XXI. Sayı ISBN 975-19-0164-2

Fiatı: 25.000 TL KDV Dahil/20 $ SAHİBİ

Vakıflar Genel Müdürlüğü Adına

ŞenerMACUN

SORUMLU YAZ! İŞLERi MÜDÜRÜ

İbrahim ATEŞ İNCELEME KURULU

. İbrahim ATEŞ

Prof.Dr.Bahaeddin YEDİYILI>IZ .

Prof.Dr.Refet YİNANÇ Doç.Dr.AbdÜikeriİn ABDÜLKADİROGLU

Mehmet NARİNCE TEKNİK YÖNETMEN

SadiBA~M .. Mehmet NARİNCE

TASHill Şükran VELİOtLu

. Hüseyin BAŞKAYA Gülgün ERIŞEN;_

. ı

Tülin DANACI . 1

Yayınlanan yazılarda ileri sürü­len fikir ve beyanl~rdan yazı sa-hipleri sorumludur.( ·. ·

Makaleler kaynak 1 gösterilmek kay~ı ile iktihas edilebilir

On Kapak:: · Ertuğrul Gazi'nin Türbesi

(Foto.Abdülkerim ERDOGAN) Ön İÇ Kapak : :

İstanbul, Eyüp, Sokullu [ Külliyesi (F()tO: Sadi BAYRAM) Arka Kapak : :

Edirne Selimiye Külliyesi Giri§ Portali

(Foto: Sad i BAYRAM) Arka, İç Kapak :

Tekirdağ Rüstem Pa§a Külliyesi

(Foto: Sadi BAYRAM):. Telefon (Ankara)

311 34 63 - 324 48 16/233-238 BASILDIGI YER:

Türk Dünyası Ara§tırmaları Vakfı

fstanhul 1990

Ic i ll!!

Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve Konuyla İlgili Kanuni'ye Takdim Edilen Bir Risale . . . . 5

Nazif ÖZTÜRK XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayile§me ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası . . 23

Dr.Mehmet Akif ERDOGRU Ertuğrul Gı'izi'nin Bilec~k'teki Vakıfla_rı . . . . . . . . . . . . . 81

Y.Mimar Esin DEMIREL Vakıflar İdaresinin Günümüze Ula§tırdığı Bir Ah§ap Yapı Ke§fi Osman Efendi Tekkesi . . . . . . . . . . . . 115

Şinasi AKBATU İstanbul'un Kaybolan camilerinden Sinan Ağa camii Tahtaminfire camii .............. ·. . . . . . . . . . . . . . 129

Saim SAVAŞ Sivas'ta Büyük ve Küçük Ali Baba Zaviyeleri . . . . . . . . . 133

Prof.Dr.Semra ÖGEL Şehzade Mehmet camii'nin Dı§ Yan Safaları . . . . . . . . . 151

Prof.Dr.Yıldız DEMİRİZ Bilecik'de Orhan Gazi imareti'nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar..................... 165

M.Semih İRTEŞ Kasımpa§a Piyale Pa§a Camii'ndeki Ah§ap Üstü Kalem ݧleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 173

Yrd.DoçJDr. Gülçin KÜÇÜKKAYA Mimar Sin~'n Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil Yapıları Hakkında Bir Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Yrd.Doç.Dr.Abdüsselı'im ULUÇAM .. Irak'taki Mukarnas Kubbeli Selçuklu Türbeleri Hakkında 255

Doç.Dr;Haşim KARPUZ Trabzon'un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler ....................... ·. . . . . . . . . . . . . . . 281

Suzan BAYRAKTAROGLU Eski Şehir ve Çevresi Halı-Kilim ve Düz Dokuma Yaygıları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l99

Doç.Dr.Selçuk MiİLAYİM Türk Sanatı Ara§tırmacılığında "Köprülü Metodu"nun Yeri ve Önemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

. Doç.Dr.Mü.çteba UGUR Sülüs Hattında Dair Mühim Bir Risı'He "Sülüs Yazısı Rehberi" .. ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Yrd.Doç.Dr.Nusret ÇAM İslam da Bazı Fı khı Meselelerin ve Mezheplerin Türk Cami Mimarisine Tesiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

Dr.Aii AKTAN Divani Yazı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Prof.Dr.S.Yıldız ÖTÜKEN Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estekik Çözümler 395

Mehmet TUNÇER Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma Geli§tirme Planlama Çah:§maları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

SiVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK Ali BABA . ZAViYELERi

Saim SAVAŞ

.--0

'~======~============================~

DERVİŞ ALİ BABA VE ZAVİYESİ.

S ivas'ta halen Ali Baba adırtı taıııyan

bir mahalle ve bir cami bulunmakta­

dır. Ali Baba kimdir? ·Ne zaman ya-

§am~§ tır?. ~viyesi; camii ve mahallesi ne zaman

te§ekküJ etmi§tir'? ~viyenin dini,iç-timai ve ik­

tisa~Ifof!ksiyo.nu nedir ve tarihi geli§ imi nasıl

olrnܧtur'? Bir vesile ile inceleme fırsatı bulduğumuz

zaviyeyc alt evrak bizi bu konuda çalı§maya sev­ketmi~tir~ F~rman, berat, hüccet, buyruldu, mürasele, vakfıye, i'lam, ni kah akdi; çok sayıda fetva ve ba§ka orijinal malzemeyi ihtiva eden

bine vakın evrak üzerinde çalı§mamız devam e­

diyol Nihai hedefımiz, bu evraka ilaveten res,mi ar.jivlerde.bulunan malzemeyi de kullana­rak, XVI. yüzyılda ·orta Anadolu'da mühim bir

fonksiyon icra eitiğini sandığımız Ali Baba ~viyesi'İıin manoğrafisini Çıkarabilmektedir.

XVII. asırda Sivas'tan geçen Evliya çelebi, §ehirde kırk mahalle ve wıbir tekke bulundu-

ğunu beli_rtmekle bcratıcr hepsinin ismini ver­

mez. Önemli olarak ifade ettiği mahalle ve

tekkeler içinde Ali Batıa'nın ismi gcçmiyol En._eskisi 1775'li yılları ihtiva eden Sivas Şcr'iye Sicilieri'nin muhtelif sayfalarında verilen ma­halle listelerinde hem Ali Baba ve hem de 2avive-i Ali Baba .mahallelerinin adı geçmek- . tedilTKGM Ar.jivi'ndc tıulunan 982 Hicri ta­

rihli Sivas Mufassal Defteri'nde zaviye 4 ·. . kayıtlıdır . Aynı dcrterin 19. sayfasında Mahal-

le-i Ali Baba Mescidi'nin kaydı mevcuttur. Def­terin 29. sayfasında zaviye ıciydmdan ba§ka

sonradan eklenmi§ 1136 Hicri tarihli bir belge

ile 1048 Hi eri tarihli Ali Baba ibn Ahi Mehrfıed Beğ vaktiyesi kayıtlı bulunmakt~d_ır. VGM Ar­§ivi'nde, Büyük Ali Baba camii ve zaviyesi vak­fının eski ve yeni §ahsiyet kaydı olmakla

. ·5 -birlikte vakfıye kaydı bulunmamaktadır . An-cak," Ali Baba ibn Ahi Mehmed Beğ vakfının yeni §ahsiyet kaydı ve vakfıyes_i mevcuttul Ay­nı vakfıyenin bir orijinal ve birkaç tane kopya

1 Ali Baba :zaviyesi a!iivine aiı belgeler emaneıen elimizde bulunmaktadır. Bir·kaç örnek için bkz. Ekler.

2 '"Scyahaıname··. Dersaadet 1314. III, s.195-199.

3 S.Ş.S., 3 Numaralı Defıer, s.133-134.

4

5 f)

TKGM Ar§ivi. 982 Hicri Tarihli Sivas Mufassal Defteri. s.29-A

F.ski ~ahsiyeı Kaydı: Sivas-Aks. 1171. ,Yeni Şahsivet Kaydı:2033. . . Yeni Şahsiyel Kaydı: Esas 3/5: 221 sıra: 514. Vakfiye Tarihi: II.1048. Vakfiye Defteri Nu: 2141. s.42.

134 Saim SAVAŞ

nüshası elimizde bulunuyor.

