm.əsi

2.1%

Elektrik eneıjisi

qaz və buxar

istehsalı,

bölüşdürülməsi və

təchizatı

25.1%

Şəkil 8.3. Azərbaycanın qeyri-neft sənayesində 2016-cı ildə formalaşmış əlavə dəyərin strukturu, %-lə. (ARDSK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəflndən hazırlan- mışdır. httpr/Avww.azstat.org).

Qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafı və artımının sabitliyi bu sahələrə yönəldilən əsaslı kapital qoyuluşlarından və investisiya resurslarından bilavasitə asılıdır. 2016-cı il ərzində Azərbaycanda qeyri-neft sektoru sahələri üzrə əsaslı kapitala yönəldilmiş 6286 mln. man. həcmində investisiyaların strukturu faiz nisbətində Şəkil 8.4.- də öz əksini tapmışdır.

.Azorbayacaudu qeyri-neft sektoru sahələri üzrə 2016-cı ildə əsaslı

kapitala yönəlılilmiş investisiyaların strukturu, %-lə (cəmi: 100 %) Kənd, meşə və

bulıqçılıq

təsərrüfatı. 4%

Sosial və dig.ər

İnformasiya və _iidmətlar. 11.4%

rabitə. 2.8%

Turistl.ərin

yerl.əşdirilməsi və

ictimai iaşə. 0,3%

N.əqliyyat və anbar

t.əsərrüfatı, 21,7%

Ticarət; nəqlişyat

vasitələrinin təmiri,

0.8%

Qeyri-neft emal

sənayesi. 16.3%

fikinti. 42.7%

Şəkil 8.4. Azərbaycanda qeyri-neft sektoru sahələri üzrə 2016-cı ildə əsaslı kapitala yönəldilmiş investisiyaların strukturu, faizlə (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

Qeyd edək ki, son on ilə nəzər salsaq milli iqtisadiyyatın inkişafı prosesində qeyri-neft sektorunun artım dinamikası heç də sabit olmamışdır və son iki ildə yüksək artım nümayiş etdirməmişdir. Şəkil 8.5.-də qeyri-neft sektorunun əvvəlki ilə nisbətən artım dinamikası verilmişdir.

181

Dərslik. SDV - 55

A/orbayc:ııula qeyri-neft sektorunun artım dinamikası (2005-2016-cı

illor), ovvolki ilo nislioton. %-l.ı

2005 2006 2007 2008 2000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şokil 8.5. .A/orbaycan Respublikasında qeyri-neft sektoru, əvvolki ila nisbaton, fai/.la (.Azarbaycanm

milli hesabları. Statistik macmua. Bakı, 2016-nin asasmda müallif tarafiııdaıı ha/ırlanmışdır).

8.2. Azərbaycanda sənaye sektorunun mövcud

vəziyyəti və strukturu

Azərbaycanın qeyri-ncfl sektorunun müasir dövrdə əsas potensialı sənaye sektorunda cəmlənmişdir. Bu uzun illər ərzində milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlı olmuşdur və ilk növbədə, neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq güclü qeyri- neft sektorunun - kimya və neftkimya kompleksinin formalaşması diqqət çəkir. Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətli metallurgiya, cihazqayımıa və s. qeyri-neft sənaye sahələrinin inkişafı uğurlu ol umuşdur.

Şəkil 8.6-da Azərbaycanda sənaye isethsalının həcminin 2006- 2016-cı illər üçün dinamikası əyani şəkildə verilmişdir.

j 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şokil 8.6. A/orbaycaıı Respublikasmda 200^2016-eı illər ii/,ro soııaye isteİısalmm həcminin dinamikası,

mlrd, manat (.Azərbaycanın i(|tisadi göstəriciləri. Bakı. 2016 . - 824 s. və .Azerbaycan rəqəmlərdə. Bakı,

2017. - 286 s. bttp://\vww.az.stat.org- əsasında müəllif tərətnıdən bazırlanmışdır).

182

.1 z^rhayccın ic/üsadiyyatı

Şokil 8.6-nın təhlilinə baxsaq, 2006-2011-ci illərdə ölkədə

sənaye istehsalı 2,3 dələyə yaxın artmışdır. Lakin, sonrakı illərdə artım

tempinə nail olunmamışdır. Amma, 2016-cı ildə 2015-ei ilə nisbətən

artım tempi bərpa edilmişdir.

Şəkil 8.7-də Azərbaycan Respublikasında sənaye məhsulunun

dəyərinin sahə strukturu öz əksini tapmışdır (2011-2016-cı illər).

Azərbaycanda sənaye məhsulunun dəyərinin sahə strukturu

(2011-2016-cı illər), mln. manat

30000

26894,3

I Mədən çıxarma sənayesi

I Emal sənayesi

I Elektrik enerjisi, qaz və buxar isethsalı. bölüşdürülməsi və t.əchizatı ■ Su

təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı

.Şəkil 8.7. Azərbaycan Respublikasında sənaye məhsulunun dəyərinin sahə strukturu (2011-2016-cı illər), mln. manat (Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2017. -286 s. http:/Av\vxv.azslaf.or« əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.7-nin təhlilinə nəzər salsaq görmək mümkündür ki, 2011-2016-cı illərdə mədənçıxarma sənayesinin ölkənin ümumi sənaye məhsulunun strukturunda payının azaldılması üçün görülən tədbirlər nisbətən nəticə vermişdir. Əvəzində isə emal sənayesinin xüsusi çəkisi 2013-cü ildən başlayaraq artım tempi nümayiş etdirir.

Şəkil 8.8-də isə Azərbaycan Respublikasında sənaye istehsalının sahə strukturu faiz nisbətində verilmişdir.

183

Dərslik. SDU - 55

A/orbaycan Rcspubükasında sonaye istehsalının sahə strukturu, %-lo

Su tochi^ıtı,

tullantıların

tamizbnmasi

vo

.Äik enerjisi, qa vn

buxar isethsalı.

bölilşdürülmosi vo (Cieiırzatı I hnıal sənayesi

I Mədən çıxarına

sənayesi

2016

2015

(cəmi: 100 %) gl-SıÜ

28.3

2014

2013

2012

2011

76.8

20 40 60 80 100

Şokil 8.8. Azərbaycan Respublikasında sənaye istehsalının sahə strukturu (2011-2016- cı illər), %-lə (cəmi: 100 %). (Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2017.- 286 s. http://www.azstat.org- əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.8-dən göründüyü kimi, əgər 2011-ci ildə ölkə üzrə sənaye istehsalının sahə strukturunda mədənçıxarma sənayesnin payı 76,8 % idisə, bu göstərici 2015-ci ildə 62 %, 2016-cı ilin yekununda isə 65,3 % təşkil etmişdir. Emal sənayesinin payı isə həmin dövrlərdə müvafiq olaraq: 18,3; 29,9 və 28,3 %. Diqqət çəkən məqam ondan ibarətdir ki, 20125-2016-cı illərdə emal sənayesinin sənaye istehsalının sahə struktumnda payının artmasında artım müşaidə olunmur və şübhəsiz, bu sahədə daha təsirli tədbirlərin görülməsi lazım gəlir.

Şəkil 8.9-da isə Azərbaycan Respublikasında sənayedə çalışan

Şəkil 8.9. Azərbaycan Respublikasında sənayedə çalışan muzdlu işçilərin sayı (2011- 2016-cı illər), min nəfər (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017. Bakı, 2017.- 286 s. http://www.azstat.org- əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

184

A zsrhaycau iqtisadiyyatı

Şəkil 8.9-a əsasən qeyd etmək olar ki, 2011-2013-cü illərdə sənayedə çalışan muzdlu işçilərin 11,6 % artmışdır. Lakin, 2013- 2015- ei illərdə sənaye sektorunda işləyənlərin sayı 5,4 % azalmışdır. 2016- eı ildə isə sənayedə işləyənlərin artım dinamikası bərpa edilmişdir. 2016-eı ilin yekununda ölkə sənayesində işləyənlərin sayı 192,7 min nəfər təşkil etmişdir ki, bu da 2015-ei ilə nisbətdə 3 %-ə yaxın çoxdur.

Sənaye sahəsinin inkişafının modelləşdirilməsi, onun müxtəlif sahələrinin istehsalının diversillkasiyalaşdırılmasında və istehsal sahələrinin güeləndirilməsində əsas istehsal fondları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şəkil 8.10-da Azərbayean Respublikasında sənaye sektoru üzrə əsas istehsal fondları (2011-2016-eı illər) verilmişdir.

Azərbavcandit sanavc sektoru ii/.r,ı əsas istehsal foıulları, mlrd, manat

------------------------------------------------------------------------------------ 79 -------

ıITTtff 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şokil 8.10. A/ərhaycan Respublikasında sonaye sektoru üzro əsas istehsal fondları (2011-2016-cı illər), mlrd, manat (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017. Bakı, 2017.- 286 s. lıttp://w\v\v.azstat.org- .əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Azərbaycanda sənaye sektoru üzrə əsas istehsal fondlarının həcmi 2016-eı ildə 2011-ci ilə nisbətən 1,9 dəfəyə yaxın artmış və 2016-eı ilin yekununda 79 mlrd, manat təşkil etmişdir. Təhlil olunan bütün illər üzrə artım dinamikası diqqət çəkir. Bu isə sənaye sektorunun əsas fondlarının yenilənməsi proseslərinin ardıcıl olaraq həyata keçirilməsinin nəticəsi kimi də qiymətləndirilə bilər.

Azərbaycanda sənaye sektomnun inkişafının modelləşdirilməsi və müxtəlif sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində məqsədli və planlı şəkildə dövlət proqramları, kompleks tədbirlər və strateji hədəflərin reallaşdırılması istiqamətində işlər aparılır.

185

Dərslik, SDU- 5 5

Hazırda sənayenin müasir texnologiyalar əsasında inkişaf etdirilməsi və

innovasiyayönümlü nəhəng sənaye müəssislərinin tikilməsi prosesləri intensiv

fazaya keçmişdir. Yaxın perspektivdə ölkədə strateji yol xəritələrinin

reallaşdırılması şəraitində sənaye sektorunun inkişafının sürətlənməsi və

sənaye məhsullarının həcminin artması proqnozlaşdırılır.

8.3. Azərbaycanda metallurgiya kompleksi: qara və əlvan metallurgiya

sənayesi sahələri

Azərbyacanın metallurgiya sənayesi güclü inkişaf tarixinə və

xüsusiyyətlərinə malik rəqabətqabiliyyətli qeyri-neft sektoru sahələrindən

biridir. Bu sahənin çox güclü resurs potensialı və təbii ehtiyatları, xammal

mənbələri mövcuddur. Metallurgiya sənayesinin hər iki mühüm fəaliyyət

sahəsi - qara və əlvan metallurgiya sənaye sahələri ölkəmiz üçün prioritet hesab

olunur.

Metallurgiya sənayesinin inkişafı əsas etibarı ilə II Dünya

müharibəsinin qurtarmasından sonra sürətlənmişdir. Azərbaycanda polad boru

istehsalına ilk dəfə 1952-ci ildə başlanılmış və həmin ildən etibarən

“Azərbaycan Boru-Prokat” zavodu istismara verilmişdir. Həmin zavodda

sonrakı illərdə marten sobaları quraşdırılmışdır. Bu isə müxtəlif polad

məmulatlarının hazırlanması və geniş çeşiddə boruların istehsalı üçün güclü

potensial yaratmışdır. Sonrakı inkişaf illərində bu zavodun istehsal gücü

dəfələrlə artırılmış və zavodun istehsal etdiyi məhsullar keçmiş SSRİ-nin

yüzlərlə ünvanlarına, həmçinin Şərqi Avropa və digər sosializm ölkələrinə

göndərilmişdir. Bu zavod Azərbaycanın ən iri qeyri-neft zavodu kimi tarixə

düşmüşdür və zavodda 10 minə yaxın insan işləmişdir. “Boru-Prokat” zavodu

Sumqayıt şəhərinin inkişafında, onun infrastrukturunun və kadr potensialının

foımalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Müstəqilliyin bərpasından

sonra bu zavodun əvvəlki həcmdə fəaliyyəti qeyri-mümkün olmuşdur,

təsərrüfat əlaqələri kəsilmiş, satış bazarları qısa müddət ərzində itirilmişdir.

Zavodun potensialını qoruyub saxlamaq və onu mode- mizasiya etmək

mümkün olmamışdır. Mülkiyyət və idarəetmə formasını bir neçə dəfə dəyişən

bu müəssisə hazırda "Azərboru" ASC kimi fəaliyyət göstərir. Amma, öz

potensialının çox cüzi bir hissəsindən istifadə edir. Bu zavodun yaxın

perspektivdə tamamilə

186

Azerbaycan iqtisadiyyatı

yenidən qurulması və onun bazasında müasir texnologiyalar əsaslı metallurgiya

kompleksinin - metallurgiya klasterinin yaradılmasına başlanılmışdır.

“Boru-Prokat” zavodu ilə demək olar ki, eyni vaxtdan fəaliyyətə

başlamış ^‘Daşkəsən Filizsaflaşdırma^’ kombinatı 1954- cü ildə istismara

verilmişdir. Bu müəssisənin əsas funksiyası ölkəmizdəki metallurgiya

müəssisələrini xammal komponentləri ilə təmin edən digər bir müəssisənin -

Rustavi metallurgiya kombinatının (Gürcüstan Respublikası) dəmir filizi

xammalına olan tələbatını ödəməkdən ibarət olmuşdur. Ümumiyyətlə, keçmiş

sovetlər birliyi dövründə iri istehsal müəssisələrinin hamısı ümumittifaq

əhəmiyyətli nəzərdə tutulurdu və onların bir-birindən kooperasiya- təsərrüfat

asılılığı vacib şərtlərdən idi. Bu ideyanın əsasında sovetlər birliyinə daxil olan

respublikalann bir-birindən asılılığını yüksəltmək dayanırdı, bununla da həmin

respublikaların idarəedilməsi və tənzimlənməsi mexanizmləri mərkəzin öz

əlində qalırdı və bütün qərarlar Moskvada hazırlanırdı. Ümumittifaq

əhəmiyyətli müəssisələr Moskvadan verilən bölgülər və tapşırıqlar əsasında

işləyirdilər. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Daşkəsəndəki bu

iri dağ-mədən müəssisəsi "Daşkəsən Filizsaflaşdırma" ASC kimi fəaliyyətini

davam etdirmişdir və 2006-cı ildə bu müəssisə bir sıra digər metallurgiya

müəssisələri ilə birlikdə kompleks inkişaf etdirilmək və idarə olunmaq

məqsədilə “Detal Limited” Şirkətinin idarəçiliyinə verilmişdir (Böyük

Britaniya). Azərbaycan metallurgiya kompleksinin ilk iri zavodlarından biri

olan Sumqayıt Alüminium zavodu 1955-ci ildə istismara verilmişdir. Bu

zavodda uzun illər ərzində alüminium məhsuları istehsalı üçün alüminium

xammalı külçə şəklində hazırlanmışdır. Zavodun fəaliyyəti dövründə ekoloji

problemlər diqqət çəkmişdir və bu zavodun yenidən qurulması prosesləri aparı

İsa da, son on il ərzində sabit fəaliyyəti mümkün olmamışdır. Zavodda müasir

idarəetmə metodlarının tətbiqi ilə əlaqədər olaraq, müstəqillik illərində yenidən

formalaşdırılmış “Azəralüminium” ASC öz statusunu itirərək, 2000- ci ildə

“Alüminium” istehsal sahəsi kimi “Detal Alüminium kompleks”inin tərkibinə

daxil edilmişdir.

Əlvan metallurgiya sahəsi. “Detal Alüminium kompleks”i -

Azərbaycanın metallurgiya kompleksində əhəmiyyətli sahələri

187

Dərslik, SDU- 5 5

Özündə birləşdirən bir kompleks kimi ciddi mövqeyə malikdir və 2008-ci ilin

mart ayında bu kompleksin təməli qoyulmuşdur. Xüsusilə, gil və torpaq

xammalının alınması, boksit və alunit filizlərinin saflaşdırma proseslərinin

təşkili ilə bağlı işlərin aparılması bu kompleksdə əhatə olunmuşdur. Gəncə

şəhəri ətrafında yerləşən kompleksin 81 hektar ərazisi vardır və burada 4

zavodun istismarı nəzərdə tutulmuşdur. Kompleksdə metaltökmə prosesləri,

fasiləsiz surətdə yayma işləri, elektroliz və anod prosesləri istehsal sahələri

aparıcı sahələr kimi fəaliyyət göstərir. Artıq kompleksdə 50 min ton gücündə

istehsal prosesləri həyata keçirilir və yaxın perspektivdə burada illik istehsalın

həcmi 200 min tonu keçməlidir. Bundan əlavə, Gəncə gil-torpaq zavodunda

istehsal gücünün 450 min tona çatdıniması tədbirləri görülməkdədir.

“Azərqızıl” Dövlət Şirkəti. Əlvan metallurgiya sahəsinin ölkəmizdə

son onilliklərdə inkişaf prosesləri intensivləşmiş fəaliyyət sahələrindən biri də

qızıl istehsalıdır. Bununla əlaqədər olaraq, “Azərqızıl” DŞ-i ilə xarici

investorlar və kompaniyalar arasında birgə fəaliyyət Sazişi həyata keçirilir.

1997-ci ildə imzalanmış bu Sazişlə Azərbaycan tərəfinin payı 51%

səviyyəsindədir və Gədəbəy qızıl-mis layihəsinin digər iştirakçılan sırasında

ABŞ-ın “R.V. İnvestment Group Services LLC” şirkəti yer almışdır. Bu

Sazişin reallaşdırılması nəticəsində Gədəbəy, Qoşa, Söyüdlü, Vecnəli və digər

perspektivli qızıl və filiz yataqlarının kəşfiyyatı, işlənməsi, hasilatın təmin

edilməsi həyata keçirilir. Bununla belə, ölkəmizdə digər zəngin qızıl yataqları

Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə (Kəlbəcər) qalmışdır.

Ümumiyyətlə, bu sahədə daha intensiv tədbirlərin görülməsi və ölkənin qızıl

ehtiyatının artırılması məqsədilə qızıl istehsalının yeni hədəflərinin

müəyyənləşdirilməsi, bu hədəflərə uyğun investisiyaların yatırılması və

istehsal gücünün arrtıniması vacib şərtlərdəndir.

Qara metallurgiya sahəsi. Baku Steel Company MMC.

Hazırda metallurgiya sənayesinin əsas və iri poladəritmə müəssisəsi kimi

diqqət çəkir. Müəssisə 2001-ci ildə istismara verilmişdir və qara metallurgiya

sənayesi sahələrində istehsal olunan məhsullann bir qrupu bu müəssisədə

istehsal olunur. Müəssisədə “Siemens VAİ”, Kanadanın “STEL TEK”,

həmçinin ABŞ, İtaliya, Hindistan, Fransa və Türkiyədə istehsal olunmuş

avadanlıqlardan istifadə

188

A zsrbaycan iqtisadiyyatı

olunur. Müəssisədə istehsal proseslərinin səmərəli aparılması, poladəritmə prosesi ilə bağlı məhsuldarlığa nail olunması üçün zəruri köməkçi təsəmifatlar və infrastruktur obyektləri tikilmişdir. Bundan əlavə, müəssisədə oksigen və maye azot istehsal edən xüsusi zavod istismara verilmişdir. Müəssisədə ölkənin tikinti sektorunda geniş həcmdə və miqyasda istifadə olunan müxtəlif növ polad məmulatları istehsal olunur. Bu məhsulların sırasında müxtəlif çeşidli künclüklər (40-125 mm), şveleıiər (80-160 mm), ikitavr (100-160 mm) və katanka (5-9 mm) məhsulları, polad pəstahlar, diametri 10-32 mm olan annaturlar istehsal edilir. Hazırda müəssisənin poladəritmə üzrə istehsal imkanları 1200 min ton səviyyəsinə yüksəldilmişdir. Bu müəssisənin məhsulları daxili bazarın tələbatı ilə yanaşı, artıq ixrac olunmağa da başlayıb (Rusiya, Gürcüstan və s.).

Azərbaycanda metallurgiya sənayesinin son illərdə inkişaf dinamikası Cədvəl 8.11-də verilmişdir.

A/ərbaycun Respuhlikasındn nietallıırgiya sənayesinin məhsul istehsalı,

mln. manat (2011-2016-cı illər)

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.11. A/ərhayenn Rcspiıhlikasıııda ınetallur)>iya sənayesi ü/.rə məhsul istehsalı (2011-2016-cı illər), mln. manat (Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2017.- 286 s. http://www.azstat.org- əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.11-ə nəzər saldıqda görmək olar ki, 2011-2016-cı illərdə metallurgiya sənayesi sahəsində məhsul istehsalı artım və azalma dinamikası ilə müşahidə olunmuşdur. 2012-ci ildə məhsul istehsalı 347,1 mln. man. olduğu halda, bu göstərici 2016-cı ildə 287,4 mln. man təşkil etmişdir. Göründüyü kimi, metallurgiya

189

Dərslik. SDU - 55

sənaye sahəsinin inkişaf problemlərinin həllinin yeni mexanizm lərinin hazırlanması və tətbiqi prosesləri sürətləndirilməlidir.

Şəkil 8.12-də də isə Azərbaycanda hazır metal məmulatların dan istehsalın dinamikası öz əksini tapmışdır (2011-2016-cı illər).

.\zərl)aycan Respublikasında hazır metal momulatlarımn istehsalı, mln.

manat (2011-2(116-cı ill.ır)

171.2

İ

131.6 ‘‘‘Y 133,2

I k k i 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.12. Azərbaycan Respublikasında hazır metal mənuılatlannın istehsalı (2011- 2016-cı illər), mln. manat (Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2017.- 286 s. httpı/Avww.azstat.org- əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.12-dən göründüyü kimi hazır metal məmulatlarının istehsalı sahəsində 2011-2016-cı illər ərzində artım-azalma prosesləri diqqət çəkir və bu sahədə sabit dinamik artıma nail olunmamışdır. Hazır metal məmulatlarının istehsalı 2012-ci ildə 171,2 mln. manat olduğu halda, bu göstərici 2015-ci ildə 146,7 mln. manat, 2016-cı ildə isə 133,2 mln. manat olmuşdur.

Şəkil 8.13-də Azərbaycanın metallurgiya sənayesində bütün mülkiyyət növləri üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı verilmişdir.

2012 2013 2014 2015 2016

> .Metallurgiya sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin

cəmi ■ O cümlədən: dövlət müəssisələri

Şokil 8,13. Azərbaycanın metallurgiya sənaye.sindo fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı, 2011-2016-cı illər, ilin əvvəlinə (ARİ)SK-nm məlumatları əsasında əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://\vwyv.azstat.org).

190

A z^rhaycan iqtisadiyyutı

Şəkil 8.13-ün təhlilinə əsasən metallurgiya sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin formalaşması və inkişafı prosesləri 0 qədər də intensiv deyildir. Məsələn, 2011-2016-cı illərdə bu sahədə artım olmamışdır. Belə ki, 2011-ei ildə metallurgiya sənayesində müəssisələrin eəmi sayı 30 olmuşdursa, bu göstərici 2016-cı ildə 27- yə düşmüşdür. 2011-ci ildə metallurgiya sənayesində dövlət müəssisələrinin və qeyri-dövlət müəssisələrinin sayı müvafiq olaraq 6 və 24 olmuşdursa, bu göstəricilər 2016-cı ildə aşağı düşmüşdür: 5 və 22. Son illərdə sahibkarlığın və biznes mühitinin inkişafı ilə bağlı görülən tədbirlər əsas götürülməklə, metallurgiya sənayesində kiçik və orta biznesin inkişafına, sahibkarlıq subyektlərinin daha məhsuldar fəaliyyətinə nail olunmalıdır. İri kompaniyaların təşkili və fəaliyyətində inhisarçılıq meyillərinə yol verilməməli, kiçik və orta biznesin inkişafı ilə bağlı Azərbaycan dövlətinin iqtisadi siyasətinin reallaşdırılması təmin edilməlidir.

Metallurgiya sənayesinin inkişafının gücləndiurilməsində əsas fondların yenilənməsi və sahənin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şəkil 8.14-də Azərbaycanda metallurgiya sahəsinin əsas fondlarının 201 1-2016-cı illərin əvvəlinə ləcmi öz əksini tapmışdır. __________________

A/.orha\canda metallurgiya sonayesinin osas foıullarımn lıocmi. mln.

manat, ilin ovvnliıı,') (2011-2016)

2011 2012 201.2 2014 2015 2016

Şakil 8.14. .Azarbaycanın metallıırf»iya sonayesinin əsas foıuilarının həcmi, mln. manat, ilin əvvəlinə 2011-2016-cı illər (AKOSK-mn məlumatları əsasında müəllir tərətliKİən ha/ırlanmışdır, http:/Av\vw.azstat.org).

Şəkil 8.14-ün təhlili göstərir ki, 2011-2016-cı illər ərzində ölkəmizdə metallurgiya sənayesinin əsas fondlarının dəyəri 1,9 dəfə artmış və 2016-cı ilin əvvəlinə 545,1 mln.manat təşkil etmişdir. Bu,

191

Darslik. SDU - 55

son illərdə yeni və müasir metallurgiya müəssisələrinin istismara verilməsi ilə bağlıdır və təqdirəlayiqdir. Yaxın perspektivdə qara metallurgiya sənayesinin maddi-texniki bazasının yenilənməsi gözlənilir.

Şəkil 8.15-də Azərbaycanda əsas metallurgiya məhsullarından biri olan - polad borular istehsalının 2010-2016-cı illər üçün dinamikası verilmişdir.

A/..')ri)aycanda polad bondar istehsalının dinamikası, min ton

98 4 (2010-2016) 100

2014 2015 2016

.Şəkil 8.15. A/ərbaycanın metallurgiya sənayesində polad borular istehsalının dinamikası, min ton, 2010-2016-cı illər, (ARI)SK-nm məlumatları əsasında miiəllir tərəfindən hazırlanmışdır, http:/Av\vw.azstat.or}>).

Şəkil 8.15-dən bu qənaətə gəlmək olar ki, 2010-cu il ölkəmizin metallurgiya sənayesində polad borular istehsalı sabit olmamışdır. Belə ki, 2010-cu ildə 36,5 min ton polad borular istehsal edildiyi halda, bu göstərici 2011-ci ildə 98,4 min ton, 2015-ci ildə 29,8 min ton, 2016-cı ildə isə 53,8 min ton təşkil etmişdir.

Şəkil 8.16-da isə Azərbaycanda polad tökmə istehsalının dinamikası verilmişdir və bu sahənin sabit işləməsindən polad borular istehsalının artırılması üçün münbit şərait və güclü potensial yaratmaq mümkündür.

Azərbaycanda polad tökmə istehsalının dinamikası, min ton (2010-2015) 444

.^U7 A 324 302

..A A A i A A, 2ai£ 2011 J>QLL 2013 2014 2015

Ş.'ikil 8.16. Azorbaycanm metallurgiya sənayesindo polad tökmə istehsalının dinamikası, min ton, 2010-2015-cı illər, (ARI).SK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

192

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 8.16-nın təhlili göstərir ki, 2010-2015-ci illər ərzində polad tökmə

istehsalının dinamikası ayn-ayrı illər istisna olmaqla (məsələn, 2011, 2012,

2014-cü illər) artım olmamışdır. Belə ki,

2010- cu ildə 307 min ton polad tökmə istehsalı olduğu halda, bu göstərici

2015-ci ildə 302 min ton olmuşdur.

Azərbaycanda strateji yol xəritəsininin reallaşdırılması şəraitində ağır

maşınqayırma sənayesi sahələrinin və ilk növbədə metallurgiyanın inkişaf

etdirilməsinin strateji hədəfləri müəyyənləşdirilmişdir. Yaxın perspektivdə

metallurgiya kompleksinin müasir texnologiyalar əsasında inkişafı prosesləri

daha da sürətləndiriləcəkdir. Qara metallurgiyanın kompleks şəkildə

inkişafının təmin edilməsi məqsədilə nəhəng metallurgiya klasterinin

yaradılması da nəzərdə tutulmuşdur.

8.4. Azərbaycanın kimya və neftkimya kompleksi

Kimya və neftkimya sənaye sahəsi Azərbyacanın güclü potensiala

malik və rəqabətqabiliyyətli qeyri-neft sektoru sahələrindən biridir. Bu sahənin

formalşması və inkişaf tarixi neft sənayesinin inkişaf prosesləri ilə bilavasitə

bağlıdır. Hələ XIX əsrin 60-70-ci illərində neft emalı sahələri inkişaf etməyə

başlamışdı. Bunlarla əlaqədər olaraq, kükürd turşusu, kaustik soda istehsalı

zavodlarının yaradılması vacib idi. Həmin tələbatları ödəmək üçün

XIX əsrin sonlannda artıq Bakıda kükürd turşusu, həmçinin kaustik soda

istehsal edən zavodlar işə düşmüşdür. Bu zavodlar “Nobel qardaşlan” və milli

sahibkar olan H.Z.Tağıyevə məxsus idilər. Artıq

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda neft emalı sənayesinin həmin

məhsullara olan tələbatlarının 60 %-ə qədəri ödənilirdi. 1917-ci ildə isə Nobel

qardaşlarının benzol və toluol istehsalı sahələri işə düşmüşdür. Bu pirogen

zavodunda benzol üzrə istehsal gücü 60 min pud, toluol üzrə isə istehsal gücü

30 min ton idi. Həmin dövrdə toluoldan tüstüsüz bant hazırlayırdılar və bu

məhsullar hərbi zavodlarda istehsal olunurdu.

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrlərdə neft sənayesinin

inkişafına xüsusi fikir verilirdisə, bu yanaşma onun emal sahələri, o cümlədən

kimya və neftkimya sahələri üçün uzun müddət

193

Dsrslik. SDV - 55

təmin olunmamışdır. Yalnız 1931-ci ildə neft-mədən sularının çox olduğu

Neftçalada yod-brom zavodu işə salınmışdır və bu da, şübhəsiz yodun

səhiyyədə vacibliyi, xüsusilə hərbi sahədə çox işlənən məhsul kimi olması ilə

bilavasitə bağlı idi. Üzvi kimya və neftkimya müəssisələrinin tikintisi və

inkişaf etdirilməsi proseslərinə əsasən Böyük Vətən Müharibəsinin

sonlarından başlanılmışdır. 1945-ci ildə Sumqayıt qəsəbəsində (indiki

Sumqayıt şəhəri) Sumqayıt kimya zavodu fəaliyyətə başlamışdır. Bu zavodda

elektroliz üsulu əsamda qələvi istehsalı istismara verilmişdir. 1958- ci ildə bu

istehsalatın bazasında civə üsullu xlor və kaustik soda istehsalatı yaradılmışdır.

Bundan əlavə, 1947-ci ildən başlayaraq Sumqayıt kimya zavodunda texniki

heksaxloran, xlorparafin istehsalatları istismara verilmişdir. Sonrakı illərdə -

1958-1975-ci illərdə amin duzu, alüminiumxIorid, karboksmetilsellüloza

istehsalatları, I və II növbə sulfanol istehsalatları işə salınmışdır. Sulfanol

istehsalatı SSRİ-nin tələbatının 95%-ni ödəyirdi. Zaqafqaziyada ilk neftkimya

müəssisəsi olan Sumqayıt “Sintezkauçuk” zavodu 1952- ci ildə fəaliyyətə

başalmışdır. Həmin il müəssisədə sintetik etil spirti alınmış və ondan butadien

istehsalının əsası qoyulmuşdur. 1957-ci ildə bu istehsalatların bazasında

butadien-stirol sexi işə salınmışdır. “Sintezkauçuk” zavodunda 1964-cü ildə

butilkauçuk istehsalatı, 1966-cı ildə izopropil spirti, 1971-1980-ci illərdə isə

nitril kauçuku sexləri istismara verilmişdir. 1988-ci ilin sonunda isə

“Sintezkauçuk” zavodunun tərkibində “EP-300” qurğusu, növbəti ildə “Üzvi

Sintez” zavodunda “Polimir 120” istehsalatları işə salınmışdır. Bu qurğuların

istismara verilməsi ilə Azərbaycanda neft və qaz emalından alınan yan kimya

məhsularının və xammallarının səmərəli olaraq emal proseslərinə cəlbi

mümkün olmuşdur. 1970-1985-ci illərdə Sumqayıt kimya kompleksində

ümumittifaq əhəmiyyətli iri müəssisələr, əvvəldə qeyd etdiyimiz

“Sintezkauçuk” və Sumqayıt Kimya zavodları ilə yanaşı, “Üzvi Sintez” kimya

kombinatı, Sumqayıt yuyucu vasitələr zavodu, Sumqayıt “Superfosfat”

zavodu, Sumqayıt polimer kombinatı geniş səviyyədə fəaliyyət göstərmişlər.

Həmin dövrdə əksər kimya məhsullarının istehsalı üzrə məhsuldarlıq 2-3 dəfə

artırılmışdır. Sumqayıtla yanaşı, Azərbaycanın bölgələrində kimya

sənayesinin inkişafı genişləndirilmişdir. Mingəçevirdə

194

••1 zsrhaycan iqtisadiyyatı

“Rezintexniki məmulatlar”, “Şüşə lifi” və Salyanda “Plastik kütlə” zavodları

öz istehsal güclərini artırmağa nail olmuşlar. Qeyd edək ki, həmin dövrdə

kimya və neft kimya müəssisələrində 30 minə yaxın insan işləyirdi və kimya

müəssisələri respublikanın iqtisadiyyatında əhəmiyyətli mövqe tuturdu.

Müstəqil iyin bərpasından sonrakı dövrdə Azərbaycanda kimya və

neftkimya müəssisələrinin əvvəlki istehsal güclərinin qorunub saxlanılması və

iri müəssisələrin modernizasiyası mümkün olmamışdır. 1992-ci ildə

Azərbaycanda kimya və neftkimya müəssisələrinin idarəedilməsi strukturunu

təkmilləşdirmək məqsədilə “Azərikimya” DŞ-i yaradılmışdır. Bu Şirkətin

tərkibinə respublikanın bütün kimya və neftkimya müəssisələri - Bakının Şin,

Rezintexniki məmulatları, Yod-brom, Əczaçılıq zavodları, Sumqayıtın Kimya,

“Sintezkauçuk”, “Üzvi Sintez”, “Superfosfat”, “Məişət kimyası”, Mexaniki

təmir zavodları. Mingəçevirin “Azərizolit”, “Rezin-texniki məmulatları”,

“Şüşə lifləri”, “Regenerat”, Neftçalanın “Yod brom”, Salyanın “Plastik kütlə”

emalı, həmçinin Elmi Tədqiqat “Olefinləri” və “Azərikimya” Dövlət layihə

institutları daxil edilmişdir. Bundan sonra ölkənin əsas kimya və neftkimya

müəssisələrinin inkişafı və koordinasiyası “Azərikimya” DŞ-ti tərəfindən

aparılmağa başlanılmışdır. Lakin, uzun dövr ərzində ölkənin kimya

müəssisələrinin yenidən qurulması proseslərini sürətləndinnək mümkün

olmamışdır. Bu bir tərəfdən maliyyə vəsaitlərinin çatışmaması ilə bağlı olsa da,

digər tərəfdən, bu sahədə modemizasiya və yenidənqurma tədbirlərinə

kompleks yanaşmanın gecikdirilməsi ilə bağlı olmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Neft-kimya sənayesində

idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 2 aprel 2010-cu il

tarixli Sərəncamı ilə, 2010-cu ildən başlayaraq kimya sənayesi müəssisələri

“Azərikimya” İB-yi formasında ARDNŞ-ə birləşdirilmişdir və “Azərikimya”

DŞ-ti ləğv edilmişdir. Bundan sonra, əksər köhnə istehsalatlar və bir sıra

zavodlar istismardan çıxarılmış və bağlanılmışdır (Səthi Aktiv Maddələr

zavodu. Sintez Kauçuk zavodu. Üzvi Sintez zavodu və s.). Bununla belə, son

illərdə kimya və neftkimya kompleksinin əsas iri müəssisəsi olan “Etilen

Polietilen” zavodunda aparılmış yenidənqurma tədbirləri

195

Dorslik. SDU - 55

hesabına bir sıra əsas məhsulların istehsal dinamikasının artım tempini

qoruyub saxlamaq mümkün olmuşdur.

Şəkil 8.17.-də Azərbaycanın kimya sənayesində fəaliyyət göstərən

müəssisələrin sayı barəsində məlumatlar öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kimya müəssisələrinin sayı, ilin əvvəlinə (2011-2016)

2015 2016

■ Qcyri-dövl.ıt kimya mUəssisələri

■ O cUmladən: dövbt kimya mUassisələri

■ Faaliyyat göstaran kimya mUassisalarinin cami sayı

Şəkil 8.17. Azərbaycanın kimya sənayesində fəaliyyət göstərən müə.ssisələrin sayı, 2011-2016-cı illər, ilin əvvəlinə (ARl)SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://wyv\v.azstat.org).

Göründüyü kimi, Azərbaycanın kimya sənayesində fəaliyyət göstərən

müəssisələrin sayında son illərdə azalma tendensiyası diqqət çəkir. Əgər

2011-ci ildə fəaliyyət göstərən kimya müəssisələrin sayı 77 idisə, bu göstərici

2016-cı ildə 69-a düşmüşdür. Ölkədə sahibkarlığın inkişafına göstərilən geniş

miqyaslı dəstək mexanizmlərinin tətbiqinə baxmayaraq, kimya və neftkimya

sektorunda qeyri-dövlət müəssisələrinin sayında da azalma tendensiyası diqqət

çəkir. Bu vəziyyətin dəyişdirilməsi üçün son illər yeni iri özəl kimya

müəssisələrinin, həmçinin SOCAR-m tərkibində nəhəng kimya

müəssisələrinin yaradılması prosesləri sürətləndirilmişdir (Azərtexnolayn,

Karbamid zavodu, SOCAR Polymer zavodu və s.).

Şəkil 8.18.-də isə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən rezin və plastmas

müəssisələrinin sayı verilmişdir.

196

/i zarhaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən rezin və plastmas müəssisələrinin sayı,

ilin əvvəlinə (2011-2016)

79 77 88

87

■ Fəaliyyət gOstərən rezin və plastmas müəssisələrinin cəm?®’® sayı ■ O cümlədən; dövlət rezin və plastmas müəssisələr!

■ Qeyri-dövlət rezin və plastmas müəssisələri

Şəkil 8.18. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən rezin və plastmas müəssisələrinin sayı, 2011-2016-cı illər, ilin

əvvəlinə (.ARDSK-mn məlumatlan əsasında müəllif tərəfindən liazjrlaıımışdır. lıttp:/Avsvvv.azstat.org).

Şəkil 8.18.-dən göründüyü kimi 2016-cı ilin nəticələrinə görə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 98 rezin və plasmas müəssisələrinin 93 qeyri-dövlət müəssisələridir. Bu müəssisələrin əksəriyyəti kiçik və orta müəssisələrdir, əsasən plastik məmulatlarının müxtəlif növlərinin istehsalı ilə məşğuldurlar. Həmin müəssisələrin 70-80 %- i Bakı və Abşeron iqtisadi rayonunda cəmlənmişdir.

Məlumdur ki, kimya müəssisələrinin inkişafında əsas fondların yenilənməsi və bunların maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şəkil 8.19.-da Azərbaycanda kimya sənayesində əsas fondların vəziyyəti-həcmi barəsində məlu- matlar yer almışdır. _____________________________________________

Azərbaycanın kimya sənayesində əsas fondların həcmi, mln. manat,

ilin əvvəlinə (2011-2016)

480

470

460

450

440

4.t0

420

410

400

.VI

O

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.19. .Azərbaycanda kimya sənayesində əsas fondlann həcmi, mln. manat ilin əvvəlinə. 2011-2016-cı illər (ARDSK-nm

məlıımatian əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http;/A\Avvv.az.stat.org).

197

D,ırslik. SDÜ - 55

Şəkil 8.19.-u təhlil etsək görmək mümkündür ki, 2016-cı ildə ölkənin kimya sənayesində əsas fondların həcmi 437,2 mln. manat olmuşdur və bu rəqəm 2011-ci ildə 473,4 mln. manat təşkil etmişdir. Bu azalmanın səbəbi baxılan və təhlil olunan dövrdə bir neçə köhnə istehsalatların istismardan çıxarılması ilə bağlı olmuşdur. Hazırda yeni qurğuların tikilməsi ilə əlaqədər olaraq yaxın perspektivdə kimya sənayesinin əsas fondlarının ümumi həcminin əhəmiyyətli artımı gözlənilir.

Şəkil 8.20.-də Azərbaycanda kimya sənayesində 2011-2016-cı illər ərzində məhsul istehsalının ümumi həcminin dinamikası verilmişdir.

A/.ərhuycıında kimya sanayesinda məhsul istehsalının dinamikası, mln.

manat (2011-2016)

40(1

350

300

250

200

150

100

50

0

.mı.

247,2

4«0,6- 200,:

2011 2012 2013 2014 2015 2016

.Şokil 8.2Ü. .A/ərl)ayc:ının kimya sənaycsitui,a məhsul istelısalınm dinamikası, mln. manat, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllil' tərəfindən ha/ırlanmışdır. httpr/Avww.a/.stat.org).

Şəkil 8.20-in təhlilinə nəzər salsaq görmək mümkündür ki, son illərdə Azərbaycanda kimya səanyesində məhsul istehsalının dinamikası artım tempi nümayiş etdirir. Bu bir tərəfdən əsas məhsullar üzrə istehsal həcminin artırılması ilə əlaqədər olmuşdursa, digər tərəfdən son iki ildə: 2015-2016-cı illərdə milli valyutanın - manatın kursunun aşağı düşməsi ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, kimya məhsullarının əksəriyyəti ixrac olunur və ixracdan əldə edilən valyuta vəsaitlərinin milli manatla ifadəsində kimya sənayesində ümumi məhsulu istehsalının həcmi kurs fərqi hesabına da artım nümayiş etdirmişdir.

Şəkil 8.21 .-də Azərbaycanda rezin və plastik kütlə məmulatlarının istehsalı dinamikası əks olmuşdur. Bu məhsulların əksəriyyəti qeyri-dövlət müəssisələrində istehsal edilir.

198

Dərslik. SDU-55

Şəkil 8.22-yə baxdıqda məlum olur ki, 2010-2016-cı illər ərzində

“Azərikimya” İB-in əsas qurğularının xammalla təminatında nisbi artım olsa

da, 2016-cı ildə 2015-ci ilə nisbətən xammal təminatında cüzi azalma

müşahidə olunmuşdur. Məlumdur ki, əsas kimya və neftkimya xammallan

SOCAR-ın emal müəssisələrində - neft və qaz emalı müəssisələrində alınır. Bu

baxımdan ölkənin rəqabətqabiliyyətli qeyri-neft sektoru sahələrindən biri kimi

kimya və neftkimya sektorunun əsas xammallara olan tələ-batlarının

ödənilməsi hesabına ölkəyə əlavə valyuta vəsaitlərinin gətirilməsi

mümkündür.

Cədvəl 8.1.-də 2010-2016-cı illərdə SOCAR-ın “Azərikimya” İB-də

xammal təminatı və əsas məhsulların istehsalı üzrə göstəriciləri verilmişdir. Cədvəl 8.1.

SOCAR-ın ‘‘Azərikimya” İB-də xammai təminatı və əsas məhsuiların istehsalı

üzrə göstəriciiər (2010-2016)

Xammal va məhsulann

adı ülçll

vahidi Ular

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Xammal Min ton 224,3 284.5 256.6 287,2 373.4 374.8 354.8 Polietilen Min ton 53,5 74,5 67.1 76,2 101,0 103,5 100,6 Etilen Min ton 55,0 77,5 69.2 78.5 104.0 106.7 103.4 Propilen Min ton 28.6 40,2 35.0 40,9 56.5 56.4 52.1

Butilen- Butadien

fraksiyası Min ton 25,0 27.3 20.3 24.8 30,1 24,8 22,2

Maye piroliz qatranı min ton 54.0 58.2 54.2 55.4 71.8 73.4 52.1

Ağır piroliz qatranı Min ton

10.6 11.7 13.1 15.3 18.7 22,1 15.7

Saflaşdınlmış izopropil

spirti Min ton

10.0 10,9 7.4 13.8 10.6 12.3 8,9

Əmtəəlİk məhsul, cəmi Mln. ABŞ dol. 150.0 183,9 154.7 176.9 197.2 150.8

Qeyd: Cədvəl SOCAR-ın təsərrüfat fəaliyyəti haqqında hesabatları əsasında

hazırlanmışdır, http://www.socar.az.

Cədvəl 8.1 -in təhlili əsasında görmək olar ki, “Azərikimya” İB-də son

illərdə 2014-2016-cı illər ərzində əsas yarımfabrikat və hazır məhsullar olan

etilen, polietilen və propilen məhsullarının istehsalının 2010-2013-cü illərlə

müqayisədə 30-40 %-dək artmışdır. Amma, 2016-cı ildə cüzi azalma müşaidə

edilir.

Həmin məhsullar üzrə istehsalın dinamikası daha əyani formada Şəkil

8.23-də öz əksini tapmışdır.

200

DsrsliL SDU- 55

Azərbaycanın kimya səanyesinin müasir inkişaf prioritetləri və strateji

hədəfləri milli iqtisadiyyatın perspektivləri üzrə strateji yol xəritəsində neft və

qaz sənayesi ilə birlikdə baxılmış və müəyyənləşdirilmişdir.

Yaxın perspektivdə yüksək texnologiyalar və innovasiyalar əsaslı

nəhəng kimya müəssisələrinin istismara verilməsi gözlənilir. Bunlarla bərabər,

əlavə dəyər yaratmaq xüsusiyyətlərinə malik kimya və neftkimya

müəssisələrinin inkişafının sürətləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

8.5. Azərbaycanda maşınqayırma kompleksinin müasir vəziyyəti

və inkişaf istiqamətləri

Azərbaycanda maşınqayırma sənayesinin inkişaf tarixi, ilk növbədə

neft sənayesinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, neft

sənayesində müxtəlif metal məmulatlarına və avadanlıqlarına olan tələbatın

ödənilməsi vacib şərtlərdən idi. Bunlar nəzərə alınaraq, 1858-ci ildə Bakıda ilk

mexaniki təmir emalatxanası istismara verilmişdir. Sonralar neft sənayesinin

inkişafının intensivləşməsi ilə əlaqədər olaraq Bakıda bir-birinin ardınca kiçik

və orta, hətta nisbətən iri maşınqayırma müəssisələri fəaliyyətə başlamışdır.