ALİ BABA'NIN KİMLİGİ

Evvela konumuzia ilgili iki Ali Baba'nın varlığını belirtmemiz gerekiyor; Büyük Ali Ba­ba vetorunu Küçük-Ali Baba. Aynı §Ck:ilde bu iki Ali Baba'nın tesis ettiği iki zaviyenin mevcut olduğu görülüyor.

zaviyenin evveliyatını anlayabilmek bakı­mından öncelikle Büyük Ali Baba'nın kim ol­duğunun tesbitine.çall§ılacakur,1frunu Kü~ük Ali Baba'nın vakfiyesi'nde "medine-i Sivas dahilinde medfıln olan cennet-mekan-ı firde\rs­a§iyan sultanü'l-evliya ve'l-arifin bürbanü'l-et­kıva ve'I-vasılin merhum Ali Baba ... " §eklindeki k;yıt, Ali Baba 'nın manevi kimliğini aniatıyol Bu kayda göre Ali ;Baba, evliya ve ariflerin sul­tanı mertchesinde büyük bir §ahsiyeuir.

Ali Baba ne zaman ya§adı? Bu konuda he­nüz kesin bir tarih verebilecek bilgiye sahip de­ğiliz. Fakat, onun ya§adığı dönemi belirlernemize yarayan bir takım ipuçları var.

Hicri 982/1574 tarihinde zaviye §eyhi Ali Baba'nın oğlu Ahi Mehmed Beğ'dir. Buradan hareketle Ali Baba'nın 1574'ten önce ya§adığı

neticesi çıkarılabilir.

İbrahim Aslanoğlu'nun gördüm dediği, Bü­vük Ali Baba tarafından tertib edilen vakfiye İ546 tarihlidir8. 25 Rehiülahir 1092/1681 tari-hinde düzenlenen bir hüccette, Karahisar-ı Şarki mülhakatından Firuz Nahiyesi'ne bağlı Kuzucuk K:iryesi'nin malikane hissesinin. ''yü­zelli seneden mütecavizdir., Ali Baba Z3viyesi

Vakfı mütevellileri tarafından zaptedildiği ka­yıtlıdır9. Bu kayda göre de, Ali Baba zaviyesi'­nin yakla§ık olarak 15~'lu yıllarda faaliyette olduğu ve Ali Baba'nın da yine aynı yıllar9a ya­§adığı neticesine varılahilir.

Almus Değirmeni için yazılan Evabir-i Şev­vai 1113!1702 tarihli bir fermanda geçen "Mü­teveffa Rüstem Pa§a bina eylediği P.li Eaba zaviyesi..." §eklindeki kayıt, Ali B~ba'nın Rüs­tem Pa§a ile olan münasebctine i§areı ediyor10. 20 Şaban 1232/1817 tarihli herat-ı §Crifte "Si­vas'ta vaki Rüstem Pa§a hocası Büyük Ali Baba

Z3viyesi..." §eklinde ge)cn kayıt ise, bu müna­sebete açıklık getiriyor

1• Öyle anla§ılıyor ki,

Rüstem Pa§a, hm:ası Ali Baba için bir zaviye yaptırmı§ veya yapmasına yardımcı olmu§tur. Burada Rüstem Pa§a'nın kimliğinin tesbiti ge­rekiyor. Acaba Ali Baba'nın hocalık yaptığı Rüstem Pa§a kimdir?

İbrahim Aslanoğlu, Ali Baba'nın Ka­n un i Sultan Süleyman 'ın vezirlerinden R üste m Pa§a'nın hocası olduğunu yazıyor. Ancak, yazar bu bilginin kaynağını açıkca belirtmiyot. Bu konuda Ali Baba camii'nin 1956'daki imamı­nın anlattıklarını ve.nerede bulunduklarını be­lirtmeden gördüm dediği Ali Baba 'nın ve torunu Küçük Ali Baba'nın vakfıyelerini kay­nak olarak g6stermi§tir

12. Eğer bilgi kaynağı

cami imamının anlattıkları ise bir rivayetten ö­

teye geçemez. Yok eğer vakfiyelerde böyle bir malumat varsa mes'ele hallolmu§ demektir. Bununla beraber, ihtiyatlı olmak kaydıyla bu bilginin doğru olduğunu kabul ediyoruz.: Çün­kü, sözkonusu Rüstem Pa§a, 1544~1553 ve 1553-1561 yıllan arasında sadrazamlık yap­rn1§13 ve 1561 tarihinde vefat etrni§tir14 ki,

7 TKGM Arıjivi 14 N timaralı SiVas Mufassal Defteri. s.29"a sonradan eklenmiş vakfiyc. 1 1.1048/M.1638 tarihli olan ve

VGM Arıjivi; 2141 Nuniarah Derter'in 42. sayfasında da kayıtlı bulunan vakfiyenin birkaç sureti de elimizde

bulunmaktadır.

8 İbrahim Aslanoğlu "Pir Sullan Abdallar··, İstanbul1984. s.41.

9 Elimizde bulunan 20 Numaralı Hüccet.

10 Elimizde bulunan::, Numaralı Fennan.

1 1 Elimizde oulumm 24 Numaralı Berlit.

12 İbrahim Aslanoğlu, "a.e:·. s.41-42.

13 i~rnail Hilm~ Dani§mend. "İzahh Jsmanlı Tarihi Kronolojisi"". İstani"n.i 1.971, V, s.17-18.

14 Hafız Hüseyin,Ayvansarliyf. "Ve;eyat-ı Selalin ve Mey1hir-i Ricll"", Haz. Fahri Ç.Derin istanbul 1978, s.9.

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ 135

yakla§ık olarak Ali Baba ile aynı dönemde

ya§ami§tır.

Bu bilgileri verdikten sonra Ali Baba'nın XV. asrın sonlan ile XVI. asrın ortalan arasın- . da ya§adığı neticesine varılabilir.

İ. Aslanoğlu, bahsi geçen dimi imarnından naklen, çok zengin olan Rüstem Pa§a'nın, Si­

vas'ta mülkü olan bostanlannın tümünü Ali Baba'ya bağı§ladığını, Ali Baba tekkesi ve camiinin burada kurulduğunu anlatıyor. Buna göre Ali Baba, "halkın gözünden uzak olsu·n diye cami ve tekkeyi bostanın en uzak kö§CSine

yaptırm1§"15• Bu rivayet, tarihi geli§meyi anla~ . mamıza yardımcı olmakla birlikte, mviyenin

kurulu§ yeri hakkında verdiği bilgi masalımsı

bir hava ta§ıyor. Çünkü, mviyelerin Osma.nh

toprakl.a,rında genel ölarak XIV. asrın ortaları . ·J.

ile XVI/'astın ortalan arasında kurulduğu ve

bu dini-içtimai müesseselerin §ehirlerin biraz

dı§ında bina olunduğu hiliniyor16

. Ayrıca, 7.<1vi­yenin öyle çok tenha hir mahalde değil, bilhas­sa gayr~i müslim nüfusun meskfln. olduğu bir yerde veya bu mahallin yakınında kurulduğu da bilgimiz dahilinded,r 17. 1574 tarihinde Ali Ba­ba Mescidi Mahallesi'nde 9 müslim Mneye·kar­

§Ilık 55 ~af?&r-i m üslim (gebran) han.e bulunuyordu .. Gayr-i müslim olarak kaydedi­len; Mur~d, Kazan, Çalapverdi, Körpe,· İsrail, Mısır§eh, Şehruz, Babacan, Bahadır, İhtiyar, Rikab, Ceder, Sadaka. Şcmsetin, Kemahi, Tı­mar, Kürd, Zekeriyye. Bünyad, Sahamir, Sabil, Güçbeğ, Sefer, Melik, Makdese, Emif§e, Bı'ili,

Küçük ve Devletyar isimleri bilhassa kültür ta­rihimiz bakımından enıcresan bir mahiyet ar­zediyor. Acaba bu tip isimleri ta§ıyan §ahıslar,

15 İbrahim Aslanoğlu. "a.e." s.42.

1071 Malazgirt Zaferi'nden önce Anadolu'ya gelip hristiyanla§an Türklerden midirler? Yok­sa bunlar, Türk kültürünün tesiriyle mi böyle isimler alml§lardır? Bii bu a§amada bunlardan birisini veya bir ba§ka §ıkkı tercih edecek bil- · giye sahip değiliz.

1274/1831 nüfus sayımına göre Z'.aviye-i Ali Baba Mahallesi'nde 28 müslim hanesi olup, gayr-i müslim hanesi bulunmamaktadır. Ali Baba Mahallesi'nde i'ie, 43 müslim hanesi ve

sadece 3 gayr-i müslim hanesi kayıthdır19. I3u durumda §U soruların ıartı§ılması gerektiği ka­naatindeyiz; Ali Baba Z'.aviyesi, islamla§tırma

gayesiyle mi özellikle gayr-i müslimlerin ya§a­dığı bir bölgede kurulmu§tur'? 1574'de kayıtlı gayr-i müslim nüfusun 1831 nüfus sayımında kaydedilmemesi bunların ihtida ettikleri aıila­mına gelir mi? Yoksa gayr-i müslimlerin meskfln ·oldukları kesim. daha sonra ayrı bir mahalle haline mi getiri.ldi ki, bu netice ortaya çıktı?