XX əsrin birinci iyirmi ilində artıq Bakıda 13 maşınqayırma zavodu, 127

mexaniki təmir emalatxanaları və metal emalı müəssisələri mövcud idi. Həmin

dövrdə maşınqayırma zavodlarında səkkiz mindən çox insan işləyirdi.

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə əsasən neft

maşınqayırması və II Dünya Müharibəsi illərində isə hərbi təyinatlı

maşınqayırma müəssisələrinin inkişafına daha çox önəm verilmişdir.

Maşınqayırma müəssisələrində neft istehsalı və emalı ilə əlaqəli olan

dəzgahlar, avadanlıqlar, quyuların qazılması üçün ştanqlar, digər materiallar,

siyirtmələr və s. istehsal daha çox prioritet olmuşdur. Müharibə dövründə

SSRİ-nin müxtəlif yerlərindən bir çox maşınqayırma və dəzgahqayırma

müəssisələri, o cümlədən hərbi silah və sursatlar istehsal edən avadanlıqlar

Bakıya köçürülmüşdür. Məhz bu bazanın əsasında sonrakı illərdə

Azərbaycanda - daha dəqiq Bakı şəhərində 1 O-dan çox maşınqayırma

zavodları yaradılmış

202

Azerbaycan iqtisadiyyatı

VƏ onlar keçmiş SSRİ-nin tələbatına uyğun neft sənayesi təyinatlı dəzgah və

avadanlıqların istehsalını həyata keçirmişlər bu müəssisələrdə dərinlik

nasosları, nasos ştanqları, elektrik mühərrikləri, güc transformatorları,çoxlu

sayda cihazlar, avtomatlaşdırma vasitələri, avadanlıqlar, qəliblər və s. istehsal

olunmuşdur.

1970-1985-cil illərdə Azərbaycanda maşınqayırma sənayesinin,

xüsusilə neft maşınqayırma sənayesinin maddi-texniki bazası əhəmiyyətli

səviyyədə gücləndirilmişdir. Həmin dövrdə Xəzər dənizi sahilində çox güclü

potensiala malik Dərin Özüllər Zavodu istismara verilmişdir və bu zavod

hazırda da müstəqil Azərbaycanın strateji müəssisələrindən biri hesab olunur.

Zavodun əsas funksiyası dərin Xəzər dənizi şelfındə neft hasilatının həyata

keçirilməsi üçün üzən qurğuların, digər infrastruktur və hasilat elementlərinin

istehsalı və hazırlanması ilə bağlı olmuşdur. Bundan əlavə, güclü potensiala

malik maşınqayırma və cihazqayırma müəssisələri Bakı şəhəri ilə yanaşı,

ölkənin digər iri mərkəzlərində də formalaşdırılmışdır. Sumqayıtda güclü

potensiala malik kompressorlar zavodu, Gəncədə avtomobil zavodu,

Mingəçevir, Şirvan, Salyan və Şamaxıda isə kabel və cihazqayırma zavodları

istismara verilmişdir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ən güclü dağıntıya və

xaosa məruz qalan iqtisadiyyat sahələrindən biri də maşınqayırma sənayesi

olmuşdur. Belə ki, bu sahənin kompleks inkişaf etdirilməsi təmin

edilməmişdir. Bakı şəhərinin mərkəzində yerləşən maşınqayırma müəssisələri

bir-birinin ardınca fəaliyyətlərini dayandırmış və yaxud adi sex səviyyəsində

fəaliyyət göstərmişlər. Məişət kondisionerləri zavodu tamamilə dayanmışdır və

çox cüzi fəaliyyəti molumdur. Soyuducular istehsal edən zavodlar öz

potensiallanndan minimum istifadə edirlər. Neftmaşınqayırması zavodları

əvvəlki mövqelərini itirmişlər. Uzun müddətdir ki, həmin zavodların Bakının

mərkəzindən köçürüləcəyi gözlənilir, amma hələlik bu proseslər başa

çatdırılmamışdır. Maşınqayırma sənayesinin idarəetmə sistemini

təkmilləşdirmək məqsədilə ölkə Prezidentinin 22 mart 2001-ci il tarixli

Fərmanı ilə “Azneftkimya- maş” ASC cəmiyyəti yaradılmış və onun 14 törəmə

müəssisəsi təşkil edilmişdir. Bu cəmiyyətin bazasında on zavod toplanmışdır.

Bu zavodların məhsul buraxılışı çeşidi 130-a yaxın olmuşdur və 650-yə

203

Dərslik. SDU - 55

yaxın müxtəlif həcmdə qazıma, neftqaz və neftkimya avadanlıqları buraxmaq potensialı mövcuddur. Bundan əlavə, maşınqayınna sənayesinin güclü elmi-texniki bazası vardır. Bu sahədə dörd elmi tədqiqat və layihə institutu fəaliyyət göstərir.

Son on ildə ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində əhəmiyyətli artım dinamikasına nail olunmasına və güclü istehsal potensialının formalaşdırılmasına baxmayaraq, maşınqayırma sənayesində bu sahədə əhəmiyyətli irəliləyişə hələlik nail olunmamışdır.

Şəkil 8.25.-də Azərbaycanda maşınqayırma sənayesi sahələri məhsullarının istehsalının 2011-2016-cı illər üçün dinamikası verilmişdir.

2011 2012 2013 2014 2015 2016

■ Maşın vo avadanlıqların istehsalı

■ Avtomobil, qoşqu V,T yarımqoşqularm istehsalı

■ Sair nəqliyyat vasitələrinin istehsalı

Şokil 8.25. Azərbaycanda maşınqayırma sənayesi sahələri məhsullarının istehsalının dinamikası, mln. manat, 201 l-20İ6-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəllndən ha/.ırlanmışdır. http://\v\v\v.a/stat.org).

Şəkil 8.25-dən göründüyü kimi, 2011-2016-cı illər ərzində maşınqayırma səanyesinin əsas fəaliyyət istiqamətləri üzrə - maşın və avadanlıqların istehsalı, avtomobil, qoşqu və yarımqoşquların, həmçinin digər nəqliyyat vasitələrinin istehsalı üzrə əhəmiyyətli artıma nail olunmamışdır və 2016-cı ildəki göstəricilər 2011-ci ildəki göstəricilərdən heç də fərqlənnmirlər.

Şəkil 8.26.-da Azərbaycanda maşın və avadanlıq istehsal edən müəssisələrin sayı verilmişdir.

204

A z^rhuycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanda maşın və avadanlıq istehsal edən müəssisələrin sayı, ilin

əvvəlinə, (2011-2016)

2015 2016

■ Maşın və avadanli(|lar istehsal edən müəssisələrin cəmi sayı

■ O cümlədən: dövlət müəssisələri

■ Qeyri-dövlət müəssisələri

8.26. Azərbaycanda maşın və avadanlıq istehsal edən müəssisələrin sayı, ilin əvvəlinə, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıttp://w\vw.azstat.org).

Şəkil 8.26-dan göründüyü kimi, 2011-ci illə müqayisədə 2016- cı ildə ölkədə maşın və avadanlıq istehsal edən müəssisələrin ümumi sayı 72-dən 59-a qədər azalmışdır. Özəl müəssisələrin sayının kifayət qədər azalması, bu sahədə sahibkarlığın inkişafına diqqətin artırılmasını şərtləndirən amillərdəndir.

Şəkil 8.27-də Azərbaycanda traktor istehsalının dinamikası verilmişdir və bu istehsalın təşkili əsasən Gəncə avtomobil zavodu ilə Belarusun analoji zavodların arasındakı əmkdaşhğın nəticəsində mümkün olmuşdur.

205

DarsliL SDU - 55

Azərbaycanda traktor istehsalının dinamikası, ədəd (2010-2016)

1400

1200

1000

800

600

400

200

0

-706- 739

593 61T"

B ■ B

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.27. Azərbaycanda traktor istehsalının dinamikası, 2010-2016-cı illər (ARl)SK- nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. htt|)://\v\v\v.azstat.orj').

Şəkil 8.28-də Azərbaycanda avtomobil və qoşquların istehsalı üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı verilmişdir.

ilin əvvəlinə, 2011-2(ll6-cı illər (ARDSK-mn məlumatları əsasında müəllif tərəllndən hazırlanmışdır. http://\vw\v.azstat.org).

Şəkil 8.28-dən göründüyü kimi 2011-ci illə nisbətdə 2016-cı illə Azərbaycanda avtomobil və qoşquların istehsalı üzrə müəssiə- lərin sayında nisbi azalma olmuşdur.

Şəkil 8.29-da Azərbaycanda minik və yük avtomobilləri istehsalının dinamikası verilmişdir. Bu sahədə əsas fəaliyyət potensialı Gəncə və Naxçıvan avtomobil zavodlarında Rusiya, Belarus və İranın avtomobil müəssisələri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində formalaşdırılmış və inkişaf etdirilmişdir.

206

zar hay can Ufüsadiyyatı

/Vzərbaycanda minik və yük avtuııuıhilləri istehsalının dinamikası, ədəd

(20II-20I6)

979 ■I 1120

1^1 2145

■■■ 1283

1000 2000 2500

Şəkil 8.29. A/orbaycanda ininik və yük avtomobilləri istehsalının dinamikası, ədəd, 2011-2016-cı illər (ARDSK-mn məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıttp://ww\v.azstat.or{»).

Bütün bunlarla belə, ölkəmizdə maşınqayırma sənayesinin

maddi-texniki bazasının, əsas İbndlanmn, idarəetmə strukturunun

təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi prosesləri hazırda strateji

səviyyədə və strateji hədəflər çərçivəsində baxılmaqdadır. Ölkə

rəhbərliyi bu sahənin potensialından daha səmərəli istifadəyə ciddi

önəm verir və bu istiqamətdə kompleks tədbirlər həyata

keçirilməkdədir.

8.6. Yüngül sənaye və onun potensialından

səmərəli istifadə məsələləri

Azərbaycanda ənənəvi və geniş inkişaf etmiş milli iqtisadiyyat sahələrindən biri kimi yüngül sənaye sahəsi və onun potensialından səmərəli istifadə edilməsi məsələləri ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahənin əsas əhəmiyyəti, həm də onun əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında və işlə təminatında mühüm rol oynaması ilə bilavasitə bağlıdır. Belə ki, yüngül sənaye sahələrinin əksəriyyəti əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artırılması üçün güclü potensiala malikdir və fərdi məşğuliyyət baxımından da bu sahədə geniş imkanlar mövcuddur.

Azərbaycanda yüngül sənayenin inkişaf tarixi kifayət qədər qədimdir. Hələ min illər bundan əvvəl Azərbaycanda kəndçilər arasında toxuculuq və xəz-dəri, gön-dəri, ayaqqabı və s. bu kimi məmulatların hazırlanması geniş yayılmışdır. İnsanlar özlərinin və

207

Dərslik SDV - 55

İcma üzvlərinin, sonralar isə tayfaların, dövlətlərin, xanlıqların və bəyliklərin

ərazisində yaşayanların tələbatları üçün müxtəlif geyim əşyalannın əllə və

kustar alətlərlə hazırlanmasını təmin etmişlər. XIII əsrdən başlayaraq

Azərbaycanda müxtəlif növ xalçalann hazırlanması ənənəsi formalşmışdır.

Bunlarla belə, Azərbaycanda yüngül sənayenin inkişafının intensivləşməsi

prosesləri XIX əsrin sonlanna və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Həmin

dövrdə artıq Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda xarici və yerli kapitalın artması

prosesləri gedirdi, neft sənayesi ilə yanaşı digər sahələrin inkişaf etdirilməsinə

də maraq artmışdı. Artıq XIX əsrin sonuna yaxın Bakıda o dövr üçün regionda

ən iri parça və tikiş fabrikləri fəaliyyət göstərirdi. Emal müəssisələrinin təşkili

eyni zamanda bu sahənin xammal ehtiyatlannın artırılmasını stimullaşdırırdı.

1913-cü ilin yekununda Azərbaycanda yüngül sənayenin emal

müəssisələrininn işlənməsi üçün 300 ton xam ipək, 4 mln. ton yun istehsal

olunmuşdu, bunlarla bərabər 22 min ton pambıq mahlıcı tədarük edilmişdi.

Amma, bununla belə yüngül sənaye sahələrinin əsas xammalları Rusiyadakı

emal müəssisələrinə göndərilirdi və Azərbaycan bu ölkənin xammal bazası

kimi qalırdı.

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə bir sıra iri yüngül

sənaye müəssisələri tikilib istismara verilmişdir və bunlann sayəsində həmin

sahənin rolu respublika iqtisadiyyatında əhəmiyyətli mövqeyə qədər

yüksəlmişdir. Gəncədə mahud fabriki (1925) və Şəkidə istifadəyə verilmiş ipək

kombinatı (1931) bu qəbildən olan iri yüngül sənaye müəssisələrdən hesab

olunurdu. Həmin müəssisələr uzun illər ərzində məhsuldar fəaliyyət göstərə

bilmişdir və yalnız SSRİ dağıldıqdan sonra qeyri-sabit fəaliyyət göstərmiş və

kooperasiya-təsərrüfat əlaqələrini itirmişlər. Bundan əlavə, Azərbaycanın

regionlannda bir çox yüngül sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərmişdir.

Məsələn, Gəncə, Ucar, Sabirabad, Bərdə, Salyan, Şirvan, Horadiz

pambıqtəmizləmə zavodlan, Xankəndi və Şəki ipək kombinatları. Mingəçevir

və Sumqayıt şəhərlərində fəaliyyət göstərmiş tikiş və toxuculuq kombinatları.

Naxçıvandakı yüngül sənaye müəssisələri bu qəbildəndir. Bakı şəhərində isə

bir neçə ayaqqabı fabriki, üst tirikotaj və geyim, corab-tirikotaj, tikiş fabrikləri

və s. fəaliyyətdə olmuşdur.

208

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra yüngül sənaye

müəssisələrinin əksəriyyəti öz fəaliyyətini dayandırmış və ya özəlləşdirilməyə

verilmişdir. Bundan əlavə, əksər müəssisələrin mülkiyyət formaları

dəyişdirilmişdir. Amma, yüngül sənaye sahələrinin dinamik və ölkədəki

potensiala adekvat olaraq inkişaf etdirilməsi prosesləri hələlik kifayət qədər

intensiv deyildir. Bunlarla yanaşı, son on ildə ölkədə yüngül sənaye sahəsinin

maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi və müasir texnologiyalar əsaslı yeni

müəssisələrin istismara verilməsi üçün tədbirlər görülməkdədir.

Hazırda Azərbaycanda 170 yüngül sənaye müəssisəsi vardır. Bunlardan

35-i orta və iri yüngül sənaye müəssisələri kimi fəaliyyət göstərir. Yerdə qalan

müəssisələr isə əsasən kiçik biznes və sahibkarlıq subyektlərindən ibarətdir.

Nisbətən iri və regional, həmçinin respublika əhəmiyyətli yüngül sənaye

müəssisələrindən 2006-2007-ci illərdə Yevlaxda istismara verilmiş

“Lalə-Tekstü” MMC tikiş fabriki və “Gilan-Dəri” MMC emalı fabriki diqqət

çəkir. 2006-cı ildə Lənkəran rayonunda da tikiş fabriki istifadəyə verilmişdir.

2008-2013-cü illər ərzində Ağstafa tikiş fabriki (2008), Şirvan

pambıqtəmizləmə zavodu (2008), Salyan “Atanur” yun emalı zavodu

fəaliyyətə başlamışdır (2008). 2009-cu il ərzində “Şəki ipək” ASC-in yeni

baramaaçan sexi istismara verilmişdir. Bakı tikiş fabriki MKT-in struktur

bölməsi kimi 2008-ci ildən fəaliyyət göstərir. 2010-cu ildə Sumqayıt şəhərində

Azərbaycan Beynəlxalq Bankının maliyyə-kredit dəstəyi ilə “İntertekstil” ASC

yaradılmışdır və həmin ildə Daşkəsəndə yeni tikiş sexi işə düşmüşdür. 2013-cü

ildə isə İsmayıllıda tikiş fabriki istifadəyə verilmişdir. Həmin ildə “Gilan”

Tekstil Parkının yaradılması ilə Azərbaycanda yüngül sənaye sahəsinin

müasirləşdirilməsi və yüksək texnologiyalar əsasında inkişaf etdirilməsi üçün

geniş imkanlar açılmışdır. Sumqayıt şəhərində fəaliyyət göstərən “Gilan”

Tekstil Parkının iplik fabriki, parça toxuma və parça hörmə fabrikləri,

həmçinin dəsmal fabriki vardır.

Şəkil 8.30-da Azərbaycanda yüngül sənaye sahələrində 2011- 2016-cı

illər üçün məhsul istehsalının dinamikası verilmişdir.

209

A vfrhaycan iqtisadiyyuU

Şəkil 8.3I-Ə baxdıqda demək olar ki, 2011-2016-cı illərdə yüngül sənaye sahələrində işləyənlərin sayı əhəmiyyətli səviyyədə artmamışdır. Əgər bu sənaye sahəsində 2011-ci ildə 8,1 min nəfər işləyirdisə, bu göstərici 2015-ci ildə 6,5 min nəfər və 2016-cı ildə isə 8,4 min nəfər təşkil etmişdir.

Şəkil 8.32-də Azərbaycanda yüngül sənaye müəssisələrində hazır pambıq parçaları istehsalının dinamikası verilmişdir.

A/orbaycuml:ı yüngül s.maye salıosindo lıa/ır paıııhu] parçalar

istehsalının dinaiıiikası, niin kv. m. (201 1-20I6)

-9596-

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şakil 8.32. Azərbaycanda yüngül sənaye sahəsində hazır pambıq parçalar istehsalının dinamikası, min kv. m., 2011-2016-cı illər (AUDSK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av\vw.azstat.org).

Şəkil 8.32.-dən görünür ki, pambıq parçalar istehsalının həcmi və dinamikası mövcud potensiala adekvat deyildir. Bu sahədə istehsalın səviyyəsinin aşağı olması, digər tərəfdən pambıq mahlıcı xammalının az olması ilə izah olunur. Bu baxımdan ölkəmizdə pambıqçılığın inkişafının sürətləndirilməsi prosesləri təqdirəlayiqdir və çox güman ki, yaxın illərdə ölkəmizdə pambıq mahlıcı xammalının güclü bazası və potensialı formalaşacaqdır. Belə ki, 2017-ci ildə pambıq istehsalının həcmi 207 min ton olmuşdur. Müqayisə üçün son illərdə pambıq istehsalnın 20-30 min ton səviyyəsindən çox olmamasını göstərmək kifayətdir.

Şəkil 8.33-də Azərbaycanda 2010-2016-cı illər ərzində toxuculuq sənayesi üçün əsas xammal olan pambıq mahlıcının istehsal dinamikası verilmişdir.

211

Dtirslik. SDÜ - 55

A/orbaycanda toxuculuq sənayesi üçün əsas xammal olan paml>u|

mahlıcının istehsal dinamikası, min ton (2010-2016)

__________ 22J2 _______________________ ------------------------------------------------------------ 16,8 ------

------- I2j ------- ---------------------- mu—

-1-1 ■ 1=

2UI3 20N 2015 2016

Şokil 8.33. A/ərbaycanda toxuculuq sənayesi üçün əsas xammal olan pambıq mahlıcının istehsal dinamikası, min ton, 2010-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllir tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

Şəkil 8.33-dən göründüyü kimi 2010-2016-cı illər ərzində pambıq mahlıcının istehsalı xeyli aşağı səviyyədə olmuşdur.

İpəkçilik Azərbaycanda qədim və bütün dövrlərdə aktual olan yüngül sənaye sahəsi kimi ölkəmiz üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu sahənin inkişafı həm də milli ipəkçilik ənənələrinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Bundan əlavə, ipəkdən hazırlanan müxtəlif məmulatlar, xüsusilə kalayağılar ölkəmizdə və ölkəmizin hüdudlarından kənarda xeyli məhşurdur.

Şəkil 8.34-də Azərbaycanın toxuculuq sənayesi müəssisələrində hazır ipək parçaların 2010-2015-ci illər üçün istehsal dinamikası öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda toxuculuq sənayesində hazır ip.ək parçalar istehsalının

dinamikası, niin kv. m. (2010-2015)

2015

2014

201.4

2012

2011

2010

1

1 1 1

; ] i 735.8

100 200 300 400 500 600 700 800

Şəkil 8.34. Azərbaycanda toxuculuq sənayesində hazır ipək parçalar istehsalının dinamikası, min kv. m., 2010-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

Şəkil 8.34-ün təhlili göstərir ki, 2010-2015-ci illər ərzində ölkəmizdə ipək parçaların istehsal dinamikası artmaq əvəzinə azalmışdır. Bu baxımdan son illərdə baramaçıhğın inkişafına göstərilən dövlət dəstəyinin yaxın perspektivdə müsbət nəticələrini

212

.'1 zsrbuycan iqtisadiyyatı

gözləmək mümkündür. Belə ki, barama istehsalının stimullaş- dırılması və genişləndirilməsi gələcəkdə ipək parçaların istehsalı üçün vacib xammal bazasının artırılmasına və bu sahədəki potensialdan səmərəli istifadə olunmasına imkan verəcəkdir.

Azərbaycanda yüngül sənaye sektorunun mühüm sahələrindən biri olan trikotaj istehsalının 2010-2016-cı illərdə dinamikası Şəkil 8.35-də verilmişdir.

A/ərhuycnnda f>cyiın istehsalı sahasində trikotaj-corab məmulatlarının

istehsal dinamikası, mln. cüt (2010-2016)

5,6

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.35. .Vzorbayciinda geyim istehsalı sahəsində trikotaj-corah məmulatlarının istehsal dinamikası, min kv. m., 2010-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıttp://\vww.a/.stat.org).

Şəkil 8.35-dən göründüyü kimi 2010-2016-cı illərdə trikotaj-

corab məmulatlarının istehsal dinamikasında artıma nail olunmamışdır.

Şəkil 8.36-da isə Azərbaycanda 2010-2015-ci illər üçün ayaqqabı

istehsalının dinamikası öz əksini tapmışdır və təəssüf ki, bu sahədə də

son illərdə istehsalın azalma tendensiayası müşahidə olunmaqdadır.

Azərbaycanda ayaqqabı istehsalının dinamikası, min cüt (2010-2015)

2010 2011 2013 2014 2015

Şəkil 8.36. Azərbaycanda ayaqqabı istehsalının dinamikası, min cüt. 2010-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.azstat.org).

213

IXırslik. SDU - 55

Yüngül sənaye sahələrinin inkişafında güclü və müasir maddi- texniki bazanın olması, yüksək texnologiyalar əsaslı istehsal sahələrinin yaradılınası və emal qurğularının istifadəyə verilməsi vacib şərtlərdəndir.

Şəkil 8.37-də Azərbaycanda yüngül sənaye sahələrində əsas fondların həcmi verilmişdir.

A/..ıı baycaııın yüngül sənaye sahələrində əsas fondların həcmi, mln.

manat, ilin əvvəlinə (2011-2016)

450 ——2-7 ------------------ ----------------------------------------------------------------------------------------

I Dəri və dəri məmulatlarının, ayaqqabıların

istehsalı

I Geyim istehsalı I

Toxuculuğ sənayesi

Şəkil 8.37. Azərbaycanda yüngül sənaye sahəsində əsas fondların həcmi, mln. manat, ilin əvvəlinə, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərətlndən hazırlanmışdır. lıttp:/Avw\v.azstat.org).

Şəkil 8.37-dən göründüyü kimi yüngül sənaye sahələrində əsas fondların həcmi son illərdə əhəmiyyətli səviyyədə artmamışdır. Şübhəsiz, bu proseslərə dünya maliyyə böhranının və dünyada neftin qiymətinin bir neçə dəfə düşməsinin mənfi təsiri əsas amil kimi baxılmalıdır. Belə ki, yeni istehsal fondlarının yaradılması və yeni müəssisələrin tikilməsi üçün maliyyə-kredit resurslarının ayrılması imkanları və bu sahələrə əsaslı vəsait qoyuluşunun artırılması imkanları məhdudlaşdırılmışdır. Bununla belə, sahənin inkişafı müasir dövrdə kifayət qədər tələb olunandır və bu baxımdan yüngül sənaye sahəsinin inkişafına əlavə investisiyaların cəlbi daha çox diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

Şəkil 8.38-də Azərbaycanda yüngül sənaye sahələri üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı verilmişdir.

214

Azərbaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanda yüngül sənaye sahələri üzrə müəssisələrin

savı, ilin əvvəlinə (2011-2016)

2011 2012 2013 2014 2015 2016

• Toxuculuğ sənayesi •Geyim istehsalı

■ Dəri və dəri məmulatlarımn, ayaqqabıların istehsalı

Şəkil 8.38. .-\zərbaycanda yüngül sənaye sahələri üzrə müəssisələrin sayı, ilin əvvəlinə,

2011-20I6-C1 illər (ARDSK-nm məlnmatlan əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

httpr/Avww.azstat.org).

Şəkil 8.38-ə baxdıqda görmək mümkündür ki, 2016-cı ildə

2011- ci illə müqayisədə toxuculuq sənayesində fəaliyyət göstərən

müəssisələrin sayı 85-dən 68-ə, geyim istehsalı müəssisələriunin sayı

90-dan 52-yə qədər azalmışdır. Dəri və dəri məmulatlarının,

ayaqqabıların istehsalı üzrə müəssisələrin sayı isə 21-dən 23-ə

çatmışdır.

Yüngül sənaye sahələrinin yaxın perspektivdə inkişafının

modelləşdirilməsi və müasir texnologiyalar əsasında inkişaf etdirilməsi

məsələləri əlavə dəyər yaratmaq xüsusiyyətinə malik olan perspektivli

iqtisadiyyat sahələri kimi, ölkə Prezidentinin 6 dekabr 2016- cı il tarixli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas

sektorları üzrə strateji yol xəritələrində öz əksini tapmışdır. Yaxın

perspektivdə yüngül sənaye sahələrinin xammal bazasının və istehsal

imkanlarının genişləndirilməsi, bu sahələrə müasir texnologiyaların

gətirilməsi və yüngül sənaye sahələrində yeni iş yerlərinin yaradılması

gözlənilir.

215

Darslik. SDU - 55

8.7. Yeyinti sənayesi və o n u n əhəmiyyəti

Yeyinti sənayesi ölkə əhalisinin ərzaqla və mühüm qida məhsulları ilə təminatında həlledici flınksiyaları yerinə yetirir. Digər tərəfdən, bu iqtisadiyyat sahəsi ölkənin regionlarında olan mövcud potensialdan səmərəli istifadəyə şərait yaratmaqla bərabər, həm də əhalinin məşğulluq problemlərinin həllində əhəmiyyətli rol oynayır. Azərbaycanın yeyinti sənayesində əsas məhsullar kimi ət və süd məhsulları, çörək və un məmulatları, qənnadı məmulatlan və bitki yağları istehsalı, meyvə-tərəvəz emalı məhsulları, üzüm emalı və şərabçılıq, mineral, alkoqolsuz və spirtli içkilər istehsalı, həmçinin dondurulmuş ərzaq məhsLillan istehsalı vacib sahələrdən hesab olunur.

Şəkil 8.39-da Azərbaycanda yeyinti sənayesində qida məhsulları

istehsalının ümumi həcminin dinamikası verilmişdir, i j Azorbaycanda yeyinti sənayesində qida məhsuiları istehsaiının dinamikası,

min. manat (2011-2016)

.Şəkil 8.39. .\zərl)uycanda yeyinti sənayesində qida məhsulları istehsalının dinamikası, mln. manat, 20ll-2016-cı illər (AUDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıttp:/Av\v\v.azstat.org).

Şəkil 8.39-un təhlili göstərir ki, 2011-2016-cı ilər ərzində ölkəmizdə yeyinti sənayesində qida məhsullarının ümumi həcmi 1,55 dəfə və 2016-cı ilin yekununda 3,27 mlrd, manat təşkil etmişdir. Bu göstərici 2015-ci illə müqayisədə 27,2 % çoxdur.

Şəkil 8.40-da Azərbaycanda yeyinti sənayesində içki istehsalının 2011-2016-cı illər üçün dinamikası öz əksini tapmışdır.

216

A z^rbaycan i(f(isadiyyan

Azərbaycanda yeyinti sənayesində içki istehsalının dinamikası,

mln. manat (2011-2016)

Şəkil 8.40. Azərbaycanda yeyinti sənayesində içki istehsalının dinamikası, mln. manat, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıttp://www.azstat.or^).

2011-2014-cü illər ərzində ölkəmizdə yeyinti sənayesi sahəsində içki istehsalının həemi 37,3 % artmış və 2014-cü ilin yekununda 232,1 mln. manat təşkil etmişdir. Lakin, 2015-2016-cı illər ərzində içki istehsalının ümumi həcmi aşağı düşməyə başlamış və 2016-cı il üzrə məhsul istehsalının həcmi cəmisi 191,4 mln. manat olmuşdur.

Şəkil 8.41-də Azərbaycanda yeyinti sənayesində tütün məmulatları istehsalının ümumi həcminin dinamikası verilmişdir.

•Azərbaycanda yeyinti sənayesindo tütün məmulatları istehsalının

dinamikası, mln. manat (2011-2016)

.Şəkil 8.41. .Azərbaycanda yeyinti sənayesində tütün mənııılatları istehsalının dinamikası, mln. manat, 201 1-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://w\v\v.azstat.or}').

217

Dorslik. SDU - 55

2011-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda tütün məmulatları istehsalı 1,8 dəfə artmış və 2016-cı ilin yekununda bu göstərici 41,5 mln. manat təşkil etmişdir. 2014-2016-cı illərdə bu sahədə artım tendensiyası müşahidə olunur. Son illərdə tütün istehsalına ölkə rəhbərliyi səviyyəsində diqqətin artırılması və bununla əlaqədər olaraq kompleks tədbirlərin görülməsi ilə bağlı olaraq, yaxın perspektivdə bu sahədə məhsul istehsalı həcminin artacağına ümid etmək olar.

Şəkil 8.42-də isə Azərbaycanda yeyinti sənayesində muzdlu işçilərin sayı verilmişdir.

Azərbaycanda yeyinti sənayesində muzdlu işçilərin sayı, min nəfər (2011-2016)

35 36,7- 28,6

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.42. Azərbaycanda yeyinti sənayesində muzdlu işçilərin sayı, min nəfər, 2011- 2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərərındən hazırlanmışdır. http://ww\v.azstat.or}>).

2011-2016-cı illərdə yeyinti səanyesində muzdlu müqavilələr əsasında işləyənlərin sayı 37,5 % artmış və 2016-cı ilin yekununda bu sənaye sahəsinin müxtəlif sahəsində 29 minə yaxın insanın işləməsi qeydə alınmışdır. Biz qeyd etmişdik ki, bu sahə mühüm ərzaq və qida məhsullarının istehsalı ilə bərabər, məşğulluq probleminin həllində vacib funksiyaları yerinə yetirir. Bu baxımdan növbəti illərdə yeyinti sənayesi sahələrinin genişlənməsi və məhsul istehsalı ilə yanaşı, burada işləyənlərin sayının artacağı proqnozlaşdırılır.

Şəkil 8.43-də Azərbaycanda yeyinti sənayesində çörək və çörək-bulka məmulatları istehsalının 2011-2016-cı illər üzrə dinamikası öz əksini tapmışdır. Bu dövr ərzində daim artım dinamikası müşahidə edilmiş və ümumilikdə həmin illlər ərzində

218

Azerbaycan iqtisadiyyatı

40,4 % artım qeydə alınmışdır. Əhalinin sayının artması, həmçinin əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi, istehlak səviyyəsinin artması ümumilikdə çörək və çörək-bulka məmulatlarına olan tələbatın yüksəlməsini şərtləndirən amillərdəndir.

Azərbaycanda yeyinti sənayesində çörək və çörək-bulka məmulatları istehsalının dinamikası, min tun (2ÜII-2UI6)

2ÜII 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.43. Azərbaycanda yeyinti sənayesində çörək və çörək-bulka məmulatları istehsalının dinamikası, min tun, 201 l-20I6-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıttp://\vw\v.azstal.orf').

Şəkil 8.44-də isə Azərbaycanın yeyinti sənayesində güclü

potensiala malik sahələrdən biri olan- üzüm şərabı istehsalının 2011-

2016-cı illər üçün dinamikası verilmişdir.

.Azərbaycanda yeyinti sənayesində üzüm şərabı istehsalının

dinamikası, min dkl. (2011-20I6)

2015 2016

Şəkil 8.44. Azərbaycanda yeyinti sənayesində üzüm şərabı istehsalının dinamikası, min dkl., 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıtlp://w\v\v.azstal.org).

219

Dərslik, SDV - 55

Üzüm şərabı istehsalının artım dinamikası təəssüf ki, ölkədəki mövcud

potensialdan xeyli aşağıdır ( bax: şəkil 8.44.). Bu sahədə eyni zamanda güclü

ixrac potensialından istifadə imkanları mövcuddur.

Buna görə də ölkəmizdə üzümçülüyün və üzüm şərabının istehsalı üzrə

daha məhsuldar tədbirlərin hazırlanması və icra mexanizmlərinin yenilənməsi

vacib şərtlər kimi xarakterizə olunur.

Ümumilikdə yeyinti sənayesinin inkişaf etdirilməsi üzrə Azərbaycanda

mövcud potensiala və istifadə olunmayan ehtiyatlara yenidən baxılması

vacibdir. İlkin emal təyinatlı çoxlu sayda yeyinti sənayesi məhsullarının

sonrakı emal proseslərinin potensialından səmərəli istifadə tədbirləri həyata

keçirilməlidir..

“Azərsun Holdinq^’ MMC - kimi iri qida istehsalı, onların satışı

müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, aqrar sənaye kompleksi

məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan kompaniyaların olması təqdirəlayiqdir.

8.8. Azərbaycanın tikinti sektoru

Tikinti sektoru Azərbaycanın mühüm əhəmiyyət kəsb edən milli

iqtisadiyyat sahələrindən biridir. Ölkədə abadlıq-quruculuq işləri, mənzil

fondunun yenilənməsi, mülki tikintilərin istismara verilməsi, nəhəng sənaye

qurğularının tikilməsi bu sektorun payına düşür. Tikinti sektoru əlavə dəyər

yaratmaq baxımından da kifayət qədər potensiala malikdir. Bu sektorun

məşğulluğun gücləndirilməsində də əhəmiyyətli rolu vardır. Son 10-15 ildə

ölkəmizdə tikinti bumu prosesləri getmişdir. Amma, 2015-2016-cı illərdə

ölkəmizdə bu proseslər nisbətən zəifləmişdir, bu isə maliyyə resurslarının

məhdudluğu ilə izah oluna bilər. Şəkil 8.45-də Azərbaycanda 2011- 2016-cı

illərdə tikinti işlərinin dəyərinin dinamikası verilmişdir. 2011-ci ildə ölkədə

tikinti işlərinin dəyəri 6,1 mlrd, manat olduğu halda, bu göstərici 2013-cü ildə

8,7 mlrd, manat, 2016-cı ildə isə 7 mlrd, manat təşkil etmişdir (bax: Şəkil

8.45).

220

Azsrhuycan iqtisadiyyatı

Şəkil 8.45. Azərbaycanda tikinti işlərinin dəyəri, mlrd, manat (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.46-da isə Azərbaycanda tikinti sektom üzrə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlərin 2011-2016-cı illər üzrə dinamikası öz əksini tapmışdır. 2011-2013-cü illərdə əsaslı vəsait qoyuluşları ilbəil artmış və 2013-cü ilin yekununda 17,9 mlrd, manat olmuşdur. Lakin, sonrakı illərdə azalma tendensiyası diqqət çəkmişdir və 2015- ci ildə bu göstərici 15,5 mlrd, manat səviyyəsinə düşmüşdür (bax: Şəkil 8.46).

/ ------------------------------------- ^ --------------- T7;6 -------------------------------------------------------

2 Ü I I 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.46. Azərbaycanda tikinti sektoru üzrə əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlər, mlrd, manat (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.47-də Azərbaycan tikinti sektoru üzrə əsas kapitala yönəldilmiş daxili və xarici vəsaitlərin 201 1-2016-cı illərdə xüsusi

221

DarsliL SDU-55

çəkisi verilmişdir. Maraqlıdır ki, 2011-ci ilin yekununda bu sahədə daxili vəsaitlərin xüsusi çəkisi 79,8 % və xarici vəsaitlərin xüsusi çəkisi 20,3 % olduğu halda, bu göstərici 2015-ci ildə müvafiq olaraq 56,8 % və 43,2 %, 2016-cı ildə isə 42,8 % və 57,2 % təşkil etmişdir. Göründüyü kimi tikinti sektoruna yatırılan investisiyalarda xarici vəsaitlərin payı artmaqdadır (bax: Şəkil 8.47).

■ Daxili vəsaitlər ■ Xarici vəsaitlər

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.47. Azərbaycanda tikinti sektoru üzrə əsas kapitala yönəldilmiş daxili və xarici vəsaitlərin xüsusi çəkisi, %-lə (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.48-də 2011-2016-cı illər üzrə Azərbaycan yaşayış evlərinin istifadəyə verilməsi dinamikası öz əksini tapmışdır. Əgər 2011-ci ildə 2033 min m^ yaşayış evləri istifadəyə verilmişdirsə, bu göstərici 2013-cü ildə 2403 min nr, 2015-ci ildə 1932 min nr, 2016-cı ildə isə xeyli azalaraq 1677 min nr olmuşdur (bax: Şəkil 8.48).

Şəkil 8.48. Azərbaycanda yaşayış evlərinin istifadəyə verilməsi dinamikası, min m* (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.-statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.49-da 2011-2016-cı illər ərzində ölkədə istifadəyə verilən yaşayış evlərinin ümumi həcmində şəhər və kənd yerlərinin xüsusi

222

A zərhaycan iqtisadiyyatı

çəkisi verilmişdir. 2011-ci ildə ölkə üzrə istifadəyə verilən yaşayış evlərinin ümumi həcmində şəhər yerlərinin payı 61,5 % və kənd yerlərinin payı 38,5 % olmuşdur və bu səviyyə növbəti illərdə də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməmişdir və 2016-cı ilin yekununda müvafiq olaraq 62,9 % və 37,1 % təşkil etmişdir (bax Şəkil 8.49).

■ Şəhər yerində ■ Kənd yerində

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.49. Azərbaycanda yaşayış evlərinin ümumi həcmində şəhər və kənd yerlərinin xüsusi çəkisi, %-İə (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.50-də 2011-2016-cı illərdə ölkə üzrə mənzil fondunda çoxmərtəbəli yaşayış binalarının sayının dinamikası verilmişdir. Maraqlıdır ki, son illərdə müəyyən sahələrdə geriləmələr baş versə də və maliyyə çətinlikləri özünü göstərsə də yeni tikilən çoxmərtəbəli binaların sayı artmışdır (bax: Şəkil 8.50).

2016

2015

2014

2013

2012

2011

.

1 7205 .

193 .

mı

.2

7078

------- ------ _______ J.

---------- ^

7000 7050 7100 7150 7200 7250

Şəkil 8.50. .Azorbaycanın mənzil fondunda çoxmərtəbəli yaşayış binalarının sayı (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.-statistik nəşrinin əsasında müəllif tərətlndən hazırlanmışdır).

223

Darslik. SDV - 55

Şəkil 8.51-də 2011-2016-cı illər ərzində ölkəmizdə əhalinin hər bir nəfərinə düşən yaşayış sahəsinin dinamikası verilmişdir və bu göstəriciyə əsasən sabit olaraq qalmaqdadır, 2011-ci ildə 11,9 nr və 2016-cı ildə isə bir qədər artaraq 12 m” təşkil etmişdir (bax: Şəkil 8.51).

Şəkil 8.51. Azərbaycanın mənzil t'ondıında əhalinin hər nəfərinə düşən yaşayış sahəsi, (2011-2016-CI illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.52-də 2011-2016-cı illər üzrə Azərbaycanın tikinti materialları sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı verilmişdir və şəkildən göründüyü kimi 2011-2016-cı illərdə bu tip müəssisələrin sayı 224 səviyyəsində qalmışdır.

Şəkil 8.52. .Azərbaycanın tikinti materialları sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı (2011-2016-cı illər). (Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 8.53-də isə Azərbaycanın tikinti materialları sənayesi üzrə məhsulunun 2011-2016-cı illərə görə ümumi dəyərinin

224

A xJtrhaycau iqtisadiyyatı

dinamikası öz əksini tapmışdır. 2011-2014-cü illərdə tikinti mate- rialları sənayesi üzrə məhsul istehsalının ümumi dəyəri 1,8 dəfə artmış və 2014-cü ilin yekununda 500,3 mln. manat olmuşdur, 2015- ci ildə bu göstərici 431,8 mln. manat və 2016-cı ildə isə 397,2 mln. manat təşkil etmişdir (bax: Şəkil 8.53).

Şokil 8.53. Azərbaycanın tikinti materialları .sənayesi ü/rə məhsulunun ümumi dəyəri, mln. manat (2011-2016-cı illər). (A/ərbaycan rəqəmlərdə, 2017.- statistik nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Tikinti sənayesinin və bununla bağlı iqtisadiyyat sahələrinin yaxın illərdə inkişafının intensivləşdirilməsi proqnozlaşdırılır. Ölkəmizdə həyata keçirilən iri miqyaslı enerji layihələri, Bakı və digər iri şəhərlərin abadlaşdırılması, köhnə tikililərin əvəzinə müasir binaların və obyektlərin tikilməsi, ölkə regionlarında infrastruktur və abadlıq-quruculuq işlərinin genişləndirilməsi, yeni sənaye müəssisələrinin, texnoparklarm, aqroparkların yaradılması prosesləri sürətlənməkdədir və s.

8.9. Nəqliyyat sektorunun mövcud vəziyyəti və

inkişaf potensialı

Azərbaycanda nəqliyyat sektorunun inkişaf etdirilməsi məsələləri mühüm sosial-iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Əhaliyə operativ və yüksək səviyyədə nəqliyyat xidmətlərinin göstərilməsi ilə yanaşı, eyni zamanda yüklərin daşınması ilə bağlı nəqliyyat sektoru vacib funksiyaları reallaşdırır. Azərbaycanın nəqliyyat sektoru inkişafı baxımından bir qrup geostrateji və geoiqtisadi üstünlüklərə malikdir. Ölkəmiz tranzitivlik amili baxımından mühüm ərazidə - Avropa və Asiyanın kəsişdiyi ən vacib nöqtələrindən

225

Darslik, SDU - 55

birində yerləşir. İpək yolu üzrə tarixi ənənələrin və müasir dövrdəki güclü

potensialın reallaşdırılmasında Azərbaycan ən fəal ölkələrdən biri kimi güclü

nüfuz qazanmışdır. TRASEKA proqramı çərçivəsində Azərbaycan özünün

avtomobil yollannı dünya standartları çərçivəsində yenidən qurmağa nail

olmuşdur. Bundan əlavə, Azərbaycan Şimal-Cənub Beynəlxalq nəqliyyat

dəhlizi və digər istiqamətlərdə Beynəlxalq Dəmir yol marşrutlarının

potensialından səmərəli istifadə yollannı fəal surətdə axtarmaqdadır. Regionun

və dünyanın iri nəqliyyat layihələrindən olan Bakı-Tibilisi-Qars dəmir yolu

magistralının tezliklə istifadəyə verilməsi gözlənilir.

Azərbaycanda yük daşımalannın 40 %-ə qədəri dəmiryol nəqliyyatının

üzərinə düşür, sərnişin daşınmasında isə dəmiryolunun payı 25 %-dir.

Ölkəmizdə dəmir yolu magistrallannm ümumi uzunluğu 2125 km təşkil edir.

Nəqliyyat sektorunun mühüm sahələrindən olan avtomobil nəqliyyatı

Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının inkişafında əhəmiyyətli vəzifələri yerinə

yetirir. Ölkəmizdə avtomobil yollannm cəmi uzunluğu 59,1 min km təşkil edir

və bunun 1,7 min kilometri beynəlxalq əhəmiyyətə malik avtomobil magistral

yolları standartlarına uyğundur.

Ölkəmizdə dəniz nəqliyyatının inkişafı nisbətən daha qədimdir və bu

Xəzər dənizi ilə bağlıdır. Belə ki, hələ 1600 il bundan əvvəl Xəzər dənizində

primitiv formada olsa da yükdaşımalann və insanlann daşınmasının təşkili

məlumdur. Müasir dövrdə Xəzər dənizində nəqliyyat sisteminin inkişaf

etdirilməsi ölkəmizin nəqliyyat siyasətinin prioritet vəzifələrindən hesab

olunur. Bu dənizdə ənənəvi güclü potensiala və geniş mövqeyə malik Xəzər

Dəniz Gəmiçiliyi kompaniyasının 86 gəmi və tankerləri vardır. Bunlardan 41-i

maye məhsullann daşınması üçün fəaliyyət göstərən tankerlərdir. 35 tanker

quru yüklərin daşınması üçün nəzərdə tutulmuşdur. 10 gəmi və tanker isə

köməkçi materiallann daşınması funksiyalannı yerinə yetirirlər. Azərbaycan

bayrağı altında gəmilər və taıücerlər dünyada mövcud olan əksər okeanlann və

dənizlərin sulannda üzürlər. Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi ilə yanaşı, ARDNŞ-nin

mühüm struktur vahidlərindən biri kimi - Xəzər Dəniz Neft Donanmasının

gəmi və tankerləri də ölkəmizin əsas milli sərvəti olan neft məhsullanni dünya

bazarlanna çıxarmaqda və son alıcılara çatdırmaqda çox mühüm vəzifələrin

öhdəsindən gəlirlər. Xəzər Dəniz Neft Donanmasının ümumilikdə

226

A zsrbaycun iqtisadiyyatı

259 gəmi və tankerləri vardır. Bu kompaniya beynəlxalq sertifikatlara layiq görülüb və dünyanın müxtəlif regionlarında dünya səviyyəli yük daşımalan layihələrinin fəal və etibarlı iştirakçısı kimi nüfuz qazanmışdır.