5 Rebiülewel 1195/1781. tarihinde düzenle­

nen bir hüccet, Ali Baba Mahallesi'ne müslü­man nüfusun iskanı hususunda bilgi verecek mahiyette görünüyor

20. Z'.aviye yakınında bulu­

nan Hubyar Bostanı denilen yere daha önce mütevelli izniyle bazı kimseler tarafından men­zil ihdas ve bina edilmi§. Menzil sahipleri o ta­rihten beri mviyeye her yıl 107 vakıyye §em'-i ruğan veriyorlarmı§. Ancak, zamanla menziller­de deği§iklikler, artma ve azalmalar meydana geldiğinden, 107 vakıyye §em'-i ruğanın tahsi­linde güçlükler ortaya çıkın!§. Bir takım dava ve münazaalardan sonra menzil sahiplerinden

16 M. Zeki Pakalın, "Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü", İstanbul 19R3. III. s.648; Semavi Eyice. "İlk

Osmanlı Devrinin Dini-İçıiniai BirMüeşsescsi Zliviyeler ve 7..!iviyeli Camilcr··. "İ.Ü.İ.f-'.M .. " 23 (1962-1963), Nu:l-2.

s.23-29.

17 TKGM Ar§ivi, 14 Numaralı Defıer. s.19-A

18 TKGM Ar§ivi, 14 Numaralı Defıer. s.19-A.

19 S.Ş.S .. 16 Numaralı Defıcr. s.lSl-182.

20 Elimizde hulunan 59 Numaralı Hücceı.

136 Saim SAVAŞ

toplam 1931 akçe alınmak üzere sulh yapılmı§.

Buna göre, ıiı.enzil sahipleri, miktan belirtilen

parayı kendi aralarında toplayıp her yıl Berat

Gecesi'nde ıAviyeye teslim edeceklerdi. Ayrıca,

hüccette menzillerin satl§ı ·durumunda müte­

velliden izin alınması gerektiği de belirtiyor21

.

Demek ki, ıAviye özellikle gayr-i müslim

nüfusun ya§adığı. bfr mahalde kurulmı.l§, za­manla ıAviyeye au bahçe ve .bostanlann iskanı

ile de mahalle te§ekkül etmi§tir.

PİR SULTAN ABDAL· ALİ BABA _İLİŞKİSİ

Ali Baba'nın müsabibi olarak rivayet edilen

Pir Sullan ile ilgi{i bilgiler de konumuzu alaka­

dar ediyor. Pir Sultan'a ait olduğu söylenen bir

§iirde Ali Baba adının iki yerde geçmesine is­

tinc1den müsabilik mes'elCsinin ortaya çıktığı anla§ılıyor. Bu riv-Jyetin gerçek olup olmadığı­

nın tesbiti için Pir Sultan'ın ya§adığı dönemin ·

belirlenmesi gerekmektedir. Pir Sultan'ın ya§a­

dığı zaman diliminin tesbitinde yazılı belgeler­den çok onu_n §iirleri ka

1ynak o·larak

kullanılmakta ve dolayı,.ıyla kesin bir tarihe u­

la§ılamamaktadır. İ.A'\Ianoğlu, muhtelif kay­

nakları ·.d.eğerleridi rerek Pi~- Sultan'ın

1547~1551 veya 1587~1590 vıllan arasında idam

edildiği neticesim~ vanyor22~ Asım Bezirci, Pir

Sultan'ın 1510-1514 yıllan arasında doğduğu tahmininde bulunup, 1589 veya 1590 yılında i-

21 Elimizde bulunan 59 Numaralı Hüçcet.

22 İbrahim Aslanoglu, "a.e:·, s.48.

23 Asım Bezirci, ,;Pir Sultan", isıanbuı-1986. s.52, 67.

dam edildiğini kabul edivor~ Mehmet Bavrak

ise, idam tarihini 1590 oİarak kesinle§tiriy~r24. Ahmet Köklügiller, Pir Sultan'ın XVI. asrın

sonları ve XVII. asrın ba§ında ya§aml§ olabile­

ceğini belirtmi§ tir25

..

İ. Aslanoğlu, Ali Baba'nın ölüm tarihini

1546 olarak kabul ettiği için, 1979'da yayınla­nan bir makalesinde müsabiplik mes'elesini

mümkün görmemi§; 1984'te basılan kitabında

ise, rivayet olarak yukarıdaki bilgiyi vermekle

yetinmi§tir26

. ~hit Öztelli ve Asım Bezirci de,

İ. Aslanoğlu'nu kaynak göstererek Ali Baba'yı

Pir Sultan'ın müsabibi olarak kaydetmi§ler­dir27. ~cak, ABezirci, Ali Baba'nın Pir Sul­

tan'ın ölümüne tanık olmasının mümkün . 1

olmadığını ve bu yüzden ya Ali Baba'nın sonra

öldüğünü veya müs§hibin bir ba§ka Ali Baba

ı b ·ı ğ' . b ı· . 28 o a ı ece ını e ırtıyor . _ ·

Eğer Pir Sultan'ın id§mı XVI. asrın ortala­rında gerçekle§ti ise, Ali Baba-Pir Sultan

münasebeti zaman olarak mümkün olabilir. Ancak, idam tarihi aynı asrın sonları ·ise Pir

Sultan'ın AI(Baba'ya müsahip olması mümkün

değildfr. Çünkü, Ali Baba'nın 1574'ten önce ve-_

fat ettiği muhakkaktır. Hatta 1569'dan önce ve­

fat et mi§. olması da kuwetle muhte~el~lir29~

Bu. bakımdan, Ali Baba-Pir Sultan münase- ·

beti çok zayıf bir ihtimal gibi gözüküyor. Bir

kere sözkonusu §iirin Pir Sultan'ın kendisi ta-

24 Mehmet Bayrak, "Pir Sultan. Abdal", İstanbul 1986._ s.133 ..

25 Ahmet Köklügiller, "Pir Sultan Abdal", İstanbull984. s.I9.·

26 İbrahim Aslanoglu. "Pir Sullan Abdal'ın Zindandaki Ya§3mı·:. "Türk Folkloru", Yıb1,Sayı:4 (Kasım 1979), s.28-30;

Yazar, bu makalesinde. Ali Baba'nın vakıf tesis ve ölüm tarihini 1546 olarak veriyor. Torunu Küçük Ali Baba'nın

vakıf tesis ve ölüm tarihini ise, 1631 oldugunu kaydetmi§tir. Yazann sözünü cıtiği Küçük Ali Baba vakfıyesi elimizdeki 1638 tarihli vakfiye olmahi:lır. Ancak, Küçük Ali Baba hem 1631 ve hem de 1638 tarihinde vakıf tertip

etmi§ olabilir. Aync_a. yazann Büyük ve Küçük Ali Baba'nın vakıf tesis ve ölüm· tarihlerini aynı olarak göstermesi

bize pek mantıklı gelmedi.

27 Cahil Öztelli, "Pir Sultan Abdal", İstanbul 1985. 6. Baskı s.27: Asım Bezirci. "a.c"~~-46.

28 t\sım Bezirci. "a.c:· s.46.

29 1574 tarihli Sivas Mufassal Dcfıcri'nde Ali Baba'nın oğlu Ahi Mehmed Beg ı~1viyeye mutasamftır. bkz. s.29-A; 1569

tarihli defter-i cedid-i h<'ikfinisüretindede Ali Baba'nın kendisi değil ıAviyedan faaliyeııedir,

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZA VİYELERİ 137

rafından söylendiği kesin değildir. Üstelik ne Ali Baba'nın ve ne de Pir Sultan'ın ölüm tarih­leri henüz kesin olarak bilinmiyor. Bunun ya­nında, birden fazla Pir Sultan ve Ali Baba'nın olması da, bu konuda hüküm vermemizi.zor-:

la~tınyor.

Eğer Ali Baba-Pir Sultan münasebeti doğ­ru·· ise, bu, konumuz açısından Ali Baba'nın mezhebi mevzuunda kıyınet ·mide eder. Bilin­

diği gibi,. Pir Sultan, İran Safevi hanedanına bağlı isrta-~riyeden Kızılb~ ·bir Türkmen zümresine mensuptur30

• ·i. Aslanoğlu, adı ge­

çen cami imarnından rivayetle, "Aslında Ali Baba'da da biraz Alevilik varmı~. Torunlan

· sonradan dönm~ler" diyor31. Her ne kadar bir insanın· biraz al~vi biraz sünni olması pek

mantıklı olmasa da, verilen bu bilgi ilgimizi çekiyor. Acaba gerçekten Ali Baba, gayr-i

sünni fikirler ~ıyan bir de~ mi idi?

Bilindiği üzere Yavuz Sultan Selim devrin­de (1512-1520) Anadolu'da Kızılba~lar'la yapı­lan müccideleler sırasında çok sayıda zaviye tahrip olunmWj veya tcrkedilm~ti. Kanuni dö­neminde (1520-15Q6) ise, ~u tip ıAviyeler ihyd

edildiği fbi yenilerinin yapılmasına da hız ve­rilm~ti3 . Böyle bir ortamda kurulan· gayr-i

sünnt bir ~viyeye devlet desteğinin olabileceği

biraz ~üphelidir. Ayna ~k~lde Safeviler'le mü­cadelenin yoğunl~tığı bir zamanda sadrazam olan Rüstem p~·ya Ali Baba'nın hocalık

yapması; kendisinin gayr.:i sünni bir derv~ ol­ması ihtimalini azaltıyor. Bununla beraber, A­

li Baba, gayr-i sünni grupların takibata uğradı­ğı bir dönemde, bu takibatdan kurtulabilmek

için sünni bir· kimlik edinmi§ de olabilir. Bu-

nun yanında, Ali Baba'nın her. iki ·kesimce de

sevilen bir de~ olabileceği de d~ünülmesi gereken bir ihlimaldir.

Bu konuda ~imdilik kesin bir hüküm verme­mekle birlikte, yukanda sıraladığımız mesned­lere ek olarak, Ali Baba'nın ve torun\lnun "baba", oğlu ilc oğlunun torunun ise "ahi" o­larak anılmalarının ilginç olduğunu belirte-lim33_ . .

Ali Baba'~an sôn~a 1574 tarihinde oğlu Ahi Mehmed Beğ zaviy~§eyhidir. 1638 tarihindeA­hi Mehmed Beğ'in oğlu Ali Baba_ vakfiye ter­tipiernekte ve oğl.u Ani Mehmed Beğ'i mütevelli tayin etmektedir. Bu §ekilde ailel_!in ilk dört temsilcisi ortaya çıkmı§ oluyor. Çali§­

maların derinlC§mesiyle birlikte §ecerenin ta­mamının ortaya çıkacağı ümidindeyiz.

ZA VİYELERİN KURULUŞU BÜYÜK ALİ BA· BA ZA VİYESİ VE V AKFİYELERİ

İ. Aslanoğlu'nun verdiği bilgiye dayanarak §imdilik Büyük Ali Baba Ziiviyesi'nin 1546 ta­rihinde kurulduğunu veya daha önceki bir ta­rihte kurulmakla .beraber bu tarihte yapılan vakıtla destektendiğini kablll etmek durumun:. dayız.

25 Şaban · 976/1569 tarihli defter-i ecdid-i hakani sureti, Ali Baba Ziiviycsi hakkında cnt(} resan bilgileri ihtiva cdiyc;>r. İbtida-i fcthdcn o tarihe kadar bir akçe geliri olmayan ve hasılı harcım kar§ılamadığı için kimsenin talip olma­dığı ve. bu-yüzden battal kalan üç kıt'a tuzla ve bir kıt'a mezraa Ali Baba 71iviyedarı tarafından kendi parasıyla ihya ve abadan edilmi§, bunun üzerine sözkonusu mezraa elli akçe. maktil' ve

30 Köprüiiizade Mehmed Fuad, "Bir Kızılbll§ Şairi Pir Sultan Abdal", "Hayal'". Cild: 3 (1 9"..8), S.64, s.3-4; Sadenin

Nüzheı: "XVII. Asır Saz ~irlerin~en Pir Sultan Alxlal", İstanbul 1929, s.I0-21. ·

31 İtırahim Aslanoğlu. ··a.e.": s.42

32 Ahmet Yll§<lr Ocak. "Z3viyel~r", "V.D:' XII (I97R). s.258.

33 M. Fuad Köprülü. ··batıa" lakatıının daha çok Bekta§i. I laydariye. Kalanderiye tarikatianna mensup §eyh ve deıvi§ler tarafından kullanıldığını tıelirtiyor. tıkz. "Batıa··. "i.A". II. s.165-166; Ahilik ise. daha çok sosyal, ekonomik ve

dinimuhtevalı · tıir k.avram. Ahilik kavramının muhtelif yönleri ile tartı§ıldığı. "Türk Kültürü ve Ahilik XXI. Ahilik

Bayramı Scmpozyumu Tehliğleri. 13-15 Eylül 19R5 Kıl'ljChir'". İstanbul f9R6. isimli cscrdi! bu konuda kıymelli

!llakaleler mevcuttur.

138 Saim·SAVAŞ

üç kıt'a tuzla, bC§te birini miri'ye vermek §ar­tıyla zaviyedann uhdesine kayd olunmu!jtur34. Bu hadise, Ali Baba Zciviyesi'nin, Ö. Lütfi Bar­kan'ın bahsettiği, isıila devirlerindeki koloniza­

tör Türk dervi§lcri için yapılan zaviyelerin benzeri ve bir devamı niteliğini la!jıdığı hissini

. 35 . verıyor .

1574 tarihli mufassal kaydına göre 7.3viye, Ahi Mehmed veled-i Ali Baba tasarrufundadır. Bu tarihte zaviyenin sekiz adet hizmetkarı mev­

cuttur ve bunlar yaptıkları hizmet ka~ılığında avarız-ı divaniye ve tekfilif-i örfiye'den muaftır­lar. Hizmetkarlardan ikisi Ali Baba'nın birade­rinin oğlu, üçü Ali Baha tarafından azad edilmi§ köle (mu'tak) dir

36. Aynı defterde zavi­

yeye kayıtlı altı zemin ve Ilir bağçe bulunmak­tadır. Deftere sonradan eklenmi§ 17 Şewal 1136/1724 tarihli belgede, Ali Baba Zciviyesi'­nin Defterbane~i Amire'de kaydının olduğu, ancak henüz vakfiyesinin kaydı olmadığı belir­tilerek, vakıf mütevellileri Ahi Mehmed, İsmail ve diğer Mehmed tarafından, vakfiye-i ma.'mı11ünbihasının Defterhane-i Amire'ye kay­

dı hususunda ferman-ı ali rica edilmektedir.

Belgenin devamında, Beğdağı yakınında batı tarafında bulunan Tuzlaovası, Çamözü ve Asu-rönü tuzlalarının, bC§te birini miriye vermek §artıyla Ali Baba ve Ebulkasım elinde bulun­duğu belirtiliyor

37. Ancak, AliBaba'nın i§tira­

ki sadece Tuzlaovası'ndadır, diğerleri müstakillen Ebulkasım elindedir: Aynı belgede,

"mukataa-i tamga ve ihtisab ve boyahfinemsi mahsulat-ı saire" kaydı geçiyor. Bu kayıttan tamga, ihtisab ve boyahane mukataalarının zaviyeye tahsis edildiğini anlıyoruz. Ayrıca, Mihmad Beğ Karyesi'nde bulunan Gerdeklü, Berklü, Beğlik, Kızılcakı§la v~ Kuyticak tuzla­sınin ve Kı!jlak-ı Ağcaeni!j Tuzlası'nın bC§te biri miriye olmak §artıyla 7llviyeye kayd olunduğu

34 Elimizde bulunan sOrct.

belirtiliyor. Zilkade 980/1573 tarihli benit-ı hümayiinla, hasıl olan tuzun hariçte salılma­mak kavdıvla, miriye ait olan kısmının da zavi-yeye ka~d~dildiği görülüyor38. .

Bu tarihlerde henüz Büyük-Küçük Ali Baba· ayrımı sözkonusu değildir. Küçük Ali Baba Z3viyesi'nin 1638'de Ali Baba ibn Ahi Mehmed Beğ tarafından tesis edilen vakfiyeden daha. sonraki yıllarda ortaya çıktığı kanaatini ta§ıyo­ruz. Bu bakımdan, buraya kadar anlatılanlar, daha sonra Büyük Ali· Baba Zı'iviyesi olarak a­nılan zaviyeyi ilgilendirmektedir.

1837 tarihinde düzenlenen Sivas Vakıf Mu-hasebe Defteri'ndeki Büyük Ali Baba Zı'iviyesi ile ilgili kayıtlar, daha birtakım gelir kaynakla-rının olduğunu gösteriyor. Buna göre o tarihte . zaviyeye tiit gelir kaynaklan a§ağıdaki §ekilde­dir:

-Niksar Kazası'na bağlı Ba!jdemi Karyesi'-nin tamam malikane-i ö§rü. ·

-Aynı kazaya bağlı Keyran Karyesi'nin nısf malikane-i Ö§rü.