Ölkəmizin əsas dəniz limanı Bakı limanıdır və burada 17 bərə mövcuddur. Bu bərələrdən 5-də xam neftin, həmçinin neft məhsullarının daşınması əməliyyatları həyata keçirilir. Hazırda Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı kimi Ələt qəsəbəsində güclü nəqliyyat dəniz-liman infrastrukturu yaradılır. Burada bütövlükdə xüsusi iqtisadi zona statusunda nəhəng nəqliyyat- logistik mərkəz formalaşdırılır. Bütün bunlar yaxın perspektivdə yükdaşımaların həcminin əhəmiyyətli səviyyədə artmasına müsbət təsir göstərəcəkdir. Eyni zamanda, ölkəmizdə milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün xammal təminatının gücləndirilməsində, hazır məhsulların ixracında yeni imkanlar yaranacaqdır.

Şəkil 8.54-də Azərbaycanda nəqliyyat sektorunda yük daşınmasının 2011-2016-cı illər ərzində dinamikası verilmişdir.

Azərbaycanda nəqliyyat sektorunda yük daşınmasının dinamikası,

mln. ton (201 1-2016)

222.4 ________ 222.5

2011 2012 201.1 2014 2015 2016

Şəkil 8.54. A/orhaycaıula nəqliyyat sektorunda yük daşınmasının dinamikası, mİn. ton, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında nıüəllir tərəfindən ha/ırlan- mışdır. http:/Av\v\v.azstat.org).

Göründüyü kimi 2011-2016-cı illər ərzində ölkəmizin nəqliyyat sektorunda yük daşımalarında 2011-2013-cü illərdə intensiv artım müşahidə olunmuşdur. Lakin, 2014-2016-cı illərdə yük daşımasının artım dinamikası müşahidə olunmamışdır və demək olar ki, yük daşımasının həcmi eyni səviyyədə qeydə alınmışdır. Baxmayaraq ki, son illərdə ölkəmizdə neftin qiymətinin dünya bazarlarında düşməsi ilə əlaqədər olaraq müəyyən çətinliklər müşahidə olunur, amma bununla belə yük daşınmasının həcmində

227

Dərslik. SI) U - 55

azalma qeydə alınmamışdır. Bu fakt nəqliyyat sektorunun güelü potensiala malik olmasının göstərieisi kimi də baxıla bilər.

Şəkil 8.55.-də Azərbaycanda nəqliyyat sektorunun müxtəlif sahələrində 2011-2016-cı illər ərzində yük daşımasının dinamikası öz əksini tapmışdır.

A/orbaycanda nəqliyyat sektorunun müxtəlif sahələrində yük

daşınmasının dinamikası, mln. ton (2011-2016)

2011 2012 2013 2014

I Dəniz ■ Dəmirvolu ■ Boru kəməri

2015

Avtomobil

2016

Şəkil 8.55. A/ərbaycanda nəqliyyat sektorunda müxtəlif sahələrdə yük daşınmasının dinamikası, mln. ton, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəllndən ha/ırlanmışdır. http:/Avww.azstat.or{').

2011-2016-cı illərdə avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə daşımalarda artım tempi daim yüksələn dinamika ilə müşahidə olunmuşdur (bax: şəkil 8.55.). Lakin, dəniz nəqliyyatı üzrə yük daşımaların həcmi həmin dövr ərzində 2,16 dəfə aşağı düşmüş və 2016-cı ilin yekununda cəmisi 5,8 mln. ton olmuşdur. Dəmiryolu nəqliyyatı üzrə yük daşımaların dinamikasında da azalma qeydə alınmışdır. Belə ki, əgər 2011-ci ildə bu sahədə yük daşımaların həcmi 22,2 mln. ton olmşdursa, 2014-cü ildə bu göstərici - 21,8 mln. ton, 2015-ci ildə 17,1 mln. ton və 2016-cı ildə isə - 15,5 mln. ton təşkil etmişdir. Boru kəmərləri vasitəsilə nəql olunan yük daşımasının dinamikası isə baxılan dövr ərzində demək olar ki, eyni səviyyədə olmuşdur və 2016-cı ildə boru kəmərləri ilə yük daşınmasının ümumi həcmi 59,6 mln. ton olmuşdur.

Azərbaycanda dinamik inkişaf edən və son illlərdə güclü maddi-infrastruktur şəbəkəsi formalaşdıran nəqliyat sahələrindən biri kimi aviasiyanın bu sektorda rolu artmaqdadır. Binə aeroportu əhəmiyyətli səviyyədə yenidən qurulmuş və Heydər Əliyev adına dünya səviyyəli beynəlxalq aeroport yaradılmışdır. Bundan əlavə, Bakı şəhəri ilə yanaşı Naxçıvan, Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və

228

A zarbaycan iqtisadiyyuu

Qəbələ şəhərlərində də beynəlxalq aeroportlar istismara verilmişdir. Azərbaycanda dövlət statuslu Azərbaycan Hava Yolları (AZAL) kompaniyası fəaliyyət göstərir və son illərdə bu kompaniya tərəfindən ən müasir sərnişin və yükdaşıma təyyarələri alınmışdır. Bundan əlavə, ölkəmizdə aviasiya sahəsində milli kadrların hazırlanması sahəsində mövcud problemləri həll etmək üçün Milli Aviasiya Akademiyasının maddi-texniki bazası kifayət qədər genişləndirilmişdir. Bütün bunlar sərnişin və yükdaşımaların həcminin artmasına, həmçinin Bakıya və ölkənin digər regionlarına turist axınının genişləndirilməsinə münbit şərait yaratmışdır.

Şəkil 8.56-da Azərbaycanda aviasiya nəqliyyat vasitələri ilə yükdaşımaların 2011-2016-cı illər üçün dinamikası öz əksini tapmışdır. Həmin dövr ərzində aviasiya nəqliyyat vasitələri ilə yükdaşımaları 3,2 dəfəyə yaxın artmış və 2016-cı ilin yekununda 60 min tona yaxın olmuşdur (bax: Şəkil 8.56).

A/orbaycanda nnqliyyat sektorunda aviasiya sahəsində yük

daşınmasının dinamikası, min ton (2011-2016)

Şəkil 8.56. .Azərlıaycanda nəqliyyat sektorunda aviasiya sahəsində yük daşınmasının dinamikası, min ton, 2011-2016-cı illər (.\RI)SK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəllndən ha/ırlanmışdır. lıttp://\v\vw.a/,stat.org).

Ölkəmizin nəqliyyat sektorunda əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri sərnişin daşınmasıdır. Bu sahədə ildən-ilə artan tələbatı təmin etmək məqsədi ilə nəqliyyat sektorunun maddi-texniki bazası gücləndirilməkdə və yenilənməkdədir. Hər il ölkəyə yüzlərlə yeni sərnişin avtobusları, dəmiıyol və metro vaqonları gətirilir. Bakı, Gəncə və Sumqayıt şəhərlərində sərnişin daşınmasının keyfiyyətinin artırılması məqsədilə iqtisadi-təşkilati və institusional tədbirlər görülmüşdür. Sərnişin daşınması üzrə nəqliyyat sektorunun fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi prosesləri davam etməkdədir.

229

Dərslik. SDV - 55

Şəkil 8.57-də Azərbaycanda nəqliyyat sektorunda sərnişin daşınmasının 2011 -2016-cı illər üzrə dinamikası öz əksini tapmışdır. Bu müddət ərzində bütün növ nəqliyyat vasitələri ilə sərnişin daşınmasının həcmi 29,3 % artmış və 2016-cı ilin yekununda ,9 mlrd, nəfər təşkil etmişdir (bax: 8.57).

A/.')rlısıyci)n(la nəqliyyat .sektorunda sərni;in daşınınasının dinamikası,

mln. sərnişin (2011-20I6)

1617,3 ----- 1-82«^ ------- 1-^»^ ---------

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şdkil 8.57. A/»rbaycaıuia nəqliyyat sektorunda sərnişin daşınmasının dinamikası, mln. sərnişin, 201 l-2(ll6-cı illər (ARDSK-nm məlumatları əsasında müəllirtərəfindən hazırlanmışdır. http://\vww.azstat.org).

Nəqliyyat sektorunun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və sərnişin yükdaşımalarına olan tələb-təklillərə adekvat nəqliyyat vasitələrinin alınmasının təmin edilməsi kompleks və sistemli yanaşmanı şərtləndirir. 2011-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda nəqliyyat vasitələrinin sayı 28,2 % artmış və 2016-cı ildə onların sayı 1,3 mln. ədəd təşkil etmişdir. Minik avtombillərinin sayı həmin dövr ərzində 30,5 % artmış və 2016-cı ildə 1,1 mln. ədəddən çox olmuşdur (bax: Şəkil 8.58).

Azərbaycanda nəqliyyat vasitələrinin sayı, inin ədəd (2011-2016)

,<no ----- >27I ----- 1'322.6 133Ü.6 ------------ 1037,6 “35.9. . j 129,6 J 136,9

2011 2012 2013 2014 2015 2016

■ C.ənıi avtomobill.'ir ■ O cümlədən: minik avtomobilləri

Şəkil 8.58. Azərbaycanda nəqliyyat vasitələrinin sayı, min ədəd, 2011-2016-cı illər (.ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avw>v.azstat.org).

230

A zar bay can iqtisadiyyatı

Qeyd edək ki, ölkəmiz beynəlxal nəqliyyat dəhlizi kimi əhəmiyyətli coğrafi mövqedə yerləşir. Bu baxımdan ölkəmizin ərazisindən tranzit yükdaşımalarınm həcminin artırılması üçün güclü potensial mövcuddur.

Şəkil 8.59-da Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində 2011-2016-cı illərdə yükdaşımalarınm həcmi verilmişdir. Həmin dövr ərzində yükdaşımalarınm həcmində azalma tendensiyası müşaidə olunur (bax: Şəkil 8.59). _______________

Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində yük

daşımalarının həcmi, mln. ton (2011-2016)

Şəkil 8.59. Avropa-Qnfqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində yükdaşıınalarının həcmi, mln. ton, 2011-2016-cı illər (.ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avw\v.azstat.org).

Şəkil 8.60-da Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində 2011-2016-cı illər üzrə yük dövriyyəsinin ləcmi öz əksini tapmışdır.

Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində yük

dövriyyəsinin həcmi, mlrd, ton-km (2011-2016)

Şəkil 8.60. Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində yük dövriyyəsinin həcmi, mİrd. ton-km, 2()İl-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəHıulən hazırlanmışdır. http:/Avww.azstat.orj»).

231

Dərslik. SDU - 55

Şəkil 8.60-dan də göründüyü kimi Avropa-Qafqaz-Asiya dəhlizi

üzrə Azərbaycan hissəsində yük dövriyyəsinin həcmi də azalma

tendensiyası ilə müşahidə olunmuşdur. Amma, yaxın perspektivdə

Azərbaycan ərazisindən yükdaşımalarının həcminin artacağı gözlənilir.

Belə ki, Ələt qəsəbəsində formalaşdırılan nəqliyyat-logistika

mərkəzninin tam güeü ilə işləməsi müqabilində yükdaşımalarm

həcminin artacağı proqnozlaşdırılır. Digər tərəfdən, bu sahə kifayət

qədər gəlirli fəaliyyət sahələrindən hesab olunur. 2011-2016-cı illər

ərzində Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi üzrə yükdaşımalarm və

yük dövriyyəsinin həcminin nisbətən azalmasına baxmayaraq, bu

sahədəki fəaliyyətdən əldə olunan gəlirlər artmışdır.

Ümumilikdə, həmin nəqliyyat dəhlizi üzrə 2011-2016-cı illər

ərzində əldə olunan illik gəlirlərin həcmi 1,7 dəfə artmış və 2016-cı il

üçün yekunda 642 mln. manat təşkil etmişdir (bax: Şəkil 8.61).

Avro|>a-Qar(|a/.-Asiya ıi3(|liyyat dəlıli/iııiıı A/orhaycan hissosintla olda

olunan ^alİI^ mln. manat (2011-2016)

Şəkil 8.61. Avropa-Qalqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan hissəsində əldə olunan gəlir, mln. manat, 2011-2016-cı illər (ARI)SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərənndən hazırlanmışdır. http://\v\v\v.azstat.org).

Yaxın perspektivdə strateji yol xəritələrinin icrası proseslərinin

genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq, nəqliyyat-logistik mərkəzlərin rolu və

əhəmiyyəti xeyli artacaqdır. Ölkəmizdə nəqliyyat

232

Azerbaycan iqtisadiyyatı

İnfrastrukturunun yenilənməsi və müasir yol şəbəkələrinin formalaşması

proseslərinin daha da intensivləşəcəyi gözlənilir.

Belə ki, tezliklə “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin

fəaliyyətə başlaması planlaşdınlır. Bu dəhlizin Azərbaycan ərazisinə düşən

dəmiryol hissəsi 511 kilometrdir və layihəyə görə Bakı-Astara dəmiryol xətti

İran-Astara dəmiryol xətti ilə birləşəcəkdir.

Nəticədə, dünyanın bir çox ölkələri, xüsusilə Rusiya, Hindistan və

İrandan bu beynəlxal nəqliyyat dəhlizi üzrə yükdaşımalann xeyli artacağı

gözlənilir.

Bundan əlavə, digər bir beynəxalq əhəmiyyətli nəqliyyat layihəsi kimi

Bakı-Tblisi-Qars dəmiryolu xəttinin istifadəyə verilməsi ilə Azərbaycanın

nəqliyyat sektorunun potensialı əhəmiyyətli səviyyədə güclənəcəkdir.

8.10. Azərbaycanda rabitə və informasiya texnologiyaları

kommunikasiyaları sektoru

Azərbaycanda rabitə və informasiya texnolgiyalan kommuni- kasiyalan

sektorunun inkişafı strateji əhəmiyyət kəsb edir. Ümu- muyyətlə, bu sektorun

inkişaf etdirilməsi dövlətin ən yüksək səviyyəli müxtəlif proqramlarında,

strategiya və konsepsiyala-rmda yer almışdır. Strateji baxışlara görə bu sektor

ölkəmizdə neft-qaz sektorundan sonra ən güclü və rəqabətqabiliyyətli milli

iqtisadiyyat sektorlarından biri kimi çıxış edə bilər. Ölkədə artıq bu sahənin

inkişafı üçün güclü maddi-texniki baza və infrastruktur şəbəkəsi yaradılmışdır,

həmin istiqamətdə proseslər intensiv olaraq davam etməkdədir. İnstitusional

islahatlar aparılmış, həmçinin 2015-ci il iyun ayının 14-də

“Telekommunikasiya haqqında” müvafiq ölkə Qanunu qəbul edilmişdir.

Bütün bunlarla belə, Azərbaycanda informasiya və rabitə xidmətlərinin

həcminin artım dinamikası bu sahənin mövcud potensialını əks etdirmir (bax:

Şəkil 8.62).

233

/i zi’rhaycan iqtisadiyyatı

A/orhaycandu telefon rabitəsinin əhali ü/rə bir qrup

göstəricilərinin dinamikası, ədəd (2011-2016)

2014 2015 2016

■ Əhalinin hər 1000 nələrinə düpn telefon aparatları

■ 1 lər 100 ailəyə dii:;;ən telefon aparatları

■ Əhalinin hər 100 nəfərinə düşən mobil telefon nömrələri

Şəkil 8.63. Azərbaycanda telefon rabitəsinin əhali üzrə bir qrup göstəricilərinin dinamikası,

ədəd, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərətlndən

lıa/ırlanmışdır. http://>vww.azstat.org).

Azərbaycanda informasiya kommunikasiya texnologiyalarının

inkişaf etdiriməsi dövlətin iqtisadi siyasətində əhəmiyyətli yer tutur. Bu

sahənin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı ardıcıl tədbirlər görülməkdədir.

Ölkəmizdə İKT-nin inkişaf indeksi 2011-2015-ci illərdə artan

dinamika nümayiş etdirmişdir, 2016-cı ildə isə bu göstərici 6,39 təşkil

etmişdir (bax: Şəkil 8.64).

235

DjrsliL SDU - 55

A/ərbaycanda informasiya kommunikasiya texno logiya lar ının

inkivaf indeksi (2011-2016)

Şokil 8.64. Azorbaycaııda informasiya kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf indeksi,

20Il-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır,

http://www.azstat.org).

Məlumdur ki, ölkəmizdə azad internet şəbəkəsinin inkişafı və bu

sahədə güclü maddi-texniki bazanın yaradılması üçün kompleks

tədbirlər davam etdirilir. İnternetin inkişafına görə, Azərbaycan dünya

ölkələri içərisində müsbət imic formalaşdırmışdır.

2011-2016-cı illər ərzində əhalinin hər 100 nəfərinə düşən

internet istifadəçilərinin sayı 65 nəfərdən 78 nəfərədək artmışdır (bax:

Şəkil 8.65). Azərbaycanda əhalinin hər lOO nəfərinə düşən internet

istifadəçilərinin sayı, nəfər (2011-2016)

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 8.65. Azərbaycanda əhalinin hər 100 nəfərinə düşən internet istifadəçilərinin sayı, nəfər, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

236

Azərbaycan iqtisadiyyatı

İKT-nin inkişafı, xüsusilə İnternet şəbəkəsinin maddi-texniki bazasının

gücləndirilməsi, internet istifadəçilərinin sayının artması ölkəmizdə

informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə, hər bir ölkə vətəndaşının

sərbəst şəkildə azad informasiya ala bilməsinə əsaslı zəmin yaratmaqdadır.

Bundan əlavə, bu sahələrin inkişafının sürətləndirilməsi ölkə əhalisinin yaşayış

səviyyəsinə, beynəlxalq aləmdə ölkəmizin imicinin artmasına, biznes

mühitinin yaxşılaşdırılmasına və sahibkarIğm inkişafına əlavə stimullar

formalaşdınr.

8.11. Azərbaycanda turizm sektoru və onun potensialından

istifadə prioritetləri

Azərbaycanda turizm sektorunun inkişafı prosesləri strateji mərhələyə

daxil olmuşdur. Ölkəmizin əksər regionlannda, xüsusilə Şimal, Qərb və Cənub

rayonlannda intensiv formada turizm infrastrukturu yaradılır, iri turizm

mərkəzləri formalaşdınlır, turizm obyektləri istifadəyə verilir. Bütün bunlar

üçün ölkəmzidə əlverişli şərait mövcuddur və demək olar ki, turizmin əksər

növlərinin, məsələn tanışlıq, müalicəvi, çimərlik, idman, istirahət və s.

Növlərinin ölkəmizdə inkişaf etdirilməsi perspektivləri xeyli yüksəkdir.

Azərbaycan zəngin flora və faunaya, təbii guşələrə, müalicəvi su mənbələrinə,

əsrarəngiz çay və göllərə, meşə massivlərinə, münbit dəniz sahilinə və s.

malikdir. Yer üzündə məlum olan 11 iqlim qurşağından 9-na ölkəmizdə rast

gəlinir. Qış turizminin inkişafr üçün də güclü infrastruktur yaradılmışdır

(“Şahdağ” Turizm Kompleksi, Qusar rayonu). Son illərdə ölkəmizə turist axını

artmaqdadır və yeni-yeni ölkələrdən turist axımnın Azərbaycana artması diqqət

çəkir.

Azərbaycanda turizm sektorunun inkişaf etdirilməsi üçün fəaliyyət

subyektlərinin formalaşdınlması və fəaliyyətinə hər çür şərait yaradılmışdır.

Turizm fəaliyyəti ölkə rəhbərliyi tərəfindən prioritet fəaliyyət sahələrindən biri

kimi qiymətləndirilmişdir. Ölkəmizdə turizmin davamlı inkişafı ilə əlaqədar

olaraq, dövlət proq- ramlan və kompleks tədbirlər həyata keçirilir. Hazırda

“Azərbaycan Respublikasında kurortlann 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə

Dövlət Proqramf’nın intensiv icrası prosesləri gedir. Turizm sektoru ölkə

ÜDM-də 4-5 % paya malikdir. Turizm müəssisələrinin yaradılması prosesləri

isə artan templə davam edir (bax: Şəkil 8.66).

237

Dərslik. SDU-55

Azərbaycanda səyahət agentlikləri və turoperatoriann,

mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı

(2010-2015)

243 i

218 İ

514

600

■ Mehmanxana mehmanxana tipli müəssisələrin sayı

■ Səx'abət agentlikləri tnroperatoıiann sayı

Şəkil 8.66. Azərbaycanda səyahət agentliklərinin və turoperatorların, mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı 20I0-20I5-ci illər (AKDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\v\vw.azstat.org).

Şəkil 8.66-ya əsasən qeyd etmək olar ki, 2010-2015-ci illər

ərzində Azərbaycan səyahət agentlikləri və turopcretorlann sayı 1,9

dəfə artmış və 2015-ci ilin sonuna 243 təşkil etmişdir. Həmin dövr

ərzində mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı 7,4 %

artmış və 2015-ci ilin sonuna 536 olmuşdur. Bakı şəhəri ilə yanaşı,

respublikanın diqər iri şəhərlərində və regionlarında dünya səviyyəli

otellər istifadəyə verilmişdir.

Şəkil 8.67-də 2010-2015-ci illər üzrə Azərbaycanda

mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin mülkiyyət növlərinə

görə sayı verilmişdir. Göründüyü kimi, bu sırada daha çox

mehmanxana və mehmanxan tipli müəssisələr özəl sektorda, yəni

xüsusi mülkiyyət formasında yer almışdır.

238

/1 znrhaycan iqtisadiyyatı

JK<; JHQ

2010 2011 2012 2013 2014 2015

■ Dfivl.ıl slutu»lu ııu'lını:ııı\un:ı v.ı ııu-hnımıxııtı:ı (ipli mltassisohr

■ \üsıı<ii ıııchmunxana \a mclıııianxana lipli mUaxsisalar

Şokil 8.67. Azərbaycanda mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin mülkiyyət növləri üzrə sayı, 2010-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\v\v\v.azstat.org).

Şəkil 8.68-də Azərbaycanda 2010-2015-ci illər üzrə səyahət agentlikləri və turoperatorlar tərəfindən əhaliyə satılmış turizm yollayış blanklarmm dinamikası öz əksini tapmışdır.

! Azərhaycanda səyahət agent liklər i və turoperatorlar tərəfindən əhaliyə '

i sat ılmış tur i/nı yo llayış hlanklar ının sayı, min ədəd (2010-2015)

Şəkil 8.68. Azərhaycanda səyahət agentlikləri və turoperatorlar tərəfindən əhaliyə satılmış turizm yollayış hlanklarının sayı, min ədəd, 2010-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\v\v\v.azstat.org).

Şəkil 8.69-da isə 2010-2015-ci illər üzrə Azərbaycanda mülkiyyət növündən asılı olmayaraq səyahət agentlikləri və turope- ratoıiarm turizm fəaliyyətindən əldə etdikləri gəlirlərin dinamikası verilmişdir. Göründüyü kimi, həmin dövr ərzində turizm fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlər daim artım nümayiş etdirmişdir və 2015-ci ilin yekununda bu gəlirin həcmi 35,1 mln. manat olmuşdur (bax: Şəkil 8.69).

239

Darslik. SDU - 55

Azərbaycanda mülkiyyət növündən asılı olmayaraq səyahət agentlikləri və turopratorların turizm fəaliyyətindən əldə

etdikləri gəlirlər, mln. manat (2010-2015)

Şəkil 8.69. Azərbaycanda mülkiyyət növündən asılı olmayaraq səyahət agentlikləri və turoperatorların turizm fəaliyyətindən əldə etdikləri gəlirlər, mln. manat, 2010-2015- ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.azstat.org).

Şəkil 8.70-də isə Azərbaycanda 2010-2015-ci illər üzrə mehmanxana

və mehmanxana tipli müəssisələrin turizm fəaliyyətindən əldə etdikləri

gəlirlərin dinamikası öz əksini tapmışdır. Həmin dövr ərzində bu sahədə

gəlirlərin artım dinamikası orta illik 1,7 dəfədən çox olmuş və 2015-ci ilin

yekununda gəlirlərin ümumi həcmi 183,1 mln. manat təşkil etmişdir. Azərbaycanda mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin turizm

fəaliyyətindən əldə etdikləri gəlir, mln. manat (2010-2015)

200 ---------------- ------------------------- ------------------ --------

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Şəkil 8.70. Azərbaycanda mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin turizm fəaiiyyətindən əldə etdikləri gəlir, mln. manat, 2010-20İ5-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəflndən hazırlanmışdır, http://www.azstat.org).

240

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Yaxın perspektivdə Azərbaycanda turizmin inkişafı stratej hədəflərin

yerinə yetirilməsi ilə bağlı olacaqdır. Belə ki, ölkə Prezidentinin 6 dekabr

2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında

ixtisaslaşmış turizm sənayesinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsindəki

hədəflərə əsasən 2020-ci ildə ölkənin turizm sektorunda ÜDM-in həcmi 293

mln. manat, digər sahələrin inkişafı hesabına dolayı olaraq əlavə 172 mln.

manat formalaşacaqdır. Bu isə ölkə ÜDM-in artımına müsbət təsir

göstərəcəkdir. Turizm sektorunda növbəti 4-5 il ərzində 20-25 min yeni iş

yerlərinin yaradılması gözlənilir. Turizm ölkəmizin dinamik inkişaf edən və

yüksək potensiala malik milli iqtisadiyyat sahələrindən biri kimi

qiymətləndirilə bilər.

8.12. Texnoparklar, sənaye məhəllələri, sənaye klasterləri və xüsusi

iqtisadi zonaların yaradılması prosesləri

Azərbaycanda müasir dövrdə milli iqtisadi inkişaf mexanizmlərinin və

vasitələrinin yenilənməsi, modernləşdirilməsi prosesləri intensivləşməkdədir.

Bunlarla əlaqədar olaraq, yeni iqtisadi mexa- nizmlərin tətbiqi prosesləri

obyektiv zərurət kimi ortaya çıxmışdır. Dünya təcrübəsində milli iqtisadiyyatın

ənənəvi mexanizmlərinin yenilənməsində, milli iqtisadiyyatın

məhsuldarlığının artırılmasında, ayn-ayn iqtisadiyyat sektorlarının inkişaf

etidrilməsində, regionlann tarazlı inkişafının təmin olunmasında azad iqtisadi

zonalardan istifadə geniş yayılmışdır. Dünyanın bir çox ölkələrində, məsələn

Çin, Sinqapur, Cənubi Koreya və s. ölkələrdə azad iqtisadi zonalar milli

iqtisadiyyatın inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Azad iqtisadi zonalar

institutunun müxtəlif variantlan və modelləri diqqət çəkir. Bu kimi zonalarla

bərabər, dünyanın müxtəlif ölkələrində texnoparklar, sənaye məhəllələri və

sənaye klasterlərinin

241

Dsrslik. SDU - 55

yaradılması hesabına milli iqtisadiyyatın inkişafının balanslaşdınl- ması təmin

edilmişdir.

Texnoparklar - əsas etibarı ilə bir çox fəaliyyət sahələrinin, məsələn

elm, istehsalat, maliyyə - investisiya təşkilatlarının, xidmət strukturlarının və s.

birliklərin qarşılıqlı fəaliyyətinin cəmləşdirildiyi çoxfünksiyalı fəaliyyət

ərazisidir. Texnoparklarda müxtəlif istehsal sahələrinin təşkili, elmi

işləmələrin və ixtiraların istehsal proseslərinə tətbiqi, kiçik və orta biznes

subyektlərinin fəaliyyətinin gücləndirilməsi həyata keçirilir. Texnoparklarda

tətbiq edilən güzəştlər və daha sadə prosedurlar rezidentlər üçün cəlbedici olur.

Texnoparklarda fəaliyyət göstərən istehsal sahələrinə xarici investisiyaların

cəlbi kifayət qədər asanlaşır.

Sənaye məhəllələri - sənaye məhəllələri ilk növbədə sənaye sahələrinin

təşkili və inkişafı ilə əlaqədar olan fəaliyyət zonasıdır. Bu kimi məhəllələr

müəyyən ərazidə və regionda mövcud olan sənaye potensialının

reallaşdırılması məqsədi ilə yaradılır. Sənaye məhəllələrində sənaye və istehsal

fondlan, infrastruktur yaradılır, biznes mühiti yaxşılaşdırılır. Burada

sahibkarlığın və biznesin inkişafı məqsədilə bir qrup güzəştlər

müəyyənləşdirilir. Dövlət bu kimi məhəllələrdən infrastrukturun formalaşdın

İmasında təminatçısı rolunda çıxış edir və sənaye məhəlləsinin

enerjidaşıyıcılarla fasiləsiz təchizatı infrastrukturunu yaradır. Sənaye

məhəllələrində biznes və sahibkarlıq subyektlərinin fəallığının hesabına

müxtəlif çeşiddə sənaye məhsullannın istehsalına nail olunur, yeni iş yerləri

yaradılır.

Sənaye klasterləri - komplekslilik prinsipi əsasında iqtisadi

mexanizmlər kimi kifayət qədər bir-birinə oxşar fəaliyyət göstərən, eyni

zamanda bir-birilə əlaqəli təsərrüfat - kooperasiya prosesləri olan fəaliyyət

istiqamətlərinin formalaşdırılması və təşkili məqsədi ilə yaradılır. Bu tip

klasterlərin əsas məqsədi zəruri infrastrukturun yaradılması, təşkil olunduğu

ərazidə və yaxın regionlarda mövcud olan təbii resurslardan, həmçinin iqtisadi

resurslardan maksimum

242

A zsrbaycan iqtisadiyyatı

səmərəli istifadənin təmin edilməsi, işçi qüvvəsindən və əmək ehtiyatlarından

istifadəyə münbit şəraitin yaradılması və geniş çeşiddə sənaye məhsullarının

istehsal edilməsidir. Sənaye klasterləri özündə dövlət, özəl və biznes

sahibkarlıq subyektləri, maliyyə qurumları və kredit təşkilatları, ali təhsil və

peşə məktəbləri, investisiya fondları və s. qurumları birləşdirməklə yaradılır.

Sənaye klas- terlərinin əsas xüsusiyyətləri klaster iştirakçılarının ümumi oxşar

maraqlarının olması və istehsal olunan məhsulların çeşidinin çox da

fərqlənməməsi ilə bağlıdır. Bir çox ölkələrdə sənaye klasterlərinin yaradılması

hesabına müxtəlif sənaye sahələrinin inkişafının sürətləndirilməsinə nail

olunmuşdur.

Xüsusi iqtisadi zonalar - dünya təcrübəsində hər bir ölkənin özünün

milli prioritetlərinə və milli iqtisadi maraqlanna uyğun olan qaydalar və

normativlər əsasında yaradılır və fəaliyyət müəyyən mənada tənzimlənir.

Dövlət bu zonalarda lazım olan təsərrüfat və biznes fəaliyyəti infrastrukturunu

təmin edir, ərazinin enerjidaşıyıcılarla təchizatına şərait yaradır. Bundan əlavə,

dövlət tərəfindən xüsusi iqtisadi zonalarda gömrük və vergi güzəştləri sistemi

tətbiq olunur. Rezidentlərin qeydə alınması prosesləri isə kifayət qədər sadədir.

Bu cür zonalann yaradılmasında başlıca məqsədlər dövlətin prioritet

sosial-iqtisadi proqramlarının, ayrı-ayrı iqtisadiyyat sahələrinin və regional

ərazilərinin inkişafının təmin edilməsi, bu məqsədlə iri kapitalın, xarici

invetisiyalann və müasir texnologiyaların fəal cəlbinin təmin edilməsidir.

Azərbaycanda texnoparklar, sənaye məhəllələri, sənaye klasterləri və

xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması proseslərinin xronologiyası.

Azərbaycanda son on il ərzində xüsusi iqtisadi zonalann, texnoparkların,

sənaye məhəllələrinin və sənaye klasterlərinin yaradılması prosesləri

intensivləşmişdir. Bir çox mini- zavodları özündə birləşdirən, geniş

elektromexanika və elektrik avadanlıqları məhsulları istehsal edən ilk

Azərbaycan texnoparkı -

243

Dərslik. SDU - 55

Sumqayıt texnologiyalar parkı 24 dekabr 2009-cu ildə istifadəyə verilmişdir.

Bu parkda geniş çeşiddə rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsullan istehsal olunur

və bö)dik potensiala malikdir. Sumqayıt sənaye mərkəzində ənənəvi və

rəqabətqabiliyyətli sənaye sektoru kimi - kimya və neftkimya sənayesinin

inkişaf etdirilməsi məqsədilə 2011-ci il dekabnn 21-də Sumqayıt Kimya

Sənaye Parkı yaradılmışdır. Artıq bu parkda 9 rezident qeydə alınmışdır və

yatınlan investisiyaların ümumi məbləği 1,1 mlrd, manat təşkil etmişdir. Yaxın

perspektivdə Sumqayır Kimya Sənaye Parkında rəqabətqabiliyyətli və ixrac

təyinatlı kimya və neftkimya məhsullannın istehsalının genişləndirilməsi

gözlənilir. 2011-ci il 28 dekabnnda təşkil olunmuş Balaxanı Sənaye Parkı

(Bakı) Bakı ətrafında ekoloji cəhətdən təmiz mühitin formalaşmasına imkan

verən texnologiya- lann cəlbi prinsipi ilə fəaliyyət göstərir. Bunlarla bərabər,

2015- 2016-cı illər ərzində bir sıra yeni sənaye parklarının yaradılması təmin

olunmuşdur. Mingəçevir Sənaye Parkı 2015-ci il fevral ayının 26-da təşkil

edilmişdir və bu parkda ilk növbədə toxuculuq müəssisələrinin, həmçinin digər

sənaye müəssisələrinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Qaradağ Sənaye

Parkında isə müxtəlif sənaye məhsullannın istehsalı prosesləri prioritetlik

təşkil edir. Bu park 2015-ci il iyun ayının 3-də yaradılmışdır. Azərbaycan Milli

Elmlər Akademiyasının fəal iştirakı ilə 14 sentyabr 2016-cı ildə yaradılan

Pirallahı Sənaye Parkında yüksək texnologiyalar əsaslı məhsullar, əsasən

innovasiya yönümlü məhsullar istehsal olunacaqdır.

Son dövrlərdə ölkəmizdə sənaye məhəllərinin yaradılmasına maraq

artmışdır. Ölkə Prezdentinin “Sənaye məhəllələrinin yaradılması və

fəaliyyətinin təşkili” haqqında 2014-cü il 8 oktyabr Fərmanından sonra, bu

kimi sənaye məhəllələrinin təşkili prosesləri intensivləşmişdir. Azərbaycanda

ilk sənaye məhəlləsi - Neftçala sənaye məhəlləsidir və 2015-ci il fevral ayının

2-də yaradılmışdır.

244

A zsrbaycan iqtisadiyyatı

Artıq bu məhəllənin yaradılması prosesləri intensiv fazaya keçmişdir. Bundan

əlavə, 2016-cı il 13 iyunda təşkil olunmuş Masallı Sənaye Məhəlləsinin

formalaşdırılması prosesləri də sürətləndirilməkdədir. 2017-ci il 25-i iyulda

yaradılmış Hacıqabul Sənaye Məhəlləsinin formalaşdırılması prosesləri gedir.

Azərbaycanda Azad iqtisadi zonaların yaradılması prosesləri 1990-cı

illərin əvvəlindən başlasa da, bu sahədə əsaslı irəliləyişlər 2007-ci ildən sonra

mümkün olmuşdur. Ölkə Prezidentinin 6 mart 2007-ci il tarixli “Azərbaycan

Respublikasında xüsusi iqtisadi zonalan yaradılması” haqqında Fərmanından

sonra, ölkəmizdə bu sahədə qanunvericiliyin formalaşdırılması prosesləri

intensivləşmişdir. Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında müvafiq ölkə qanunu

2009-cu il aprelin 14-də qəbul olunmuşdur. Bununla belə, xüsusi iqtisadi

zonalann təşkili prosesləri yalnız son illərdə fəallaşmaqdadır. Ələtdə

Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının yaradılması proseslərində Sərbəst Ticarət

zonasının təşkili bir zərurət kimi ortaya çıxmışdır. Bütün bunlar nəzərə

alınmaqla, ölkə Prezdentinin 2016-cı il 17 mart tarixli Sərəncamı ilə Ələtdə -

Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarəti limanının yerləşdiyi ərazi də götürülməklə,

burada xüsusi iqtisadi zona yaradılmışdır. Hazırda xarici şirkətlərin və

kompaniyaların iştirakı ilə infrastrukturun yaradılması və zonanın işinin təşkili

prosesləri həyata keçirilir. Bundan əlavə, ölkə Prezidentinin 2017-ci il 31 may

tarixli Sərəncamı ilə Azad iqtisadi zonaların yaradılması işinin

sürətləndirilməsi üzrə müvafiq İşçi Qrupu təşkil olunmuşdur.

Yaxın perspektivdə, xüsusilə strateji yol xəritəsinin icrası işlərinin

sürətləndirilməsində xüsusi iqtisadi zonalar və azad iqtisadi zonalar kimi

dünyəvi mütərəqqi iqtisadi vasitələr ölkəmizin iqtisadi sisteminə daha intensiv

tətbiq olunacaqdır.

245

Dərslik, SDU - SS

Özünüyoxlama sualları:

1. Qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu.

2. Azərbaycanda sənaye sektorunun mövcud vəziyyəti və strukturu.

3. Azərbaycanın metallurgiya kompleksi,

4. Qara metallurgiya sənayesi sahəsi.

5. Əlvan metallurgiya sənayesi sahəsi.

6. Azərbaycanın kimya və neftkimya kompleksi.

7. Azərbaycanda maşınqayırma kompleksinin müasir vəziyyəti və inkişaf

istiqamətləri.

8. Yüngül sənaye və onun potensialından səmərəli istifadə məsələləri.

9. Yeyinti sənayesi və onun əhəmiyyəti.

10. Nəqliyyat sektorunun mövcud vəziyyəti və inkişaf potensialı.

11. Azərbaycanda rabitə və informasiya texnologiyalan kommunikasiyaları

sektoru.

12. Ölkədə turizm sektoru və onun potensialından istifadə prioritetləri.

13. Texnoparklar və sənaye məhəllələri.

14. Sənaye klasterləri və xüsusi iqtisadi zonalar.

ƏDƏBİYYAT:

1.

2. 3.

Azad iqtisadi zonalann yaradılması işinin sürətləndirilməsi

haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı.

Bakı şəhəri, 31 may 2017-ci il.

“Azərbaycan iqtisadiyyatı”, Bakı, “Ağrıdağ”, 1998.-400 s.

Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə

Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

246

Azerbaycan iqtisadiyyatı

9.

4. Azərbaycanın kimya sənayesi haqqında. Azərbaycanın sənaye

portalı. Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye

Nazirliyi. Bakı, 2014.-8 s. http://www.economy.gov.az.

Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2017.- 286 s.

Azərbaycan sənayesi. Statistik məcmuə. Bakı, 2017,- 344 s.

Azərbaycanda turizm. Statistik məcmuə. Bakı, 2016.- 144 s.

Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-

2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı, 26 dekabr 2014-cü il.

http://www.president.az.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Neft-kimya sənaye-

sində idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında”

2 aprel 2010-cu il tarixli Sərəncamı.

10. Azərbaycanın metallurgiya sənayesi və onun inkişaf perspektiv-

ləri. http://www.xalqqazeti.com.

11. Azərbaycanda metallugiya, http://www.kayzen.az.

12. Azərbaycanda metallurgiya sənayesinin inkişafı.

http://www.zim.az.

13. Azərbaycanın maşınqayırma sənayesi haqqında. Azərbaycanın

sənaye portalı. Bakı, 2014.- 14 s. www.senaye.gov.az.

Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafı ilə bağlı əlavə

tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Sərəncamı. Bakı şəhəri, 1 sentyabr 2016-cı il.

http ://mct. gov.az/ne ws-detai ls?id=2432.

Azərbaycan Respublikasında ixtisaslaşmış turizm sənayesinin

inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq

edilmişdir.

16. Azərbaycanda turizmin inkişaf etdirilməsi prioritet vəzifələrdən

biridir, http://medeniyyet.az.

17. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 16 mart

tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Milli iqtisadiyyat və

iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritəsinin başlıca

14

15

247

DərsHLSDU-SS

İstiqamətləri" çərçivəsində Turizm üzrə Alt-işçi qrupunun hesabatı.

İqtisadi İslahatlann Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi. Baki.- 2016-21

s.

18. Bakı şəhərində Balaxanı Sənaye Parkının yaradılması haqqında AR

Prezidentinin Sərəncamı, 28.12.2011-ci il. Bakı.

19. Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Ələt qəsəbəsində yeni Bakı Beynəlxalq

Dəniz Ticarət Limanının ərazisi daxil olmaqla azad ticarət zonası tipli

xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, 17 mart

2016-cı il.

20. Babayev M. Sumqayıtın kimya sənayesinin inkişafında H.Əliyevin rolu.

04.07.2016.http://www.yenisumqait.az .

21. Det.Al Alüminium Kompleksi, http://www.detalholding.az.

22. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda neft-kimya kompleksinin inkişafının müasir

aspektləri və istiqamətləri//“Audit” Jurnalı, 2016, M3.- S. 41-45.

23. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın kimya və neft kimya kompleksi: keçmişə bir

nəzər, mövcud vəziyyət və inkişaf perspektivləri// “İqtisadiyyat və

həyat” jurnalı, JVe4-6, Bakı, 2003. -S.38-42.

24. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s.

25. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın kimya və neftkimya kompleksinin

qiymətləndirilməsi və yenidənqurulması istiqamətləri. Bakı, “Elm və

təhsil”, 2012.- 156 s.

26. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın neftkimya kompleksinin potensialından

səmərəli istifadə edilməsi problemləri və perspektivləri // “İqtisadiyyat

və həyat” jurnalı, >f2İ 1, Bakı, 2008. -S. 18-22.

27. Əliyev Ş.T. Kimya və neftkimya kompleksinin inkişaf mərhələləri,

mövcud problemləri və perspektivləri/Zİqtisadiyyat və həyat jurnalı,

>fo7.8, Bakı, 2004.- S. 61-70.

28. Əliyev Ş.T. Xüsusi iqtisadi zonalarin tətbiqi problemləri. Monoqrafiya.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

248

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Elmin inkişafı Fondunun 2011-ci il I “Qrant” müsabiqəsinin layihəsi

əsasında hazırlanmışdır). Bakı, 2012, 360 s.

29. Əliyev Ş.T. Xüsusi iqtisadi zonalar: konseptual əsaslar və strateji

istiqamətlər. Bakı-Elm və Təhsil, 2012, 196 s.

30. Əliyev Ş.T. Azad iqtisadi zonalar. Dərslik. Sumqayıt Dövlət Universiteti,

Bilik, PM- 2013, 280 s.

31. Əliyev Ş.T. Azərbaycanin dünya iqtisadiyyatina inteqrasiyasının

genişləndirilməsində xüsusi iqtisadi zonalann təsiri məsələləri // İpək

Yolu, Xo3, 2015, s. 125-132.

32. Əliyev Ş.T. Milli iqtisadiyyatın inkişafının sürətləndirilməsində sənaye

klasterlərinin tətbiqini şərtləndirən amillər //Audit, JS2 4, 2015, s.73-79.

33. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın milli iqtisadiyyatinin inkişaf proseslərinin

intensivləşdirilməsində xüsusi iqtisadi zonalann tətbiqinin

sürətləndirilməsi məsələləri/ZAudit, K2 2,2015. s. 50- 55.

34. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda sənaye sektorunun və ixrac potensialinin

gücləndirilməsinin konseptual istiqamətləri. //İpək Yolu, >fo04. Dekabr,

20I6.-S.35-42.

35. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda xüsusi iqtisadi zonaların tətbiqi problemlərinin

həlli yollan // İpək Yolu, JV2 3, Sentyabr-2016.- S.63-68.

36. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda strateji yol xəritələrinin reallaş- dırılmasmda

xüsusi iqtisadi zonaların əhəmiyyəti // “Geostra- tegiya”, Bakı, J^sl,

2017, Xo01(37).-S.32-35.

37. Əliyev T.N., Babayev M.T. Sahənin aktual iqtisadi problemləri: neft

emalı və neft-kimya. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011.-346 s.

38. Əliyev Ş.T. Sumqayıt sənaye mərkəzi: mövcud potensialdan istifadə,

modernləşdirmə və müasirləşdirmə prioritetləri. Bakı: «Elm və təhsil»,

2012-196 s.

39. Karbamid zavodu, http://www.socar.az.

249

Dərslik. SDU - 55

40. Qaradağ Sənaye Parkının yaradılması haqqında Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Sərəncamı - Bakı şəhəri,

03.06.2015- ci il.

41. Maşınqayırma sənayesi üzrə arayış. Azərbaycan Respublikası

İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi. Bakı, 2015.- 13 s.

www.senaye.gov.az.

42. Metallurgiya - Azərbaycan, www.azerbaijans.com.

43. Məmmədov N.M., Məhərrəmov A.M., Əhmədova S.E. Azərbaycan

iqtisadiyyatı. Dərs vəsaiti. BDU- Bakı ,2011. -522 s.

44. Mingəçevir Sənaye Parkının yaradılması haqqında Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Sərəncamı - Bakı şəhəri,

26.02.2015- ci il.

45. Neftçala Sənaye Məhəlləsinin yaradılması haqqında

Azərbaycan Respublikası PrezidentininSərəncamı - Bakı

şəhəri, 02.02.2015-ci il.