-Aynı kazaya bağlı Hisarı::ık Karyesi'nin ta­mam malikane-i . ö§rü.

-Aynı ka1.aya bağlı Kızılkaya Karyesi'nin ta-mam malikane-i ö§rü. ·

-Aynı kazaya bağlı ve halen mezraa olan Ki­rele Karyesi'nin tamam malikane-i ö!jrü. ·

-Aynı kazaya bağlı Kagüne'nin nısf malik­ane-i ö§rü.

-Aynı kazaya bağlı Karacagöl Mezraası'nın tamam malikane-i Ö§rü.

-Zile Kazası'na baği:, Kızılkünbed'e tabi Ey­mir Karyesi'nin tamam malikane-i ö!jrü.

-Sivasili Kazası'na tabi Ku!jçu Karyesi'nin

35 Ö. Lütfi Barkan. "Osmanlı İmparatorluğu"nda Bir İsklin ve Kolenizasyon Metod~ Olarak Vakıllar ve Temlikler I

İstilli Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervi§leri ve 7.;iviycler"". "V.o:·. II (1942). s.2RI·304.

TKGM ı\r.jivi. 14 Numaralı Defter._ s.29·A.

:n TKGM 1\r.jivi. 14 Numaralı Defter. s.29"a ekli hclge.

38 TKGM Ar,iivi. 14 Numaralı Defter. s.29"a ekli hclge.

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAYiYELERt 139

taı:nam ınıilikAne-i ü§rü.

-Aynı kazaya bağlı Gemriz Karyesi'nin nısf

malikane-i Ö§rü.

-Aynı kazaya tabi Ötük Karyesi'nin tamam:

malikane-i Ô§rü (aynı karyeye tAbi Dere, Kara­

la§, Korucuk ve Kebir mezraalan dAhil).

-Aynı kazaya bağlı Karkın Mezraası'nın nısf

malikane-i Ö§rü. -Bayramlı Livasi'na bağlı Karata§, Kovanı,

Kürdtliloz, Temürcilik ve Endcrin karyelerinin

on sehimdc bir schiın ö§rü.

-Tonus aklamından berat ile zaviyeyc, Ha­

ramcyn canibinden Atik Valde Sultan tarafın­

dan beher sene 35 kilc hınta tahsis edilmi§tir.

-Sivas civarında Çorak Mezraası'nın dörtte

bir hissesi.

Bu tarihte vakfa ait bir cami, cAmi içinde

çe§melcr ve türbc mevcut olub, zAviye mütevel­

linin hanesi durumundadır. Yine aynı tarihte

eviad-ı vakıfdan Es-Scyyid E§-Şeyh Ebubckir,

Şeyh Osman, Şeyh Ahmed ve Şeyh diğer Ebu­

bekir altı mud hınta ilc nczaret, kitabet ve cibA­

yet cihetlerine mutasarrıflardır39. Büyük Ali Baba zaviycsi hakkında §imdilik

verebileceğimiz malumat bu kadardır. Şimdi,

Büyük Ali Baba'nın torunu Küçük Ali Baba ta­

rafından tesis edildiği anla§~lan ve belgelerde

"Küçük Baba" "Veled-i Diğer Ali Baba" ve

''Küçük Ali Baba" zaviyesi ıjekillerinde geçen

zaviye tanılllmaya çalı§ılacakur.

. KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYESİ

1638 tarihinde düzenlenen Ali Baba ibn Ahi

Mehmed Beğ vakfiyesi ile yeni bir zaviye tesis

edildiği anla§ılmıyor. Vakfiyede, "ccddim

merhum-ı mezburun medine-i merkume dahi­

linde bina eyledi ği zaviyesi ... " kaydı geçmekte

ve bu 11lviyede sAkin olanların, vakıfın vefaun~

dan sonra vakfcdilen mallara mutasarrıf olma-

. 40 ları §art koıjulmaktadır . Bu bakımdan

vakfiyenin, Büyük Ali Baba tarafından tesis e­

dilen zaviyeyi desteklemek amacıyla düzenlen­

diği neticesine varıyoruz. Bununla beraber

Küçük Ali Baba'nın, "ta'lim-i sıbyan içün mü­

ceddcden" bir muallimh~ne bina eylediği görü­lüyor. Vakfiyede, muallimMncye yevmi üç ak­

çe vazife ile bir muallim ve yevnii bir akçe va­

zife ile bir halife tayin olunması §art ko§ul­

mu§tur. Aynı §ekilde, daha önce Büyük Ali

Baba tarafindan bina edilen mcscid~i §Crif i­

mamına yevmi üç a~çe ve müezzininc yevmi

bir akçe vazife verilmesi vakıf §artlarındandır.

Ayrıca, "mübarek· gecclcnJc mcscid-i §Crifde

bcrat vaz' olunması" . (be ral m umları yakılıp

mcscidin aydınlatılması), hclva ve yemek ha~

zırlanarak zaviyedc bulunan "mukim ve müsa­

fıriıw" ikram olunması da v:ıkfiyedc bclirtil­

mi§tir.

Küçük Ali Baba'nın vakfettiği mülkü:

-Büyük Ali Baba zaviyesi yakınınğa bulu­

nan Boyraz yerleri denilen mülk mezraalar.

-Ham7.abostanı denilen mülk bir kıt'.a bos­

tan yeri.

-Sivas'a tabi Tavra Karyesi nehri üzerinde

bir çatı altında i§leyen üç göz mülk değirmen.

-B9 değirmenlere biti§ik mülk bir kıt'a ça-yır.

-Sivas'ta Soğuk Çermik yakınında bulunan

be§ kıt'a mülk çayır.

-Sivas'a tabi Sırasöğüd Mevzii'nde bulunan

Pirkinik Suyu üzerinde i§leyen bir göz değir­

men. . .

EI-Hıic zahid mahallesi yakınında adı geçen

Pirkinik Suyu üzerinde i§leyen bir göz değir­

men

-Yeniii Kazası'na tabi Ula§ Karyesi sınırı

dahilinde Tecer Suyu denilen nehir üzerinde

bir çatı altında i§leyen üç göz mülk değirmen.

39 Sivas Müzesi'nde hulunan 125J.l252 Tarihli numarnsız Vakıf Muhasebe Defteri. s.l4lH4l.

40 Bkz. Dipnot 6.

140 Saim SAVAŞ

-Sivasili Kazası~na tabi Ötük Karyesi'nde ·

Kösedağı Nehri üzerinde ~leyen bir göz değir­

men.

-Aynı kazaya tc'ibi Kemriz Karyesi sın_ırı

dc'ihilinde yine Kösedağı Nehri üzerinde i§le~en

bir göz değirriı.en. -

-Aynı ka:iaya bağlı, mülk-i mahzı olan Uzun

. Karyesi'nin iamain malike'ine-i muayyencsi. -

-Tozanlı Kazası'na tabi Divriğin Karyesi'-

nin, mülkü olıin nısf miilikc'ine..:i muayyenesi.

-Divriğin Karyesi'nde Tozantı Nehri üzerin­

de i§leyen bir göz mülk değirmen.

-Tozanlı Kazası'na tc'ihi Tağnis Karyesi'nde

Tmanlı Nehri üzerinde ve Tozanlı Suyu üzerin­

de bir çatı altında i§lcycn iki değirmen ocağı.-

-Budaközü Kazası'nda bulunan Emrullah ·

Tuztası denilen çalı§ır durumdaki mülk tuzla.

-Bu tuzlaya bağlı Dikilita§, Koyunağılı ve E­

lekçi tuzlalan olarak bilinen mülk tuzlalar.

-Hargün Nahiyesi'nde bulunan.Sertan Tuz­

lası.

-Sivasili Kazası'nda Bcğli Tuzlası1na bağlı

Gerdekli, Celalli ve Pur adındaki tuzlalar.

-Çamözü ve At:ıtlöğrüm'de bulunan küçük

tuzla.

.. -Cirhin Karyesi'nde bulunan küçük tuzla.

-Tokat Kazası'na tabi Tozanlı Nahiyesi'rıde

Gibis, İrınenis ve Değeryer adındaki l<;aryelerin ·dörtte bir (rub') ınıilikane hisseferi4 \ ·

Elimizde bulunan tarihsiz bir belgede, Kü­

çük Ali Baba Zı'iviyesi'nin gelir kaynaklarının

dökümü verilmi§tir. Yukarıda ;ıdı geçen değir­

men, tuzla ve köyleri n tamamı bu listede yera­

lıyor. Bu bakımdan, Ali Baba ibn Ahi Mehmed

Beğ'in Küçük Ali Baba ve tesiS ettiği vakfiyenin

de o tarihtc-veya daha sonra tC§ekkül eden Kü­

çük Ali Baba Zc'iviyesi'nin gelir kayn~kları ol­

duğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bahsi geçen

belgede, yukarıda adı geçen çayır ve değirmen­

terin tamamının kullanılmaz (muattal) hıılde ve

Elekçi, Cirhin ve Acıpınar tuzlalarının harap

oldukları kaydedilmi§tir.

Aynı aileye ait iki zaviyenin te§ekkül etme­

siyle birlikte vakıflarni evlatlan arasında uzun

yıllar devam eden bir mütevellilik ve zaviyedar­

lık mücadelesinin ba§ladığına §ahit oluyoruz.

Elimizde bulunan 1142/1730 ve 1156/1743 ta-·

rihli iki belge bu hosusa açıklik getirmektedir.

Bu belgelerde geçen "medine-i Sivas'da vaki

Rüstem Pa§a hocası Büyük Ali Baba Zı'iviyesi

vakfının zaviyedarlık ve tevliyeti vazif~-i muay-

__ yene ile batnen ba'de· batn eviada me.~rut olup

ve yine Veted-i Diger Ali Baba Zc'iviyesi vakfı­

nın _zaviyedc'irlık ·ve tevliyeti batnen ba'de batn

me§rtit olduğu vakfiyelCrinde mestur ve mukay­

yed olub ... " §eklindeki kayıtlar, bizim henüz gö­

remediğimiz Büyük Ali Baba vakfının bütün

evlada, Küçük Ali Baba Vakfının ise sadece er-r

kek eviada me§rtit olduğunu göstermektedir ..

Aynı belgelerden, karı§ıklığın bu yüzden ve

1097!1685-86 yılından itibaren iki sene zaviyeye

muıasarrıf olan Fatma Hatun'un (Küçük Ali

Baba'nın kızıdır) ölümünderi sonra ba§ladığını

anlıyoruz. Fatma Hatun'un vefc'itından sonra eviad-ı kebirleri Ahi Mc h med ve İsmail m ܧte­

rekcn mutasarrıf oluyorlar. Bu ikisinin ölümle­

rinden sonra İsmail'i_n oğlu Seyyjd Ali,

zaviyedar ve mütevelli oluyor. Ancak, halaları

Emine ve AY§e hatunlar (Fatma Hatun1un kız­ları) evladiyet davası açarak m~tevel)ilik ve

.zaviyedarlıkta pa}' isJiyorla_r. TJıun· süren yazl§­malardan sonra 1142/1730 yılında ayrı ayrı yc­

rilcn berc'itlarla- BÜyük Ali Baba Zc'iviycsi E­

mine ve AY§C hatunlara, Küçük ·Ali Baba

2aviycsi ise Seyyid Ali'ye tcvcih olunmu~-

t 42.

ur .

1156/1743 ~arihli vakfın borcu ile alakah 9-

Iarak gönderilen ferman, mes'elenin bu· tarihe

k~dar çözüme kavu~turulmadığını gösteriyor.

Buna göre, Scyyid Ali her iki 7.ı'iv!Yeye de ~u-

41 125 ı- ı 252 Tarihli numarnsız Vakıf Mu hasche Defteri. s.4. 42 Elimi7.de bulunan 3 ve 4· Numaralı İ"lilmlar.

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZA VİYELERİ 141

tasamf iken, Emine ve Ayşe hatunların evladi­

yet davası açmaları üzerine, Seyyid Ali, vakfın

borcu olan 14,5 kise akçenin yansını öd.emeleri

~aruyla tevliyetin yarısını Emine ve AY§e ha­

tunlara devrediyor. Sonradan Emine ve AY§e :

hatunlar bu parayı ödemeyi reddettikleri için

mes'ele devam edip gidiyor<ı3. Elimizdeki vesi~ kalardan çoğu bu tip problemlerle ilgilidir. A­

caba bu yüzden· mi yukarıda adıgeçen değirmen, çayır ve tuzl;ılar kullanılamaz hale

geldi? Gerekli bakımları yapıım"ayan gelir kay­

naklarının zamanla harap olacakları açıkur.

Bununla beraber, mesela e~kıyaJık hadiseleri de harabiyetin sebebini ıe~kH. etmi~ olabÜir. ·· ·

· 1837'de düzenlenen Sivas Vakıf Muhasebe

Defteri'ndeki kayıtlar, o tarihteki Küçük Ali

Baba Z:iviyes.i'nin gelir kaynaklannın dökümü­

nü veriyor. Bunlar; senevi ö~rü 500 kutu~ olan

7 tarla, Uzun Karyesi'nin tamam malikane-i ö~­

rü olan 405 kuru~. Divriğin Karyesi'nin 400 ku­

r·u~hık-'rtısf bedcl-i iltizamı, Dikilita~, İ<oy~nağıh ve ElckÇi tu7Jalarıriın illizam bedeli

olan- 6ÜOO kuru~,-Sertan Tuz~ası, senevr i ca resi

24 kuru~ olan Bcğli Tuzlası, bedel-i iltizamı

1000-kuru~ olan Ceiallipur44 Tuzlası; senevi i­

dresf 12_l_{uru§ o~an l(üÇük Memleha, rub'

maiikanesi 610 kuru§ olan İrmenis, Degeryeri

ve Gibis karyeleridir.

1638 tarihli v~kriyede. ~aydedilen muallim, fmam ve müezzinin günlük ucretleri 1837'de de

deği~meden devam etmi~tir. Fak~t, vakfiy~de bahsi geçen "hıdife" bu tarihte mevcut gör:ün­müyor; Bu tarihte muallimlik, imarnet ve ·mü­

ezzinlik görevi aynı §ahıs tarafından ifa

edilmektedir. Bu §ekilde yıllık toplam 63 kuru~

olan ücrete, mütevelli tarafından verilen 200

kuru§ eklenere~, bu üç vazifeyi yürüten ki~iye

bir yılda 263 kuru~ ödenmektedir. Görüldüğü

gibi, vaktiyede ~art ko§ulma_masına rağmen mü­

tevelli, yetkisini kullanarak, akçenin değer kay­

bı sebebiyle yetersiz kalan söz konusu ücretc

takviycdc bulunmu~ıur.

·B Elimi7.de tıulunan J'J Numaralı ferman.

NETİCE

Ali Baba'nın ya~adığı dönemi, yakla~ık XV.

asrın sonları ile XVI. a~rın ortaları olarak be­

lirlemek mümkündür. Yine aynı dönemde, bü­yük bir ihtimalle Kanun.i'nin damadı ve

sadrazamlarından Rüstem Pa~a'nın ·sağladığı· mali desteklc Z<iviyesini kurduğunu söyleyebili­

riz.

._ Anqık, Ali Baba'yı dini-tasawufi ve diğer

yönleriyle tanıyabilmemiz için, ya~adığı dönem­

de bilhassa Sivas ve çevresinin ve daha genel

olarak Osmanlı Anadolusu 'nun dini-tasav­vufi hayatını, toplumu etkileyen mezhep, tari-

kat ve diğer akımları tanımamız icap ediyor.

Ayrıca, bu tip hadiselerin olu~uınunda tesiri

azımsanmayacak siyasi geli~melerin de bilin­

mesi faydalı olacaktır. i~ıc o zaman, Ali Ba­

ba'nın gerçek ~ahsiyetini, z:lviyesinin icra etti­

ği fonksiyonu, kurulu§ gayesini ve tesirlerini

aniaya biliriz.

Ahmet Ya§ar Ocak tarafından yapılmı§ olan

"Emirci Sultan ve. Z:iviyesi", (İ.Ü.E.F. Tarih

Enstitüsü Dergisi, IX (1978), s.129-208) isimli çalı~manın bir benzerini yapmayı dܧündüğü­

müz daha §ümullü bir çalı~mada, konu içinde

belirlenen ve yukarıda if<'ide edilen problemie­rin çözümü için gayret s::ırfedilecektir. _Bu §C­

kildc, Anadolu dini-tiısawufi tarihinin bir say­

fasının daha aydınlanacağı ümidindcyiz. Bu çalı§mada, genel olardk 7.3viyenin tanıtımı ile yetinilmi~ tir ...

~İBLİYOGRAFYA

Ar§iV Kaynakları:

-Sivas Müzesi'nde bulunan, ·

3 Numaralı Sivas Şcr'iye Sicili . . . ..

16 Numaralı Sivas Şcr'iye Sicili

1251-1252 Tarihli Numarasız Vakıf Muhasebe Defteri

-TKGM Ar§ivi'nde bulunan 14 Numaralı Sivas Mufassal Defteri

-+4 Daha önceki helgelerde Celalli ve Pur adıyla ayn ayn kııydedilmi§tir.