46. Neft sənayesinin inkişaf tarixi, http://www.azerbaijan.az.

47. Orxan R., Oday R. Azərbaycan kimya sənayesinin inkişafı tarixi. Bakı,

17 avqust 2015. http://www.az.temd.az

48. Rzayeva Ə., Orxan R. Sumqayıtın modernləşən neft-kimya sənayesi bu

gün özünün inkişaf dövrünü yaşayır.

49. http://www.azertac.az.

50. Sənaye məhəllələrinin yaradılması və fəaliyyətinin təşkili haqqında

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 8 oktyabr 2014-cü il,

Bakı.

51. Sənaye məhəllələri. Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye

Nazirliyi, http://www.economy.gov.az.

52. Sənaye parkları haqqında Nümunəvi Əsasnamə. AR Prezidentinin

2013-cü il 24 aprel tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilib.

53. “SOCAR Polymer” MMC. Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı.

http://www.scip.az.

250

Dərslik. SDU - 55

FƏSIL 9

AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI VƏ AQRAR

SEKTORUN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ

9.1. Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar və onlardan

istifadənin vəziyyəti. 9.2. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf istiqamətləri.

9.3. Azərbaycanda bitkiçilik və heyvandarlıq sahələrinin məhsul

istehsalı və inkişaf potensialı.

9.4. Azərbaycanda kəndli fermer təsərrüfatlarının və sahibkarlığın

inkişafı prosesləri.

9.5. Azərbaycanda aqrar sənaye kompleksinin əsas fəaliyyət sahələri

və strateji hədəfləri.

9.1. Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar və onlardan

istifadənin vəziyyəti

Kənd təsərrüfatının sabit və dinamik inkişafı, ilk növbədə onun torpaq

ehtiyatlarından, xüsusilə kənd təsərrüfatına yararlı və suvarılan torparqlarının

adekvatlığından bilavasitə asılıdır. Yüksək məhsuldarlığa malik kənd

təsərrüfatı məhsulları almaq üçün münbit və yararlı torpaqların olması vacib

məsələdir. Azərbaycanda torpaq növlərinin əksəriyyəti mövcuddur. Bundan

əlavə, kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi və istehsalının

genişləndirilməsi üçün ölkənin bütün regionlarında müəyyən potensial

formalaşmışdır. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri üzrə

məşğuliyyət Azərbaycanın kənd rayonlarında yaşayan insanların əsas fəaliyyət

sahəsi kimi də mühüm xüsusiyyətə və əhəmiyyətə malikdir.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların

əhəmiyyətli hissəsi otlaqlardan ibarətdir. Bu isə öz növbəsində heyvandarlığın

inkişafının genişləndirilməsinə və müxtəlif növ heyvandarlıq məhsullarının

istehsalına münbit şərait yaratmışdır.

252

/-1 z^rhaycan iqtisadiyyatı

Bundan əlavə, əkin yerlərinin və torpaqların ölkənin kənd təsərrüfatına

yararlı torpaq fondunda əhəmiyyətli yer tutması da müsbət amil kimi

dəyərləndirilə bilər.

Şəkil 9.1-də 01.01.2016-01 ilə tarixinə Azərbayeanda kənd

təsərrüfatına yararlı torpaqların növləri və tutduqları sahənin həcmi

verilmişdir.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar, min ha, 01.01.2016

Dincə qoyulmuş torpaqlar r

Çoxillik əkmələr F*

Otlaqlar

Biçənəklər F

1897,5 dkın yen torpaqları

2486,3

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

Şəkil 9.1. Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar, min ha. 01.01.2016-cı il

(AKI)SK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://www.azstat.or};).

Şəkil 9.1-dən göründüyü kimi, ölkəmizdə mülkiyyət növləri üzrə

kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsində otlaqlar və əkin yeri

üçün yararlı olan torpaqlar daha çox yer almışdır. Ümumilikdə,

Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi 4769,8 min

hektardır. Bundan kənd təsərrüfatının fəaliyyət-təsərrüfat

dövriyyəsində 4572,9 min hektarı istifadə olunur. Həmin torpağın

1792,5 hektarı dövlət mülkiyyətində, 1113,5 min hektarı bələdiyyə

mülkiyyətində və 1666,8 min hektarı isə xüsusi mülkiyyətdədir.

Azərbaycanda torpaq islahatlarının aparılması və torpaqdan

səmərəli istifadə olunması üzrə tarixi tədbirlər ölkəmizdə müstəqilliyin

bərpasından sonra mümkün olmuşdur. Bu islahatlar Ümummilli

liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Yüksək dünyagörüşünə və

zəngin liderlik təcrübəsinə malik olan Heydər Əliyev torpaq

islahatlarını aparmaqla Azərbaycanda kənd təsərrüfatının və aqrar

253

Dərslik. SDU - 55

sahənin inkişafının müasir prioritetlərinin və fəaliyyət istiqamətlərinin əsasını

qoydu. Bu sahədə mükəmməl qanunvericilik bazası yaradıldı və islahatların

aparılması üçün fəaliyyət mexanizmləri həyata keçirildi. Torpaq islahatı

haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 16 iyul 1996-cı ildə qəbul

olunmuşdur. Bu Qanundan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, torpaq

islahatlarının başlıca məqsədi və qayəsi azadlıq və sosial ədalətlər prinsipləri

vasitəsi ilə yeni torpaq mülkiyyəti formalannı yaratmaq, bu sahədə bazar

münasibətlərini və sahibkarlıq ənənələrini inkişaf etdirmək, ümumi nəticədə

isə əhalinin maddi rifahını və xüsusilə ərzaq təminatını yaxşılaşdırmaqdan

ibarətdir. Bundan əlavə, “Torpaq bazarı haqqında” Azərbaycan

Respublikasının 7 may 1999-cu il Qanunun qəbul edilməsi ilə, ölkədə torpaq

islahatlarının hüquqi-normativ əsaslannın tənzimlənməsi və reallaşdırılması

mümkün olmuşdur. Torpaq islahatları nəticəsində Azərbaycanda 869268

ailəyə torpaq payı verilmişdir və bu torpaq sahələrinin ümumi ərazisi 1695 min

hektara bərabərdir, başqa sözlə xüsusi mülkiyyətə 19,6 % torpaq sahəsi

verilmişdir. Torpaqdan maksimum səmərəli istifadə edilməsi üçün daimi

tədbirlər görülür. Meliorasiya və irriqasiya tədbirlərinə hər il kifayət qədər iri

məbləğdə əsaslı vəsait ayrılır və kənd təsərrüfatı rayonlarında bu işlərin

sistemli-planlı şəkildə həyata keçirilməsi təmin olunur.

9.2. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf istiqamətləri

Kənd təsərrüfatı hər bir ölkənin iqtisadiyyatında, əhalinin yaşayış

səviyyəsinin və məşğulluğunun gücləndirilməsində əhəmiyyətli rola malik

milli iqtisadiyyat sahələrindəndir. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının qədim

tarixi vardır. Ölkəmizin vətəndaşlan tarixən torpağa, əkinçiliyə və biçinçiliyə

bağlı olmuşlar. Heyvandarlıq əhalinin ən qədim məşğuliyyət sahələrindən və

dolanışıq yerlərindən biri kimi daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan

üçün daha əlamətdar bir hal ondan ibarətdir ki, ölkə əhalisinin yarısı kənd

yerlərində və kənd rayonlarında yaşayır. Bu baxımdan, kənd

254

Azerbaycan iqtisadiyyatı

təsərrüfatının inkişafı, buradakı fəaliyyət proseslərinin intensivləş- dirilməsi

üçün vacib şərtlərdəndir.

Ölkəmizdə kənd təsərrüfatının inkişafının modelləşdirilməsi üçün hər

çür şərait, güclü təbii amillər və təbii ehtiyatlar, sərvətlər, münbit torpaqlar

vardır. Azərbaycan ərazisi günəş şüaları, istilik və işıqla zəngindir, bu

baxımdan, il ərzində iki dəfə məhsul götürmək potensialına malikdir.

Ölkəmizin geniş və kalorili otlaqları heyvandarlığın inkişafı üçün bütün ilboyu

yararlıdır və istifadəsi mümkündür. Əkinçilik və heyvandarlığın demək olar ki,

əksər növləri ilə fəal məşğul olmaq potensialı ölkəmizin kənd təsərrüfatının

başlıca xüsusiyyətlərindədir.

Azərbaycanda bitkiçiliyin əksər növləri inkişaf etdirilir və şübhəsiz,

əsas bitkiçilik məhsulu kimi taxılçılıq mühüm yer tutur. Son illərdə taxıl

istehsalı ilbəil artmışdır və əsasən dəmyə, həmçinin suvarılan torpaqlarda

istehsal olunur. Ölkəmizin əsas taxılçılıq rayonları kimi İsmayıllı, Cəlilabad,

Şəki, Şamaxı, Beyləqan, Ağcabədi, Sabirabad və s. daha çox fərqlənirlər.

Bitkiçiliyin digər mühüm bir növü kimi yem bitkilərinin əkilməsi və

becərilməsi Azərbaycanda heyvandarlığın inkişafı üçün başlıca şərtlərdəndir.

Əsas yem məhsulları kimi arpa, qarğıdalı, çəltik, şəkər çuğunduru və

günəbaxan əkilir. Daha çox arpa sahələrinə malik rayonlar kimi Ağcabədi,

Şəki və Cəlilabad seçilirlər. Şəki və Zaqatalada qarğıdalının geniş

plantasiyaları vardır. Günəbaxan isə daha çox Şəkidə, İsmayıllıda, Zaqatalada

və Şamaxıda yetişdirilir. Şəkər çuğunduru daha çox Aran rayonlarında və

Naxçıvanda yayılmışdır. Çəltik ənənəvi olaraq Lənkəranda becərilir və əsasən

unudulmuş fəaliyyət- məşğuliyyət sahəsi hesab olunur.

Bunlarla bərabər, Azərbaycanda çoxlu sayda tərəvəzçilik və bostançılıq

məhsulları yetişdirilir. Əvvəlcədən deyək ki, bu sahədə yetişdirilən məhsullar

əhalinin ərzaq təhlükəsizliyində mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə bərabər, həm

də ixrac olunur və güclü ixrac potensialına malikdir. Ölkənin əsas tərəvəzçilik

rayonları-Quba- Xaçmaz iqtisadi rayonu və Lənkəran iqtisadi rayonudur. Bu

iqtisadi rayonlarda müxtəlif növ tərəvəz məhsulları, o cümlədən tez yetişən

255

Dərslik. SDU - 55

VƏ faraş tərəvəzçilik məhsulları yetişdirilir. Pomidor, xiyar, kələm, bibər,

badımcan və s. əsas tərəvəz məhsullarmdandır. Bostançılıq Aəzrbaycanın

əksər rayonlarında, o cümlədən Abşeronda da geniş yayılmışdır. İri bostançılıq

rayonlan kimi Sabirabad, Kürdəmir, Zərdab, İmişli daha çox diqqət çəkirlər.

Əsas bostançılıq məhsullan qarpız, yemiş, soğan, kök və s. daha çox geniş

yayılmışdır.

Ölkəmizin kənd təsərrüfatında heyvandarlığın inkişafı kifayət qədər

prioritet sahələrdən hesab olunur. Maldarlıqda əsas fəaliyyət istiqamətləri ət və

süd istehsalı ilə bağlıdır. Maldarlıq ölkənin bütün rayonlannda inkişaf etdirilir

və iribuynuzlu mal-qara içərisində əsasən inəklər saxlanılır.

Son illərdə ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal həcminin

artırılması və istehsal olunan məhsulların çeşidinin genişləndirilməsi

istiqamətdinə kompleks və sistemli tədbirlər görülür. Kənd təsərrüfatı

məhsullarının strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, onlann bir qrupunun

istehsalının stimullaşdırılması, gübrələrlə və ziyanvericilərə qarşı vasitələrlə

təminatının gücləndirilməsi, kənd təsərrüfatı maşınları və texnikası ilə

təchizatının yaxşılaşdırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Kənd

təsərrüfatı məhsul- lannın istehsalının genişləndirilməsində ailə kəndli

təsərrüfatlarının, kiçik və orta biznez subyektlərinin, fermer təsərrüfatlannın

fəallığını artırmaq üçün əlavə tədbirlər görülür. Xüsusilə, ailə kəndli təsərrü-

fatlannm yetişdirdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarının alışı, tədarükü və

onların satış bazarlarına çıxarılması infrastrukturu, logistik mərkəzlər

yaradılmaqdadır. Məsələn, Şəmkirdə yaradılmış iri logistik mərkəz müxtəlif

növ kənd təsərrüfatı məhsullannm tədarükü, bütün ilboyu saxlanılması və

ixracının təşkili üçün hər cür potensiala malikdir. Bu kimi tədbirlər Ölkəmizdə

kənd təsərrüfatının ümumi məhsul həcminin artıniması üçün əlavə potensiallar

formalaşdırmaqdadır.

Şəkil 9.2-də Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərzində kənd

təsərrüfatının ümumi məhsul istehsalı dinamikası öz əksini tapmışdır.

256

A zar hay can iqtisadiyyatı

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, mlrd, manat (2011-2016)

5,64 ______ 5^ ---------- 5;22-

6

5

4

3 ^ 2J 2,2 J ^ 2^

1

0 J 2011 2012 2013 2014 2015 2016

l i l l i

I I I I I m m m n I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I Kənd təsərrüfatı məhsulu, cəmi: ■ O cümlədən: bitkiçilik ■ Heyvandarlıq

Şəkil 9.2. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, mlrd, manat, 2011- 2016-cı il

(ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://vvww.azstat.org).

Şəkil 9.2-nin təhlili əsasınıJa qeyıi etmək olar ki, 2011-2016-cı

illər ərzinıiə Azərbaycanda kənd təsərrüfatının ümumi məhsul istehsalı

25,1 % artmış və 2016-cı ilin yekununda 5,63 mlrd, manat təşkil

etmişdir. Həmin dövr ərzində bitkiçilik məhsullarının artımında

əhəmiyyətli bir dəyişiklik olmamışdır. Bununla belə, 2011- 2016-cı

illərdə heyvandarlıq məhsullarının ümumi həcmi 41 %-ə yaxın

artmışdır. Bu, əsasən yeni heyvandarlıq məhsulları istehsalı

müəssisələrinin istismara verilməsi, sahənin maddi-texniki bazasının

gücləndirilməsi, ölkəyə cins və damazlıq heyvanların gətirilməsi ilə

bilavasitə bağlı olmuşdur.

Şəkil 9.3-də Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının

istehsalının sahələr üzrə strukturu verilmişdir. ______

I

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının sahələr

üzrə strukturu, %-lə (2016)

Heyvandarlıq Bitkiçilik

I məhsulları,.^ məhsulları, 54,2% 45,8%

Şəkil 9.3. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının sahələr üzrə strukturu, %-lə,

2016-cı il (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır,

http://www.azstat.org).

257

Dıfrslik. SDU - 55

2016-cı ilin yekununda (bax; Şəkil 9.3) ölkəmizdə kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehsalının sahələr üzrə strukturunda

heyvandarlıq məhsulları 54,2 % və bitkiçilk məhsulları isə 45,8 %

təşkil etmişdir.

9.3. Azərbaycanda bitkiçilik və heyvandarlıq sahələrinin məhsul

istehsalı və inkişaf potensialı

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının sturkturunun

diversifıkasiyalaşdırıması və genişləndirilməsi potensialları

mövcuddur. Bu potensialdan maksimum səmərəli istifadə edilməsi

vacibdir. Bitkiçilk və heyvandarlıq sahələrinin inkişafının

modelləşdirilməsi və məhsuldarlığın artırılması əkin sahələrinin

genişləndirilməsini şərtləndirir. Əkin sahələrinin genişləndirilməsi isə

öz növbəsində dənli və dənli paxlalı bitkilərin, texniki bitkilərin, kartof,

tərəvəz və bostan bitkilərinin, həmçinin yem bitkilərinin istehsalının

artırılmasına imkan verir.

Şəkil 9.4-də Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərizndə kənd

təsənmüatı müəssisələrinin əkin sahələri barədə məlumatlar öz əksini

Şokil 9.4. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı müəssisələrinin əkin sahələri, min ha. 2011- 2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http:/Avw>v.azstat.org).

258

A z!>rbuycan iqtisadiyyatı

2011-2016-cı illər ərzində ölkəmizdə kənd təsərrüfatı

müəssisəslərinin əkin sahələri 29 % genişləndirilmiş və 2016-cı ilin

yekunu üzrə 111,9 min hektar təşkil etmişdir. Bunun 84,4 min hektarı

dənli və dənli paxlalı bitkilərin, 12,5 min hektar texniki bitkilərin, 2,6

min hektar kartof, tərəvəz və bostan bitkilərinin və 12,4 min hektarı isə

yem bitkilərinin payına düşmüşdür (bax: Şəkil 9.4). Az-ırbavcanda kand OsarrUfalı mahsullarının ümumi yığımı, min ton,

(2011 V.1 2Ü16)

Yayıl çay yarpağı CzUm

Meyvə və giləmeyvə

Koslan məhsulları Tərəvəz

Kartof

Uən üçün günəbaxan

.^əkər çuj^unduru Tütün

Pambıq 'laxıl

m

2B

76;

m

500 1500

■ 2016 ■2011

2000

2500 .1000 3061,1

3500

.Şəkil 9.5. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi yığımı, min ton, 2011 və 2016-cı illər (ARI)SK-nm məlumatları əsasında əsasında müəllif tərənndən hazırlanmışdır. lıttp://wyv\v.azstat.or};).

Son illərdə bir sıra kənd təsənfıfatı məhsullarının yetişdirilməsi

istehsalı və yığılması problemlərinə dövlət dəstəyi mexanizmlərinin

gücləndirilməsi, kompleks tədbirlərin görülməsi nisbətən müsbət

nəticələr vermişdir (bax: Şəkil 9.5).

Şəkil 9.5-dən göründüyü kimi 2011-2016-cı illərdə taxıl istehsalı

24,5 % artmış və 2016-cı ildə 3061,1 min ton olmuşdur. Tərəvəz

istehsalı 2016-cı ildə 1270,6 min ton, meyvə və giləmeyvə - 882.8 min

ton, kartof - 902,4 min ton. şəkər çuğunduru - 312,6 min ton, üzüm -

136,5 min ton, pambıq - 89,4 min ton və s. təşkil etmişdir. Yaxın

perspektivdə bu məhsulların əksəriyyətinin istehsalının əhəmiyyətli

səviyyədə artırılması nəzərdə tutulmuşdur (pambıq, tütün, üzüm və s.).

259

D<->rsHk. S DU-5 5

Şəkil 9.6.-da Azərbaycanda heyvandarlıq sahəsində müxtəlif növ

iribuynuzlu mal-qaranın, inək və camışların, həmçinin qoyun və

keçilərin sayı barədə göstəricilər öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda heyvandarlıq sahəsində mal qaranın sayı, min baş, ilin əvvəlinə (2012-2017)

8614,8

8677,1

8645.4

8630.5

8569,4

8474,3

10000

■ İri Inıynuzlıı mal qara ■ Ondan: in,ık və camışlar ■ Qoyun və keçilər

Şəkil 9.6. Azərbaycanda heyvandarlıq sahəsində mal qaranın sayı, min baş, ilin əvvəlinə,

2012-2017-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

httpr/Avww.azstat.or}*).

Şəkil 9.6.-dan göründüyü kimi, 2012-2017-ci illər ərzində

Azərbaycanda heyvandarlıq sahəsində daha çox və geniş yayılan inək

və camışların sayında 2017-ci ilin əvvəlində 2016-cı ilin əvvəlinə

nisbətən cüzi də olsa azalma baş vermişdir. Ümumiyyətlə,

2012- 2017-ci illər ərzində ölkədə iri buynuzlu mal-qaranın ümumi

sayı demək olar ki, eyni səviyyədə qalmışdır. Həmin dövr ərzində

qoyun və keçilərin sayında 1.7 % artım qeydə alınmış və 2017-ci ilin

əvvəlinə ümumi say 8614,8 təşkil etmişdir.

Ölkəmizdə mal əti, həmçinin quş ətinin istehsalının

genişləndirilməsinə və əhalinin bu mühüm ərzaq növləri ilə etibarlı

təminatının gücləndirilməsinə xüsusi önəm verilir. Şəkil 9.7.-də

Azərbaycanda mal-qara və quş əti istehsalının 2011-2016-cı illər üçün

dinamikası öz əksini tapmışdır.

260

A zifrhuycan iqlisadiyyatı

A/orhaycaıulii mal-(|ara və qııı^ əti istehsalının dinamikası,

min ton (2011-2016)

22SJL 1Ü2T

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil. 9.7. Azərbaycanda mal-qara və quş əti istehsalının dinamikası, min ton, 2011- 20I6-CI illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.azstat.orj;).

2011-2016-cı illər ərzində ölkəmizdə mal-qara və quş əti istehsalının həcmi 18,6 % artmış və 2016-cı ilin yekununda ümumi istehsalın həcmi 302,2 min ton olmuşdur. Müqayisə üçün deyək ki, bu göstərici 2011-ci ildə - 254,9 min ton, 2014-cü ildə 291,2 min ton və 2015-ci ildə isə 298,6 min ton təşkil etmişdir.

Son illərdə Azərbaycanda süd məhsullarının istehsalının genişləndirilməsi üçün yeni maddi-texniki infrastruktur bazaları yaradılmış və müasir texnologiyalar əsaslı müəssisələr istismara verilmişdir. Şəkil 9.8.-də Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərzində süd istehsalının dinamikası verilmişdir.

Azorbavcanda süd istehsalının dinamikası, min ton (2011-2016)

1796,7 --- 1855>8 - 1924,5 ---

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 9.8. Azərbaycanda süd istehsalının dinamikası, min ton, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.azstat.orj;).

2011-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda süd istehsalı 25,8 % artmışdır. 2016-cı ildə ölkədə 2009,9 min ton süd istehsal olunmuşdur, bu göstərici 2011-ci ildə 1597,5 min ton, 2013-cü ildə 1796,7 min ton və 2015-ci ildə 1924,5 min ton təşkil etmişdir.

261

D,jrslik. SI) U - 55

Son illərdə Azərbaycanda yumurta istehsalının təşkilində və əhalinin bu məhsul ilə təminatında bir sıra geniş miqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi lazım gəlmişdir. Belə ki, bu qiymətli qida məhsuluna bütün dövrlərdə tələbat yüksək olaraq qalmaqdadır. Ölkəmizdə 2011-2016-cı illərdə yumurta istehsalının dinamikası Şəkil 9.9.-da əyani şəkildə verilmişdir.

Şokil 9.9. .\/;)rbaycan(Ia yumurta istehsalının dinamikası, mln odad, 2011-2016-cı illər (ARI).SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən ha/ırlanmışdır. lıttpr/Avww.a/stat.org).

2011-2016-cı illərdə Azərbaycanda yumurta istehsalının ümumi həcmi 59,2 % artmışdır. 2016-cı ildə yumurta istehsalının ümumi həcmi 1,6 mlrd ədəd təşkil etmişdir. Müqayisə üçün 2011-ci ildə ölkədə 1,0 mlrd, ədəd, 2015-ci ildə isə 1,55 mlrd, ədəd yumurta istehsal olunmuşdur (bax: Şəkil 9.9).

Azərbaycanda 2011-2016-cı illərdə yun istehsalının dinamikası Şəkil 9.10.-da öz əksini tapmışdır.

A/orhayciiıula yun istehsalının dinamikası, min ton (2ül 1-2016)

2011 2012 20l.t 2014 2015 2016

Şəkil 9.10. Azərbaycanda yun istelısalmm dinamikası, min ton, 2011-2016-cı illər (ARI)SK- nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən ba/ırlanmışdır. http://\v\v\v.azstat.org).

262

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Həmin dövr ərzində yun istehsalı 16-17 min ton səviyyəsində

formalaşmışdır.

Müasir dövrdə bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının strukturunun

genişləndirilməsi və həcminin artırılması üçün Azərbaycanda geniş miqyaslı

tədbirlər görülür. Bu tədbirlərin əksəriyyəti strateji xarakterlidir. Bitkiçilik və

heyvandarlıq məhsullarının istehsalının artınlması ölkəmizdə ərzaq

təhlükəsizliyinin gücləndirilməsinə və ölkə əhalisinin davamlı-etibarlı olaraq

kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ilə təminatında əhəmiyyətli rol

oynayacaqdır.

9.4. Azərbaycanda kəndli fermer təsərrüfatlarının və

sahibkarlığın inkişafı prosesləri

Azərbaycanda kəndli fermer təsərrüfatlarının və sahibkarlığın inkişafı

son onillikdə dövlətin prioritet iqtisadi fəaliyyət sahələrindən biri kimi diqqət

çəkir. Bu sahədə dövlət tərəfindən çoxlu sayda stimullaşdırıcı mexanizmlər

tətbiq edilmiş, fermer təsərrüfatlarının və sahibkarlıq strukturlarının inkişafının

təmin edilməsi məqsədilə ardıcıl tədbirlər görülmüşdür. Kənd rayonlarında

müasir infarstruktur obyektləri tikilmiş, yollar salınmış, suvarma sistemlərinin

imkanlan genişləndirilmişdir. Kəndli fermer təsərrüfatlarının və sahibkarlıq

subyektlərinin fəaliyyətinin məhsuldarlığının təmin edilməsi üçün onların

gübrələrlə və texniki vasitələrlə təchizatı problemlərinə diqqət əhəmiyyətli

səviyyədə artırılmışdır. Bütün bunların nəticəsində ölkə regionlarında kəndli

fermer təsərrüfatlarının inkişafı intensiv xarakter almışdır. Xüsusilə, ölkənin

ucqar regionlannda belə fərdi sahibkarların yeni nəsli yetişməkdədir.

Bundan əlavə, ailə kəndli və ev təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı

məhsullarının əkilməsi, becərilməsi və yetişdirilməsi proseslərində rolu

artmaqdadır. İnsanlar qədim əkinçilik və heyvandarlıq ənənələrini böyük

həvəslə bərpa edirlər və özlərinin fərdi təsərrüfatlarını yaratmaqda kifayət

qədər maraqlıdırlar. Bütün bunlar, həm də öz növbəsində ölkə regionlannda,

əsasən kənd yerlərində özünəməş- ğulluğun gücləndirilməsinə imkan verir,

yerli sakinlərin maddi rifahının yaxşılaşdırılmasına və gəlirlərinin artırılmasına

əlavə potensial formalaşdırır.

263

Dərslik. SDU - 55

Şəkil 9.11-do Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının təsərrüfat kateqoriyaları üzrə strukturu verilmişdir.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının i

təsərrüfat kateqoriyaları üzrə strukturu, %-lə (2016) j

Fərdi sahibkar,

ailə kəndli və ev

təsərrüfatları

92%

Kənd təsərrüfatı

müəssisələri

8%

Şəkil. 9.11. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının təsərrüfat kateqoriyaları üzrə strukturu, %-lə, 2016-cı il (ARDSK-nııı məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://>v\v>v.azsfat.org).

Şəkil 9.11-dən göründüyü kimi 2016-cı il üzrə Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının təsərrüfat kateqoriyaları üzrə strukturunda fərdi sahibkarlar, ailə kəndli və ev təsərrüfatları 92 % təşkil edirlər, 8 %-i isə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin payına

2016-cı ilin əvvəlinə kənd təsərrüfatı müəssisələrin sayı 1659 olmuşdur və onların xalis mənfəəti 53,3 mln. manat, satışdan əldə etdikləri gəlir 391,8 mln. manat, ümumi gəlirləri 85 mln. manat olmuşdur. Bu təsərrüfatlarda 15 min nəfər insan işləyir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin əsas fondlarının ümumi dəyəri 492 mln. manat həcmindədir.

2016-cı ilin əvvəlinə fərdi sahibkar təsərrüfatlarının ümumi sayı 1534 təşkil etmişdir və bunlardan 1520-si gəlirlə işləmişdir. Bu təsərrüfatlarda məhsul istehsalında iştirak edən ailə üzvlərinin sayı 6 min nəfərə qədər olmuşdur. Həmin fərdi sahibkarlıq təsərrüfatlarında ümumi məhsul istehsalının həcmi 25,8 mln. manat səviyyəsinə çatmışdır. Fərdi sahibkarlıq təsərrüfatlarının fəaliyyəti əsasən bitkiçilik və heyvandarlıqla bağlı olmuşdur.

264

Azərbaycan iqtisadiyyatı

9.5. Azərbaycanda aqrar sənaye kompleksinin əsas

fəaliyyət sahələri və strateji hədəfləri

Aqrar sənaye kompleksi hələ sovet dövründə Azərbaycanda nisbətən

inkişaf etdirilən iqtisadiyyat sahələrindən biri kimi güclü potensiala malikdir.

Ölkəmizdə kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı hər cür şəraitin olmasını nəzərə

alsaq, aqrar sənaye kompleksinin inkişafının modelləşdirilməsi Azərbaycan

üçün xüsusi önəm kəsb edir.

Hazırda aqrar sənaye kompleksinin inkişafının intensivləş- dirilməsi

istiqamətində kompleks işlər görülür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

16 aprel 2014-cü il tarixli “Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və

institusional islahatlann sürətləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Fərmanı

ilə bu sahədə görüləcək strateji hədəflər müəyyənləşdirilmişdir.

Aqrar sənaye kompleksi - özündə kənd təsərrüfatı sahələrinin və eyni

zamanda sənaye müəssisələrinin xüsusiyyətlərini məcmu şəkildə birləşdirən

bir fəaliyyət sahəsi kimi xarakterizə olunur. Bu kompleksdə kənd təsərrüfatının

müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri bitkiçilik və heyvandarlıq, bunlarla bərabər

kəndli fermer təsərrüfatları və fərdi sahibkarlıq subyektləri, şəxsi təsərrüfatlar,

kənd təsərrüfatı texnikası maşın və mexanzimləri, gübrə və ziyanvericilərə

qarşı vasitələrlə təminat sahələri yer almışdır.

Bundan əlavə, aqrar sənaye kompleksində kənd təsərrüfatının müxtəlif

sahələrində yetişdirilən məhsulların emal müəssisələri fəaliyyət göstərir. Bu

müəssisələrdə yeyinti və yüngül sənaye sektorları üçün vacib xammal və

yarımfabrikatlar istehsal olunur. Qeyd olunanlarla bərabər, aqrar sənaye

kompleksi özündə müxtəlif xidmət sahələrini, tikinti və nəqliyyat məsələlərini,

həmçinin kadr hazırlığı işlərini birləşdirir. Aqrar sənaye kompleksi geniş

manevrə malik fəaliyyət sahəsi hesab olunur. Bu sahə milli iqtisadiyyatın bir

çox fəaliyyət sahələri ilə qarşılıqlı kooperasiyaya və təsərrüfat əlaqələrinə

girmək potensialına malikdir.

Aqrar sənaye kompleksinin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycanda

münbit təbii resurslar, torpaq sahələri və iqlim qurşaqları vardır. Azərbaycanın

əksər regionlarında il ərzində bol məhsuldarlıqla kənd təsərrüfatı məhsullarının

yetişdirilməsi və aqrar sənaye

265

D9rsliL SDU - 55

emalı müəssisələrinə verilməsi mümkündür. Çoxlu sayda bitkiçilik və

heyvandarlıq məhsullarının güclü emal potensialı mövcuddur və bütün bunlar

aqrar sənaye kompleksinin inkişafının genişləndirilməsini şərtləndirən

amillərdəndir. Xüsusilə, Azərbaycanda texniki bitkilərin istehsalının

genişləndirilməsi və emalının artırılması imkanlannm cüzi hissəsindən istifadə

olunur. Son illərdə bu sahələrə (pambıqçılıq, üzümçülük, tütünçülük və s.)

xüsusi önəmin verilməsi, yaxın perspektivdə aqrosənaye kompleksi

müəssisələrinin emal şəbəkəsinin əhəmiyyətli səviyyədə genişlənəcəyini

proqnozlaşdınr.

Azərbaycanın aqrar sənaye kompleksində geniş istiqamətdə

məhsulların istehsalı həyata keçirilir. Əsas fəaliyyət sahəsi kimi ət və süd

istehsalını qeyd etmək olar. Bundan əlavə, ölkəmizin aqrar sənaye

kompleksinin emal müəssisələrində geniş çeşiddə çörək- makaron məhsulları,

şirniyyat məmulatlan istehsal olunur. Azərbaycanda şəkər istehsalının güclü

istehsal bazası və istehsal şəbəkəsi yaradılmışdır.

Ölkəmizin müxtəlif regionlarında fəaliyyət göstərən çoxlu sayda

aqrosənaye müəssisələrində müxtəlif növ bitki və heyvan mənşəli yağlar,

meyvə-tərəvəz konservləri, alkoqolsuz içkilər - mineral sular və şirələr istehsal

olunur. Aqrar sənaye müəssisələrində ənənəvi olaraq müxtəlif növ çaylar və

tütün məmulatlan istehsalı da genişdir. Azərbaycanın bir sıra iri aqrar sənaye

müəssisələrində müxtəlif növ spirtli içkilər istehsalı mövcuddur və bu sahənin

fəaliyyəti ənənəvi fəaliyyət istiqamətlərindən sayılır.

Son 10-15 il ərzində “Azərsun” holdinqin iri miqyaslı fəaliyyəti

nəticəsində bir sıra müasir texnologiyalar əsaslı aqrosənaye müəssisələri

fəaliyyətə başlamışdır (şəkər və duz istehsalı zavodlan, çay fabrikləri, yağ

istehsalı zavodları, konserv fabrikləri və s.).

Aqrosənaye kompleksinin inkişafı Azərbaycanda güclü potensiala və

dinamik inkişaf xüsusiyyətli mühüm fəaliyyət sektorlann- dan biri kimi müasir

dövrdə dövlətin iqtisadi siyasətində önəmli yer tutur. Bu sahədə 650-yə yaxın

müəssisə fəaliyyət göstərir və həmin müəssisələrdə işləyənlərin sayı 24 minə

yaxındır. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının

istehsalına və emalına dair strateji yol xəritəsində aqrar sənaye kompleksinin

yaxın və uzaq perspektivdə strateji hədəfləri müəyyənləşdirilmişdir.

266

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Aqrar sənaye kompleksinin əsas strateji vəzifələri dünya standartlan

səviyyəsində kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullannm istehsalına nail olmaqdır.

Bundan əlavə, ölkənin yüksək keyfiyyətli ərzaq və qida məhsullarına tələbatını

ödəməklə bərabər, ixrac potensiallı məhsulların dünya bazarlarına

çıxarılmasını təmin etmək, “Made in Azerbaijan” brendi adı altında

rəqabətqabiliyyətli aqrar sənaye məhsullannm ixracını genişləndirməkdir.

Ölkədə kənd təsərrüfatı və aqrar sənaye məhsullannm çeşidinin və

istehsalının genişləndirilməsində “Aqrolizinq” ASC-nin rolunun daha da

artırılması yaxın perspektivdə aqrosənaye kompleksinin əsas

vəzifələrindəndir. Yeni təşkil olunan qurumlar - “ABAD” publik hüquqi şəxs

və “Ərzaq məhsullannm tədarükü və təchizatı” ASC-nin fəaliyyətinin tədricən

genişlənməsi ilə əlaqədər olaraq, ölkəmizdə aqrar sənaye kompleksinin yaxın

perspektivdə inkişafının daha da intensivləşməsi gözlənilir.

Aqroparklar. Son dövrlərdə aqrar sənaye kompleksinin müasir

infrastrukturunun və logistik bazasının formalaşdınlması üçün geniş miqyaslı

tədbirlər reallaşdırılır. Bu məqsədlə ölkənin iri və ənənəvi kənd təsərrüfatı

regionlarında və rayonlannda aqroparklar yaradılması proseslərinə

başlanılmışdır.

Bu parklarda əsas fəaliyyət sahələri kənd təsərrüfatı məhsullannm

müasir texnologiyalar əsasında istehsalının təşkil edilməsi, bunlarla bərabər,

hazır məhsulların daşınması, saxlanılması və satışı proseslərinin maksimum

səmərəli həyata keçirilməsidir. Aqropark- larda müasir logistik mərkəzlərin

yaradılması da nəzərdə tutulmuşdur. Artıq “Şəmkir Aqropark” da - 543 hektar

ərazini əhatə edən bu nəhəng aqrosənaye kompleksində müxtəlif infrastruktur

obyektləri, intensiv təsərrüfatlar, emal zavodlan, fabriklər, logistik mərkəz,

müxtəlif mərkəzlər, o cümlədən satış mərkəzi, soyuducu-anbar və s. fəaliyyətə

başlamışdır. Bu tip aqroparklarm ölkənin digər rayonlarında da yaradılması

prosesləri intensivləşməkdədir.

267

DərsüLSDU-55

Özünüyoxlama sualları:

2.

3.

5.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar və onlardan

istifadənin vəziyyəti.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf istiqamətləri.

Azərbaycanda bitkiçilik və heyvandarlıq sahələrinin məhsul

istehsalı və inkişaf potensialı.

Azərbaycanda kəndli fermer təsərrüfatlanmn və sahibkarlığın

inkişafı prosesləri.

Azərbaycanda aqrar sənaye kompleksinin əsas fəaliyyət sahələri

və strateji hədəfləri.

ƏDƏBİYYAT:

1. Abbasov A.F. - Ərzaq təhlükəsizliyi. Bakı 2005.

2. Ailə kəndli təsərrüfatı haqqında AR-nın Qanunu. 22 noyabr

2005.

3. Aqrar sektorun yeni infrastrukturu: aqroparklar.

http://www.biznesinfo.az.

Aqrar sənaye kompleksi, http://www.kayzen.az.

Aqrar sənaye üzrə arayış. Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat

və Sənaye Nazirliyi. Bakı. 2015.-6 s. http://www.senaye.gov.az.

“Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və institusional

islahatların sürətləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında”.

Azərbaycan Respublikas! Prezidentinin Fərmanı. Bakı şəhəri,

16 aprel 2014-cü il, JV2 152.

«Aqrar islahatın əsaslan haqqında» Azərbaycan Respublikası-

nın qanunu. Bakı 1995.

Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin

rəsmi saytı, http://www.agro.gov.az

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı. Statistik məcmuə. Bakı, 2017.-

608 s.

Alıyev İ., Soltanlı İ. Aqrar sahənin modernləşməsi və

rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin olunması problemləri. Bakı,

“Avropa” nəşriyyatı, 2017, - 428 s.

11. Ataşov B.X. - Ərzaq təhlükəsizliyinin aktual problemləri. Bakı

-2005.

7.

8.

9.

10.

268

Azerbaycan iqtisadiyyatı

12. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə

sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” haqqında. ARDSK. http ://w w

w. stat.gov .az.

13. Azərbaycanda kiçik sahibkarlıq. Statistik məcmuə. Bakı, 2016.- 194 s.

14. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullannm istehsalına və

emalına dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

Bakı, 2016.-177 s.

15. Əliyev Ş.T. İlham Əliyevin kənd təsərrüfatı sahəsindəki islahatları real

nəticələr verir. İlham Əliyev-10 il hakimiyyətdə. Elmi-praktiki

konfransın materialları. Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşnyyat Evi, 2013.- 320 s.-

S. 141-156.

16. Hacıyev Ə. Aqrar- sənaye kompleksinin iqtisadiyyatı, 2006.

17. İbrahimov İ.H. - Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri. Bakı

2002. 18. Kənd təsərrüfatı, http://www.azerbaijan.az.

19. Kənd təsərrüfatı kooperasiyası haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu. Bakı şəhəri, 14 iyun 2016-cı il.

20. Kənd təsərrüfatı. Aqrar - sənaye kompleksi. http://www.azerbaijans.com.

21. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və fərdi sahibkar təsərrüfatlarının əsas

iqtisadi göstəriciləri. Statistik məcmuə. Bakı, 2016.- 332 s.

22. Qasımov Ə. Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı, 2007.

23. Ramil Hüseyn, Kənd təsərrüfatı Azərbaycan iqtisadiyyatının strateji

sektoru kimi, http://iqtisadiislahat.org.

24. Salahov S.V. - Aqrar sahədə dövlət tənzimlənməsinin problemləri. Bakı-

2004.

25. Torpaq islahatı haqqında Azərbaycan Respublikamın Qanunu. Bakı

şəhəri, 16 iyul 1996-cı il, X2 155-IQ.

26. Torpaq islahatları, http://www.azerbaijan.az.

27. Verdiyev Ə.Ç., Qarayev İ.Ş. - Aqrar bazarın formalaşmasının iqtisadi

problemləri. Bakı- 2000.

269

Dərslik. SDU - 55

FƏSIL 10

AZƏRBAYCANDA MALİYYƏ-KREDİT VƏ

BANK SİSTEMİ

70.7. Maliyyə və kredit anlayışı, onların formalaşması və xüsusiyyətləri.

10.2. Azərbaycanın maliyyə - kredit və valyuta siyasəti. 10.3. Azərbaycanda maliyyə-kredit və valyuta siya.sətinin

hazırlanması və həyata keçirilməsinə məsul dövlət orqanları.

10.4. Azərbaycanın bank sektoru. 10.5. Azərbaycanın dövlət büdcəsi. 10.6. Azərbaycanda iqtisadiyyata kredit qoyuluşları, daxili və

xarici investisiyalar. 10.7. Azərbaycanda vergi sistemi və Vergi Məcəlləsi. 10.8. Azərbaycanın valyuta ehtiyatları və dövlət borcu. 10.9. Azərbaycanda sığorta sistemi və sığorta təşkilatları. 10.10. Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin

inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi və müasir reallıqlar.

10.1. Maliyyə və kredit anlayışı, onların formalaşması və

xüsusiyyətləri

Hər bir ölkənin iqtisadiyyatının idarə edilməsində, iqtisadi inkişaf

modelinin formalaşdırılmasında, iqtisadi-maliyyə münasibətlərinin optimal

təşkilində maliyyə və maliyyə sisteminin rolu böyükdür. İqtisadi inkişaf

proseslərinin əsas təminedici komponentlərindən biri kimi maliyyə mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Maliyyə - iqtisadi münasibətlər sistemində vacib iqtisadi elementlərdən

biri hesab olunmaqla, iqtisadi münasibətlər sisteminin formalaşması

proseslərində zəruri olan pul vəsaitlərinin yaradılması, onlardan istifadənin

təşkili ilə bağlı çoxfiınksiyalı münasibətləri özündə əks etdirir. Maliyyə

resursları və maliyyə ehtiyatlan ölkənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin

təşkilində əsas komponentlərdən hesab olunur. Bunlann vasitəsilə milli gəlirin

bölüşdürülməsi prosesləri sürətləndirilir, maliyyə-iqtisadi yanaşmalar təmin

edilir, milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin sabit fəaliyyətini təmin edən

270

Azerbaycan iqtisadiyyatı

proseslər maliyyələşdirilir, həmçinin sosial sahələrin maliyyə təminatı həyata

keçirilir.

Kredit - anlayışına isə, ilk növbədə borc kapitalının hərəkətdə olan

formasının təsviri kimi yanaşmaq mümkündür. Kredit - müvafiq kredit sənədi

və yaxud müqaviləsi əsasında kredit verməyə səlahiyyəti olan kredit orqanı

tərəfindən pul, yaxud mal formasında razılaşdınlaraq müəyyən müddətə verilir.

Kredit verildiyi zaman müxtəlif şərtlər müzakirə olunur və tərəflər arasında

razılaşdırılır. Kreditin müxtəlif formaları və növləri mövcuddur.

Kreditin əsas formalarına - bank kreditləri, dövlət və beynəlxalq

kreditlər, istehlak təyinatlı kreditlər, kommersiya kreditləri, banklararası

kreditlər və digərləri aiddirlər.

Kredit sistemi anlayışı - özündə müxtəlif kredit resurslarınm

razılaşdınlmış müqavilələr əsasında bank təşkilatları tərəfindən müştərilərə

verilməsi ilə bağlı prosesləri, bu prosesin iştirakçılan ilə kredit orqanlan

arasında münasibətlərin məcmusunu birləşdirir. Kredit münasibətləri isə

iqtisadiyyat - təsərrüfat subyektlərinin kooperasiyası və münasibətləri ilə

bərabər prosesləri əhatə edir, kreditlərin verilməsi şərtlərinin razılaşdıniması,

onlardan istifadə qaydalarının müəyyənləşdirilməsi, maksimum səmərəli

istifadənin təşkili və s. prosesləri özündə əks etdirir.

Kredit resursları və qısaca olaraq kreditlər - müddətinə görə adətən

qısamüddətli (bu kimi kreditlər bir ilədək verilir), beş ilədək verilən orta

müddətli kreditlər və beş ildən yuxarı müddətə verilən uzunmüddətli kreditlər

olurlar.

Kredit verilməsinin mühüm prinsipləri - əsasən onlann nəzərdə

tutulmuş vaxtda kredit verən təşkilata qaytaniması, verilən kreditin müqavilədə

nəzərdə tutulmuş təyinatına uyğun istifadəsinin təmin olunması, verilən kredit

resurslarından səmərəli istifadəyə nail olunmasıdır.

10.2. Azərbaycanın maliyyə-kredit və valyuta siyasəti

Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra əsas problemlərdən

və tarixi vəzifələrdən biri də özünün milli və milli iqtisadi maraqlarına

söykənən maliyyə-kredit və valyuta siyasətinin formalaşdırılması olmuşdur.

Bu məqsədlə ölkənin milli sərvətlərindən və iqtisadi resurslanndan çıxış

etməklə, iqtisadi

271

Dərslik. SDU - 55

İnkişaf modelinin formalaşdırılması prosesləri sürətləndirilmiş və iqtisadi

islahatlar aparılmışdır.

Ölkədə maliyyə institutları yaradılmış, kredit təşkilatlarının

yaradılması prosesləri təmin edilmiş və nəticədə maliyyə-kredit sistemi

formalaşdırılmış, müstəqil maliyyə-kredit siyasəti yürüdül- məsinə

başlanılmışdır. Mühüm məsələlərdən biri kimi milli valyutanın - manatın

dövriyyəyə müstəqil buraxılması problemi həll edilmiş və valyuta siyasətinin

formalaşdırılması prosesləri başa çatdırılmış, nəticədə ölkəmizin müstəqil

valyuta siyasəti mexanizmləri hazırlanmışdır.

Azərbaycanın maliyyə-kredit siyasətinin əsasında ölkədəki iqtisadi

inkişaf proseslərinin, sosial-iqtisadi inkişaf sisteminin pul vəsaitləri ilə

təminatının həyata keçirilməsi, təsərrüfat - kommersiya və sahibkarlıq

subyektləri ilə maliyyə-kredit təşkilatlan arasındakı mürəkkib funksiyaların

praktiki fəaliyyət prinsiplərinin reallaşdırılması, maliyyə bazarlarının və

maliyyə alətlərinin inkişaf etdirilməsi dayanır.

Azərbaycanda maliyyə bazarları üzrə siyasətin əsasında

isə müxtəlif səpkili maliyyə münasibətləri proseslərində alqı-satqı

münasibətlərinin məcmusu dayanır. Bu proseslərdə bazarda kifayət qədər fəal

olan əmtəə kimi maliyyə resurslan çıxış edir. Maliyyə bazannın mühüm

funksiyaları kimi, ilk növbədə pul vəsaitlərinin hərəkətinin təmin edilməsi,

yəni onun kreditordan borcalana çatdırılması, maliyyə bazarlannda vəsaitlərin,

başqa sözlə maliyyə aktivlərinin real bazar qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi,

bank- kredit təşkilatları ilə alıcılar və investorlar arasında münbit maliyyə

bazarının, yəni məkan və şəraitin formalaşdınlması və s. daha çox diqqət

çəkirlər. Maliyyə bazarlarının başlıca xüsusiyyətləri sırasında infrastrukturun

yüksək inkişafa malik olması, güclü qanunvericilik bazasının və informasiya

sisteminin mövcudluğu və digərləri yer almışdır. Müasir praktikadan çıxış

etsək maliyyə bazarının əsas subyektləri kimi daha çox ixtisaslaşmış

maliyyə-kredit institutları, maklerlər və dillerlər fərqlənirlər. Maliyyə

bazarlarının mühüm növləri kimi, əsas etibarı ilə valyuta və kapital bazarları,

qızıl bazan, pul vəsaitləri bazan, başqa sözlə qiymətli kağızlar bazarı daha

geniş yayılmışdır.

272

Azerbaycan iqtisadiyyatı

10.3. Azərbaycanda maliyyə-kredit və valyuta siyasətinin hazırlanması

və həyata keçirilməsinə məsul dövlət orqanları

Azərbaycanda maliyyə-kredit və valyuta siyasətinin hazırlanması və

həyata keçirilməsində iştirak edən, həmçinin məsuliyyət daşıyan dövlət

orqanları aşağıdakılardır:

^ Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi; ^ Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi;

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı; Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası;

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu;

^ Azərbaycan Respublikası Maliyyə Bazarlanna Nəzarət Palatası. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi - bu nazirlik ölkəmizin

qədim tarixə malik dövlət strukturlarından biridir. Hələ Şərqdə ilk demokratik respublika - Azərbaycan Demokratik Respublikası yaradılanda, ilk

formalaşdırılan nazirliklərdən biri Maliyyə Nazirliyi olmuşdur. Sovetlər Birliyi

dönəmində də Azərbaycan SSR-də Maliyyə Nazirliyi strukturu daim fəaliyyət göstərmişdir. Müstəqilliyimizin bərpasından sonra, artıq Azərbaycanda milli

iqtisadi maraqlara və milli maraqlara cavab verən yeni struktur - Maliyyə Nazirliyi formalaşdırmaq lazım gəlmişdir. Bununla əlaqədar olaraq. Nazirliyin

strukturu təkmilləşdirilmiş və yeni əsasnaməsi hazırlanmışdır. Hazırda Maliyyə Nazirliyi ölkə Prezidentinin 9 fevral 2009-cu il tarixli Fərmanına

uyğun təsdiq olunmuş Əsasnamə üzrə fəaliyyət göstərir. Bu nazirliyin əsas

funksiyası ölkənin maliyyə siyasətini hazırlamaq və reallaşdırmaqdır. Bundan əlavə, ölkə üzrə maliyyə resurslarının idarə olunması, dövlət büdcəsinin

hazırlanması və icrasına nəzarətin təmin edilməsi də bu nazirliyin mühüm vəzifələrindəndir. Nazirlik həm də vergi sahəsində aidiyyətli orqanlarla

birlikdə dövlət siyasəti və idarəetməsi funksiyalarını yerinə yetirir. Dövlət

borclarının idarə olunması məsələləri də bu nazirliyin funksiyalarına daxildir. Nazirlik mühüm dövlət investisiya proqramlarının hazırlanmasında və bununla

əlaqədar konsepsiyaların, strategiyalann müəyyənləşdirilməsində iştirak edir və s.

Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi. Vergilər Nazirliyi müasir dövrdə müstəqil Azərbaycanın iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsində,

bazar iqtisadiyyatı mexanizmlərinin işləkliyinin

273

Dərslik. SDU - 55

təmin edilməsində, ölkə büdcəsinin gəlirlər hissəsinin formalaş- dınlmasmda

mühüm funksiyalan yerinə yetirən dövlət orqanıdır. Bu qurum Azərbaycanda uzun müddət ərzində Maliyyə Naziliyinin tərkibində fəaliyyət göstərmişdir və

müstəqilliyin bərpasından sonra tədricən daha çevik vergi qurumunun

yaradılması zərurəti ortaya çıxmışdır. Nəticədə 1991-ci ilin oktyabr ayında ölkədə vergi qanunvericiliyinə nəzarətin gücləndirilməsi məqsədilə müstəqil

dövlət qurumu kimi - Azərbaycan Respublikası Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi yaradılmışdır. 2000-ci il fevral ayın 11-i tarixli ölkə Prezidentinin Fərmanı ilə

bu müfəttişliyin bazasında Vergilər Nazirliyi təşkil olunmuşdur. Vergilər

Nazirliyinin Əsasnaməsi isə ölkə Prezidentinin 2001-ci il 29 mart tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Nazirliyin əsas vəzifələri sırasında ölkədə

maliyyə və büdcə siyasəti kontekstində vergi siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsi, dövlət büdcəsinin daxilolmalannm yığılmasının praktiki

təşkili, vergi qanunvericiliyinə nəzarətin apaniması, bu sahədəki uyğunsuzluqlann aradan qaldıniması, pozuntulann müəyyənləşdirilməsi və

müvafiq tədbirələrin görülməsi daha çox yer almışdır.

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı. Azərbaycan Demokratik Respublikası yarandıqdan sonra, 1919-cu il mart ayın 17; də Azərbaycan

Dövlət Bankı təşkil olunmuşdur. Keçmiş SSRİ dövründə də Azərbaycan Respublikasında Dövlət Bankı strukturu fəaliyyət göstərmişdir. Müstəqilliyin

bərpasından sonra yaradılan mühüm mərkəzi dövlət strukturlanndan biri də

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankıdır. Bu bank ölkə Prezidentinin 1992-ci il 11 fevral tarixli Fərmamna əsasən yaradılmışdır. 7 avqust 1992-ci

ildə isə “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında” Qanun qüvvəyə minmişdir. Bundan sonra, yəni 1 dekabr 1992-ci il tarixində Milli Məclis

tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının Nizamnaməsinin təsdiq edilməsi haqqında” Qərar qəbul olunmuşdur. Lakin, bank

qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq 10 iyun 1996-cı ildə

“Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında” və elə həmin ilin 14 iyununda “Azərbaycan Respublikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında”

Qanunlar yeni redaksiyada quwəyə minmişdir. Bunlarla belə, ölkənin əsas Mərkəzi Bankının qanunvericilik bazasının bazar iqtisadiyyatı

mexanizmlərinin dərinləşdiyi şəraitdə yenidən gücləndirmək zərurəti ortaya

çıxdığından, 2004- cü il 10 dekabr tarixində “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı

haqqında” Qanun qüvvəyə minmişdir. Ölkədə aparılan

274

Azerbaycan iqtisadiyyatı

İslahatların dərinləşməsi, dövlət quruculuğu mexanizmlərin yenilənməsi və

ölkə konstitusiyasına edilmiş əlavələr və dəyişikliklər nəzərə alınmaqla Milli

Bank - Mərkəzi Bank adlandırılmışdır. Mərkəzi Bankın mühüm funksiyalan

içərisində dövlətin pul və milli valyutanın məzənnə siyasətinin

formalaşdıniması və reallaşdıniması, bununla əlaqədar mexanizmlərin və

praktiki alətlərin müəyyənləşdirilməsi, valyuta bazannm tənzimlənməsi,

qiymətli kağızlar vasitəsilə alqı- satqılann təşkili, kommersiya banklanna

verilən kreditlərin faiz dərəclərinin müəyyənləşdirilməsi, ölkə üzrə dövriyyədə

olan pul kütləsinin tənzimlənməsi, makroiqtisadi-maliyyə sabitliyinin təmin

edilməsi ila bağlı tədbirlərin görülməsi daha çox diqqət çəkirlər. Mərkəzi Bank

manatın emissiyası, onun rəsmi məzənnəsinin müəyyənləşdirilməsi, valyuta

tənzimi və bu sahəyə nəzarətin təşkili, qızıl- valyuta ehtiyatlannin

idarəedilməsi, tədiyyə balansınm hazırlanması və ona nəzarətin təşkili, ölkədə

ümumi ödəniş sistemlərinin təşkil olunması, eyni zamanda bu sistemlərin

fəaliyyətinin tənzimlənməsi funksiyalannın yerinə yetirir.

Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası. Hesablama Palatası 2

iyul 1999-cu il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu əsasında fəaliyyətə

başlamışdır və ölkə konstitusiyasının 92-ci maddəsinə görə bu mühüm dövlət

orqanı Milli Məclis tərəfindən yaradılmışdır. Palatanın əsas fəaliyyət istiqaməti

dövlət büdcə-maliyyə nəzarəti funksiyasını yerinə yetirməkdən ibarətdir. Bu

Palata öz fəaliyyəti barəsində yalnız Milli Məclisə hesabat təqdim edir.

Hesablama Palatasının mühüm funksiyaları sırasında hər il Milli Məclisdə

baxılan və təsdiq olunan dövlət büdcəsinin layihəsinə rəy vermək, dövlət

büdcəsi vəsaitlərinin müxtəlif dövlət orqanlan, strukturları, təşkilatlan və

müəssisələri tərəfindən təyinatı üzrə istifadəsinə nəzarəti təmin etmək, dövlət

büdcəsinin hər il üçün hazırlanan illik icra hesabatına rəy vermək və s. daha

çox diqqət çəkirlər.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu. Dövlət Neft Fondunun

yaradılması 1994-cü il sentyabır ayının 20-də bağlanmış “Əsrin konrtaktı”nın

və bununla əlaqədar olaraq Neft Strategiyasının reallaşdıniması ilə proseslərdə

bir vacib zərurət lami ortaya çıxmışdır. Belə ki, neft ixracından daxil olan

valyuta vəsaitlərindən səmərli istifadənin və bununla əlaqədar olaraq valyuta

ehtiyatlannin forma- laşdınlması, onun idarə olunması üçün dövlət strukturuna

ehtiyac var

275

Dərslik. SDU - 55

İdi. Bu amillər nəzərə alınmaqla, ölkə Prezidentinin 1999-cu il 29 dekabr

tarixli Fərmanına əsasən Dövlət Neft Fondu yaradılmışdır. Bu Fondun

fəaliyyətini tənzimləyən Əsasnamə də ölkə Prezidentinin 2000-ci il 29 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuşdur. Dövlət Neft Fondunun əsas vəzifəsi neft

və qaz ixracından daxil olan valyuta vəsaitlərindən səmərəli istifadə olunması

və valyuta ehtiyatlarının yüksək səviyyədə idarəsinin təmin edilməsidir.

Gələcək nəsillər üçün valyuta ehtiyatlan vəsaitinin toplanması da bu Fondun

başlıca missiyalanndan biridir.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası.

Maliyyə Bazarlanna Nəzarət Palatası yeni yaradılmış qurumdur və ölkə

Prezidentinin 2016-cı il 3 fevral tarixli Fərmanına uyğun olaraq təşkil

olunmuşdur. Son illərdə dünyada baş verən maliyyə qeyri-sabitliyi, o

cümlədən ölkəmizdə 2015-ci illərin əvvəlindən başlayaraq müşahidə olunan

maliyyə qeyri-sabitliyi bir sıra problemlər ortaya çıxarmışdır. Banklann

fəaliyyətində çətinliklər yaranmış, milli valyuta devalvasiyaya uğramış və s.

problemlərin həllində yeni mexanizmlərə ehtiyac yaranmışdır. Bu baxımdan.

Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının təşkilinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Publik hüquqi şəxs statusunda olan bu qurum qiymətli kağızlar bazarı, kredit

təşkilatları, o cümlədən banklar və s. üzrə lisenziyaların verilməsi, tənzimləmə

və nəzarət funksiyalarını həyata keçirmək funksiyalarına malikdir. Hazırda, bu

Palata ölkənin maliyyə bazarında mühüm tənzimləyici və nəzarət

funksiyalarını yerinə yetirməklə, maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi üzrə

tədbirlər həyata keçirir.

10.4. Azərbaycanın bank sektoru

Ölkəmiz son 10-15 il ərzində müstəqil və sabit bank sistemi

formalaşdırmağa nail olmuş və bu sahədə kifayət qədər irəliləyiş təmin

edilmişdir. Bank sektorunun rəqabətqabiliyyətliliyi əksər beynəlxalq maliyyə

kredit təşkilatları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Azərbaycanda

dövlət banklarının sayı minimuma endirilmiş və güclü kommersiya bankları

şəbəkəsi formalaşdırılmışdır. 2016-cı ilin əvvəlinə olan məlumata görə ölkədə

mövcud olan bankların aktivlərinin ümumi həcmi 34,9 mlrd, manat

səviyyəsində olmuşdur. Ölkə banklarının məcmu kapitalı isə həmin dövrə

3654 mln. manat və yaxud qeyri-neft ÜDM-in 10,6 %

276

Az>trbaycan iqtisadiyyatı

həcmində olmuşdur. Azərbaycanın özəl bank sektoru tərəfindən milli iqtisadiyyata kredit qoyuluşları 21,7 mlrd, manat təşkil etmişdir. Bankların milli valyuta ilə kredit qoyuluşları 10,9 mlrd, manat, xarici valyutada isə kredit qoyuluşlarının həcmi 10,7 mlrd, dəyərində olmuşdur. Ölkə banklarının cəlb etdiyi depozitlərin cəmi həcmi 23,4 mlrd, manat həcminə çatmışdır. Bunlardan 4,3 mlrd, manatı milli valyuta, 19,1 mlrd, manatı isə xarici valyutada cəlb edilmişdir. Azərbaycan banklarının xarici öhdəlikləri 01.01.2016-cı ilə 8,2 mlrd, manat təşkil etmişdir, müqayisə üçün bildirək ki, bu göstərici 2005-ci ildə 158,2 mln. manat, 2010-cu ildə isə 2470,4 mln. manat təşkil etmişdir.

Azərbaycanda bankların sayı son illərdə nisbətən azalmışdır. Dünya maliyyə böhranının mənfi fəsadları və dünyada neftin qiymətinin bir neçə dəfə düşməsi ilə bağlı olaraq ölkəmizdə milli valyutanın devalvasiyası baş vermiş, bank sektorunun işində müəyyən çətinliklər yaranmışdır. Bunlarla əlaqədər olaraq bir sıra banklar rəqabətə tab gətirə bilməmiş, bağlanmış və yaxud digər bankla birləşməyə məcbur olmuşdur.

Şəkil 10.1 .-də Azərbaycanda 2005-2017-ci illər üzrə bankların sayı verilmişdir. 2005-ci ildə bankların ümumi sayı 44, 2010-cu ildə 45 olmuşdursa 2015-ci ildə bankların sayı 41,2017-ci ilin əvvəlində artıq 32-yə enmişdir. 2015-2017-ci illər ərzində 11 kommersiya bankı bağlanmış və yaxud digər banklarla birləşmişdir (bax: Şəkil 10.1)

50

Azərbaycanda bankların sayı, ilin əvvəlinə (2005-2017)

44 42 45 44 43 41 32 30

2005 2010

■ Bankların savı, cəmi

2015

I Dövlət bankları

2017

■ Özəl banklar

Şək.lO.l. .Azərbaycanda bankların sayı, ilin əvvəlinə (2005-2017). (.Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının məlumatları əsasında müəllirtərəllndəıı hazırlanmışdır. http://w\vw.al)a.az).

Şəkil 10.2-də isə Azərbaycanda mövcud bankların 2017-ci ilin əvvəli üçün məcmu aktivləri öz əksini tapmışdır.

277

Azsrbaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanda mövcud bankların 2017-ci ilin əvvəli üçOn kredit portfeli, mln. manat

Azər Türk Bank ASC Bank Milli tran Bakı

fıüalı Bank of Baku ASC AccessBank QSC

Rabiləbank ASC AGBank ASC Unibank KB

ASC Expressbank ASC Bank VTB

(Azərbaycan) ASC Alaba nk ASC NBCBank

ASC Azərbaycan Beynəlxalq Bankı ASC

Yapı Kredi Bank Azərbaycan QSC Pakistan

Milli Bankı NBP Bakı filialı Bank Respublika

ASC DəmirBank ASC Muğanbank ASC

Nikoil Bank İKB ASC Caspian Development

Bank ASC Xaiq Bank ASC TuranBank ASC

Amrahbank ASC Bank Avrasiya ASC

Kapital Bank ASC Silk Vev Bank ASC

Naxçıvanbank ASC PAŞA Bank ASC

AFBBank ASC Bank BTB ASC Azərbaycan

Sənaye Bankı ASC Zİraat Bank Azərbaycan

ASC

o 149_t ; 7,2 h

252İ F=™

S9S.8

205.2!

^ 292,2 eaə 426İ6 P 19931

İ3S3 32l,{ 'eaa

406İ5 P 121

I

skaaa S5l!>3,9

12743

1267

870,2

1000 3000 4000 5000 6000

Şək.10.3. Azərbaycanda mövcud bankların 2017-ci ilin əvvəli üçün kredit portfeli, mln.

manat (Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır, http://www.aba.az).

Şəkil I0.3.-dən göründüyü kimi iri kredit portfelinə malik banklar kimi

daha çox Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, Kapital Bank, Xalq Bank, PAŞA

Bank, Ata Bank, Access Bank və s. diqqət çəkirlər.

Şəkil 10.4.-də isə Azərbaycanın kommersiya banklarında iqtisadiyyata

kredit qoyuluşu, manat və xarici valyutada depozitlər barədə məlumatlar öz

əksini tapmışdır.

279

Dərslik, SDU - 55

A/orhaycanın kommersiya banklarında iqtisadiyyata kredit qoyuluşu,

manat və xarici valyutada depozitləri, ilin əvvəlinə, mln. manat

2017

2016

2015

2010

2005

■■■■■■il -1818 1

■ 16043

KS ■■■■■■■i 11927,9 1

: -I ■li^H 7978 7 4580

■̂H 2306.1 1862

■̂ ■̂1 86

■ 104.5,1 ||249A 1̂ 144.3,8

20305

5000 15000 25000

■ Xarici vıılyutada (Ic'po/itlər ■ Manatla (Icpo/itiar ■ İqtisadiyyata kredit qoyulubları

Şəkil 10.4. Azərbaycanın kommersiya banklarında iqtisadiyyata kredit qoyuluşu, manat və

xarici valyutada depozitləri, ilin əvvəlinə, mln. manat (Azərbaycan Respublika Mərkəzi

Hankınm məlumatları əsasında müəllif tərəllndən hazırlanmışdır. http:/Av\v\v.cbar.az).

Şəkil 10.4.-dən görıindüyü kimi ölkə bankları tərəfindən

iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının həcmi 2005-ci ildə 1,44 mlrd, manat

olduğu halda, 2015-ci ilin əvvəlində bu göstərici 20,1 mlrd, manat,

2016-cı ilin əvvəlinə 20,3 mlrd, manat və 2017-ci ilin əvvəlinə azalaraq

16 mlrd, manat təşkil etmişdir. Son illərin maliyyə çətinlikləri bu

sahədə özünün mənfi təsirini büruzə vennişdir. Manatla depozitlərin

həcmi 2005-2017-ci illər ərzində 19,3 dəfə artmış və 2017-ci ilin

əvvəlinə 4,8 mlrd, manat təşkil etmişdir. Xarici valyutada depozitlərin

həcmi isə 2005-ci ildə 1,0 mlrd, manat olduğu halda, 2015-ci ilin

əvvəlinə 8 mlrd, manata yaxın, 2016-cı ilin əvvəlinə 11,9 mlrd, manat

və 2017-ci ilin əvvəlinə nisbətən azalaraq 10,3 mlrd, manata yaxın

olmuşdur.

Şəkil 10.5.-də Azərbaycanda 01.01.2016-cı il tarixinə məcmu

kapitalı 100 mln. manatdan yuxarı olan banklar verilmişdir.

280

Dərslik. SDV - 55

Şəkil 10.7.-də 01.01.2016-cı il tarixə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən

50 mln. manatdan az nizamnamə kapitalı olan banklar

verilmişdir.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 50 mln. manatdan az nizamnəmə kapitalı olan banklar, 0I.0I.20I6-cı ilə

Şəkil 10.7. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 50 mln. manatdan az nizamnamə kapitalı olan banklar, 01.01.2016-cı ilə (/Vzərbaycan Banklar Assosiasiyasının məlumatları əsasında

müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\vw\v.aba.az).

Bankların səmərəli fəaliyyət göstərməsində onların güclü

infrastruktura, həmçinin geniş filial şəbəkəsinə malik olması vacib

şərtlərdəndir. Şəkil 10.8.-də 01.01.2016-cı il tarixə Azərbaycanda

fəaliyyət göstərən bankların filiallarının sayı öz əksini tapmışdır. Ən

güclü filial şəbəkəsinə Kapital Bank malikdir və bu bankın 90 filialı

fəaliyyət göstərir. Muğanbank - 44, Access Bank - 40, Azərbayean

Beynəlxalq Bankı - 35, DəmirBank - 33, Unibank - 34 filiala

malikdirlər (bax: Şəkil 10.8)

282

A zsrhaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 10.8. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bankların rıliallannın sayı, 01.01.2016-cı ilə (Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\vw>v.aba.az).

Şokil 10.9.-da iso 01.01.2016-cı il tarixo Azərbaycanda fəaliyyət göstərən banklarda işçilərin sayı verilmişdir. Ən çox işçisi olan bank Kapital Bankdır və burada 2113 nəfər işləyir. AccessBankda - 1903, Unibankda - 1564, Azərbaycan Beynəlxalq Bankında - 1310, Muğanbankda - 908, Bank ofBakuda-863 nəfər işləyirlər (bax: şəkil 10.9.)

Azərhnycnnda fəaliyyət göstərən banklarda işçilərin sayı, nəfər (0I.ÜI.2016)

Bank of Bakıı ASC

AcccssBank QSC

Kabitəbank ASC

AGBank ASC

Unibank KB ASC

Expressbank ASC

Bank VTB (Azərbaycan) ASC

Azərbaycan Beynəlxalq Bankı ASC

Bank Kespublikıı ASC

DəmirBank ASC

Muganbank ASC

Xalq Bank A.SC

Aınrnhbank ASC

Kapital Bank ASC

1903

2113

500 1000 2500

Şokil 10.9. Azorbaycanda foaliyyot göstoron banklarda işçilorin sayı, nofor (01.01.2016) (Azorbaycan Banklar Assosiasiyasının molumatiarı əsasında müollif torofindon hazırlanmışdır. bttp://\vw\v.aba.az).

Yaxın perspektivdə Azərbaycanın bank sektorunun qarşısında duran strateji vəzifələr sırasında əsas yeri bankların rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi, xarici öhdəliklərin artımına yol

283

Dorslik. SDU - 55

verilməməsi, Beynəlxalq kredit qurumları və Dünya bankları ilə əlaqələrin gücləndirilməsi, kredit resurslarından maksimum səmərəli istifadənin təmin olunması, əmanətçilərin banklara olan etibarının yüksəldilməsi, milli iqtisadiyyatın dayanıqlı və davamlı inkişafının təmin edilməsi üçün real iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının həcminin artırılması, bank xidmətlərinin çeşidinin genişləndirilməsi və keyfiyyətinin yüksəldilməsi yer almışdır.

10.5. Azərbaycanın dövlət büdcəsi

Dövlət büdcəsi hər bir ölkənin mühüm və staretji mexanizmlərindən biridir. Dövlət büdcəsinin optimallığı, onun gəlirlər və xərclərinin balanslaşdırılması, dövlətin prioritet hesab etdiyi iqtisadi fəaliyyət istiqamətlərinin işinin səmərəli təşkili üçün maliyyələşdirmə mənbələrinin müəyyənləşdirilməsi, dövlət vəsaitlərindən istifadənin və ona nəzarət mexanizmlərinin təşkili vacib şərtlərdəndir. Dövlət büdcəsi istənilən dövlətin iqtisadi gücünü və potensialını əks etdirir. Dövlət büdcəsinin balanslaşdırılması ölkədəki mövcud sosial-iqtisadi problemlərin həllinə münbit şərait yaradır. Milli iqtisadiyyatın inkişafı, real iqtisadiyyat sahələrinin maliyyələşdirilməsi, iqtisadiyyat sektorlarının inkişafının təşkili və sürətləndirilməsi üçün zəruri olan əsaslı vəsaitlərin qoyuluşları da dövlət büdcəsinin optimalhğından bilavasitə asılıdır.

Şəkil 10.10-da 2011-2017-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin dinamikası verilmişdir.

■ Dfivlət büdcəsinin gəlirləri ■ Düvlət büdcəsinin xərcləri

15,4 17,4 ,0.18.7 17,8 lyj 16,6 15 7 17,3 18,4 17,5 17,5 15,96

■I ■■ ■■ ■■ ■■ ■■ ■■ 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Şəkil 10.10. Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin yəlir və xərclərinin 2011- 2017-ci il üçün dinamikası, mlrd, manat. (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

284

A znrhaycan iqtisadiyyatı

Şəkil 10.11-də 2005-2016-cı illərdə Azərbaycan

Respublikasında dövlət büdcəsinin gəlirlərinin strukturu öz əksini

tapmışdır. Göründüyü kimi, gəlirlərin strukturunda əsas yeri sair daxil

olmalar (Dövlət Neft Fondundan transferlər), əlavə dəyər vergisi,

hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi, fiziki şəxslərin gəlir vergisi,

xarici-iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər və s. tuturlar (bax: Şəkil 10.11).

Şokil 10.11. Azərbaycan Respublikasında dövlət büdcəsinin gəlirlərinin strukturu, mln.

manat, 2005-2016-cı illər (ARI)SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərənııdəıı

hazırlanmışdır. http:/Avw\v.stat.gov.az).

Şəkil 10.12-də isə 2005-2016-cı illərdə Azərbaycanın dövlət

büdcəsinin xərclərinin strukturu verilmişdir. Dövlət büdcəsinin

xərclərinin strukturunda iri xərc maddələri kimi daha çox iqtisadiyyat

sahələrinin maliyyələşdirilməsi, sosial-müdafiə xərcləri, məhkəmə,

hüquq-mühallzə və prokurorluq orqanlarına, həmçinin təhsil və səhiyyə

sahələrinə çəkilən xərclər daha çox diqqət çəkirlər (bax: Şəkil 10.12).

285

Dorslik. SDU - 55

Azərbaycanın dövlət büdcəsinin xərclərinin strukturu, mln.

manat (2005-2016)

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

P i İ

0 1 ■ m ___________ ______

İqtt&adi ))»t

Tjh^il i

Mədəni yyəl

Səhiyyə

Bədən tərbiyəsi

Sosial mOdafiJ

Sosial təminat Kim

.Məhkə mə.

bOqoq- nıQhan/. ə və

prokoro liuq

Qanun vrricilik • icra və yerli lıakimiy yət

struktur lan

•Sair xərcbr

■ 2005

444.7 372.5 454 I15J 5.1 217,7 874 284 206.4 123.9 493.6 ■ 2010

4WI9.9 IIHOJİ 1454 4294 234 1108 15 924 6684 303 29104 ■ 2015

640JU 1605.1 236J 7084 36.1 1829.6 27.6 1134 1105,7 430,9 5283 ■ 2016

4124 1754.4 240,1 7024 4474 26124 32.4 1104 II 17.1 470,1 6132.7

Şəkil 10.12. A/ərbaycanm dövlət büdcəsinin xərclərinin strukturu, mln. manat, 2005- 2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. Iıttpr/Avww.stat.gov.az).

Ölko büdcəsinin formalaşdırılması və onun gəlirlərinin

artırılması problemləri ilə bağlı son illərdə strateji tədbirlər

müəyyənləşdirilmişdir. Büdcənin neft və qaz sektorunun

daxilolmalarından asılılığını azaltmaq üçün geniş miqyaslı tədbirlər

reallaşdırılmaq- dadır. Qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafının

genişləndirilməsi, ənənəvi fəaliyyət sahələrinin dirçəldilməsi, xidmət

sektorunun inkişaf etdirilməsi hesabına büdcənin gəlirlər hissəsinin

artırılması tədbirləri gücləndirilməkdədir. Vergi mexanizmlərinin

təkmilləşdirilməsi, bu mexanizmlərin boğuculuq xüsusiyyətlərinin

aradan qaldırılması, stimullaşdırıcı vergi mexanizmləri hazırlanaraq

tətbiq edilməsi də bu tədbirlərdəndir.

286

Azerbaycan iqtisadiyyatı

10.6. Azərbaycanda iqtisadiyyata kredit qoyuluşları,

daxili və xarici investisiyalar

Dünya iqtisadi inkişaf proseslərinin təhlili və ayrı-ayrı dünya

ölkələrinin təcrübəsinə əsasən qeyd etmək mümkündür ki, ölkə iqtisadiyyatının

intensiv inkişafının təmin edilməsi və bu məqsədlə güclü infrastruktur və

istehsal şəbəkəsinin yaradılması vacib şərtlərdəndir. Azərbaycan bu

təcrübədən çıxış etməklə öz müstəqilliyinin bərpasından sonra milli iqtisadi

inkişaf modelini kifayət qədər optimal zəminlər üzərində formalaşdırmaq və

inkişaf etdirmək üçün işlər görməyə nail olmuşdur. İlk növbədə, ölkənin əsas

milli sərvətləri olan karbohidrogen ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təşkili

mexanzimləri müəyyənləşdirilmiş və tarixi işlər həyata keçirilmişdir. Neft

strategiyasının reallaşdırılması və bunun əsasında digər iqtisadiyyat sahələrinin

modemizasiya olunması, onların yenidən qurulması, maddi-texniki bazasının

yenilənməsi məqsədilə milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə külli miqdarda

əsaslı kapital qoyuluşları yönəldilmiş və investisiyalar yatırılmışdır. Hasilat

sənayesinin müasir texnologiyalar əsasında inkişafının təmin edilməsi

məqsədilə əsas investisiyaların bu sahəyə yönəldilməsi isə obyektiv zərurətdən

yaranmışdır.

Müstəqillik dövründə artıq Azərbaycan iqtisadiyyatına üst- üstə 230

mlrd, dollardan çox investisiya yatırılmışdır. Son illərdə dünyada maliyyə

böhranının mənfi fəsadlarının genişlənməsinə, həmçinin dünya bazarlarında

ölkəmiz üçün maksimum strateji məhsul olan neftin qiymətinin bir neçə dəfə

aşağı düşməsinə baxmayaraq, Azərbaycana investisiyaların cəlb edilməsi

prosesləri intensivliyini itirməmişdir. Düzdür, bu qeyd olunan proseslərin

Azərbaycanın makroiqtisadi sabitliyinə, xüsusilə valyuta ehtiyatla- nna və

maliyyə sabitliyinə, bank-kredit sisteminə mənfi təsiri nəticəsində

2015-2016-cı illərdə xarici investisiyalann cəlb edilməsində cüzi azalma baş

vermişdir.

Şəkil 10.13.-də Azərbaycan Respublikasında 2011-2016-cı illərdə cəlb

olunmuş xarici investisiyaların həcmi və onların sahələr üzrə bölgüsü

verilmişdir.

287

Dərslik. S DU-5 5

2011 2012 2013 2014 2015 2016

HCəmi xarici investisiyalar, o cümlədən: ü Maliyyə kreditləri u

Neft sektoru a Qeyri-neft sektoru

Şəkil 10.13. Azərbaycan Respublikasında 2011-2016-cı illərdə xarici investisiyaların sahələr

üzrə bölgüsü, mlrd. ABŞ dolları. (“Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017”, Bakı- 2017.- 286 s. rəsmi

statistika nəşrinin əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 10.13-dən göründüyü kimi 2016-cı ildə cəlb olunmuş

xarici investisiyaların həcmi 2011-ci ilə nisbətən 17,3 % və yaxud 1,5

mlrd. ABŞ dolları çox olmuşdur. 2011-2014-cü illər ərzində xarici

investisiyaların dinamikası artım tempi ilə getmiş və həmin dövr

ərzində artım 34,5 % təşkil etmişdir. Lakin, sonrakı illərdə xarici

investisiyaların ümumi həcmi nisbətən azalmış, 2015-ci ildə

10.7 mlrd. ABŞ dolları, 2016-cı ildə isə 10,2 mlrd. ABŞ dolları

olmuşdur. Xarici investisiyaların bölgüsünə gəldikdə isə 2011 -ci ildə

cəlb edilmiş investisiyaların 39 %-i neft sektoruna yönəldilmişdir,

2012-ci ildə bu göstərici -41,7 %, 2013-də - 46,7 %, 2014 - 57,3 % ,

2015 - 61,7 % və 2016-cı ildə isə 54,9 % təşkil etmişdir. Qeyri-neft

sektoruna yönəldilən xarici investisiyaların həcmi isə 2016-cı ildə

2011-ci ilə nisbətən 88,9 % artmış və 2016-cı ilin yekununda 1.7 mlrd. ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Yaxın illərdə qeyri-neft sektomna cəlb olunacaq xarici

investisiyaların artırılması strateji hədəflər kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Strateji yol xəritələrinin icrası ilə əlaqədər olaraq əlavə dəyər yaratmaq

qabiliyyətinə malik qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişaf etdirilməsi

üçün geniş həcmli işlər görülməkdədir və bu məqsədlə

288

A z^rhaycan iqtisadiyyatı

daxili investisiyalarla yanaşı, külli miqdarda xarici investisiyalar tələb

olunur. Ölkəmizdə xarici investisiyaların cəlbi stimullaşdırıcı

qanunvericiliklə və vergi mexanizmləri ilə daha da

möhkəmləndirilmişdir. Sahibkarlığın inkişafına və biznes mühitinin

yaxılaşdırıl- masına dövlət tərəfindən ciddi dəstək mexanizmləri

mövcuddur. Digər tərəfdən, ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatı

mexanzimlərinin dərinləşməsi və milli iqtisadiyyatın dayanıqlı, sabit

inkişafının təmin edilməsinə güclü resurs potensialının olması ölkəmizi

xarici investorlar üçün daha da cəlbedici edir. Ölkə iqtisadiyyatının

diversifıka- siyalaşdırılması və inkişafının modelləşdirilməsi üçün

dövlət büdcəsindən və müxtəlif mənbələrdən iqtisadiyyata kredit

qoyuluşlarının həcminin artırılması üçün ardıcıl tədbirlər görülür.

Şəkil 10.14.-də Azərbaycan Respublikasında 2011-2016-cı

illərdə iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının dinamikası öz əksini

tapmışdır.

• iqtisadiyyata

kredit

qoyuluşları, ilin

sonuna

Şəkil 10.14. Azərbaycan Respublikasında 20ll-2ül6-cı illərdə iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının dinamikası, mlrd, manat. (“Azərbaycan rəqəmlərdə, 2017’’, Bakı- 2017.- 286

s. rəsmi statistika nəşrinin əsasında müəlliT tərəfindən hazırlanmışdır).

2011-2015-ci illər ərzində iqtisadiyyata kredit qoyuluşu artım

dinamikası nümayiş etdirmiş və həmin dövr ərzində kredit

qoyuluşlarının həcmi 2,2 dəfə artaraq 2015-ci ildə 21,7 mlrd, manat

təşkil etmişdir. Lakin, son illərin maliyyə çətinliyi səbəbindən 2016-cı

ildə kredit qoyuluşlarının həcmi nisbətən azalmış və 16,4 mlrd, manat

təşkil etmişdir.

289

Dərslik. SDU - 55

Amma, Azərbaycan dövlətinin strateji hədəflərində yaxın perspektivdə

ölkə iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsi və

diversifıkasiyasımn təmin edilməsi məqsədilə kredit qoyuluşlarının

əhəmiyyətli səviyyədə artıniması nəzərdə tutulmuşdur.

10.7, Azərbaycanda vergi sistemi və Vergi Məcəlləsi

Azərbaycanda vergi sisteminin formalaşdırılması və

təkmilləşdirilməsi, vergi strukturlannın işinin bazar iqtisadiyyatı şəraitində

optimal təşkili problemləri dövlətin iqtisadi siyasətinin mühüm fəaliyyət

istiqamətlərindən biri hesab olunur. Ulu öndər Heydər Əliyev bildirmişdir ki,

biz bazar iqtisadiyyatını vergi yolu ilə tənzimləməliyik. Vergi orqanlarının

işinin təkmilləşdirilməsi, səmərəli mexanzimlərin hazırlanması, vergi

qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi, dövlət büdcəsinə vergi və digər daxil

olmaların uçotunun dəqiq aparılması, şəffaflığın təmin edilməsi, vergidən

yayınma hallarının qarşısının alınması vacib şərtlərdəndir.

Azərbaycanda vergi sisteminin səmərəliliyinin təmin edilməsi üçün

dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla və ölkəmizdə milli iqtisadiyyatın inkişaf

xüsusiyyətləri əsas götürülməklə Vergi Məcəlləsi işlənib hazırlanmışdır.

Hazırda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi 2000-ci

ildə iyul ayında qəbul olunmuşdur və 2001-ci ilin 1 yanvar tarixindən

qüvvədədir. Bu məcəllənin 100-dən çox maddəsi vergi ödəyicilərinin

stimullaşdırılmasına yönəldilmiş və onların hüquqlarının təmin edilməsi ilə

bağlıdır. Vergi Məcəlləsi, ilk növbədə ümumi vergi sisteminin tənzimlənməsi

mexanzimlərini özündə birləşdirir, vergilərin və vergi dərəcələrinin

müəyyənləşdirilməsi və yığılması mexanzimlərinin, ümumilikdə vergi

tutmanın baza şərtlərini, vergilərin yığılması ilə bağlı vergi orqanlarının və

vergiödəyənlərin vəzifə-lərini, həmçinin məsuliyyətini özündə əks etdirir.

Şəkil 10.15.-də 2005-2016-cı illər üzrə Azərbaycanda Vergilər

Nazirliyi xətti ilə dövlət büdcəsinə vergi və digər daxil olan vəsaitlərin

dinamikası verilmişdir.

290

A zifr/fuycan iqtisadiyyatı

Azarl)aycanda Vergilər Nazirliyi xətti ilə dövlət büdcəsinə vergi və digər

daxil olan vəsaitlərin dinamikası, mlrd, manat (2005-21)16)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 10.15. Azərbaycanda \'ergilər Nazirliyi xətti ilə dövlət büdcəsinə vergi və digər daxil olan vəsaitlərin dinamikası, mlrd, manat, 2005-2016-cı illər (Vergilər Nazirliyinin məlumatları əsasında müəllif tərərmdən hazırlanmı>fdır. http://vii.taxes.gov.az).

2015-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda Vergilər Nazirliyi xətti ilə dövlət büdcəsinə vergi və digər daxil olan vəsaitlərin dinamikası intensiv artım nümayiş etdirmiş və 4,9 dəfə artım qeydə alınmışdır. Əgər 2005-ci ildə bu qəbildən olan vəsaitlərin həcmi 1,43 mlrd, manat idisə, 2010-cu ildə bu göstərici 4,3 mlrd, manat, 2016-cı ildə isə 7 mlrd, manat təşkil etmişdir. Maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq, 2015-2016-cı illərdə vergi yığımının səviyyəsi qorunub saxlanılmışdır.

Şəkil 10.16.-da Azərbaycanda mənfəət vergisi dərəcələrinin dəyişilməsi dinamikası əks olunmuşdur.

Azorbaycanda ınonfoət vergisi dar.ıcəlorinin dayişilmosi dinamikası, %-lə

(1992-2017)

Şəkil 10.16. Azərbaycanda mənfəət vergisi dərəcələrinin dəyişilməsi dinamikası, %-lə, İ992-2017-Cİ illər (Vergilər Nazirliyinin məlumatları əsasında müəllif tərəllndən lıazırlanmışdır^http://vn.taxes.gov.az).

291

IhırsUk. SDU - 55

1992- ci ildə ölkəmizdə mənfəət vergisinin ümumi dərəcəsi 35 % olduğu halda, bu göstərici 2000-ci ildə 27 %, 2003-cü ildə 25 %, 2004-cü ildə 24 %, 2006-cı ildə 22 % və 2010-cu ildən isə 20 % təşkil etmişdir.

Şəkil 10.17-də isə Azərbaycanda 1992-2017-ci illərdə mövcud olan gəlir vergisi dərəcələrinin dinamikası verilmişdir.

Şəkil 10.17-dən göründüyü kimi 1992-ci ildə gəlir vergisinin minimal və maksimum hədd nəzərə alınmaqla dərəcələri 12-55 olduğu halda, 1996-cı ildə 12-40, 2000-ci ildə 12-35, 2004-cü ildə 14- 35, 2010-cu ildə 14-30 və 2013-cü ildən isə 14-25 % təşkil etmişdir.

Azərbaycanda gəlir vergisinin dərəcələri, %-lə (1992-2017)

I Minimal dərəcə I Maksimum dərəcə

1992 1996 2000 2004 2010 2013 2017

Şəkil 10.17. Azərbaycanda gəlir vergisinin dərəcələri, %-lə, 1992-2017-ci illər (Vergilər Nazirliyinin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://vn.taxes.gov.az).

Şəkil 10.18.-də Azərbaycanda 1992-2017-ci illər üçün əlavə dəyər vergisinin dərəcələri öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda əlavə dəyər vergisinin dərəcələri, %-lə (1992-2017)

2001 2017

Şəkil 10.18. Azərbaycanda əlavə dəyər vergisinin dərəcələri, %-lə, 1992-2017-ci illər (Vergilər Nazirliyinin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://vn.taxes.gov.az).

292

Azerbaycan iqtisadiyyatı

1992-ci İldə əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi 28 % olduğu halda,

1993-cü ildə 20 %-ə qədər endirilmiş və 2001-ci ildən isə bu mühüm vergi növü

üzrə dərəcə 18 % təşkil edir.

Ölkə iqtisadiyyatının manevrlik qabiliyyətinin yüksəldilməsi, iqtisadi

fəallığın artırılması, strateji yol xəritələrində nəzərdə tutulmuş geniş həcmli

tədbirlərin və vəzifələrin reallaşdınlması tədbirlərinin sürətləndirilməsi üçün

vergi mexanizminin daha da təkmilləşdirilməsi və onun stimullaşdırıcı

xüsusiyyətlərinin artırılması yaxın perspektivdə dövlətin bu sahədə iqtisadi

siyasətinin prioritet vəzifələri kimi nəzərdə tutulmuşdur.

10.8. Azərbaycanın valyuta ehtiyatları və dövlət borcu

Azərbaycan son 10-15 il ərzində milli iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı

daha səmərəli və çoxşaxəli iqtisadi inkişaf modeli formalaşdırmaq proseslərini

yaşamışdır. Şübhəsiz, iqtisadi inkişaf prioritetlərinin reallaşdırılmasında

valyuta ehtiyatlarının rolu böyükdür. Valyuta ehtiyatları milli iqtisadiyyatın

inkişafına əlavə stimul verir, zəruri milli layihələrin, dövlət proqramlarının,

strategiya və konsepsiyaların həyata keçirilməsinə maliyyə vəsaiti

ayrılmasında mühüm funksiyaları yerinə yetirir.

Güclü valyuta ehtiyatı hər bir ölkənin qiymətli iqtisadi- maliyyə aktivi

kimi çıxış edir. Bir çox dünya ölkələri özlərinin valyuta ehtiyatlarını

gücləndirməklə, iqtisadi inkişaf proseslərini intensivləşdirməyə, ölkə əhalisinin

həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına, sosial-iqtisadi problemlərin davamlı və

yüksək səviyyədə həllinə nail olmuşlar. Valyuta ehtiyatları əsas etibarı ilə ixrac

potensialının artırılması hesabına formalaşır. Bu ehtiyatlar artdıqca onların

səmərəli yerləşdirilməsi və idarə edilməsi mexanizmlərinin, müvafiq məsul

qurumların optimal təşkili vacib şərtlərdəndir. Son illərdə Azərbaycanda

valyuta ehtiyatlarının bir hissəsi mühüm zərurət səbəbindən itirilmişdir. Belə

ki, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının valyuta ehtiyatlarının əksər

hissəsi milli valyutanın məzənnəsinin sabitliyi tədbirlərinə yönəldilmişdir.

Bununla

293

Dərslik. SDU - 55

belə, artıq valyuta ehtiyatlarının azalma tendensiyası dayandırılmışdır.

Şəkil 10.19-da Azərbaycanda 2010-2016-cı illər üzrə valyuta

ehtiyatlarının dinamikası verilmişdir.