142 Saim SAVAŞ

. -VGM Ar~ivi'nde bulunan 2141 Numaralı Def­ter

-Elimizde bulunan hclgeler: Ali Baba ZAviyesi Ar~ivi'ne ılit belgeler emiineten nezdimizdc bu­lunmakta ve tasnili halen devam etmektedir. Bu çalı~mada a~agıdaki hclgeler kullanılmı~tır:

25 Şaban 976/1569 Tarihli Defter-i Cedid-i Hakani Sureti

1048/1638 Tarihli Ali Baba ibn Ahi Mch­mcd Beg Vakfıyesi

25 Rebiülahir 1092/1681 Tarihli 20 Numa­ralı Hüccet

Evabir-i Şewal I 113/1702 Tarihli5 Numa-ralı Ferman

1142/ı 730 Tarihli 3 Numaralı İ'lılm

1156/1743 Tarihli 4 Numaralı İ'Uim

1156/1743 Tarihli 39 Numaralı Ferman

5 Rebiülewel 1195/1781 Tarihli 59 Numa­ralı· Hüccet .

20 Şaban 1232/1817 Tarihli 24 Numaralı

B etiK

Kitaplar:

-Aslanoglu, İbrahim, Pir Sultan Abdallar İstan­bul 1984·

-Bayrak, Mehmet, Pir Sultan Abdal, İstanbul 1986 ..

-Bezirci, Asım, Pir Sultan, İstanbul 1986

-Dani~mend, İsmail Hami, İzahh Osıiıanh Ta-rihi Kronolojisi, V. İstanbul 1971. ·

-Evliya Çelebi, Seyahatnume, III, Dersaadet 1314

-Hafız Hüseyin Ayvansarayi, VereyAt-a Seliitin

ve Me§iihir-i Riciil, Haz. Fahri Ç. Derin. An­kara 1978

-Köklügiller, Ahmet, Pir Sultan Abdal, İstan­bul.1984

-Öztelli, Cahit, Pir Sultari Abdal, İstanbul 1985, 6. Baskı.

-Pakalın, M.Zeki, Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbui 1983

~Sadettin N üzhet, XVII • .Asar Saz §airlerinden Pir Sultan Abdal, İstanbul 1929

-Türk KültürU ve Ahilik XXI. Ahilik Bayrama

Sempozyumu Tebliğleri 13-15 Eylül 1985 Kar-§ehir, İstanbul 1986 ·

Makaleler:

-Aslanoğlu, İbrahim, "Pir Sultan Abdal'ın Zin­dandaki Ya~amı", Türk Folkloru;Yıl:1, Sayı: 4 (1979), s.28-30

-Barkan, Ö.Lütfi, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Bir İskan ve Koloni7.asyon Metodu Olarak. Va­kıflar ve Temliklcr r istila Devirlerinin İ<oloni­zatör Türk Dcrvi~lcri ve zaviyeler", V. D., Il (1942), s.281 -304

-Eyice, Semavi, "İlk Osmanlı Devrinin Dini-İç­tirnal Bir Müessesesi zaviyeler ve ZAviyeli Cı1miler", i.ü.i.F.M., 23 (1962-1963), Nu:1-2-

..• 5.3-80

-Köprülü, M.Fuad. "Baba", i.A., s.165-166

-Küprüzade Mehmcd Fuad, "Bir Kı1Jlba~ Şairi Pir Sultan Abdal", Hayat, Cild: 3(1928), 5.64, s.3-4 .

-Ocak, A.Ya~ar, "Zfiviyclcr" V.D., XII (1978), s.247-269

-Ocak, A. Ya~r, "Emirci Sultan ve Zı1viycsi", İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, IX (1978), 5.129-208.

. .. . .. . .. ÜK ALİ B.ABA ZAYiYELERi SİVAS'TA BUYUK VE KUÇ 143

l44 Saim SAVAŞ

I-1114/1703 Tarihli Ferman

Ferman-ı Gibis ve Değeryer

Emirü'l-ümerai'l-kiriim kebirü'l-küberai'l­fihiim zü'l-kadri ve'l-ihtiram sahibü'l-izz ve'l­ihti§iim el-muhtass bi-mezid-i inayetü'l-meliki'l-a'la Sivas Beğlerbeğisi olan --dam e İkbal uhı1 ve kıdvetü'l-kuzat ve'l-hük­kam ma'denü'l-fazl ve'l-kelam mevlana Sivas kadısı zide fazluhı1 tevki'-i reti'-i hümayı1n viisıl

olucak ma'lı1m ·ola ki, Fatma Hatun südde-i safidetime arz-ı hal idüb berat-ı ali-§iin ile mü­tevelliyesi olduğu Tokad Kazası muzafatından Tozanlı Nahiyesi'nde Gibis ve Değer-yer nam karyelerin rub'-ı malikanesi ecdadım Ali Baba Zaviyesi'ne r:Hı' olan misafirler içün it'am-­ı ta':1m eylemek üzere §art ve tayin olunduğu defter-i ecdid-i hakani'de ıriukawed ve vaktiye-i ma'mıllünbiMsında tasrih olunmll§ iken Bekir nam kirnesne ana mülkÜ_deyu bilM-ı §art-ı vakıf zabt ve ğallesin ahz u kabz idüt;> galle-i vakfı eda eylemeden fevt olu b mal-ı vakf zirnınetin de kaldığın bildirüb yedinde olan sılret-i ecdid-i h:1kanive vaktiye-i ma'mıllünbiha ve· fetvay-ı

§erifeye muhalif fuzılli zabt ve ahz u kabz idüb .zimmetinde kalan galle-i vakfı ba'de's-sü.bılt muhallcf:itın kabz iden varisierinden ma'rifet-i

§Cr'ile alıvirilmek babında emr-i §eritim. re~ eylediği imdi §er'ile amel olunmak fermamm olmu§dur buyurdum ki, hükm-i §Crifim vardık­

da bu btibda sactır olan emrim üzere amel idüb

dahi bir defa §er'ile görülüb fasl olunmayan

d:1vaiann .tamam hak ve adi üzere gereği gibi §er'ile mukayyed olub göresin i'lam olunduğu

· üzere ~ikr olunan karyelerin rub' -ı malikanesi

. zaviye-i mezbureye §art ve ta'yin olunduğu def­ter-i cedid-i bakani'de ve vakfıye-i ma'mUlün­

biMda·tasrih olunmu~ olub ve mezbilrun fuzuli zabt idüb kabz eyledi ği galle-i vakf müteveffa-yı mezbur Bekir'in zimmetinde kalmı~ ise ol tak­dirce ba'de's-sübut zimmetinde kalan galle-i

vakfı muhallefatın ahz u kabz iden varisierin­den ma'rifet-i §er'ile girü vakf içün alıvirüb

ihkak-ı hak eyleyesin min ba'd kanun ve defter ve vaktiye-i ma'mıllünhihiiya ve fetva'-yı §Crife ve emr-i hümayıinuma muhalif kimesne(ye).i§ itdirmeyesin §öyle bilesin alarnet-i §erife i'ti­

mad kılasın.

· . Tahriren fi'l-yevm i'l~ha mis ve ı§rin min ~ehr-i Ramazani'l-mübarek sene erbea a~er mie ve elf: 1114/1703

Be makam-ı Edirne el-mahruse

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAYiYELERi

II-1122/1710 Tarihli Hüccet

Hüccet-i nazır

Hurrire el-fakir Abdullah el-kadı bi-medi­ne-i Sivas

An-asi Karayaka Kazası'nda Ayan-nam kar­yeden olub medine-i Sivas'da vaki Ali Baba zaviyesi'nde sakin ve mütemekkin iken b~ndan ak4em ğaybiyet-i .münkatıa Ue ğaib ve mefkud olan Veli }3eğ bin Tatar Mı.ıslu nam kirnesnenin onbe§ seneden mütec:iviz hayat ve mematı ma'lum olmamağla medine-i mezburede ve sair yerlerde olan emvali ve ertlikını ı.abt ve tesviye emrine bir kayyum nasb olunmak lazım ve mü­him olmağın ğaih-i mczhı1run sulbioğlu i§bu sahibü'l"vesika İsmail Bcğ nam kirnesne müs­takim ve dindar ve kayyumluğa lı'iyık ve uhde­sinden gelrneğe kactir: kirnesne olduğunu zeyl-i

vesikada · muharrerü'I-csami bi-ğaraz _mii-;Iimin ihbar itmeleriyle hakim-i muvakki-i' sadr-ı kitı'ib. tı1bilehı1 ve hüsnümeı'ib. hazretleri

. dahi ğı'iib-i merkılın Veli Beğ'in hı,ıyat ve mema­tı ma'lum .oluncaya değin emlak ve anizisini zabt ve hıfza ve sair tesviye emrine merkum İs­mail Beğ'i kayyum nasb ve ta'yin eyledikde ol dahi veeh-i muharrer üzere kayyuı:nluk-ı me;zbılru ·kabul Vf! hizmet-i lı'izimesini kema yen.beğiedı'iya taahhüd ve ilti;zam itmeğin haze'-1-vesika ğıbbe't-taleb ketb. olundu. Fi eviiil-i Cemı'iziyelula Ii-sene isneyıJ ve ı§rin ve mie ve elf: 1122/1710

Şühudü'l-hal: Muytabzade Es-Seyyid Ömer Ağa, Pazarba§ı Seyyid Mehmed Çelebi, Seyyid Halil bin Ebubekir, Hüseyin bin Murad, Molla Ömer bin Himmet ve ğayrihüm mine'l-huzzar.