Azərbaycanda valyuta ehtiyatlarının dinamikası, mlrd. S (2010-2016)

2011) 2011 2012 2013 2014 2015 2016

■ Azjrbiycın KcspublikaM DSvləl Ncfl Fondu lAzorbııycan RnpuhlikaM Markazi Bankı

■ Valyula chtiyallan, canıl

.Şokil 10.18. Azarhaycanda valyuta ehtiyatlarının dinamikası, mlrd. $, 2010-2016-cı illor

(A/arbaycan Dövlat Nel't İMindıımın malıımatlan asasında müallif taratlndaıı

hazırlanmışdır. http://\vww.oilfıınd.az)

2003-2016-cı illər ərzində ölkəmizdə valyuta ehtiyatlarının

dinamikası qeyri-sabitliyi ilə diqqət çəkmişdir. Belə ki, əgər 2010-cu

ildə Azərbaycanda valyuta ehtiyatlarının ümumi həcmi 29,8 mlrd,

dollar olmuşdursa, bu göstərici 2011-ci ildə 40,28 mlrd. ABŞ dolları,

2012- ci ildə 41,82 mlrd. ABŞ dolları, 2013-cü ildə 50,03 mlrd. ABŞ

dolları, 2014-cü ildə isə rekord həcmdə - 50,86 mlrd, dollar təşkil

etmişdir. Lakin, 2015-ci ildən başlayaraq valyuta ehtiyatları nisbətən

azalmış və 2016-cı ilin yekununda 37,16 mlrd. ABŞ dolları olmuşdur.

Hazırda valyuta ehtiyatlarının artım tempi bərpa olunmuşdur.

Azərbaycanda valyuta ehtiyatlarından daha çox transfer olunan

istiqamətlərdən biri də dövlət büdcəsidir. Qeyd edək ki, bu zərurətdən

irəli gəlmişdir. Belə ki, hələlik Vergilər Nazirliyinin və Dövlət Gömrük

Komitəsinin xətti ilə toplanan vergilər və digər

294

A Zifrbaycan iqtisadiyyuU

yığımlar hesabına dövlət büdcəsinin gəlirlər hissəsini formalaşdırmaq

mümkün deyildir. Dövlət Neft Fondundan digər iri transfer istiqaməti

kimi məcburu köçkünlər üçün müasir yaşayış qəsəbələrinin salınması

və onlar üçün infrastruktur, təhsil, səhiyyə, sosial və kommunal

xidmətlər üzrə obyektlərin tikintisini göstərmək olar.

Şəkil 10.19.-da 2003-2016-cı illər ərzində Dövlət Neft

Fondundan edilən transferlərin dövlət büdcəsində payı verilmişdir.

2003-cü ildə bu göstərici 8,2 % olduğu halda 2007-ci ildə 9,7 %,

2010-cu ildə xeyli artaraq 51,9 %, 2013-cü ildə 58,2 %, 2014-cü ildə

50,7 %, 2015-ci ildə 46,5 % və nəhayət 2016-cı ildə 43,5 % təşkil

etmişdir (bax: Şəkil 10.19.)

Azərbaycan Dövlət Neft Fondundan transferlərin dövlət büdcəsində

payı, %-lə (2003-2016)

1

1 s

1 1

1 1

1 1

1

1

1

2007

9,7 1

2005 mmmmm 7 3

2003 ’ 1,2 1

>8,2

s p 573

20 30 70

Şəkil 10.19. .Azərbaycan Dövlət Neft Fondundan transferlərin dövlət büdcəsində payı, %-lə,

2003-2016-cı illər (Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun məlumatları əsasında müəllif

tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Av\v\v.oilfund.az)

Ölkə iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyi və beynəlxalq

aləmdə nüfuzunun göstəricisi kimi bir çox indikatorlar mövcuddur.

Bunların içərisində xarici dövlət borcu daha çox əhəmiyyət kəsb edir.

Xarici dövlət borcunun götürülməsi və istifadə edilməsi əslində həm də

iqtisadiyyatın inkişafının bir göstəricisidir. Amma, götürülən borcun da

həddi olmalı və ölkənin maliyyə imkanlarına adekvat

295

Darslik. SDU - 55

təşkil etməlidir. Əks təqdirdə müəyyən dövrdən sonra dövlət xarici

borclar üzrə öhdəlikləri ödəməkdə çətinlik çəkərsə defolt təhlükəsi ilə

üzləşə bilər. Bu isə öz növbəsində ölkədən kapital axının artmasına,

investorların getməsinə, iqtisadi fəallığın zəifləməsinə və digər

böhranlara səbəb ola bilər. Son 5-10 il ərzində Yunanıstanda ölkənin

defolt olması ilə bağlı baş verən proseslər buna əyani sübutdur.

Azərbaycan xarici borclarla ehtiyatlı və səmərəli davranan ölkələrdən

hesab olunur. Azərbaycan borclar üzrə öz öhdəliklərini səliqəli və

intizamh ödəməklə beynəlxalq kreditorlar qarşısında öz ödəmə

qabiliyyətliliyini isbat edən etibarlı tərəfdaş kimi qiymətləndirilir.

Şəkil 10.20.-də Azərbaycanda xarici dövlət borcunun 2005-

2017-ci illər üzrə dinamikası verilmişdir. Həmin dövr ərzində xarici

dövlət borcu 4,3 dəfə artmış və 2017-ci ilin əvvəlinə 6,9 mlrd. ABŞ

dolları təşkil etmişdir. Dollar nisbətində son 3 ildə xarici dövlət

borcunun həcmində ciddi artım yoxdur. Amma, milli valyutanın -

manatın son dövrlərdəki devalvasiyası ilə bağlı olaraq Azərbaycanda

xarici dövlət borcunun dinamikası son illərdə əhəmiyyətli artım

uöstərir.

Azərbaycaıulu xarici dövlot borcunun dinamikası, mlrd. S (2005-2017)

6,9

.Şokil 10.20. Azorbaycaıula xarici dövlət borcunun dinamikası, mlrd. S, 2005-2017-ci illər (Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. lıtfp://>v\vw.ınaliyyc.}>ov.az)

296

A zarhaycan iqtisadiyyatı

Ölkənin valyuta ehtiyatlarının bir hissəsi yaxın perspektivdə

strateji yol xəritələrinin icrası tədbirlərinin, ilk növbədə real sektor

sahələrinin inkişaf proseslərinin maliyyələşdirilməsinə yönəldiləcəkdir.

Bütün bunlar milli iqtisadiyyatın davamlı və dayanıqlı inkişafına imkan

verməklə bərabər, yeni iqtisadi artım mənbələri formalaşdıracaq, ixrac

təyinatlı məhsulların istehsalının yüksəldilməsinə imkan verəcək və son

nəticədə ölkənin valyuta ehtiyatlarının yeni mənbələrinin

formalaşmasına əlverişli şərait yaradacaqdır.

10.9. Azərbaycanda sığorta sistemi və sığorta təşkilatları

Azərbaycanda iqtisadi inkişaf prosesləri və bazar iqtisadiyyatı

mexanizmləri dərinləşdikcə siğorta sektorunun rolu əhəmiyyətli şəkildə

artmaqdadır. Sığorta sistemi iqtisadi və sosial proseslərə multiplikativ

təsir edərək, iqtisadi fəaliyyətin etibarlılığına və artımına müsbət şərait

yaradır. Müxtəlif növ sığorta xidmətləri və sığorta məhsulları hesabına

təsərrüfat və biznes əməliyyatları sığortalanır, bu sahədəki

münasibətlərin davamlılığı üçün əlavə stimullar formalaşdırılır.

Azərbaycanda sığorta bazarı son illərdə intensiv inkişaf

prosesləri keçməkdədir və ölkədə fəaliyyət göstərən sığorta

təşkilatlarının 01.01.2016-cı il tarixə sayı Şəkil 10.21-də verilmişdir.

A/..')ii)aycnıula sığorta təşkilatlarının sayı, ÜI.01.2ÜI6

Cəmi sığorta

təşkilalları

.Şəkil 10.21. Azərbaycanın sığorta təşkilatlarının sayı, 01.01.2016-cı il (ARDSK-nın

nıəlumatları əsasında müəllif tərəfindən liazırlanmışdır. Iıttpı/Avww.stat.gov.az).

297

DarsUk. SDU~ 55

01.01.2016-cı il tarixə Azərbaycanda ümumilikdə 26 sığorta təşkilatı

fəaliyyət göstərir. Bunlardan ikisi birgə sığorta təşklatlan, 24-ü isə milli sığorta

subyektləridir. Bundan əlavə, ölkəmizdə 20 broker kontorları fəaliyyət göstərir

və bunlar tərəfindən də geniş sığorta məhsullan sığorta bazarlarına çıxarılır,

sığorta xidmətləri göstərilir.

Şəkil 10.22-də Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sığorta təş- kilatlannın

2005-2015-ci illər üzrə məcmu kapital göstəriciləri öz əksini tapmışdır.

http://www.stat.gov.az).

2005- 2015-Cİ illər ərzində ölkəmizdə sığorta təşkilatlannm məcmu

kapitalı 14,7 dəfə artmış və 2015-ci ilin yekununda bu göstərici 529 mln.

manat təşkil etmişdir. 2013-cü ildə isə həmin göstərici 892,6 mln. manat

olmuş, lakin 2014-cü ildə əhəmiyyətli azalma baş vermiş, növbəti ildə isə

azalma tendensiyası nisbətən dayandırılmışdır.

Şəkil 10.23-də Azərbaycanda bağlanmış sığorta müqavilələrinin sayının

2005-2015-ci illər üzrə dinamikası verilmişdir.

298

ri zarbaycan iqtisadiyyatı

Azərhaycaıulu sığorta müqavilolariniıı sayı, min odod (2005-2015)

/ --------------------------------------------------------------- 2357“

2500

2000

1500

1000

500

1858,4 2ma-

■losLa / A

2005 2010 2012 2013 2014 2015

Şokil 10.23. Azərbaycanın sığorta müqavilələrinin sayı, inin ədəd, 2005-2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.stat.gov.az).

2005-2015-Cİ illər ərzində ölkəmizdə sığorta müqavilələrinin

sayı 2,6 dəfəyə yaxın artmış və 2015-ci ilin sonuna 2053,3 min ədəd

olmuşdur. Lakin bu göstərici 2014-cü ilin sonuna 2357 min ədəd təşkil

etmişdir. Son illərdəki maliyyə gərginliyi sığorta sektoruna da təsirsiz

ötüşməmişdir. Bununla belə, sığorta müqavilələrinin ümumi haqlarında

azalma baş verməmişdir və bunlar Şəkil 10.24-dən daha əyani görünür.

A/.orbaycaıuhı sığorta müqaviblorinin ümumi haqları, mln. manat

(2005-2015) 481,5

476,9

2005 2010 2012 201.3 2014 2015

.Şəkil 10.24. Azərhaycamn sığorta müqavilələrinin ümumi haqları, mln. manat, 2005- 2015-ci illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.stat.gov.az).

299

DorsUL SDU - 55

2005-2015-ci illər ərzində Azərbaycanda sığorta

müqavilələrinin ümumi haqlarının həcmi 5,8 dəfə artmış və 2015-ci ilin

sonuna 481,5 mln. manat təşkil etmişdir.

Şəkil 10.25.-də isə Azərbaycanda 2005-2015-ci illər ərzində

sığorta ödənişlərinin ümumi məbləği verilmişdir.

Azərbaycanda sığorta ödənişlərinin ümıııni məbləjli, mln. manat

(2005-2015)

18-4.1

2005 2010 2012 2013 2014 2015

Şəkil 10.25. Azərbaycanın sığorta ödənişlərinin ümumi məbləği, mln. manat, 2005-2015-ci illər (ARDSK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avw>v.stat.gov.az).

2005-2015-Cİ illər ərzində Azərbaycandan sığorta ödənişlərinin

ümumi orta illik məbləği 9,6 dəfə artmış və 2015-ci ildə 184,1 mln.

manat olmuşdur. Müqayisə üçün deyək ki, bu göstərici 2005-ci ildə

19,1 mln manat, 2010-cu ildə 66 mln. manat, 2014-cü ildə isə 171,7

mln. manat təşkil etmişdir.

Müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın perspektivləri üzrə strateji yol

xəritələrinin həyata keçirilməsində maliyyə xidmətlərinin inkişafına, o

cümlədən sığorta sisteminin inkişafına ciddi önəm verilir. Maliyyə

bazarlarının inkişaf etdirilməsi ilə bütövlükdə milli iqtisadiyyatın digər

sektorlarının inkişafının sürətləndiriməsi daha da intensivləşir. Bu

proseslərdə sığorta sistemi vacib amillərdən və mühüm maliyyə

alətlərindən biri kimi diqqət çəkir.

300

Azerbaycan iqtisadiyyatı

10.10. Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin

inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi və müasir reallıqlar

Son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı və onun iqtisadi inkişaf modeli

mürəkkəb proseslərlə üzləşmişdir. Dünya maliyyə böhranının və dünya

bazarlannda neftin qiymətinin kəskin azalması milli iqtisadi inkişaf modelinin

əksər mexanzimlərinin yenilənməsini və təkmilləşdirilməsini şərtləndirir. Milli

iqtisadiyyatın diversifıka- siyalaşdınlması və onun neftdən asılılığının

əhəmiyyətli səviyyədə azaldılması milli iqtisadiyyatın perspektivləri üzrə

strateji yol xəritəsində nəzərdə tutulan mühüm vəzifələrdəndir. Bununla

əlaqədər olaraq, vacib fəaliyyət istiqamətlərindən biri də maliyyə bazarlannın

inkişaf etdirilməsi və maliyyə xidmətlərinin çeşidinin genişləndirilməsidir.

Ölkə Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq

olunmuş “Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair

Strateji Yol Xəritəsi”ndə başlıca məqsədlər sırasında qlobal iqtisadi təhlükələr

şəraitində ölkəmizin maliyyə sisteminin çevikliyinin təmin edilməsi və maliyyə

bazarlannın inkişafının intensivləşdirilməsidir. Belə ki, müasir dövrdə qlobal

iqtisadi çağırışlar konteksində dünya iqtisadi-maliyyə proseslərində müşahidə

olunan tendensiyalar baxımından, ölkəmizdə maliyyə xidmətlərinin müasir

reallıqlar nəzərə alınmaqla inkişafının daha optimal modelləşdirilməsi vacib

zərurət kimi ortaya çıxmışdır.

İlk növbədə, ölkədə maliyyə-kredit və bank sisteminin sağlam-

laşdınlması, onlann antiböhran şəraitində səmərəli fəaliyyətinin təmin

olunması, dayanıqlıq nümayiş etdirməsi, çevik manevrlik qabiliyyətinə malik

olmalan vacib şərtlər kimi qəbul olunmalı və onlara riayət edilməlidir.

Maliyyə-kredit və bank risklərinin dərindən öyrənilməsi, onlann mahiyyətinin

açıqlanması, risklərə səbəb olan amillərin kompleks baxılması, preventiv və

adekvat tədbirlərin görülməsi təmin olunmalıdır. Bank sektorunun, maliyyə

qurumlannm, digər maliyyə-kredit təşkilatlannm və sığorta orqanlannm

fəaliyyətində hesabatlılıq, dürüstlük və şəffaflıq prinsiplərinin qorunması

məsələlərinə ciddi önəm verilməlidir. Maliyyə sisteminin antiböhran

immunitetinin möhkəmləndirilməsi, onun risk hüdudlannin və

301

Darslik, SDV - 55

sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi, bu sistemin əsas mexanzimlərinin ölkənin

milli iqtisadi təhlükəsizliyi prinsipləri baxımından təkmilləşdirilməsi həyata

keçirilməlidir. Bu proseslərdə mühüm məsələlərdən bir qrupu da kredit

maliyyə sisteminin informasiya bazasının və infrastrukturunun

gücləndirilməsi, kreditorlann hüquqlannm etibarlı müdafiəsi məqsədi üçün

adekvat mexanzimlərin təşkili, maliyyə- kredit öhdəlikləri üzrə maarifləndirmə

işlərinin genişləndirilməsi, bu proseslərin hüquqi təminatının və icra

intizamının gücləndirilməsi ilə bağlıdır.

Maliyyə xidmətlərinin çeşidinin və keyfiyyətinin artırılması üçün

müasir yanaşmalardan, texnologiyalardan, əməliyyat və idarəetmə

üsullarından daha geniş istifadənin təmin edilməsi mühüm zərurət kimi ortaya

çıxmışdır. Real iqtisadi sektorlann maliyyələşdirilməsinin intensivləşdirilməsi,

əhalinin iqtisadi fəallığını artırmağa imkan verən maliyyə-kredit bazarının

formalaşdıniması, təsərrüfat, sahibkarlıq və biznes subyektlərinə sərfəli

şərtlərlə kredit resurslarının verilməsi tədbirləri ardıcıl və gecikdirilmədən

həyata keçirilməlidir. 2015-ci ildə baş verən ikiqat devalvasiyadan sonra,

Azərbaycanda ümumi iqtisadi artımın zəifləməsi baş vermiş, bank sektorunda

isə əvvəlki illərdə müşahidə olunan fəallıq aşağı düşmüşdür. Kapital

təhlükəsizliyi yastığına da mənfi təsir göstərilmiş və Mərkəzi Bankın

məlumatına görə bu göstərici üzrə 2015-ci ildə 4,2 % azalma qeydə alınmışdır.

Bundan başqa, ölkədə bütün sığorta təşkilatlarında toplanan sığorta haqlarının

ÜDM-də payı çox cüzidir - 0,8 %-dir. Ölkənin maliyyə sistemində banklann

payı 88 %, bank olmayan kredit təşkilatlarının payı 9,7 %, sığorta

təşkilatlannm payı isə cəmisi 2,3 %-dir.

Maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsinin strateji

baxışlannda 2020-ci ilədək olan dövr üçün maliyyə sisteminin potensialının

gücləndirilməsi və risk elementlərinin azaldılması tədbirləri daha çox yer

alacaqdır. Bundan əlavə, 2025-ci ilədək olan dövr üçün uzunmüddətli baxışlar

maliyyə xidmətlərinin daha da təkmilləşdirilməsi və geniş çeşidli maliyyə

xidmət-lərinin formalaşdırılması, ümumilikdə isə diversifikasiya olunmuş

maliyyə institut- lannm təşkili və maliyyə sisteminin qurulması həyata

keçiriləcəkdir.

302

Azerbaycan iqtisadiyyatt

Özünüyoxlama sualları:

1. Maliyyə və kredit anlayışı, onlann formalaşması və xüsusiyyətləri.

2. Azərbaycanın maliyyə-kredit və valyuta siyasəti.

3. Azərbaycanda maliyyə-kredit və valyuta siyasətinin hazırlanması və

həyata keçirilməsinə məsul dövlət orqanlan.

4. Azərbaycanın bank sektoru.

5. Azərbaycanın dövlət büdcəsi.

6. Azərbaycanda iqtisadiyyata kredit qoyuluşları, daxili və xarici

investisiyalar.

7. Azərbaycanda vergi sistemi və Vergi Məcəlləsi.

8. Azərbaycanın valyuta ehtiyatlan və dövlət borcu.

9. Azərbaycanda sığorta sistemi və sığorta təşkilatlan.

10. Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair

Strateji Yol Xəritəsi və müasir reallıqlar.

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu. http://www.oilfund.az.

2. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Bazarlanna Nəzarət Palatası.

http://www.fiu.az.

3. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının rəsmi internet saytı:

http://www.cbar.az/

4. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin rəsmi internet saytı -

http://www.maliyye.gov.az

5. Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin rəsmi internet saytı:

www.taxes.gov.az.

6. Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının rəsmi internet saytı:

www.sai.gov.az.

7. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji

Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

8. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası. Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq

edilmişdir. Bakı, 2012. -39 s.

303

Darslik. SDU - 55

9. Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına

dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixi Fəramanı ilə təsdiq

edilmişdir. Bakı, 2016,-59 s.

10. Azərbaycan Bankları 2015. Azərbaycan Banklar Assosiasiyası.

Bakı, 2017.- 163 s.

11. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi haqqında

Əsasnamə. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 9

fevral tarixi Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı şəhəri, Jfo48.

12. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin tarixi.

http://www.maliyye.gov.az.

13. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi haqqında

Əsasnamə. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il 29

mart tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı şəhəri, >fo454.

14. Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin tarixi.

www.taxes.gov.az.

15. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının tarixi.

http://www.cbar.az.

16. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının fəaliyyətinin

qanunvericilik əsaslan, http://www.cbar.az.

17. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun tarixi. Ümumi

məlumat. Missiya, məqsəd və fəlsəfə, http://www.oilflind.az.

18. Azərbaycanda sığorta, http://www.azerbaijans.com.

19. Ataşov B.X. Maliyyə bazarlan. Bakı, “Kooperasiya nəşriyyatı”,

2016.-456 s.

Bağırov D.A. Maliyyə. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti.

Bakı, İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2011-384 s.

Dövlət büdcəsinə vergi və s. daxilolmalar haqqında məlumat.

Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi, www.taxes.gov.az.

22. Ələkbərov Ə.Ə. Azərbaycan dövlətinin sosial-iqtisadi inkişafında büdcə

sisteminin rolu. Bakı, 2005.

23. Əliyeva L. Azərbaycanda siğorta sistemi: iqtisadi və sosial proseslərə

multiplikator təsiri kimi. Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2011.- 108 s.

20.

21.

304

Dərslik. SDU - 55

FƏSİL 11

AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ TƏHLÜKƏSİZLİK

PRİORİTETLƏRİ

11.1. iqtisadi təhlükəsizlik anlayışı və onun mahiyyəti.

11.2. Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycanda iqtisadi

təhlükəsizliyin gücləndirilməsini şərtləndirən amillər.

11.3. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik və

iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyaları.

11.4. Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizlik indikatorlarının

vəziyyəti və dinamikası.

11.5. Qlobal şəraitdə Azərbaycanın rəqabətqabiliyyətlilik

məsələləri və iqtisadi təhlükəsizliyin müasir aspektləri.

11.1. iqtisadi təhlükəsizlik anlayışı və onun mahiyyəti

Dünyanın istənilən bir ölkəsinin özünəməxsus milli təhlükəsizlik və

milli iqtisadi təhlükəsizlik yanaşmalan, konsepsiyalan və strategiyalannın

olması son 50-70 ildə dünya iqtisadi proseslərində və ölkələrin milli iqtisadi

inkişaf sisteminin gücləndirilməsində müşahidə olunan mühüm amillərdəndir.

İqtisadi təhülkəsizlik problemi və məsələsi dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas

tərkib hissəsini təşkil edir.

İqtisadi təhlükəsizlik iqtisadiyyatın bütövlükdə tarazlı və səmərəli

inkişafının, onun dinamik artımının, iqtisadi dayanıqlılığın, iqtisadi istehsal və

istehlak proseslərinin optimal təmin edilməsi, milli iqtisadiyyatın inkişafına

əlverişli şərait yaradan təbii resurslardan, ehtiyatlardan və iqtisadi resurslardan

maksimum məhsuldar istifadə olunması, ölkənin regional və beynəlxalq

kontekstlərdə milli iqtisadi maraqlannm ən yüksək səviyyədə təmin edilməsi

proseslərinin məcmusudur.

İqtisadi təhlükəsizliyin obyektlərinə ölkənin formalaşdırılmış və

optimal hesab olunan iqtisadi sistemi, onun əsas mexanizmləri və infrastruktur

şəbəkəsi, praktiki alətləri, ölkənin yeraltı və yerüstü sərvətləri, əmək resursları,

istehsal və qeyri-

306

Azerbaycan iqtisadiyyatı

İstehsal fondlan, bütün növ əmlaklar, maliyyə resursları, təsərrüfat subyektləri,

insan resursları, ailə, şəxsiyyət və digər bu sıradan olan mühüm komponentlər

daxildirlər.

İqtisadi təhlükəsizlik qorxusu dedikdə isə, ilk növbədə ölkənin milli

iqtisadi maraqlanna təhlükə yaradan hallar, dövlətin, şəxsiyyətin və cəmiyyətin

iqtisadi maraqlarına zidd olan proseslər, milli iqtisadiyyatın əsas

mexanizmlərinə təhlükə törədən amillər və meyillər, istehsal və istehlak

proseslərinin dinamikliyini əngəlləyən maneələr və s. nəzərdə tutulur.

İqtisadi təhlükəsizliyin əsas göstəricilərinə isə əsas etibarı ilə ölkə

ÜDM-ü və adambaşına düşən ÜDM-in həcmi, ölkə üzrə ümumi gəlirlər və

adambaşına düşən gəlirlərin həcmi, əhalinin həyat və yaşayış səviyyəsi

göstəriciləri, infilyasiya, işsizliyin və yoxsul- luğun səviyyəsi, milli

iqtisadiyyatın strukturunun adekvatlığı, sənayenin inkişaf dinamikası, qida və

ərzaq təhlükəsizliyi göstəriciləri, istehsalın struktrunun səmərəliliyi,

sahibkarlıq və biznesin inkişafı göstəriciləri, insan inkişafı indeksləri, təhsil və

səhiyyənin vəziyyəti, milli iqtisadi əhəmiyyətə malik ənənələrin və dəyərlərin,

məşğuliyyət sahələrinin qorunması, elm və texnikanın inkişafı, milli

iqtisadiyyatın innovasiyalaşdıriması prosesləri, yüksək texnologiyaların və

elmin inkişafına yönəldilən vəsaitlərin adekvatlığı, ölkədə istehsal, xidmət və

sosial infrastruktur şəbəkəsinin vəziyyəti, ölkənin valyuta ehtiyatlan,

bank-kredit sisteminin göstəriciləri, daxili və xarici borclar və s. daxildirlər.

11.2. Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizliyin gücləndirilməsini şərtləndirən amillər

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə milli iqtisadi

təhlükəsizlik siyasətinin şərbəst şəkildə formalaşdıniması və yürüdlməsi

qeyri-mümkün idi. Ölkəmiz öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra

təxirəsalınmaz vəzifələrdən biri də milli iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi

konsepsiyasının müəyyənləşdirilməsi və bununla əlaqədar olaraq strateji

vəzifələrin həyata keçirilməsindən ibarət olmuşdur. Belə ki, 1990-cı illərin

əwələrində ölkənin siyasi və iqtisadi sistemlərində xaos hökm sürürdü.

307

Dərslik. SDU - 55

Hakimiyyətdə olanlann milli iqtisadi maraqları təmin etmək iqtida- nnda

olmadığından, ölkənin iqtisadi sistemi dağılmış, baza müəssisələrin əksəriyyəti

fəaliyyətini dayandırmış və ya qeyri-səmərəsiz işləyirdi. İslahatlara başlamaq

üçün qanunvericilik bazası, maliyyə vəsaitləri və siyasi iradə tələb olunurdu.

Bütün bu proseslər ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tarixi səyləri

nəticəsində

1993- cü ilin ortalanndan başlayaraq kompleks, sistemli və ardıcıl xarakter

almışdır.

Həmin dövrdə Azərbaycanın iqtisadi təhlükəsizliyinin

gücləndirilməsini şərtləndirən əsas amillər bunlar olmuşdur:

- Ölkənin milli maraqlanna cavab verən milli iqtisadi sistem formalaşdırmaq

tələb olunurdu;

- Milli iqtisadi inkişaf ənənələri və tendensiyaları, milli iqtisadiyyatın inkişaf

xüsusiyyətəri nəzərə alınmaqla, milli iqtisadi inkişaf modelinin

formalaşdırılması vacib idi;

- Azərbaycanın güclü ehtiyatlara malik təbii sərvətlərindən milli maraqlara

uyğun istifadənin iqtisadi-təşkilati əsasları yaradılmalı və fəaliyyət

proqramı hazırlanmalı idi;

- Ölkəmizin neft və qaz kimi qiymətli resurslannın hasilatı və onlann dünya

bazarlarına çıxanimasının təmin olunması üçün mürəkkəb vəzifələrin

öhdəsindən gəlinməsi tələb olunurdu;

- Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar iqtisadiyyatın mexanizmləri,

idarəetmə sistemləri yenidən yaradılmalı, idarəetmə struk- turlan

formalaşdırimai və institusional islahatlatlar aparılması lazım idi;

- Ölkə sənayesinin potensialının bərpası və onun prioritet sektor- lannın

inkişafının yenidən təmin olunması, bu sahələrin modemi- zasiyası və

yüksək texnologiyalar əsasında gücləndirilməsi tələb olunurdu;

- Kənd təsərrüfatı və aqrar sahədə islahatların aparılması, bu sahələrin

inkişafı hesabına ölkə əhalisinin yansmdan çoxunun kənd rayonlannda

yaşaması amili əsas götürülməklə regionlann sosial-iqtisadi inkişafının

sürətləndirilməsi vacib idi;

- Ölkədə sahibkarlıq və biznes mühitinin yaxşılaşdıriması, bu sahələrin

inkişafına imkan verən qanunvericilik bazasının

308

Azərbaycan iqtisadiyyatı

formalaşdınlması, süni maneələrin aradan qaldırılması, stimullaşdırıcı

mexanizmlərin dövriyyəyə cəlb edilməsi tələb olunurdu;

- Milli məhsulun və ölkə ÜDM-nin artım dinamikasının təmin edilməsi,

biznesin və sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyinə nail olunması,

məhsuldarlıq, əmək bazarı və maliyyə amillərinin nəzərə alınması, ölkədə

milli iqtisadiyyatın inkişaf sahələrinin yeni tələblərə uyğun

modelləşdirilməsi lazım gəlirdi;

- Ölkənin ixrac potensialının gücləndirilməsi, milli iqtisadiyyatın

struktrunun təkmilləşdirilməsi, qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafının

sürətləndirilməsi tədbirlərini həyata keçirmək zərurəti yaranmışdı;

- Ümumilikdə ölkədə əhalinin sosial-iqtisadi problemlərinin həll edilməsinə

imkan verən iqtisadi siyasətin formalaşdırılması və bazar mexanizmləri

əsasında inkişaf

- təmin edilməli idi;

- Ölkə əhalisinin rifahının yaxşılaşdırılması, mühüm qida və ərzaq növləri ilə

təmin edilməsi, ümumilikdə iqtisadi təhlükəsizlik mexanizmlərinin

formalaşdıriması və gücləndirilməsi, makro- iqtisadi-maliyyə sabiltiyinin

təmin edilməsi lazım idi və s.

11.3. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik və iqtisadi

təhlükəsizlik konsepsiyaları

Azərbaycan öz müstəqilliyinin ilk illərindəki strateji vəzifələrin

reallaşdıriması, dövlət atributlannın formalaşdınlması, siyasi və iqtisadi

sistemlərin mexanizmlərinin yaradılması və praktiki alətlərinin

müəyyənləşdirilməsi proseslərindən sonra, şübhəsiz, ilk növbədə milli

təhlükəsizlik və iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiya- lanmn milli və milli iqtisadi

maraqlar çərçivəsində formalaşdırılması vəzifəsinin öhdəsindən gəlməli idi.

Bununla əlaqədar olaraq, ölkəmizdə milli iqtisadiyyatın əsas mexanizmlərinin

möhkəmləndirilməsi və milli iqtisadi maraqlar çərçivəsində inkişafının təmin

edilməsi proseslərinin intensivləşdirilməsinə başlanıldı. Ölkəmizdə “Neft

strategiyası”nın reallaşdıriması ilə əlaqədar olaraq, digər iqtisadiyyat

sahələrinin inkişafının modelləşdirilməsi və ümumilikdə,

309

Dərslik. SDU - 55

İqtisadi islahatların aparılması proseslərinin sürətləndirilməsinə nail

olunmuşdur.

1995-2003-cü illərdə ölkəmizdə makroiqtisadi sabitlik nəinki təmin

olunmuş, eyni zamanda həmin dövr ərzində ölkədə iqtisadi islahatlann əsas

fazası milli iqtisadi maraqlar çərçivəsində həyata keçirilmişdir. Bazar

iqtisadiyyatı mexanizmləri əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdirilmiş, aqrar

islahatlar apan İmiş və torpaqlardan səmərəli istifadə olunması mexanizmləri

yaradılmış, region əhalisinin əkinçilik, bitkiçilik və heyvandarlıqla daha

məhsuldar məşğul olmasını təmin etmək üçün əhaliyə torpaqlann paylanması

həll edilmiş, sahibkarlığın, fermer təsərrüfatlannın, biznes subyektlərinin

inkişafı mexanizmləri, o cümlədən stimullaşdıncı mexanizmlər hazırlanaraq

tətbiq olunmuşdur. Ən əsası ölkəmizdə neft və qaz sektorunun yenidən

qurulması prosesləri uğurla həyata keçirilmiş, yeni qurğular vasitəsi ilə hasil

olunan Azərbaycan neftinin ixracına başlanılmış, bu məhsulların dünya

bazarlarına çıxanlması məqsədilə neft və qaz boru kəmərlərinin tikintisi

prosesləri sürətləndirilmiş, ölkəmizin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi

ilə bərabər, bu sahədə Azərbaycan regional və beynəlxalq səviyyədə

əhəmiyyətli tərəfdaşlardan birinə çevrilmişdir.

2003-cü ilin sonlanndan başlayaraq Azərbaycanda sosial- iqtisadi

inkişafın yeni mərhələsi, daha intensiv mərhələsi diqqət çəkmişdir. Artıq neft

ixracından əldə edilən maliyyə vəsaitləri hesabına ölkə iqtisadiyyatının digər

sahələrinin inkişafı proseslərini sürətləndirmək üçün tarixi şans yaranmışdır.

Bu amil əsas götürülməklə, ölkənin iri şəhərlərində və regionlarında zəruri

inffastruktr obyektlərinin, o cümlədən yollann, körpülərin, aeroportlann,

elektrik enerjisi, təbii qaz və içməli su təchizatı ilə bağlı mühəndis qurğulannm,

kommunal obyektlərin, su kanallannın, yüzlərlə sənaye müəssisələrinin, emal

qurğulannm, istehsal-sosial obyektlərin tikintisi və istismarı təmin edilmişdir.

Bütün bunlarla bərabər, Azərbaycanda milli iqtisadiyyatın

təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə qanunvericilik bazasının da

gücləndirilməsinə xüsusi önəm verilmişdir. Bu prioritetlər konsep

310

A zarbaycan iqtisadiyyatı

tual formada ölkəmizin milli təhlükəsizlik strategiyası və prioritetləri əsasında

formalaşdırılmışdır. 2004-cü il 29 iyunda qəbul olunmuş Milli təhlükəsizlik

haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda milli təhlükəsizliyə dair

konseptual yanaşmalarla bərabər, iqtisadi sahə ilə bağlı təhlükəsizlik meyarlan

və prinsipləri xüsusi yer almışdır. Bu qanunla ölkəmiz üçün əsas iqtisadi

təhlükələr və təhdidlər kimi ölkəmizdə mövcud resurslardan qeyri-səmərəli

istifadə olunması, iqtisadi potensialın zəifləməsi, iqtisadiyyatımızın digər

ölkələrdən asılılığı, o cümlədən nəqliyyat və boru kəmərləri sistemlərinin

fəaliyyəti ilə bağlı təhlükələr, iqtisadi sistemin manevr qabiliyyətinin zəif

olması, maliyyə-kredit sisteminin qeyri-sabitliyi, investisiya fəallığının aşağı

olması və s. götürülmüşdür. Qanunun 17-ci maddəsində ölkəmizdə iqtisadi

sahədə milli təhlükəsizliyin əsas prinsipləri və meyarları öz əksini tapmışdır.

Bunlara ilk növbədə milli iqtisadiyyatın tarazlı və dinamik inkişafına təhlükə

törədən daxili və xarici amillərin nəzərə alınması və adekvat tədbirlərin

görülməsi, bazar iqtisadiyyatı mexanizmlərinin inkişafının dərinləşdirilməsi və

ölkənin iqtisadi potensialının gücləndirilməsi, mövcud daxili və xarici maliyyə

ehtiyatlarından milli iqtisadiyyatın davamlı inkişafına və əhalinin rifahının

yüksəldilməsinə səmərəli istifadənin təmin olunması, bank və nəqliyyat

sektoru sahələrinin gücləndirilməsi, strateji ehtiyatların balanslaşdıniması və s.

aiddirlər.

Ölkəmizin iqtisadi təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi üzrə strateji və ya

konseptual yanaşmalar digər mühüm bir sənəddə - 23 may 2007-ci il tarixli

ölkə prezdentinin Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının milli

təhlükəsizlik konsepsiyasında önəmli yer almışdır. Həmin konsepsiyanın

4.3.4-cü bəndində iqtisadi və sosial inkişaf məsələləri ilə bağlı, həmçinin

4.3.8-ci bəndində eneıji təhlükəsizliyi siyasəti və 4.3.9-cu bəndlərində

nəqliyyat təhlükəsizliyi siyasəti üzrə milli təhlükəsizliyin konseptual yanaş-

malan diqqət çəkir. Konsepsiyada xüsusi vurğulanır ki, ölkənin iqtisad

inkişafının davamlı olması hökumətin iqtisadi siyasətinin təməl prinsipidir.

İqtisadi təhlükəsizliklə bağlı bu konsepsiyada mühüm meyarlar və indikatorlar

kimi strateji valyuta ehtiyatlannin

311

Dərslik. SDU - 55

qorunması, dayanıqlı və tarazlı iqtisadi inkişafın təmin olunması, xarici

sərmayələrin tələb olunan səviyyədə həcminin təşkili, daha sağlam rəqabət

mühitinin formalaşdırılması, istehsal müəssisələrinin inkişafının

gücləndirilməsi və ixrac potensialının artıniması, qeyri- neft sektorunun və

regionlann inkişafının sürətləndirilməsi daha çox diqqət çəkir.

11.4. Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizlik indikatorlarının vəziyyəti

və dinamikası

Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizliyin müxtəlif indikatorlan üzrə son

10-15 il ərzində davamlı və ardıcıl tədbirlər görülməkdədir. Çoxlu sayda

dövlət proqramlan, strategiyalar və konsepsiyalar, tədbirlər reallaşdırılmış, bir

hissəsi üzrə isə icra prosesləri davam etməkdədir. Dünya bazarlannda əsas

ixrac məhsulumuz olan neftin qiymətinin aşağı düşməsindən sonra, həmçinin

dünya maliyyə böhranının, qlobal iqtisadi proseslərin mənfi təsirinin

nəticələrinin ölkəmizin milli iqtisadi sisteminə təhdidlərinin qarşısının

alınması və onlann mənfi fəsadlannm azaldılması istiqamətində strateji

hədəflər və fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Milli iqtisadiyyatın

perspektiv inkişafı üzrə strateji yol xəritəsində öz əksini tapmış bu qəbildən

olan tədbirlərin reallaşdınlmasma başlanmışdır.

Ölkəmizin milli iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əsas

əhəmiyyət kəsb edən bir qrup indikatorlar üzrə göstrəicilərə nəzər salmağı

məqsədəuyğun hesab etmişik.

Şəkil 11.1-də 2000-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda ÜDM- in

dinamikası verilmişdir.

312

/1 zsrhaycan iqtisadiyyatı

(AKI)SK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən ha/ırlanmışdır.

http://www.stat.gov.a/)

2000-2016-cı illər ərzində ÜDM-in ümumi həcmi 12,9 dəfəyə

yaxın artmışdır və 2016-cı ilin yekununda 60,4 mlrd, manat təşkil

etmişdir.

Şəkil 11.2-də isə Azərbaycanda ÜDM-in əvvəlki ilə müqayi-

səsi verilmişdir,

.Şəkil 11.2. Azərbaycanda ÜDM-in artım tempi, əvvəlki ilə %-lə, 2005-2()16-cı illər

(ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.stat.gov.az).

313

Dərslik. SDU-55

Şəkil 11.3-də 2000-2016-cı illər üzrə Azərbaycanda adambaşına

düşən ÜDM-in dinamikası öz əksini tapmışdır. 2000-ci ildə bu göstərici

593,2 manat, 2005-1494,3 manat, 2010-4763 manat, 2015- 5706,6

manat və 2016-cı ildə isə - 6266,3 manat təşkil etmişdir (bax:

Şokil 11.3. Azərbaycanda adambaşına düşən ÜI)İVl-in dinamikası, manat, 2000-2016- cı illər (AROSK-nın məlumatları əsasında müəllit' tərətlndən hazırlanmışdır.

http:/Av>vw.stat.gov.az).

Qeyri-neft sektorunun inkişafının səmərəli təşkili milli iqtisadi

təhlükəsizliyin təmin edilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Şəkil

11.4-də Azərbaycanda 2006-2016-cı illər üzrə qeyri-neft sektorunun

ÜDM-də payının dinamikası verilmişdir.

2006- cı ildən 2015-ci ilədək olan dövrdə bu dinamika artım

nümayiş etdirmişdir və 2006-cı ildəki 7,6 %-dan 2010-cu ildə 19,2 %,

2015-ci ildə isə 34,5 %-ə qədər artmışdır.

Lakin, 2016-cı ildə bu göstərici bir qədər azalaraq 32,9 %

səviyyəsinə düşmüşdür (bax: Şəkil 11.4.).

314

/1 zarhaycan iqtisadiyyatı

Azərbuycnnda qeyri-neft sektorunun ÜDM-<la payının dinamikası, mlrd, manat

(2006-2016)

Şəkil 11.4. Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payının dinamikası, mlrd, manat,

2000-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.stat.gov.az).

Şəkil 11.5-(iə isə AzərbaycaneJa 2012-2016-cı illər üzrə ÜDM-

də qeyri -dövlət bölməsinin payı öz əksini tapmışdır. Bu göstərici

2012-ci ildə 81,5 % olduğu halda, 2015-ci ildə bir qədər azalaraq

81,2 % təşkil etmiş, amma 2016-cı ildə artaraq 83,6 % səviyyəsinə

çatmışdır (bax: Şəkil 11.5).

Azərbaycanda ÜDM-<lə qeyri-dövlət bölməsinin payı,

%-lə (2012-2016)

Şəkil 11.5. Azərbaycanda ÜDM-də qeyri-dövlət bölməsinin payı, %-lə, 2012-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.stat.gov.az).

315

Dərslik. SDU - 55

Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin mühüm göstəricilərindən biri

də yoxsulhığun səviyyəsinin azaldılması və ölkə əhalisinin yaşayış

səviyyəsinin yüksəldilməsinə nail olunmasıdır. Şəkil 11.6-da

2012-2016-cı illər üzrə Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi

verilmişdir. 2012-ci ildə yoxsulluğun səviyyəsi ölkəmizdə 6 % olduğu

halda, 2015-ci ildə bu göstərici 4,9 %-ə qədər azaldılmış, amma

Şəkil 11.6. A/ərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi, %-lə, 2012-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərətlndən hazırlanmışdır. http:/Avw\v.stat.gov.az).

Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyində, sosial-iqtisadi problemlərin

həllində, makroiqtisadi sabitliyin təmin olunmasında və əhalinin

yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsində milli gəlirin artımı vacib

prinsiplərdəndir. Şəkil 11.7-də 2005-2014-cü illər üzrə Azərbaycanda

ümumi milli gəlirin dinamikası öz əksini tapmışdır. 2005-ci ildə bu

göstərici 11,1 mlrd, manat olduğu halda, 2008-ci ildə 36 mlrd, manat,

2010-cu ildə 34 mlrd, manat, 2013-cü ildə 55,3 mlrd, manat və 2014-cü

ildə isə 57,3 mlrd, manat olmuşdur (bax: Şəkil 11.7).

316

zsrbaycan iqtisadiyyatı

Azorbayciiıuia ümumi milli gəlirin dinamikası, mlrd, manat (2005-2014)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Şəkil 11.7. Azərbaycanda ümumi milli gəlirin dinamikası, mlrd, manat, 2005- 20I4-CÜ illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlan- mr^dır. http://www.stat.gov.az).

Şəkil 11.8-də isə 2005-2014-cü illər ərzində Azərbaycanda ümumi milli gəlirin adambaşına dinamikası verilmişdir. Həmin dövr ərzində bu gösətrici üzrə artım 4,6 dəfə olmuş və 2014-cü ilin yekununda ölkəmizdə adambaşına düşən milli gəlirin həcmi 6088,3 manat təşkil etmişdir.

.Azorbaycnndn ümumi milli golirin adambaşına dinamikası, manat

(2005-2014)

Şəkil 11.8. Azərbaycanda ümumi milli gəlirin adambaşına dinamikası, manat, 2005-2014-cü illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.stat.gov.az).

317

Dərslik. SDU - 55

Şəkil I1.9-da Azərbaycanda 2011-2016-cı illər ərzində əhalinin

gəlirləri üzrə dinamika öz əksinin tapmışdır. Göründüyü kimi, həmin dövr

ərzində əhalinin gəlirləri 48,6 % artmış və 2016-cı ilin yekununda 45,4 mlrd,

manat olmuşdur.

Şəkil 11.9. Azərbaycanda əhalinin gəlirlərinin dinamikası, mlrd, manat,

2011-2016-cı illər (ARDSK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən

hazırlanmışdır, http://www.stat.gov.az).

Milli iqtisadi təhlükəsizliyin əsas göstəricilərindən və indika-

torlanndan biri də ölkənin sənaye sektorunun sabit və məhsuldar fəaliyyətinin

təmin olunmasıdır. Sənaye sektorunun sabit fəaliyyəti ölkədə geniş çeşiddə

rəqabətqabiliyyətli məhsulların istehsalına imkan verməklə bərabər, ölkənin

ixrac potensialının gücləndirilməsinə, yeni iş yerlərinin yaradılmasına, əlavə

dəyər yaradan istehsal və emal sahələrinin formalaşdırılmasına münbit şərait

yaradır.

Şəkil 11.10-da 2011-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda sənaye

məhsulunun həcminin dinamikası verilmişdir. Həmin dövr ərzində sənaye

məhsulunun dinamikasında əhəmiyyətli artıma nail olunmamış, əksinə

2011-2015-ci illərdə azalma tendensiyası üstünlük təşkil etmiş, yalnız 2016-cı

ildə sənaye məhsulunun həcminin artım dinamikası bərpa olunmuşdur.

Şübhəsiz, bütün bunlar ölkədə neft hasilatının son illər azalması və neftin

qiymətinin dünya bazarlarında bir neçə dəfə düşməsi ilə birbaşa bağlıdır.

Çünki, 2011- 2016-cı illərdə emal sənayesində azalma yox, daim artım

dinamikası

318

zurbaycan iqtisadiyyatı

müşahidə olunmuşdur. Həmin dövr ərzində ölkənin emal sənayesində

artım 1,4 dəfə təşkil etmiş və 2016-cı ilin yekununda emal sənayesi

məhsullarının ümumi həcmi 9,2 mlrd, manat olmuşdur (bax: Şəkil

11.10).

.Azorbaycanda .sənaye məhsulunun həcminin dinamikası, mlrd, manat

(2011-2016)

■ Bütün sənavc

iMədənçuarma sonavesi

I Emal sonavesi

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şokil 11.10. .Azərbaycanda sənaye məhsulunun həcminin dinamikası, mlrd, manat, 2011-2016-cı illər (.ARDSK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. Iıltp:/Av\v>v.stat.}>()v.az).

Şəkil 11.11-də Azərbaycanda 2011-2016-cı illərdə mədən-

çıxarma və emal sənayesi sahələrinin ümumi sənaye məhsulunda payı

öz əksini tapmışdır. Əgər, 2011-ci ildə mədənçıxarma sənayesinin

ümumi sənaye məhsuıunda payı 76,8 % idisə, bu göstətici 2016-ci ildə

azalaraq 65,3 % təşkil etmişdir. Həmin müddət ərzində emal

sənayesinin ümumi sənaye məhsullunda payı müvafiq olaraq

18,3 və 23,3 % artmışdır. Başqa sözlə, 201 1-2016-cı illər ərzində emal

sənayesinin ümumi sənaye məhsulunda xüsusi çəkisi 1,5 dəfədən çox

artmış və 2016-cı ilin yekununda 28,3 % təşkil etmişdir (bax: Şəkil

11.11).

319

Dərslik. SDU - 55

Azorbaycanda madançıxarma va emal sanaycsi sahalarinin ümumi sanayc

mahsulunda payı, %-la (2fll 1-2016)

■ Madaiıçıxarma

sanaycsi

■ Emal sanavcsi

1 1 1 ■ I ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 11.11. Azərbaycanda niədənçıxarma və emal sənayesinin ümumi sənaye məhsulunda payı, yo-lə, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\vw>v.stat.gov.az).

Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyin mühüm indikatorlarından biri də

istehlak bazarının inkişaf etdirilməsi və tənizmlənməsi prosesləridir.

Bu sahənin inkişafından əhalinin yaşayış səviyyəsinin və sosial

rifahının yüksəldilməsi, əhalinin müxtəlif gündəlik mallara, həmçinin

digər məişət mallarına, sənaye məhsullarına olan tələbatının adekvat

ödənilməsi asılıdır.

Şəkil 11.12-də 2011 -2016-cı illər ərzində Azərbaycanda

istehlak bazarının dinamikası verilmişdir. Maraqlıdır ki, dünya maliyyə

böhranı və ölkəmizdəki son illərdə maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq,

istehlak bazarının artım dinamikası sabit olaraq qalmışdır.

2011-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda istehlak bazarının həcmi 1,8

dəfəyə yaxın artmış və 2015-ci ildə 34,3 mlrd, manat, 2016-cı ildə isə

39,2 mlrd, manat təşkil etmişdir.

320

Dərslik. SDV - 55

Şəkil I1.14-də isə iqtsadi təhlükəsizliyin mühüm göstəri-

cilərdən biri olan ərzaq təhlükəsizliyində əhəmiyyətli rol oynayan

ərzaq məhsullarının ümumi ölkə üzrə pərakəndə ticarət dövriy-

yəsində 2011-2016-ci illərdə dinamikası verilmişdir. Dinamikadan

göründüyü kimi, həmin dövr ərzində ərzaq məhsullarının pərakəndə

ticarət dövriyyəsində həcmi 1,5 dəfəyə yaxın artmış və 2016-cı ilin

yekununda 13,4 mlrd, manat təşkil etmişdir. Müqayisə üçün bildirək

ki, bu göstərici 2011-ci ildə 9,1 mlrd, manat, 2015-ci ildə isə 11,7

mlrd, manat olmuşdur (bax: Şəkil 11.14). Şəkil 11.14. Azərbaycanda pərakəndə ticarət dövriyyəsində ərzaq məhsullarının dinamikası, mlrd, manat, 2011-2016-cı

illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərərındən hazırlanmışdır. http://www.stat.gov.az).

Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əhalinin etibarlı

şəkildə qida və ərzaq məhsulları ilə təminatının mühüm rolu vardır. Bu

baxımdan, Azərbaycanda son illərdə xeyli işlər görülmüşdür. Kənd təsərrüfatı

və aqrar sektorun, həmçinin yeyinti sənayesinin potensialının yüksəldilməsi,

ondan səmərəli istifadə olunması və rəqabət qabiliyyətli emal müəssisələrinin

təşkili prosesləri intensivləşməkdədir.

Şəkil 11.15-də 2011-2016-cı illər ərizndə Azərbaycanda qida

məhsullarının istehsalının dinamikası verilmişdir. Bu dövr ərzində qida

məhsullarının istehsal həcmi 57,1 % artmış və 2016-cı ilin yekununda 3,3 mlrd,

manat təşkil etmişdir (bax: Şəkil 11.15).

322

Azerbaycan iı/tisacliyyatı

A/orbaycanda qida məhsullarının istehsalının dinamikası,

mlrd, manat (2011-2016)

2015 2016

Şəkil 11.15. Azərbaycanda qida məhsullarının istehsalının dinamikası, mlrd, manat,

2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır

http://ww\v.stat.{'ov.az).

Ölkə əhalisinin rifahının yaxşılaşdırılmasında iqtisadi

təhlükəsizliyin əsas komponentlərindən və meyarlarından biri olan

mühüm ərzaq məhsullarının qiymətlərinin əhalinin maddi vəziyyətinə

adekvat olması vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra mühüm ərzaq

məhsullarının - çörək, şəkər tozu, qənd və süd məhsulların 2011-

2016-cı illər üçün qiymətləri Şəkil 11.16-da öz əksini tapmışdır. Bu

dövr ərzində şəkər tozu və qəndin orta qiymətində daha çox artım

müşahidə olunmuşdur. Südün qiymətində isə azalma baş vermişdir və

çörəyin qiyməti demək olar ki, dəyişilməz qalmışdır (bax: Şəkil 11.16).

323

Dərslik. SDU - 55

A/ərbavcanda bəzi nıühiinı ərzaq məhsullarının orta qiyməti, manat

(2011-2016)

Şəkil 11.16. Azərbaycanda bəzi mühüm ərzaq məhsunanmn orta qiyməti, manat,

2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://www.stat.gov.az).

Şəkil 11.17-də isə Azərbaycan əhalisi tərəfindən daha çox

istehlak olunan məhsullar - kərə yağı və mal ətinin 2011-2016-cı illər

üzrə orta qiyməti verilmişdir. Mal ətinin qiymətində artımlar olsa da,

son illərdə onun qiyməti nisbətən sabit qalmışdır. Kərə yağın

qiymətində isə 2016-cı ildə 2015-ci ilə nisbətən artım baş vermişdir

(bax: Şəkil 11.17).

Azıirbaycanda kəro yağı və mal ətinin orta qiyməti, manat (2011-2016)

Şokil 11.17. Azərbaycanda kərə yağı və mal ətinin orta qiyməti, manat, 2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://www.stat.gov.az)

324

A v>rbaycan iqtisadiyyatı

Ölkə əhalisinin gəlirlərinin və yaşayış səviyyəsinin mühüm

göstəricilərindən biri də əhalidən cəlb olunmuş əmanətlər və onların

həcmidir.

Şəkil 11.18-də 2011-2016-cı illər ərzində əhalidən cəlb olunmuş

əmanətlərin milli və xarici valyuta ilə məbləğləri verilmişdir. 2015-ci

ildə xarici valyuta ilə əmanətlər 2014-cü ilə nisbətən 2,9 dəfə artmış və

8,1 mlrd, manat təşkil etmişdir. Növbəti ildə-2016-cı ildə bu göstərici

5,9 mlrd, manat səviyyəsinə düşmüşdür, bu da son illərdəki maliyyə

qeyri-sabitliyi ilə əlaqədar olmuşdur. 2015-2016- cı illərdə milli valyuta

ilə əmanətlərdə cuzi artım vardır (bax: Şəkil 11.18).

Azərbuycunda əhalidən cəlb olunmuş əmanətlər, ilin sonuna, mlrd,

manat (2011-2016)

■ Milli valvuta ilə

■ Xarici valvuta ilə

2014 2015

2016

Şəkil 11.18. Azərbaycanda əhalidən cəlb olunmuş əmanətlər, ilin sonuna, mlrd, manat,

2011-2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.

http://www.stat.gov.az).

Ölkənin iqtisadi inkişaf proseslərinin genişləndirilməsi, milli

iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin müasir texnologiyalar əsasında

inkişafının sürətləndirilməsi fəal sürətdə xarici investisiyaların cəlb

edilməsini şərtləndirir. Azərbaycanda investisiyaların qorunması və

325

Dərslik. SDU - 55

onların stimul laşdırı İması üçün güclü qanunvericilik bazası, həmçinin

stimullaşdırıcı dövlət dəstəyi mexanizmləri mövcuddur. Neft və qaz

yataqlarının işlənməsi və hasilatı ilə bağlı investisiya siyasəti kifayət

qədər optimal hesab edilir. Bununla belə, ölkəmizin digər iqtisadiyyat

sahələrinə investisiyaların fəal cəlb edilməsi problemləri vardır.

Şəkil 11.19-da 2011-2016-cı illər üçün Azərbaycana xarici

investisiyaların cəlbinin dinamikası öz əksini tapmışdır. Son illərdə

investisiyaların həcmi eyni səviyyədə qalmış və 2016-cı ilin yekununda

10,2 mlrd, dollar təşkil etmişdir (bax; Şəkil 11.19).

Azərbaycana xarici investisiyaların cəlbinin dinamikası, mlrd. $

(2011-2016)

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Şəkil 11.19. Azərbaycana xarici investisiyaların cəlbinin dinamikası, mlrd. S, 2011- 2016-cı illər (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllir tərəfindən hazırlanmışdır. bttp://\v\vw.stat.gov.az).

Şəkil 11.20-də isə Azərbaycanın qeyri-neft sektoruna xarici

investisiyaların 2011-2016-cı illər ərzində cəlbinin dinamikası

verilmişdir. 2011-2015-ci illərdə ölkənin qeyri-neft sektoruna xarici

investisiyaların cəlbi istiqamətində fəallıq təmin olunmamışdır, ancaq

2016-cı ildə 2015-ci ilə nisbətən investisiyalatm həcmi iki dəfəyə yaxın

artmış və ilin yekununda 1,7 mlrd, dollar olmuşdur (bax; Şəkil 11.20).

326

Azi>rhaycan iqtisadiyyatı

Şokil 11.20. Azərbaycanın (|eyri-neft sektoruna xarici investisiyaların cəlbinin dinamikası, mlrd. $, 2011-20İ6-cı illər (AUD.SK-nm məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avw\v.stat.gov.az).

Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin optimal təmin edilməsində xarici dövlət borclarının tənzimlənməsi və təhlükəli həddə çatdırıl- maması vacib əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan son illərdə borc götürən ölkələrdən donor ölkələr sırasına keçmək tendensiyasını formalaşdıran dövlətlərdəndir. Amma, bununla belə, son illərdə ölkə valyutasının ikiqat devalvasiyası bu sahədə ehtiyatlı davranışı şərtləndirir. Baxmayaraq ki, 2015-2017-ci illərdə dollar ifadəsində ölkənin xarici dövlət borcu əhəmiyyətli səviyyədə artmayıb, amma manat nisbətində bu borcun həcmi xeyli artıb və bütün bunlar

Şakil 11.21. Azorbaycanda xarici dövlət borcıımın dinamikası, mlrd. $, 2005-2017-ci illər (.Azərbaycan Respublikası .Maliyyə Nazirliyinin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://\v\vw.maliyye.{'ov.az).

327

Dərslik. SDU - 55

Şəkil 11.22-də isə Azərbaycanda 2005-2017-ci illər ərzinda xarici

dövlət borcunun ÜDM-ə olan nisbəti verilmişdir. 2010-2015- ci illərdə bu

nisbət sabit olaraq qalmasına baxmayaraq (8 % -8,6 %), 2016-cı ilin əvvəlinə

19,8 %, 2017-ci ilin əvvəlinə isə 20,4 % təşkil etmişdir (bax: Şəkil 11.22).

Şəkil 11.22. Azərbaycanda xarici dövlət borcunun ÜDM-ə olan nisbəti, %-iə,

2005-2017-ci illər (Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin məlumatları

əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır, http://www.maliyye.gov.az)

İqtisadi təhlükəszilyin vacib komponentlərindən biri olan valyuta

ehtiyatlannın formalaşdırılması, onların səmərəli idarə edilməsi və istifadə

proseslərinin optimallığı ölkəmiz üçün kifayət qədər aktual məsələlərdəndir.

Bu məsələlər ilə ölkəmizdə ixtisaslaşmış müasir qurum - Azərbaycan

Respublikası Dövlət Neft Fondu məşğul olur. Valyuta ehtiyatlarının həcmi

2010-cu ildə 29,8 mlrd., 2014-cü ildə 50,9 mlrd, dollara yaxın, 2016-ci ilin

əvvəlinə isə 37,2 mlrd, dollara yaxın olmuşdur.

328

Azerbaycan iqtisadiyyatı

11.5. Qlobal şəraitdə Azərbaycanın rəqabətqabiliyyətlilik

məsələləri və iqtisadi təhlükəsizliyin müasir aspektləri

Qlobal iqtisadi təhlükələr artdıqca, ölkəmizin iqtisadi inkişaf modelinin

gücləndirilməsi vacib şərtlərdən biri kimi ortaya çıxmışdır. Belə ki, qlobal

iqtisadi təhlükələrin və iqtisadi çağınşlann təsirindən milli iqtisadiyyatın artım

tempi zəifləmiş, maliyyə çətinlikləri yaranmış və bank sektorunda müəyyən

probelmlər ortaya çıxmışdır. Ölkə müəssisələrinin, milli iqtisadiyyatın

müxtəlif sektor- lannın dünya bazarlannda rəqabət qabiliyyətinin artıniması

məsələlərində çətinliklər vardır. Azərbaycanda innovasiyalar və texnologiyalar

bazarlan çox zəif inkişaf edir, maliyyə bazarlannm dayanıqlığında isə

problemlər vardır.

Milli iqtisadiyyatın iqtisadi inkişaf modelinin təkmilləşdirilməsi

zərurəti yaranmış və milli iqtisadiyyatın strukturunun diver-

sifıkasiyalaşdırılmasının tezləşməsi tələb olunur. Milli iqtisadiyyatın rəqabət

qabiliyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi və adekvat tədbirlərin görülməsi

üçün bir sıra obyektlərin dərindən baxılması, öyrənilməsi və dövlətin iqtisadi

siyasətində nəzərə alınması vacib şərtlərdir.

Ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi və

müəyyənləşdirilməsi üçün əsas amillər bunlardır:

ölkənin iqtisadi vəziyyətinin, milli iqtisadiyyatın inkişaf proseslərinin,

daxili və xarici investisiyaların, beynəlxalq ticarətin, məşğulluq və

qiymətlərin səviyyəsinin obyektiv qiymətləndirilməsi;

dövlət strukturlarının və institusional qurumların fəaliyyətinin

adekvatlığının qiymətləndirilməsi, bunlarla əlaqədar olaraq dövlətin

maliyyə və fıskal siyasətinin səmərəliliyi, qanunvericilik bazasının

səviyyəsi və s. məsələlərin kompleks baxılması;

329

Dərslik. SDU - 55

Ölkədə biznesin səmərəliliyi və sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı

proseslərin səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, əmək ehtiyatla-

rından istifadənin modelləşdirilməsi, məhsuldarlığın təmin

olunması;

milli iqtisadiyyatın davamlı və dayanıqlı inkişafına imkan verən

infrastruktur şəbəkəsinin yaradılması, baza infrastruktur

obyektlərinin tikilməsi, elmi və texnoloji infrastrukturun möh-

kəmləndirilməsi, təhsil və səviyyənin infrastrukturunun müasir

tələblər səviyyəsinə qaldmılması;

maliyyə bazarlarının inkişafının təmin olunması və maliyyə

alətlərinin işləkliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi, modemi-

zasiya proseslərinin təşkili;

milli iqtisadiyyatın innovasiyalaşdırılmasmm sürətləndirilməsi,

ali təhsilin səviyyəsinin yüksəldilməsi və bilik iqtisadiyyatının

formalaşdırılması;

ölkənin sənaye sektorunda ixracyönlü rəqabət qabiliyyətli

müəssisələr şəbəkəsinin və emal müəssisələrinin yaradılması,

ixrac potensialının artırılması;

kənd təsərrüfatı və aqrar sektorun elmi, müasir texnologiyalar

əsasında inkişafına nail olmaqla, ölkənin qida və ərzaq təhlü-

kəsizliyinin təmin olunmasına əlavə stimullann və potensialın

formalaşdırılması.

Azərbaycanda milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin

gücləndirilməsi tədbirləri ölkəmizin rəqabət qabiliyyətinin artma-

sına imkan vermişdir. Belə ki, Azərbaycan özünün iqtisadi və eneqi

təhlükəsizliyini gücləndirməklə, regionda və dünya ölkələri sırasında

imicini artırmışdır. Azərbaycan Avropanın mühüm enerji tərəf-

daşına çevrilmişdir. Azərbaycan regionda ən iri və dinamik inkişaf

edən milli iqtisadiyyata malik rəqabətqabiliyyətli ölkədir. Bundan

əlavə, Azərbaycan MDB ölkələri sırasında Ümumdünya İqtisadi

Forumunun 2017-2018-ci illər üçün Qlobal Rəqabətlilik Məruzə-

sində birinci olmuş-dünya ölkələri içərisində 35-ci yerdə qərarlaş-

mışdır.

330

A z^rbaycan iqtisadiyyatı

Müasir dövrdə Azərbaycanın iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi

mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsi və yenilənməsi lazım gələcəkdir.

Artıq bu proseslər başlamışdır. Dünyada baş verən iqtisadi transformasiyalar,

qlobal iqtsadi çağırışlardan yaranan təhlükələr milli iqtisadiyyatın iqtisadi

təhlükəsizliyinin daha da gücləndirilməsini şərtləndirir. Ölkəmizdə Strateji Yol

Xəritələri çərçivəsində yaxın və uzaq perspektivdə həyata keçiriləcək strateji

tədbirlər milli iqtisadiyyatın təhlükəsizliyinin daha etibarlı formada təmin

olunmasına əlavə potensial yaradacaqdır.

Özünüyoxlama sualları:

1. İqtisadi təhlükəsizlik anlayışı və onun mahiyyəti.

2. Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizliyin

gücləndirilməsini şərtləndirən amillər.

3. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik və iqtisadi təhlükəsizlik

konsepsiyaları.

4. Azərbaycanda iqtisadi təhlükəsizlik indikatorlannm vəziyyəti və

dinamikası.

5. Azərbaycanda ÜDM-in və adambaşına düşən ÜDM-in dinamikası.

Qeyri-neft sektoru ÜDM-nin payı.

6. Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi, milli gəlirin və adambaşına milli

gəlirin dinamikası.

7. Azərbaycanda sənaye məhsulunun ümumi həcmi, mədənçıxarma və emal

sənayesinin ümumi sənaye məhsulunda payı.

8. Azərbaycanda istehlak bazarının dinamikası və pərakəndə ticarət

dövriyyəsinin makrostrukturu.

9. Azərbaycanda pərakəndə ticarət dövriyyəsində ərzaq və qida

məhsullarının istehsalının dinamikası.

10. Azərbaycana xarici investisiyaların və qeyri-neft sektoruna xarici

investisiyalann cəlbinin dinamikası.

331

Darslik. SDU - 55

11. Azərbaycanda xarici dövlət borcunun dinamikası və ÜDM-ə olan nisbəti.

12. Qlobal şəraitdə Azərbaycanın rəqabətqabiliyyətlilik məsələləri və iqtisadi

təhlükəsizliyin müasir apektləri.

ƏDƏBİYYAT:

1. Ataşov B. İqtisadi təhlükəsizlik problemləri: Kölgə iqtisadiyyatının və

korrupsiyanın cilovlanmasma dair bəzi mülahi- zələr//“İqtisadiyyat və

audit”.-2008.->f28(98).-S.5-8.

2. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 23 may tarixli

sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir.

3. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası. Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq

edilmişdir. Bakı, 2012. -39 s.

4. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 90 illik yubileyi

haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı

şəhəri, 21 yanvar 2013-cü il.

5. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji

Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr

tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

6. Cəfərova S.Z. Xarici iqtisadi əlaqələrinin güclənməsi şəraitində

Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi

yollan. İ.fd. dissertasiyanın Avtoreferatı. Bakı, 2016.- 30 s.

7. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015, 185 s.

8. Əliyev Ş.T. İqtisadi diplomatiya. Dərs vəsaiti. Bakı, “Elm və təhsil”

2012.- 196 s.

9. Əliyev Ü.Q. Milli iqtisadiyyatda quruluş dəyişikliklərinin ümumi daxili

məhsulun strukturu və dinamikasına təsiri. http://www.diskurs.az.

332

Azfrbaycan iqtisadiyyatı

10. Əliyev Ü.Q. Keçid dövrünün milli iqtisadi problemləri. Monoqrafiya.

Bakı: Azəməşr, 2008.-358 s.

11. Həsənov Ə. Azərbaycanın milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinə

konseptual yanaşma. http://az.strategiya.az/old/? m=xeber&id=235.

12. Hacıyev Ş.H. Azərbaycanın iqtisadi inkişafının model identi- fikasiyası.

“Heydər Əliyev və Azərbaycanın müasirləşmə strategiyası”, Bakı:

Azəməşr, 2011-708 s.

13. İnkişafın Azərbaycan modeli: nəzəri-metodoloji konspektləri.

http://www.anl.az.

14. Qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdıniması ilə bağlı əlavə

tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı.

Bakı şəhəri, 18 yanvar 2016-cı il.

15. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı: XXI

əsr. Yeni Nəşrlər evi, 2005. -464 s.

16. Məhərrəmov A.M. İqtisadi diplomatiya. Bakı, 2009, 373 s.

17. Mikayılova S.M. Azərbaycamın keçid dövründə iqtisadi təhlükəsizlik

problemləri və milli mənafelər, İ.e.d. dissertasiyasının Avtoreferatı.

Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Azərbaycan

Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatı İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutu, Bakı,

2010-49 s.

18. Milli təhlükəsizlik haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı

şəhəri, 29 iyun 2004-ci il. >f2712- IIQ.

19. Şəkərəliyev A., Şəkərəliyev Q. Azərbaycan iqtisadiyyatı: reallıqlar və

perspektivlər. Bakı, “Turxan”, NPB, 2016.-536 s.

20. Ajınee A.B. OopMHpoaaHHe H pasBHTHe

ƏKOHOMHnecKOH H HauHonajibHOH öeaonacHocxH

A3ep6aiiÄ>KaHCKOH PecnyÖJiHKH B coBpeMeHHbix

ycjıOBHflx. AsTope^epax ÄHCC. A-pa 3KOH. HayK. Eaxy, 2014.

- 59 c.

333

Azerbaycan iqtisadiyyatı

FƏSIL 12

AZƏRBAYCAN BEYNƏLXALQ İQTİSADİ

MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ

727. Azərbaycan Beynəlxalq Əmək Bölgüsü sistemində.

12.2. Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlərin Azərbaycan

iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sistemində

möhkəmləndirilməsində əhəmiyyəti.

12.3. Azərbaycanın tədiyyə balansı.

12.4. Azərbaycanın xarici ticarət siyasəti və xarici-iqtisadi

əlaqələri.

12.5. Azərbaycanda xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası və

strukturu.

12.6. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əməkdaş-

hğı.

12.7. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil

olması prosesləri və perspektivləri.

12.1. Azərbaycan Beynəlxalq Əmək Bölgüsü sistemində

Azərbaycan müstəqilliyinin bərpasından sonra özünün beynəlxalq

iqtisadi münasibətlər sistemində yerinin müəyyənləşdirilməsi və

möhkəmləndirilməsi istiqamətində ardıcıl olaraq konseptual səviyyədə

tədbirlərin icrasına nail olmuşdur. Belə ki, ölkə özünün müstəqil iqtisadi

inkişaf modelini formalaşdırmış, xarici ticarət konsepsiyasını işləyib

hazırlamış və xarici ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi üçün iri miqyaslı işlər

görmüşdür. 1991-1993-cü illərdə ölkəmizdə makroiqtisadi sabitliyin təmin

edilməsi üçün cəhdlər o qədər də uğurlu olmamışdır. Yalnız 1994-cü ildən

başlayaraq, milli neft strategiyasının icra prosesləri ilə paralel olaraq, ölkədə

geniş miqyaslı islahatlar aparılmış, dünya iqtisadi və beynəlxalq əmək bölgüsü

sisteminə fəal inteqrasiya yolu seçilmişdir.

337

Dərslik, SDU - 55

Ölkədə apanlan iqtisadi islahatlann nəticəsi olaraq əhəmiyyətli

səviyyədə liberallaşdınlmış, ənənəvi xarici iqtisadi fəaliyyət sahələri üzrə

əsaslı tədbirlər görülmüş, qanunvericilik bazası gücləndirilmişdir.

Xarici-iqtisadi əlaqələrin təşkili mexanizmləri təmin edilmiş, milli valyutanın

kursu sabitləşdirilmiş və regional, dünya ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıq

əlaqələri gücləndirilmişdir.

Azərbaycan bir çox ölkələrlə strateji əməkdaşlıq səviyyəsinə qədər

inkişaf edə bilmişdir (Türkiyə, Rusiya Federasiyası, Böyük Britaniya, İtaliya,

Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan və s.). Azərbaycan özünün düşünülmüş xarici

iqtisadi fəaliyyət və xarici ticarət strategiyası nəticəsində dünyanın 140-145

ölkəsi ilə xarici ticarət əlaqələri qurmuşdur.

Azərbaycan Beynəlxalq Əmək bölgüsü sistemində ilk öncə özünün

üstün amilləri ilə möhkəmlənməyi strateji hədəf kimi qarşıya qoymuşdur. Milli

və milli iqtisadi maraqlar qorunmaqla ölkəmizin təbii və milli resurslanndan

səmərəli istifadə etməklə, dünya bazarlarında möhkəmlənmək Azərbaycanın

beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində əsas vəzifələrindən biri kimi xarakterizə

oluna bilər. Bundan əlavə, Azərbaycan beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində

xarici iqtisadi əlaqələrin daha səmərəli formalanna nail olmaq üçün geniş

həcmli tədbirlər həyata keçirir. Ölkəmiz özünün milli resurslanndan, ilk

növbədə neft-qaz resurslanndan uğurlu istifadə hesabına Beynəlxalq əmək

bölgüsü sistemində eneıji sektorunda güclü mövqeyə nail ola bilmiş və etibarlı

tərəfdaş imicini qazanmışdır. Ticarət, elmi-texniki, kapitalın cəlb edilməsi və

s. bu kimi səmərəli beynəlxalq əmək bölgüsü prinsiplərindən istifadə etməklə,

ölkə iqtisadiyyatının modernləşdirilməsi, onun müxtəlif sahələrinə müasir

texnologiyalann və idarəetmə metodlannın gətirilməsi, xarici investisiyalann

cəlbi miqyasının genişləndirilməsi prosesləri davam etdirilməkdədir.

338

ÄzBrbaycan iqtisadiyyatı

12.2. Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlərin Azərbaycan

iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sistemində

möhkəmləndirilməsində əhəmiyyəti

Hazırda böyük əminliklə qeyd etmək olar ki, Azərbaycan özünün milli

iqtisadi inkişaf modelinin sürətli inkişafı hesabına dünya təsərrüfat sisteminin

bir parçasına çevrilmiş və onun tərkib hissəsinə daxil olmuşdur. Başqa sözlə,

Azərbaycan özünün milli iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə

inteqrasiya olunması proseslərini əsasən başa çatdırmışdır. Bu proseslərin

mahiyyəti, ilk növbədə dünya iqtisadi proseslərinin tərkib hissəsi olaraq

ölkəmizin milli iqtisadi maraqlarının reallaşdırılması, xarici iqtisadi əlaqələrin

səmərəliliyinin yüksəldilməsi müstəqil xarici ticarət, inteqrasiya, valyuta,

maliyyə və investisiya siyasətinin yürüdülməsi, beynəlxalq ticarət-iqtisadi və

investisiya əlaqələrinin genişləndirilməsi ilə bilavasitə bağlıdır.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində Azərbaycan

iqtisadiyyatının müasir mövqeyini və inkişaf meyillərini bunlarla

xarakterizə etmək mümkündür:

- Azərbaycan iqtisadiyyatı Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemindən fəal

istifadə etməklə, dünya iqtisadi proseslərinə əhəmiyyətli şəkildə

inteqrasiya olunub və bu proseslər ildən-ilə dərinləşməkdədir;

- Ölkəmiz dünyanın aparıcı və güclü iqtisadiyyata malik dövlətləri ilə sıx və

strateji əməkdaşlıq əlaqələrinə nail olmuşdur və bunlann arasında ABŞ,

Çin, Almaniya, Yaponiya, Cənubi Koreya kimi dövlətlər də vardır;

- Azərbaycan özünün təbii ehtiyatlarından və milli resurslarından istifadə

edilməsi istiqamətində dünya səviyyəli hasilat və nəqletmə layihələrinin

reallaşdırılmasına nail olmuşdur və bu istiqamətdə yeni strateji neftqaz

layihələri üzrə kontraktlann imzalanması təmin edilmiş və icra olunması

nəzərdə tutulmuşdur;

339

DarsHk. SDU- 55

- Ölkəmiz beynəlxalq ticarət-iqtisadi əlaqələrinin diversifıkasiyası hesabına

qeyri-neft ixrac məhsullannm milli brendlər altında dünya bazarlanna

çıxarılması və bu bazarlarda möhkəmlənməsində israrlıdır. Bunlarla bağlı

kompleks tədbirlərin icrasına başlanmışdır;

- Azərbaycan Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla və iqtisadi qurumlarla sıx,

faydalı və səmərəli əməkdaşlıq münasibətlərini formalaşdırmağa nail

olmuşdur və bu amilin özü Azərbaycanın beynəlxalq imicini əhəmiyyətli

səviyyədə yüksəltmişdir;

- Milli iqtisadiyyatın diversifıkasiyasmm genişləndirilməsi və rəqabət

qabiliyyətinin gücləndirilməsi istiqamətində Azərbaycan dünya

bazarlannda özünün mövqeyini möhkəmlətməyə, bir qrup yeni

məhsullarla dünya bazarlanna çıxmaq potensialına malikdir və bu

istiqamətlərdə real tədbirlərin icrasına start verilmişdir;

- Azərbaycan mal və əmtəələrin beynəlxalq ticarəti proseslərində, beynəlxalq

kooperasiyanın inkişafında, beynəlxalq elmi-texniki inkişafın

gücləndirilməsində maraqlı olan və bazar iqtisadiyyatına malik ölkə kimi

dünyanın digər dövlətləri ilə qarşılıqlı milli iqtisadi maraqlar çərçivəsində

iqtisadi əmək-daşlığa açıq ölkə statusunu artıq təsdiq etmişdir. Bunun

bariz nümunəsi kimi ölkəmizə hasilat sənayesi ilə yanaşı, qeyri-neft

sektoru sahələrinə də xarici investisiyaların həcmi ildən-ilə artmaqdadır və

xarici investorlann bu sahəyə maraqları yüksəlməkdədir.

12.3. Azərbaycanın tədiyyə balansı

Azərbaycanın real iqtisadi-maliyyə resurslannm və valyuta

ehtiyatlannm, makroiqtisadi - maliyyə sabitliyinin, ölkənin aktivlərinin və

passivlərinin obyektiv qiymətləndirilməsində ölkənin tədiyyə balansının rolu

böyükdür. Tədiyyə balansı dövlətin iqtisadi siyasət mexanziminin mühüm

elementlərindən biri kimi çıxış edir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

sistemində xarici ödəmələrin optimal və yüksək səviyyədə təşkili vacib

şərtlərdən sayılır.

340

Azərbaycan iqtisadiyyatı

Tədiyyə balansı (balance of payments) - ölkənin maliyyə və pul

siyasətinin və xarici iqtisadi əlaqələr üzrə siyasətinin mühüm

mexanzimlərindən biridir. Bu balans vasitəsilə ölkənin makroiqtisadi və

beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində iqtisadi fəaliyyətinin əsas

göstəriciləri toplanılır. Tədiyyə balansı vasitəsilə ölkəmizin rezidentlərinin

qeyri-rezidentlərlə müəyyən hesabat ili ərzində apanlan beynəlxalq

hesablaşmalann statistik məcmusu formalaşdınlır və bu hesabatlar adətən illik

olaraq apanlır.

Tədiyyə balansı anlayışı XVIII əsrdə Ceyms Styuartm elmi- nəzəri

fikirləri əsasında formalaşmışdır. 1767-ci ildə işıq üzü görmüş “Siyasi iqtisadın

prinsiplərinin tədqiqi haqqında” əsərində belə qənaətə gəlmişdir ki, ölkənin

milli sərvətlərinin artması ilk növbədə daha fəal ticarət saldosu hesabına

mümkündür. O, tədiyyə balansına vətəndaşlann xaricdəki xərcləri, xaricilərə

olan əsas borclar və faizlər üzrə ödənişləri və başqa ölkələrə pul borclarının

verilməsini daxil etmişdir. Məlum olduğu kimi bu əməliyyatlann hamısı xarici

iqtisadi fəaliyyətə aid əməliyyatlardır. Tədiyyə balansının mühüm rezidentləri

kimi hər hansı bir ölkənin daimi məskunlaşmış fiziki şəxsləri, müvafiq

qanunvericiliyə əsasən yaradılmış müəssisə və təşkilatlar və dünyanın digər

ölkələrində fəaliyyət göstərən diplomatik korpusun subyektləri, məsələn

səfirliklər, ticarət nümayəndəlikləri, ölkə şirkətlərinin və kompaniyalarının

nümayəndəlikləri, xarici filialları və s. çıxış edirlər.

Tədiyyə balansı üzrə toplanan statistik məcmuya əsasən ölkəyə valyuta

daxil olmalanni əks etdirən əməliyyatlar, mal və xidmətlərin ixracı, borclar

üzrə ödənişlər və transferlər, xarici aksiya- lann və səhmlərin sahiblərinə

ödənilən faiz və dividentlər, xaricdən alınan borc və investisiyalar, xaricdə

formalaşdırılan ehtiyatlar, o cümlədən valyuta ehtiyatlan və s. daxildirlər.

Tədiyyə balansının beynəlxalq praktikaya uyğun olaraq daha çox

istifadə olunan formaları, qrupları arasında ticarət balansı (ixrac və idxal

arasında olan informasiyalar), ticarət və xidmət balansı

341

Dərslik. SDU - 55

(milli gəlir və istehlakın səviyyəsi üzrə göstəricilər), cari əməliyyatlar üzrə

balans (ölkənin iqtisadi vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilər), bazis balansı

(valyuta kurslarını və onun artım tempini göstərməklə cari hesablar

balansından, qısamüddətli kapitalın hərəkəti üzrə balansdan ibarətdir),

avtonom hesablar balansı (ölkənin inkişaf səviyyəsinin analitik təhlili üçün

bazis balans rolunu oynayır), likvid balans (qısamüddətli milli balans

məcmusu), beynəlxalq investisiya borclar balansı (borclar üzrə öhdəliyin və

vəsaitlərin artması və ya azalması proseslərini əks etdirir) və s. fərqlənirlər.

Tədiyyə balansının quruluşu Beynəlxalq Valyuta Fondunun

mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış tövsiyələr əsasında 112 maddədən və bu

maddələri özündə əks etdirən 7 qrupdan ibarətdir. Tədiyyə balansının

strukturunda əsas bölmələr kimi cari əməliyyatlar hesabı (mal və xidmətlər,

gəlirlər və cari transferlər), kapital və maliyyə əməliyyatları hesabı (kapital

əməliyyatlan hesabı, qeyri- istehsal qeyri-maliyyə aktivləri və maliyyə hesabı)

və xalis səhvlər və buraxılışlar, tədiyyə balansının ümumi saldosu yer almışdır.

Azərbaycanda tədiyyə balansı hər hesabat ilinin yekunu üzrə Mərkəzi

Bank tərəfindən hazırlanır və dərc olunur. Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 1995-ci il 8 fevral tarixli qəranna görə tədiyyə balansının

hazırlanması Mərkəzi Banka həvalə olunmuşdur.

2016-cı ildə Azərbaycanın tədiyyə balansında 2015-ci illə nisbətdə

müəyyən müsbət nəticələrə nail olunmuşdur. Belə ki, tədiyyə balansının kəsiri

4,1 mlrd, dollar təşkil etmişdir. Müqayisə üçün bildirək ki, bu göstərici 2015-ci

ildə 9,2 mlrd, dollar olmuşdur. 2016-cı il ərzində ölkədən maliyyə hərəkətinin

çıxışları kifayət qədər azaldılmışdır. Cari Əməliyyatlar hesabında kəsirin

böyüməsi və

1,4 mlrd, dollara çatması isə son illərdə neft ixracından gələn daxilolmalann

azalması ilə bilavasitə bağlıdır. 2016-cı ilin yekununda Cari Əməliyyatlar

hesabı üzrə qeyri-neft bölməsində də azalmalar qeydə alınmışdır. Bu isə

bölmənin kəsirinin 5,8 mlrd.

342

Azerbaycan iqtisadiyyatı

dollar səviyyəsinə düşməsinə imkan vermişdir. Təəssüf ki, Cari Əməliyyatlar

hesabı üzrə ixrac 2015-ci ilə nisbətdə 2 mlrd, dollar azalmışdır. Bu maddə üzrə

azalma qeyri-neft sektorunda 23 %, başqa sözlə 338 mln. dollar təşkil etmişdir.

Bundan başqa, 2016-cı il ərzində təkrar gəlirlər maddəsi üzrə daxilolmalar və

xaricolmalarda müvafiq olaraq 49,4 % və 44 % azalma müşahidə olmuşdur.

2016- cı ildə qeyri-neft sektoru üzrə xarici ticarət kəsiri 357 mln. dollar

azalmışdır.

Ümumilikdə, 2016-cı ilin yekunu üzrə Azərbaycanın tədiyyə balansının

Cari Əməliyyatlar hesabı üzrə 1363 mln. ABŞ dollan həcmində kəsir əmələ

gəlmişdir, xarici ticarət balansı üzrə müsbət saldo 4,2 mlrd. ABŞ dolları

səviyyəsində olmuşdur. 2016-cı il ərizndə Azərbaycanın ehtiyat aktivləri 539

mln. ABŞ dolları həcmində azalmışdır və s.

12.4. Azərbaycanın xarici ticarət siyasəti və xarici-iqtisadi

əlaqələri

Xarici ticarət siyasəti ölkənin əsas iqtisadi prioritet siyasət

mexanizmlərindən hesab olunur. Bu siyasətin optimallığı şəraitində ölkə

iqtisadiyyatının inkişafının sürətləndirilməsi potensialını əhəmiyyətli

səviyyədə genişləndirmək mümkündür.

Xarici ticarət siyasəti - özündə xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi

üzrə siyasi, təşkilati və iqtisadi xarakter daşıyan tədbirlər sistemindən ibarətdir.

Xarici ticarət siyasəti - hər bir ölkənin iqtisadi siyasətinin mühüm bir

hissəsidir və bu siyasətin məqsədi ölkənin iqtisadi inkişafına əlavə stimullar və

təkan verməkdir.

Xarici-iqtisadi əlaqələr üzrə dövlət siyasəti - özündə dünya ölkələrinin

və regionlarının bir-biri ilə xarici iqtisadi əlaqələr, iqtisadi əməkdaşlıq, ticarət

mübadiləsi, alqı-satqı əməliyyatlannı təşkil edən kompleks tədbirlər sistemini

birləşdirir.

343

Dsrslik. SDV - 55

Xarici-iqtisadi əlaqələr üzrə dövlət siyasəti - ilk növbədə dövlətin

strateji hədəfləri olmaqla, dövlət səviyyəsində xarici- iqtisadi əlaqələrin

tənzimlənməsi, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə ixtisaslaşması

imkanlanmn müəyyənləşdirilməsi, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

sistemində fəal iştirakının təmin edilməsi, bu məqsdələrlə idxal və ixrac

siyasəti, valyuta siyasəti, xarici investisiyalann və beynəlxalq kapitalın

hərəkəti üzrə səmərəli mexanizmlərin işlənib hazırlanması kimi mühüm

vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün dövlət siyasəti komponentlərini özündə

birləşdirir.

Xarici-iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsində dövlətin ən mühüm

funksiyalarına ölkənin milli maraqlanm və milli iqtisadi maraqlarını özündə

əks etdirən xarici-iqtisadi əlaqələr konsepsiyasının hazırlanması və həyata

keçirilməsi, qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, xarici investisiyalann

və iri kapitalın ölkəyə cəlbinin stimullaşdırılması, yüksək texnologiyalann və

mütərəqqi dünya təcrübəsinin ölkəyə gətirilməsinin, xarici ticarət fəaliyyəti

iştirakçılarına dövlət dəstəyinin təşkili və s. aiddir.

Azərbaycan özünün xarici ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi

məqsədilə balanslaşdınimış xarici ticarət və xarici iqtisadi əlaqələr üzrə dövlət

siyasəti mexanizmləri formalaşdırmışdır. Əvvəldə bildirdiyimiz kimi,

Azərbaycan dünyanın 140-145-ə yaxın ölkəsi ilə xarici-iqtisadi əlaqələrə

malikdir, bir çox ölkələrlə strateji tərəfdaşlıq səviyyəsi təmin olunmuşdur.

Şəkil 12.1-də Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində ilk 10 yerdə

qərarlaşan əsas tərəfdaşlar verilmişdir.

344

Ihuslik. SDV - 55

Şəkil 12.3-də isə 2016-cı ilin yekununda Azərbaycanın idxalında

əsas tərəfdaşlarının xüsusi çəkisi verilmişdir. İdxalda ən yüksək pay

Rusiya Federasiyasına aiddir - 19 %, sonrakı yerləri bu ölkələr

bölüşürlər: Türkiyə - 14 %, Çin - 8 %, Böyük Britaniya və ABŞ - 6 %,

Almaniya - 5 % və s. (bax: Şəkil 12.3).

A/.ərbnycanın idxalında əsas tərəfdaşların xüsusi çəkisi, %-lə (2016)

Yaponiya 3%

Ukrayna 3%

Norveç Digər ölkələr 29%

ABŞ

Böyük

Britanya

6%

Rusiya

Federasiyası

I9%'

Türkiyə 14%

Şəkil 12.3. Azərbaycanın idxalında əsas tərəfdaşların xüsusi çəkisi, %-lə, 2016-cı il. (ARDSK-nın məlııniatları əsasında müəllif tərəfindən ha/ırlanmışdır. lıttp:/Av\v\v.sfat.gov.az).

Şəkil 12.4-də isə Azərbaycanın ixracında 2016-cı ilin yekunu

üzrə əsas tərəfdaşların xüsusi çəkisi verilmişdir. İxracda ən yüksək pay

İtaliyaya məxsusdur - 17 %, Türkiyə - 12 %, Tayvan (Çinin əyaləti) - 9

%, İsrail və Almaniya hər biri - 7 %, Fransa, Hindistan və Rusiya hər

biri- 5 %, Gürcüstan - 4 % və s. (bax: Şəkil 12.4).

346

/1 Ztirhaycan Uıtisadiyyatı

etmoklə bərabər, iki dələdən çox artmışdır. 2006-2007-ci illərdə xarici

ticarət dövriyyəsi eyni səviyyədə qalmışdır. Lakin, 2008-ci ildə rekord

səviyyəyə - 54,9 mlrd, dollar səviyyəsinə çatmışdır və bu həmin dövrdə

neftin qiymətinin 1 barrel üçün 147 dollaradək qalxması ilə əlaqədar

olmuşdur. Sonrakı illərdə xarici ticarət dövriyyəsi qeyri-sabit olmuş və

əsasən neftin qiymətinin düşməsi və ya qalxması ilə tənzimlənmişdir,

çünki neft əsas ixrac maddəsi kimi çıxış etmişdir. Son illərdə isə -

2015-2016-cı illərdə azalma tendensiyası intensivləşmiş və 2016-eı ilin

yekununda xarici ticarət dövriyyəsi 21,7 mlrd, dollar təşkil etmişdir.

2016-cı ildə ixracın həcmi cəmisi 13,1 mlrd, dollar olmuşdur, müqayisə

üçün bu göstərici 2008-ci ildə 47,8 mlrd, dollar, 2010-cu ildə 26,6 mlrd,

dollar, 2015-ci ildə isə 16,6 mlrd, dollar təşkil etmişdir (bax: Şəkil

12.9).

Şəkil 12.10-da isə 2012-2016-cı illərə üzrə Azərbaycanın dünya

ölkə qrupları ilə ticarət dövriyyəsi öz əksini tapmışdır.

Azərbuycanın dOnya ölka qrupları ila xarici licarat dCvriyyasi, mln. $ (20İ2-2Üİ6)

Şokil 12.10. A/.orhaycanın dünya ölkələri üzrə xarici ticarət dövriyyəsi (gömrük məlııınatlarına görə), 2012-2016-cı illər, mln. .\BŞ dolları. (ARDSK-mn məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. httpı/Avww.stat.gov.az).

351

Dərslik. SDU -55

Şəkil 12.11-də isə 2012-2016-cı illər ərzində Azərbaycanda

idxalın quruluşu verilmişdir.