F.lO

145

146 Saim SAVAŞ

III-1152/1740 Tarihli Benit Tezkeresi

Ni~n-ı hümayün yazıla ki,

İftiharü'l-havas ve'l-mukarrabin mümehhi­

di'l-mühlk ve's-sel:'itin muht:'iru'I-izz ve't-tem­

kin bi'l-fiil darü's-sa:'idet-i §erife ağası olub

hararneyn-i §Crifeyn evk:'ifı nazırı olan El~Hac

Be§ir Ağa d:'ime ulı1vvuhı1 divan-ı hümayu~·a

arz gönderüb taht-ı nezaretlerinde olmağla Us-

. küdar'da vaki merhume Atik Valde Sultan ev­

kafından Yeniii hassı mahsulünden almak

üzere dokuz akçe vazife ve senede yedi mud

hınta cire ile Ali Baba Ziiviyesi'nde zaviyedar olanlar vazife ve cire-i mezkiireye fukar:'iya

ıt'ı:im-ı ıaam eylemek §artıyla mutasarrıf olagel­

dikleri hararneyn-i §erifeyn muhasebesinde

mesttlr ve mukayyed olub der kenar olunmağla

veeh-i mC§rtlh üzere zaviye-i merkürnede her

kim zavivedar olur ise zikrolunan vazife ve cire

ile avemle ve revcndeye itam-ı ta:'im idüb ma­

halli~e kayd ve §Urtlt-ı mezkur üzere berat-ı ali§an virilmek rec:'isına i'lam cylemeğin mucc­

bince ıevcih ve mahalline kayd ve ber:'it olun­

mak b:'ibında ferman-ı ali sactır olmağın veeh-i

mC§riih üzere berat-i §Crif-i ali-§:'in yazılmak i­

çün i§bu tezkere verildi.

Fi 27 Şewal sene 1152/17 40

Mühür

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABAZA VİYELERİ t47

IV-1202/1788 Tarihli Mürc'isele

Medine-i Sivas'da viiki merhum Rüstem Pa­

~a hoeası Büyük Ali Baba Zaviyesi vakfının

zc'iviyedar ve reis-i mütevcllisi Seyyid Feyzullah

Efendi zide saliihu ba'dc't-tahiyyetü'l-viifiye

inhii olunur ki,

Vakf-ı mezkurun vazife-i muayyene ile zavi­

yedarlık ve tcvliycti bundan akdem evliid-..;

ı. viikıfdan İbrahim Halife ve kendin ve

Şehrihani ve Saniye ve Nisa ve Zeyneb hatunun ber veeh-i m~ruıa üzerlerinizde olub vakf-ı mezburun cemi'-i Msıliit.ından umur-ı siiiresini

rü'yet hususunda mcyanlarınızda münc'izaat

vukuu hasebiyle vakf-r mczburun Mriibına bii is olmağla zikr olunan 72viycdarlık ve tevliyct his­sedarlığına mutasarrıf olub erbab-ı istihkakdan

oldu'ğun hasebiyle binyüzdoksan iki senesi ta­

rihiyle müverrah yedinde olan benit-ı ~rif-i iili­

~n m ıleebince reis-i mütevelli nasb plduğuna. binilen kıbel-i~er'den dahi bermantıli-ı ber~lt-ı

~erif mürisele tahrir ve yedine i'tii olqnmu~ur gerekdir ki, vakf-ı mezbura reis-i mutevelli o­lub ve umfir-ı vakfı yed-i vc'ihidden kendin rü'­

yet idüb ashiib-İ ı;ihiimın ber mu'tad-ı kadiqı hisselerini ahzdan ğayri umılr-ı va_kfa müdahale

itdirm~meriizi muhtevi ber mılceb-i beriit-ı ali

kadar kıbel-i ~er'-i ~erif-i enverden i~bu mürll­sele tahrir ve.yedine i'tc'i olunmağla veeh-i m~rılh üzere rü'yet ve c'iharları müdahale itdir­meyüb ınıleeb-i mürc'isele ile c'imil olasız.

Fi 16 Receb sene 1202/1788

Mehmed Emin (mühür)

148

SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİBABA ZAVİYELERİ

V-1115/1703 Tarihli Berat

Benit-ı Tecdid

Haliyen taht-ı :lli~i :baht-ı Osman i üzere · cülils-ı hümayıin-ı sa'adct-makrılnum vaki.olub umılmen tecdid-i bcrev:it fermanı m olmağın Si-· . vas'da vakiKüçük Ali Baba ve Büyük Ali Baba · .:

Zlviyesi'nin vazife-i muayyene ile ber veeh-i ·. me§rılta mütevelliycsi <llan i§bU rafi~-i tevki'-i refi'i'§-§:in-ı hakani FatmaHatlin yedinde olan. beratın getürüb dcr-sa' adetimden tecdidin reca itmeğin hakkında.mczid-i inayet-i padi§aMnem zuhıira getürüb atik ber:it mıicebince binyüzon­be§ Rebiyyülahiri'nin onuncu gününden mü­ccddcden bu bcrat-ı hümayıin-ı izzet-makrılnu

virdim ve buyurdum ki mezbıire varu·b 7liviyc"i mezbıirelere me§rıitiyet üzere mütevellisi olub •. cda-yı hizmet eylcdiktcn sonra bundan evvel zaviye-i mezbıirelcrc vazife-i muayyenesiyle ne minval ü.zerc muıasarrıfa olagelmi§ ise mczbıire dahi vazife-i muayyenesin evkaf--ı mezbure mahsulünden ol minval üzere alub mutasarnfa ola ve resm-i berat kendü yedierin­den teslim-i hazine ola §öyle bileler alarnet-i §erife i'timad kılalar.

Tahriren fi'l-yevmi's-sani ve'l-a§Cr min Şa­banü'l-muazzam senehamseve a§er ve mie ve elf: 1115/1703

Be makam-ı Kostantınıyyc el-mahruse

141)

ıso Saim SAVAŞ

VI-1114/1702 Tarihli Buyruldu

İsmail Süleyman (mühür)

Şeriat-§i<'ir Budaközü kadısı efendi zide faz­Iuhıl inM olunur ki,Sivas'da v<'iki Ali Baba z<'ivi­yedarı olan fahru'l-muhadderai Fatma Hatun divan-ı Rum'a arz-ı hal idüb Budaközü Nahi-yesi'nde vaki ecdadı Ali Baba evkMından olan Emnıllah Baba Memlehasını ikiyüz seneden mütecaviz yedinde olan Vakfiye-i ma'mtllüp.­bih4sı ve beratı ve ınıleeb-i hatt-ı hüm<'iyıln-ı

§C?Vket-makrıln ve sılret-i defter miicebinee . vakf-ı mezbılra §art-ı vakıf bir tarik ile ber 'veeh-i te'bid ve malikane benit itdirüb zabt i­düb gadr itmekle tarafımızdan ve mütesellimi-

miz tarafından munifaa olmadıkca tarafeynden bir kirnesneye zabt itdirilmeyüb müd<'ihale ol­maması babında buyruldu ittimas itmekle m ıleebince buyruldu .tahrir ve isdar olunmllljtur vüsıllünde gerekdir ki, tarafımızdan veyahud mütesellimimiz tarafından murMaa olmadıkca tarafeynden bir kirnesneye zabt itdirilmeyüb bir ferdi dahi u taarruz itdirmeyesin bu benim malikancmdir deyu vaz' -ı yed i derim dir ise hasmıyla divan-ı Rum'da murafaa olmadıkca kendüye zabt u rabt itdirmeyüb hilafından ih­tiraz ınıleeb-i buyrulduyla amil olasın dcyu .

İmza

Fi 4 Cemaziyc'I-cvvel sene 1114/1702