A/ərbaycandu idxalın quruliüftı, mln. $ (2012-2016)

4500

3500

3000

2500

2000

1500

500

Yeyinti

məhsull

an va diri heyvani

ar

İçkilər va

tütün

Vanaca qdan başqa qeyri- ərzaq xammal

1

Mineral yanaca

q- sürtkü yağlan

va analoji materia

Mar

Heyvan

va bitki

mənşəli

yağlar,

piylər va mumlar

Kimyav i

mallar va

digər

kateqor

iyalara

daxil

cdilraay

ən analoji məhsull

ar

Əsasan materia

lın növünə göra tasnin.>ş dirilən sənaye mallan

Maşınla

r va

naqliyy

al avadani ıqlan

Müxtali f

hazjr

məmula

dar

Digər kateqor isalara daxil edilməy

ən mallar

■ 2012 9583 353.2 333,9 84,7 96,7 969,6 20733 4023,6 748,1 113 ■ 2013 1063,9 400.2 324,1 141,6 69,1 933,9 1933,7 41733 749,1 9233 ■ 2014 982J 4693 1463 297,1 73.1 875 1778,5 3454,9 692,1 4193 ■ 2015 910İİ 360 211.9 150,1 71,6 8383 23623 3677,6 6313 3

■ 2016 1189.8 210 1873 2723 1273 896,4 1901,4 2820.1 910,6 16.8

Şəkil 12.11. Azərbaycan Respublikasında Beynəlxalq Standart Ticarət Təsnifatı üzrə idxalın quruluşunun 2012-2016-cı illərdə dinamikası, mln. .ABŞ dolları, (ARDSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http:/Avwxv.stat.gov.az).

352

Dərslik. SDU - 55

Digər kati'qoriviilurıı duxil edilməyən

mallar

Müxtəlif lıa/ır məmulatlar

Maşınlar və nə(|llyyat avadanlıqları

Əsasən materialın növünə görə

təsnifləşdirilən sənaye malları Kimyəvi mallar

və digər kateqoriyalara daxil edilməyən analoji

məhsullar Heyvan və bitki mənşəli yağlar,

piylər və mumlar

Mineral yanacaq, sürtkü yağları və analoji

materiallar

^’anacaqdan başqa qeyri-ər/aq xammalı İçkilər

və tütün Yeyinti məhsulları və diri hevvanlar

500U IIMIÜÜ 15000 20000 25000

Y'eyinli

məhsull

arı və diri heyvani

ar

İçkilər və

tütün

Vanaca qdan başqa qeyri- ər/aq xammalı

Mineral

yanacaq ,

sürtkü

yajlları və analoji material

lar

Heyvan

və bitki

mənşəli

yağlar,

piylər və

mumlar

Kimyəvi

mallar və

digər

kateqori

yalara

daxil

edilməy

ən analoji məhsull

ar

Əsasən material

ın növünə görə təsnifləş dirilən sənaye malları

Maşınla r

və nəqliyya

t avadanlı qları

Müxtəlif ha/ır məmuia tlar

Digər kateqori yalara daxil edilməy

ən mallar

■ 2016 478,2 27,6 45,2 79.55,8 14.2 1.5.3,2 273,6 I03J 153 76,8 ■ 2015 625,1 35,2 25,8 11187,1 105,5 190,2 179,8 208,7 89 82,8 ■ 2014 648,3 44,6 33,9 20177,2 138,5 231,1 200,9 87,2 190,1 76,9 ■ 2013 646,8 41,7 47 22229,8 182,9 17.5,5 265,1 163,5 1493 72,9

■ 2012 617.6 29.7 83,1 22259,2 180,8 239,6 284,4 92,5 40,2 80.8

Şəkil 12.13. Azərbaycan Respublikasında Beynəlxalq Standart Ticarət Təsnifatı üzrə ixracın quruluşunun 2012-2016-cı illərdə dinamikası, mln. ABŞ dolları, (ARDSK-mn məlumatları əsasında müəllif tərəfindən bazırlanmışdır. bttpr/Avww.stat.gov.az).

Şəkil 12.I4-do isə 2016-cı ilin yekununda Azərbaycan

Respublikasında Beynəlxalq Standart Ticarət Təsnifatı üzrə ixracın quruluşu verilmişdir.

354

Dərslik. SDU - 55

12.6. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əməkdaşlığı

Dünya iqtisadiyyatının inkişaf prosesləri intensivləşdikcə və

genişləndikcə, dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf prioritetlərinin və iqtisadi

siyasətlərinin yaxınlaşması, uyğunlaşması baş verir. Bundan əlavə,

ölkələrarası kooperasiya və təsərrüfat əlaqələri qarşılıqlı səmərəli iqtisadi

münasibətləri formalaşdırmağı zəruri edir. Xüsusilə, 11 Dünya

Müharibəsindən sonra beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi və

bununla bağlı olaraq beynəlxalq iqtisadi qurumların formalaşdırılması zərurəti

xeyli güclənmişdir.

Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların yaradılmasını şərtləndirən mühüm

amillərə aşağıdakılar daxildir:

- dünya ölkələrinin bir-biri ilə xarici iqtisadi əlaqələrini gücləndirmək istəyi;

- ölkələrarası iqtisadi əıməkdaşlığın genişlənməsinin tərəflər üçün faydalı

olması və səmərəliliyi;

- dünya ticarətinin genişləndirilməsinə mane olan baryerlərin aradan

qaldırılması;

- dünya əmtəə bazarlarında mal və xidmətlərin hərəkətinin sadələşdirilməsi

üçün ticarət-gömrük münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi, tarif və

rüsumların azaldılması, gömrük rejimlərinin nizamlanması;

- “ümumi bazar” və “ümumi vahid” inteqrasiya məkanlan hesabına mal və

xidmətlərin məsrəflərinin azaldılmasının mümkünlüyü;

- beynəlxalq ticarət inteqrasiya kanallarında ümumi ticarət qaydalarının

bütün ölkələr üçün eyni olmasının, yəni rəqabət mühitinin subyektiv

amillərdən təmizlənməsi, münbit iqtisadi əməkdaşlıq və ticarət mühitinin

fomıalaşdırılması;

- dünya ölkələrinin regional və beynəlxalq səviyyədə təmsil olunmasına

şərait yaradılması;

356

Azərbaycan iqtisadiyyatı

- dünya ölkələrinin milli iqtisadi maraqlarının qorunması üçün beynəlxalq

səviyyədə özlərinin müdafiə edilməsi sisteminin for- malaşdırılmasmın

vacibliyi, hüquqi - normativ bazanın yaradılması və dünya səviyyəsində

ölkələrarası iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi meyarlarının işlənib

hazırlanması;

- milli subyektlərin qanunvericilik aktlarının, normativlərinin və

standartlarının uyğunlaşdırılması;

- elmi texniki yeniliklərin, informasiyaların, mütərəqqi idarəetmə

metodlarının ölkələrarası mübadiləsinin təşkili;

- dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf proseslərində bir-birilərinə yardımçı ola

bilməsinin hüquqi və praktiki mexanizmlərinin işlənib hazırlanması və

həyata keçirilməsi;

- iqtisadi inkişaf və həyat səviyyəsi aşağı olan ölkələrə praktiki kömək

göstərilməsinin nizamlanması və təşkili;

- dünya iqtisadi proseslərinin intensivləşdinİməsi və səmərəlliyi- nin

artırılması məqsədilə daha optimal iqtisadi mexanizmlərin işlənib

hazırlanması;

- dünya iqtisadi, maliyyə, enerji, neft, valyuta böhranlarının təsirindən

qorunmaq üçün adekvat beynəlxalq iqtisadi immunitet mexanizmlərinin

müəyyənləşdirlməsi və reallaşdırılması;

- iqtisadi transformasiyalar və qloballaşma şəraitində dünya ölkələrinin

iqtisadi inkişaf mexanizmlərinin təkmilləşdiriməsi və rəqabət

qabililiyyətliyinin artırılması üçün qlobal iqtisadi mexanizmlərin

işlənməsi, hazırlanmsı və həyata keçirilməsi;

- ümumbəşəri iqtisadi problemlərə dünya ölklərinin birgə sistemli

yanaşmasının təmin olunması və s.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsas iqtisadi qurumları.

BMT- dünyanın ən iri və geniş sturktura malik beynəlxalq təşkilatıdır. Bura

bütün dünyada baş verən ən mürəkkəb problemlərin həlli

357

Dərslik, SDU-55

mərkəzi hesab olunur. 1943-cü il oktyabnn 30-da Moskvada (keçmiş SSRİ-nin

paytaxtı) SSRİ, Böyük Britaniya, ABŞ və Çinin iştirakı ilə imzalanan

Deklarasiyada dünyada sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasını təmin edən

beynəlxalq təşkilatın tezliklə yaradılmasına çağırış səslənmişdir. Nəhayət,

1945-ci il aprelin 25-dən iyun 26-dək olan dövrdə ABŞ-da BMT-nin təsis

konfransı keçirildi. BMT-nin Nizamnaməsi rəsmi olaraq, 1945-ci il oktyabnn

24-dən qüvvəyə minmişdir və həmin tarix bu qurumun yaranma tarixi hesab

olunur. Onun tərkibində 30-dan çox müxtəlif ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar,

qurumlar, komissiyalar, agentliklər fəaliyyət göstərirlər. Bu quruma 200-ə

yaxın dünya dövləti üzv kimi daxil olmuşdur. BMT-nin ştab - qərargahı

ABŞ-ın Nyu-York şəhərində yerləşir.

BMT-nin əsas missiyası - dünyada beynəlxalq sülhün və

təhlükəsizliyin qorunması və möhkəmləndirilməsi, dövlətlər arasında

əməkdaşlığın gücləndirilməsidir. BMT-nin 1945-ci ildə qəbul edilmiş

Nizamnaməsində qeyd olunmuşdur ki, bu qurumun əsas məqsədi bütün

xalqların iqtisadi və sosial tərəqqisinə köməklik etməkdir. Bu orqan dünya

ölkələrinin və dünya regionlarının qlobal problemlərini operativ müzakirə

etmək və qərarlar vermək statusuna malikdir. BMT-nin başlıca

missiyalarından biri də dünya ölkələri arasında iqtisadi inteqrasiyanın

gücləndirilməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrə iqtisadi islahatların təşkilində

köməklik göstərməsi, dünyada yoxsulluğun və işsizliyin azaldılması, sosial

problemlərin həlli və sairlərdir.

BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı- TİK -1964-cü ildə

Cenevrədə (İsveçrə) Baş Assambleyanın qərarına əsasən yaradılmışdır. Bu

təşkilata BMT-nin 190-dan çox üzv dövləti daxildir və bir neçə

ixtisaslaşdırılmış agentliklər təşkilatda təmsil

358

Azerbaycan iqtisadiyyatı

olunurlar. TİK-in əsas vəzifəsi və funksiyalarına beynəlxalq səviyyədə

xammal, hazır məhsullar və yarımfabrikatlarla bağlı ticarət üzrə, nəqliyyat,

sığorta, xarici ticarətin kreditləşdirilməsi, texnologiyaların ötürülməsi və sair

sahələrin problemləri ilə məşğul olmaqdır. Bu təşkilat ticarət və inkişaf üzrə

BMT-nin əsas orqanıdır.

Sənaye İnkişafı üzrə Agentlik (SİA)- UNİDO- United Nations

İndustrial Development Organization - 1966-cı ildə yaradılmış və 1985-ci

ildə BMT-tərəflndən ona ixtisaslaşdırılmış Agentlik statusu verilmişdir. Bu

qurumun ştab -qərargahı Vyana (Avstriya) şəhərində yerləşir və qurumun

fəaliyyətinə Baş Direktor rəhbərlik edir. SİA-nın əsas missiyası keçid

iqtisadiyyatı dövrünü yaşayan və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sənayenin

inkişafına kömək göstənnəkdən ibarətdir. SİA-nın dünyanın müxtəlif

yerlərində - 34 ölkə və regional şöbələri, investisiyaların yönəldilməsi və

texnologiyalann ötürülməsinə kömək üzrə 19 şöbəsi və 9 texnoloji mərkəzləri

fəaliyyət göstərirlər, SİA-da ümumilikdə 660-a yaxın əməkdaş çalışır və

müxtəlif layihələrin, proqramların icrası zamanı ildə orta hesabla 2800

nəfərdən çox beynəlxalq və milli ekspertlər cəlb olunurlar.

BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMTİP) -1965-ci ildə Baş

Assambleyanın köməkçi orqanı kimi yaradılıb. Əsas missiyası üzv dövlətlərə

çoxfünksiyah texniki və investisiya ərəfəsi maliyyə köməkliyinin

göstərilməsidir. BMTİP ilk növbədə inkişaf etməkdə olan ölkələrin mühüm

iqtisadiyyat sektorlarında islahatlar aparılmasına və inkişaf etdirilməsinə

yardım göstərir. Başlıca fəaliyyət istiqamətlərinə inkişaf etməkdə olan

ölkələrlə texniki əməkdaşlıq, ətraf mühitin qorunması, təbii resurslardan

səmərəli istifadə olunması, idarəetmə fəaliyyətinin inkişafı, yoxsulluqla

mübarizə və sairlər daxildirlər.

359

Dərslik, SDU - 55

BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası ( AİK)- 1947-ci ildə təsis

edilmiş və 1951-ci ildən isə BMT-nin daimi orqan statusunu almışıdır.

Qurumun Katibliyi Cenevrədə ( İsveçrə) yerləşir və ildə bir dəfə sessiya təşkil

olunur. AİK-in işçi orqanları komitələrdən ibarətdir və bu qurum əsas etibarı

ilə enerji resurslarından səmərəli istifadə olunması, elmi-texniki əməkdaşlıq,

ticarətin inkişafı, nəqliyyatdan səmərəlili istifadə və sair prioritet istiqamətlər

üzrə fəaliyyət göstərir,

BMT-nin Asiya və Sakit Okean üçün İqtisadi və Sosial Komissiyası

(ASOİSK)- 1947-ci ildə yaradılmışıdr və ildə bir dəfə qurumun ali orqanı olan

Sessiya toplanır. Qurumun cari fəaliyyətini Banqkokda ( Tayland) yerləşən

Katiblik həyata keçirir.

BMT-nin Qərbi Asiya üçün İqtisadi və Sosial Komissiyası (QAİSK)

-1974-cü ildə regionun 14 ölkəsindən ibarət olaraq yaradılmışdır. Qurumun

əsas məqsədlərinə regonun təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması və

üzv dövlətlər arasında iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsidir.

Komissiyanın ali orqanı iki ildə bir dəfə çağırılan Plenar Sessiyadır. Qurumun

Katibliyi Bağdad (İraq) şəhərində yerləşir.

BMT-nin Latın Amerikası və Karib hövzəsi üçün İqtisadi

Komissiyası (LAKİK)- 1947-ci ildə BMT-nin regional orqanı kimi təsis

edilmişdir və əsas vəzifəsi region ölkələrinin iqtisadi inteqrasiyasının

genişləndirilməsi, sosial - iqtisadi problemlərin həlli, təbii ehtiyatlardan

səmərəli istifadə olunmasıdır,

BMT-nin Afrika üçün İqtisadi Komissiyası -1958-ci ildə təsis

olunmuşdur və əsas məqsədlərinə Afrika ölkələrində mövcud problemlərin və

iqtisadi potesialın öyrənilməsi bu qitənin iqtisadi inkişafına əlavə stimulların

verilməsidir.

360

Azerbaycan iqtisadiyyatı

BMT-nin əsas ixtisaslaşdırılmış təşkilatlarından biri də Beynəlxalq

Əmək Təşkilatıdır (BƏT) - Bu təşkilat dünyada əmək münasibətlərini

tənzimləyən, bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərən və BMT-nin tərkibinə daxil

olan ixtisaslaşdırılmış qurumdur. BƏT sosail-iqtisadi, insan və əmək

hüquqlarını müdafiə edən beynəlxalq təşkilatdır. 1919-cu ildə I Dünya

Müharibəsindən sonra Versal müqaviləsi əsasında BƏT-in yaradılmasına qərar

verilmişdir. Elə həmin ildə bu qurumun konstitusiyası qəbul olunmuşdur.

1919-cu ilin oktyabr ayında ABŞ-ın Vaşinqton şəhərində keçirilən I

Beynəlxalq Əmək Konfransında BƏT-in 6 konvensiyası qəbul olunmuşdur.

1946-ci ildə BƏT yeni yaradılmış BMT-nin ixtisaslaşdırılmış bölməsi

statusunu alır. 1960-cı ildə BƏT-in Cenevredə (İsveçrə) Beynəlxalq

Sosial-Əmək tədqiqatları İnstitutu, 1965-ci ildə Turində (İtaliya) Beynəlxalq

Təhsil Mərkəzi təşkil olunur. BƏT-ə daxil olan üzv ölkələrin sayı - 185-ə

yaxındır. BƏT 1969-cü ildə Nobel sülh mükafatına layiq görülmüşdür.

Qurumun mənzil qərargahı Cenevrədə (İsveçrə) yerləşir.

Azərbaycanın BMT ilə əlaqələri - son 25 ildə formalaşmış və intensiv

inkişaf fazasına qədəm qoymuşdur. Azərbaycan 1992-ci il martın 2-də

BMT-nin üzvlüyünə qəbul olunmuşdur. Ölkəmiz BMT ilə bir çox sahələrdə, o

cümlədən BMT-nin İnkişaf Proqramı, BMT-nin Sənaye İnkişaf Təşkilatı və

BƏT ilə sıx əməkdaşlıq edir. Müxtəlif layihə və proqramlar yaşayış

standartlarının yüksəldilməsinə, iqtisadiyyatın struktur tənzimlənməsinin

həyata keçirilməsinə xidmət edir. Azərbaycan ilk dəfə 24 oktyabr 2011-ci ildə

BMT Təhlükəsizlik Şurasının iki illiyə qeyri-daimi üzvü seçilmişdir.

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilat. İƏİT- üzv dünya dövlətləri

arasında ticarətin liberallaşdırılması, çoxtərəfli hesablaşma sisteminin

yaradılması, iqtisadi əməkdaşlığın stimullaşdıniması.

361

Dərslik. SDU - 55

İqtisadi artımın və maliyyə sabitliyinin qorunması üzrə birgə tədbirlərin işlənib

hazırlanması, inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə və texniki köməyin

göstərilməsi üzrə kompleks tədbirləri həyata keçirən beynəlxalq iqtisadi

təşkilatdır. İƏİT- 1960-cı ildə Paris (Fransa) şəhərində təsis edilmişdir və bu

quruma 31 ölkə daxildir (Avstraliya, Avstriya, Belçika, Böyük Britaniya,

Macanstan, Almaniya, Yunanıstan, Danimarka, İrlandiya, İslandiya, İspaniya,

İtaliya, Kanada, Lüksemburq, Meksika, Niderland, Yeni Zellandiya, Norveç,

Polşa, Portuqaliya, Cənubi Koreya, ABŞ, Türkiyə, Finlandiya, Fransa, Çexiya,

İsveçrə, İsveç, Yaponiya, Sloveniya və Slovakiya).

G-7- G- 8 qrupu - 1975-ci ildə təsis edilmişdir. Bu qrupun əsas missiyası

dünya iqtisadiyyatında baş verən ən aktual məsələlərin və mühüm

problemlərin illik müzakirəsinin təşkilidir. Qrupa ABŞ, Yaponiya, Almaniya,

Böyük Britaniya, Fransa, İtalya və Kanada daxildirlər. 1997-ci ildən etibarən

Rusiya da bu qrupun işinə dəvət olunmuşdur.

G-20 qrupu - 1999-cu il sentyabr ayının 25-də Vaşinqtonda (ABŞ)

təşkil olunmuşdur və beynəlxalq forum statusunu daşıyır. Əsas missiyası

iqtisadi və maliyyə siyasətinin mühüm məsələləri üzrə geniş dialoqun təmin

edilməsi və dünya iqtisadiyyatının davamlı inkişafına əlavə stimullann

verilməsidir. Bu qrupa daxil olan ölkələrə Argentina, Avstraliya, Brazilya,

Böyük Britaniya, Almaniya, İndoneziya, Hindistan, İtalya, Kanada, Çin,

Meksika, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Türkiyə, Fransa, Cənubi Afrika

Respublikası, Cənubi Koreya, Yaponiya aiddirlər. Bundan əlavə qrupun işində

Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa İttifaqı və Dünya Bankı rəhbərliklərinin

nümayəndələri iştirak edirlər.

362

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Avropa İttifaqı (Aİ- European Community- ES) inteqrasiya qurumunun

yaradılmasını şərtləndirən mühit və amillər.

1950-ci illərin əwələrindən iri Qərb ölkələri -Böyük Britaniya və Fransanın,

həm də ABŞ rəhbərliklərinin birgə planlanna və strateji məqsədlərinə əsasən

Aİ-nin yaradılması üzrə əsas məsələlərin müzakirəsini sürətləndirməyə

başladılar və zəruri hazırlıqlar görüldü. Artıq 1950-ci ilin iyun ayının 20-də bu

məsələlər üzrə ilk döv- lətlərarası komiisiya işə başladı. Aİ-nin əsas missiyası

və başlıca məqsədi-sülhün qorunması, iqtisadi inteqrasiya və siyasi

birləşmənin təmin edilməsi üzrə strateji hədəflərin reallaşdınimasıdır.

Aİ-nin yaradılması və üzv ölkələrin qəbul edilməsi xronologiyası:

- 1951-ci il aprel ayının 18-də Avropa Kömür və Polad Birliyi (AKPB-

ECSC) təsis edilmişdir;

- 1957-ci il mart ayının 25-də 6 dövlətin nümayəndələri tərəfindən Avropa

Atom Eneıjisi Birliyi (Avroatom) yaradılmışdır;

- 1957-ci ildə bu iki qurumun əsasında Avropa İqtisadi Birliyinin (AİB)

yaradılması mümkün olmuş, həmin il Roma müqaviləsi qəbul edilmiş və

AİB haqqında müqavilə 1958-ci il yanvarın

1-dən qüvvəyə minmişdir (bu müqaviləni imzalayan 6 dövlət sırasında

AFR, Fransa, İtaliya, Belçika, Hollandiya və Lüksemburq yer almışdır);

- 1973-cü il yanvarın 1 -dən AİB-ə 3 yeni dövlət İngiltərə, İrlandiya və

Danimarka daxil olmuşdur;

- 1981 -ci ildə Yunanıstan quruma üzv qəbul olunmuşdur;

- 1986-cı ildə İspaniya və Portuqaliya AİB-ə daxil olmuşlar;

- 1992-ci ildən isə AİB Aİ adlandırılmışdır;

363

D9rslik. SDU - 55

- 1995-ci ildə Aİ-yə Avstriya, Finlandiya və İsveç üzv qəbul edilmişlər;

- 2004-cü ildə Estoniya, Litva, Latviya, Çex Respublikası, Polşa, Kipr,

Slovakiya, Sloveniya, Malta və Macanstan quruma daxil olmuşlar;

- 2007-ci ildə Rumıniya və Bolqarıstan Aİ-nin yeni üzvləri kimi quruma

qəbul edilmişlər;

- 2013-cü ildə Xorvatiya Aİ-yə qəbul olunmuşdur.

Hazırda Aİ-nin ərazisi 4418.6 min kv.km.-dir. Bu quruma daxil olan

ölkələrdə 496 milyon nəfərə yaxın insan yaşayır. Qurum özündə 28 Avropa

dövlətini birləşdirir. Qeyd etdiyimiz kimi Aİ dünyanın əsas iqtisadi güc

mərkəzlərindən biri hesab olunur və bu qurumun dünya iqtisadiyyatında payı

30 faizdən çoxdur.

Aİ-nin strukturu və əsas orqanları aşağıdakılardır:

- Avropa parlamenti - Nazirlər Şurası və Avropa Komissiyasının fəaliyyətinə

nəzarət edir, büdcə siyasətini müəyyənləşdirir və təsdiq edir;

- Avropa Şurası - Ali siyasi qurumdur;

- Nazirlər Şurası- quruma daxil olan ölkələrin hər birindən bir nazir daxil

olmaqla formalaşır və əsasən siyasi və iqtisadi qərarlar qəbul edirlər. Şura

ümumi iqtisadi siyasəti formalaşdınr və prioritet iqtisadi inkişaf

istiqamətlərini müəyyənləşdirir;

- Avropa Komissiyası- icraedici orqan statusuna malikdir və iqtisadi,

maliyyə, ictimai sahələrlə bağlı işləri koordinasiya edir, gömrük rejiminə,

vergi siyasətinə əməl olunmasına nəzarət funksiyasını həyata keçirir. Bu

komissiya sosial, regional, aqrar fondlann maliyyələşdirilməsi və istifadəsi

proseslərini idarə edir.

364

Azerbaycan iqtisadiyyatı

qanunvericilik aktlannı normativ sənədlərin uyğunlaşdınimasını həyata

keçirir;

- Avropa məhkəməsi- 13 nəfədən ibarət olan ali məhkəmə hesab

olunur və üzv dövlətlər arasında hüquqi məsələləri tənzimləyir.

Aİ-nin iqtisadi siyasətində Vahid Daxili Bazar-prinsipi əsas yer

tutur. Bu prinsipə əsasən üzv olan ölkələr arasında sərhədsiz məkan

formalaşmış, ticarət və iqtisadi əlqələrə mane olan baryerlər aradan qaldınimış,

başqa sözlə vahid iqtisadi inteqrasiya məkanı və ümumi daxili bazar

formalaşmışdır.

2007- ci ilin dekabr ayında Aİ-nin Portuqaliyanın Lissabon

şəhərində keçirilən sammitində bu qurumun fəaliyyətinin və xüsusilə idarəetmə

sisteminin təkmilləşdirilməsi, bunlarla bağlı islahatlann apaniması nəzərdə

tutulmuşdur və müasir dövrdə bu problemlər üzrə müzakirələr

intensivləşməkdədir.

Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı. (QDİƏT)- 1992- ci il

iyun ayının 25-də Türkiyənin İstanbul şəhərində imzalanmış İstanbul

bəyannaməsi ilə yaradılmışdır. Bununla belə, bir neçə il ərzində bu təşkilatın

real fəaliyyəti mümkün olmamışdır. Təşkilatın təsis edilməsinin təşəbbüskarı

Türkiyə dövlətidir. 1998-ci il iyun ayının 5-də Ukraynanın Yalta şəhərində yeni

Əsasnamə imzalanmış və bu sənəd 1999-cu il may ayının 1-dən qüvvəyə

minmişdir. QDİƏT-in başlıca missiyası - region dövlətlərinin dünya

iqtisadiyyatına inteqrasiyasını sürətləndirmək, regional iqtisadi əməkdaşlığın

prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirmək və region dövlətləri arasında

iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə əlavə stimullann verilməsidir.

QDİƏT-ə daxil olan üzv ölkələrə - Azərbaycan, Albaniya, Bolqanstan,

Ermənistan, Gürcüstan, Moldova, Rusiya, Rumıniya, Türkiyə, Yunanıstan,

Ukrayna və Serbiya aiddirlər.

365

Darslik. SDU - 55

Müstəqil Dövlətlər Birliyi. MDB - 1991-ci ilin dekabnn 8 - də yaranıb.

Həmin tarixdə Rusiya, Ukrayna və Belarus arasında “Müstəqil Dövlətlər

Birliyinin yaradılması haqqında Saziş” imzalanmış və MDB təsis edilmişdir.

1991-ci il dekabnn 21-də Alma-Ata (Qazaxıstan) şəhərində Azərbaycan,

Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Tacikistan, Türkmənistan,

Özbəkistan və Gürcüstan MDB-yə daxil olmuşlar. Alma-Ata Deklarasiyasında

SSRİ-nin ləğv olunması bildirilmiş və MDB yaradılması qeyd edilmişdir.

2008-ci ilin avqustunda Gürcüstan rus ordusunun bu ölkəyə daxil olmasından

sonra, qurumun üzvlüyündən çıxmışdır. Ukrayna da2014-cü ilin mart ayında

Rus ordusunun Knma daxil olmasından sonra həmin qurumun üzvlüyündən

çıxmışdır. Türkmənistan 2005-ci ildən MDB-də müşahidəçi statusunda iştirak

edir. Azərbaycanın MDB-yə tam hüquqlu üzv olması 1993-cü ilin sentyabnnda

ölkə Parlamenti tərəfindən üzvlüyə daxil olmaq haqqında müvafiq qərann

ratifikasiya edilməsindən sonra mümkün olmuşdur. MDB-nin

Əsasnaməsi-1993-cü il yanvar ayının 22-də Minsk (Belarus) şəhərində qəbul

edilmişdir və bu qurumun İcraçı müdriyyətinin mənzil-qərargahı elə bu

şəhərdə də yerləşir.

Demokratiya və İqtisadi İnkişaf naminə Təşkilat GUAM - 1997-ci

il 10 oktyabrda Strasburqda (Fransa) 4 dövlətin - Azərbaycan, Gürcüstan,

Moldova və Ukrayna Prezidentlərinin imzaladığı Birgə Kommunike ilə

başlayır. 7 iyun 2001-ci ildə isə Yaltada (Ukrayna) keçirilmiş Zirvə

Toplantısında bu qurumun Beynəlxalq struktur kimi formalaşması və

institusionallaşması xeyli güclənmişdir. Belə ki, burada qəbul edilmiş Yalta

Xartiyası GUAM dövlətləri arasında əməkdaşlığın məqsədlərini, prinsiplərini

və istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. GUAM-ın əsas missiyası - üzv

ölkələrin

366

Azerbaycan iqtisadiyyatı

regional iqtisadi maraqlarının qorunması, demokratiyanın

möhkəmləndirilməsi, dövlətlərin iqtisadi inkişafının və təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi, üzv ölkələrin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının gücləndirilməsi

və rəqabətqabiliyyətinin artınlmasıdır. GUAM-ın ştab qərargahı-Kiyev

şəhərində (Ukrayna) yerləşir.

Neft Ölkələri İxracatı Təşkilatı. OPEK-onu beynəlxalq kartel kimi də

xarakterizə etmək olar. Bu təşkilata iri neft istehsal- çılan olan 12 ölkə daxildir:

İran, İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, Venesuela, Qətər, Liviya, Birləşmiş

Ərəb Əmirlikləri, Əlcəzair, Nigeriya, Ekvador və Anqola. Bu təşkilatın

yaranması üçün ilk daimi konfrans 1960-cı ildə 10-14 sentyabrda Bağdadda

keçirilmişdir. İlk dəfə bu təşkilata İran, İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və

bu təşkilatın yaradılmasının təşəbbüskan olan Venesuela daxil olmuşdur. Bu

təşkilatın ştab-qərargahı Vyanada (Avstriya) yerləşir. Sonradan bu təşkilata

1961-ci ildə Qətər, 1962-ci ildə Liviya, 1967- ci ildə Birləşmiş Ərəb

Əmirlikləri, 1969-cu ildə Əlcəzair, 1971-ci ildə Nigeriya, 2007-ci ildə

Ekvador, 2007-ci ildə Anqola daxil olmuşlar. 2008-ci ildə iri neft istehsalçısı

olan Rusiya bu təşkilata daimi müşahidəçi olması barədə bildirmişdir. OPEK

və onun fəaliyyətinin başlıca prinsipləri - neft hasilatı ölkələrinin fəaliyyətinin

və neft siyasətinin nizamlanması, neftin qiymətinin sabit saxlanması, alıcılara

neftin çatdınlmasmm sabit təmin edilməsi, neft sahəsinə qoyulan investisiya və

kapitaldan gəlirin götürülməsidir. Bu təşkilatın üzvü olan ölkələrin energetika

və neft nazirləri ildə 2 dəfə toplantılar keçirirlər və beynəlxalq neft bazannm

inkişafı və gələcəyi barədə proqnozlar verirlər. OPEK-in üzvü olan ölkələr

dünya neft ehtiyatının 2/3 hissəsinə nəzarət edirlər. Onlar dünyada çıxan neftin

və neft ixracının 40%-ni təşkil edirlər. Venesueladan başqa, OPEK-

367

Dərslik, SDU - 55

İn digər 1 1 üzvü hələ neft hasilatında pik neft nöqtəsini keçməyiblər. Dünyada

neftin qiymətinin ən maksimum həddi OPEK-də - 1 barrel üçün 140,73 ABŞ

dollan olmuşdur (3 iyul 2008 il). OPEK ölkələrindən Əlcəzair gündə orta

hesabla 1 ,3 mln. barrel, Anqola - 1,7 mln. barrel, Ekvador 0,5 mln. barrel, İran

- 3,7 mln. barrel, İraq

1,5 mln barrel, Küveyt - 2,5 mln barrel, Liviya - 1,7 mln. barrel, Nigeriya - 2,3

mln. barrel, Qətər - 0,8 mln. barrel, Səudiyyə Ərəbistanı - 8 , 8 mln. barrel, BƏƏ

- 2,5 mln. barrel və Venesuela -

2,3 mln. barrel neft hasil edirlər.

Davos İqtisadi Forumu - İsveçrənin qeyri-hökümət təşkilatı kimi

fəaliyyət göstərir və ildə bir dəfə Davosda toplanır. Burada keçirilən qlobal və

aktual müzakirələrdə, diskussiyalarda və disput- larda müxtəlif ölkələrin

dövlət başçılan, siyasi liderlər, görkəmli dövlət xadimləri, məşhur

biznesmenlər və jurnalistlər iştirak edirlər. Davos İqtisadi Forumunun əsas və

aktual müzakirə predmetlərinə - dünya iqtisadiyyatının qlobal problemləri,

müasir tendensiyalan, perspektiv istiqamətləri, xüsusilə, ətraf mühitin

qorunması və səhiyyə problemləri daha çox daxildirlər. Davos iqtisadi

forumunun yaranması tarixi 1971-ci ildə İsveçrədə biznesmen, professor Klaus

Şvabın təsisçiliyi ilə baş tutmuşdur. O, həmin dövrdən bu vaxta kimi Forumun

dəyişilməz rəhbəri kimi qalmaqdadır. K.Şvab 450 şirkətin idarə heyətinin

rəhbərlərini Davos şəhərinə dəvət edərək, dünya iqtisadiyyatının

perspektivlərini araşdırmaq və ümumi strategiya yaratmaq üçün birinci

simpozium təşkil edib. 1970-ci illərin ortala- nndan başlayaraq, forumun illik

tədbirlərində müxtəlif ölkələrin hökümət nümayəndələri və dünyanın görkəmli

dövlət xadimləri, əhəmiyyətli iş adamlan iştirak etmişlər.

368

Azerbaycan iqtisadiyyatı

Azərbaycanın Davos İqtisadi Forumu ilə əməkdaşlığı - aktiv fazaya

daxil olmuşdur. Son illərdə Azərbaycan dövlətinin başçısı və yüksək

nümayəndə heyəti daimi olaraq, Davos İqtisadi Forumunun illik

müzakirələrində fəal iştirak edirlər. Bunlan yüksək dəyərləndirən Forumun

rəhbərliyi iri miqyaslı regional Forumlardan birinin Bakıda keçirilməsinə qərar

vermişdir.

2013- cü ilin 7-8 aprel tarixlərində baş tutmuş bu Forum “Cənubi

Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın gələcəyi ilə bağlı strateji dialoq” mövzusuna

həsr edilmişdir. Forumun işində Azərebaycan Respublikasının Prezidenti

İlham Əliyev və Davos İqtisadi Forumunun təsisçisi və icraçı sədri Klaus Şvab

iştirak etmişdir.

12.7. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olması

prosesləri və perspektivləri

Müasir dövrdə Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin

genişləndirilməsi, ixrac potensialının artırılması, xüsusilə ixrac təyinatlı

məhsulların çeşidinin çoxaldılması üçün bir çox strateji vəzifələrin yerinə

yetirilməsi zəruridr. Bunlardan biri də Azərbaycanın ÜTT-ə qəbul edilməsi

məsələsidir. Beynəlxalq ticarətin nizamlanmasında və beynəlxalq ticarət

siyasətinin formalaşdınlma- smda ÜTT-nın mühüm rolu vardır. Bu təşkilat

dünya səviyyəsində ticarət əməliyyatlarının liberallaşdın İması,

sərbəstləşdirilməsi və bu əməliyyatlann sürətləndirilməsi üçün ortaya çıxan

baryerlərin aradan qaldırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

ÜTT ilk dəfə 23 sentyabr 1947-ci ildə Tarif və Ticarət üzrə Baş Saziş

bağlandıqdan sonra, 1948-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır.

369

DsrsUk, SDU - 55

Dünya ölkələrinin inkişaf proseslərinin artması, ticarət əməliyyatlarının

genişlənməsi və yeni dövlətlərin yaranması ilə əlaqədar olaraq, bu təşkilatın işi

trasformasiyalara məruz qalmış, təkmilləş- dirilmələr aparılmış və nəhayət, bu

təşkilat 1995-ci il 31 dekabrdan etibarən yeni formatda, yəni indiki ÜTT

formatında fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bu təşkilatın fəaliyyətinin əsasında

beynəlxalq ticarətin forma və prinsipləri üzrə çoxtərəfli sazişləri, qarşılıqlı

ticarət əlaqələrinin apanlması və nizamlanması qaydaları və ticarət üzrə digər

əməliyyatlann normativ əsaslarının işlənib hazırlanması və razılaşdırılması

durur.

ÜTT-in Uruqvay raundundan sonra (1994) ən mühüm prioritet

vəzifələrinə beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması, sərhədyanı mal, xidmət və

kapital axınının genişləndirilməsi, ticarət əməliyyatlarında süni baryerlərin

aradan qaldırılması, idxal və ixrac əməliy- yatlan üzrə ticarət rejimlərinin

iştirakçı ölkələr üçün qarşılıqlı surətdə sərfəli olması, iştirakçı ölkələr üzrə

milli ticarət və beynəlxalq siyasətlərin uyğunlaşdıniması, beynəlxalq ticarətin

artımının təmin edilməsi və bu ticarət üzrə normativ bazalann

təkmilləşdirilməsi, ticarət məsələlərinə dair beynəlxalq mübahisələrin

baxılması və həll edilməsi, iştirakçı dövlətlərin ticarət üzrə milli qanunlarının,

normativ aktların və xarici ticarət siyasətinin yaxmlaşdmlması və nəhayət,

qlobal ticarət siyasətinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsidir.

Hazırda ÜTT-nın 160 tam hüquqlu üzvü vardır. 24 ölkə isə ÜTT-ə

daxil olmaq üçün müşahidəçi statusundadırlar. Azərbaycan da bu ölkələrin

sırasındadır. Azərbaycanın Ümumdunya Ticarət Təşkilatına üzv daxil

olmasına hazırlıq prosesləri isə 1997-ci ilin iyun ayından hökümətin bu

təşkilata üzv olması niyyətinin rəsmi

370

Azerbaycan iqtisadiyyatı

bildirməsi ilə başlanmışdır və həmin dövrdən Azərbaycan ÜTT-in işində

müşahidəçi kimi iştirak edir. Bundan əlavə, hökumətin qərarı ilə (23.07.1999,

JV2I6O) ölkədə ticarətin tənzimlənməsi və ÜTT-ə qəbul proseslərinin

sürətləndirilməsi üçün əlavə tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuş, bu

məqsədlə əlaqələndirmə qrupu yaradılmışdır. 2009-cu ilin 24 iyulunda

Cenevrədə (İsveçrə) ÜTT-in işçi qrupunda bir çox üzv ölkələri Azərbaycanın

bu quruma daxil olmasının sürətləndirilməsini müdafiə etmişlər. Bu ölkələr

sırasında Türkiyə, ABŞ, Avropa Birliyi ölkələri, Kanada, Avstraliya, Cənubi

Koreya, Afrika ölkələri, Braziliya, Çin, Pakistan və digərləri olmuşdur.

Azərbaycan bir çox ölkələrlə ikitərəfli ticarət danışıqlannı başa vurmuş, bir sıra

ölkələrlə isə bu danışıqlar intensivləşməkdədir. ÜTT-in üzvləri olan ölkələrlə

ikitərəfli danışıqlar uzun bir proses olduğundan bu məsələlərin

intensivləşdirilməsi, Azərbaycanın bu quruma üzvlüyünün tezləşdirilməsinə

şərait verir.

2016-cı il 20-22 iyulda Cenevrədə (İsveçrə) Azərbaycanın ÜTT-ə üzv

olması üzrə ikitərəfli və çoxtərəfli danışıqlar, həmçinin İşçi Qrupun 13-cü

iclası keçirilmişdir. Azərbaycanın əsas tələbi ÜTT-ə daxil olduğu halda, inkişaf

etməkdə olan ölkələrin statusuna bərabər status almaqdan və ölkəmizin kənd

təsərrüfatı sektorunun inkişafının sürətləndirilməsini təmin etməkdən ibarətdir.

Özünüyoxlama sualları:

1. Azərbaycan Beynəlxalq Əmək Bölgüsü sistemində.

2. Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlərin Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya

təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasında əhəmiyyəti.

3. Azərbaycanın tədiyyə balansı.

371

Dərslik. SDU-55

4. Azərbaycanın xarici ticarət siyasəti və xarici-iqtisadi əlaqələri.

5. Azərbaycanda xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası və strukturu.

6. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əməkdaşlığı.

7. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və onun iqtisadi qürumlan.

8. Avropa Birliyi və onun iqtisadi mahiyyəti.

9. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olması prosesləri və

perspektivləri.

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycanın Xarici Ticarəti. Statistik məcmuə. Bakı, 2017.- 230 s.

2. Azərbaycan və Rusiya arasında ticarət və iqtisadi əlaqələri, http

://www.aze. embrus-az.

3. Azərbaycan və Ümumdünya ticarət təşkilatı, www.wto.az.

4. Bayramov V. Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi. İqtisadi və Sosial

İnkişaf Mərkəzi, http://www.facemark.az.

5. BMT VƏ AZƏRBAYCAN -

http://test.fscaz.com/mid/index.php?options=content&id=561.

6. BMT VƏ AZƏRBAYCAN -

7. http://files.preslib.az/projects/republic/az/azr2_4.pdf.

8. Davos Forumu nədir? - http://www.publika.az

9. Davos Forumu nədir? - http://qafqazregion.az/10250-davos-

forumu-n%C9%99dir7.html.

10. Demokratiya və İqtisadi İnkişaf Naminə Təşkilat - GUAM-

http://www.mfa.gov.az/

372

Azerbaycan iqtisadiyyatı

11. Dövlət İnvestisiya siyasəti. Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və

Sənaye Nazirliyi, http://www.economy.gov.az.

12. Dövlət borcu. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi.

http://www.maliyye.gov.az.

13. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasəti. Dərs vəsaiti. Sumqayıt

Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2015.-185 s.

14. Əliyev Ş.T. İqtisadi diplomatiya. Dərs vəsaiti. Bakı, “Elm və təhsil”

-2012.-196 s.

15. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda strateji yol xəritələrinin gerçək-

ləşdirilməsində ixrac potensialının artırılması yolları // Audit, Xo 1,2017.

-S. 60-66.

16. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda sənaye sektorunun və ixrac potensialının

gücləndirilməsinin konseptual istiqamətləri// İpək Yolu,Xo04,

2016.-S.35-42.

17. Əliyev E.V. Azərbaycanın Avropa İttifaqına ixracının müasir

vəziyyətinin təhlili // Azerbaijan Journal of Economics and Social

Studies/Number 2, Volume 1, 2015.

18. Gəncəliyev G.Ə., Ələkbərov Ə.R., Əliyev A.M., Həsənov N.Ə.

((Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər», Bakı-2010, 395 s.

19. Gülalıyev M.G. Xarici ticarətə dövlət müdaxiləsi dərəcəsi və onun

makroiqtisadi təsirləri // “Elmi əsərlər”, AMEA İqtisadiyyat İnstitutu, X2

1, 2016. -S. 19-28.

20. Kərimli İ.A. ((Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müasir problemləri)),

Bakı, 2006-304 s.

21. Kərimli İ.A., Bayramov İ.R. Azərbaycanın idxal-ixrac əməliyyatları

üzərində valyuta nəzarətinin təkmilləşdirilməsi // Vergi jurnalı. 1(133) /

2017, 61-76 s.

22. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı -

373

Darslik. SDU-5 5

http://economy.gov.az/index.php/az/intemational/economic-

organizations/regional-organizations/bseco

23. Qənbərov F.Ə. Qloballaşma şəraitində Azərbaycanda iqtisadi artımın

təmin edilməsinin xarici iqtisadi amilləri. İ.e.d. dissertasiyanın

Avtoreferatı. Bakı, 2014.-60 s.

24. Qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdınlması ilə bağlı əlavə

tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı.

Bakı şəhəri, 18 yanvar 2016-cı il.

25. Məhərrəmov A.M., Aslanov H.H. Xarici iqtisadi fəaliyyətin

tənzimlənməsi. Dərslik, Bakı, 2008,400 s.

26. Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorlan üzrə Strateji Yol

Xəritələrinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin Fərmanı. Bakı şəhəri, 6 dekabr 2016-cı il.

http://www.president.az.

27. Xankişiyeva S. Natiq Əmirov: “İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə yaradılmış

azexport.az portal Azərbaycanın mövqeyini daha da gücləndirmək

məqsədi daşıyır”, http://www.lnews.az.

28. Şəkərəliyev A.Ş. Dövlətin iqtisadi siyasəti: reallıqlar və perspektivlər.

Bakı, 2009 - 416 s.

29. Şəkərəliyev A., Şəkərəliyev Q. Azərbaycan iqtisadiyyatı: reallıqlar və

perspektivlər. Bakı, “Turxan”, NPB, 2016.-536 s.

30. Şəkərəliyev A.Ş., Şəkərəliyeva Z.A. Gömrük işinin təşkili və idarə

edilməsi. Dərs vəsaiti. Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı. -2015.

-168 s.

31. Vəliyev D., Əsədov A. “Beynəlxalq iqtisadiyyat”. Dərslik. Bakı,

2012.-400 s.

374

ŞƏFA ƏLİYEV

SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİNİN

YARANMASININ 55 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNUR

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATI

Dərslik

Texniki redaktor:

Redaktor:

E.F.Həsrotova L.Ə.Məlikova

svv.

Çapa imzalanmışdır: 10.05.2018-ci il.

Şərti ç.v.23,5. Kağız formatı 60*84/'^*^

Sifariş No 13. Tiraj 1000 nüsxə.

Sumqayıt Dövlət Universitetinin

Redaksiya və nəşr işləri şöbəsi

Sumqayıt şəhəri, 43-cü məhəllə