ibn arabi dürre fahire

7/27/2019 ibn arabi drre fahire

1/107

i

T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEZL YKSEK LSANS

TEZ SAVUNMASI VE SZL SINAV TUTANAI

LG: Enstit Ynetim Kurulu'nun ..../....720 ..... Tarih ve ......... / ...... Sayl Karar.

............................................................................... Anabilim Dalnda ders dnemine

ait Eitim-retim programn baar ile tamamlayan ............................................

numaral ......................................................................................... 'in hazrlad

balkl TEZL YKSEK LSANS TEZ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SZLSINAVI Lisansst retim Ynetmelii'nin ........... md. si uyarnca....... / ..... 720...

................................... gn saat ................ 'da yaplm; sorulan sorular ve alnan

cevaplar sonunda adayn tez savunmasnn KABULNE / REDDNE / DZELTME

SRES VERLMESNE, OYBRLYLE / OYOKLUUYLA karar verilmitir.

SINAV JRS

BAKAN YE YE


2/107

ii

ZET

BNL-ARABNN ed-DRRETL-FHRA ADLI ESERNN TAHLL

VE TAHKK

Yusuf Ramazan SARA

Sleyman Demirel niversitesi, Temel slam Bilimleri Blm,Yksek Lisans Tezi, 99 Sayfa, Austos 2010

Danman: Do. Dr. Rifat OKUDAN

Bu tez, ed-Drretl-Fhirada anlatlan tasavvufi hayat konu edinmektedir.

Bu almada, bnl-Arabnin sz konusu eseri tantlmakta, hayatnn ilk yarsn

geirdii Marib ve Endlste karlat sflerin gnlk yaantlar, ibadetleri,

kerametleri incelenmektedir. Ayrca yazma halde bulunan eserin iki nshadan

karlatrmal tahkiki yaplmtr.

XII. ve XIII. asrlarda ad geen corafyada zengin bir tasavvufi yaam

vardr. Sfler, hayata dier insanlardan farkl bakm ve buna gre yaamlardr.

Bununla birlikte bu farkllklar onlar toplumdan uzak bir yaama itmemitir.

Anahtar Kelimeler: bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, Endls, Marib, Sf,Tasavvufi Hayat, Keramet.


3/107

iii

ABSTRACT

THE ANALYSIS AND ASCERTAINMENT OF BNL-ARABS ed-DURRA

el-FAKHIRANAMED BOOK

Yusuf Ramazan SARA

Sleyman Demirel University, Department of Basic Islamic Sciences,Thesis of Master Degree, 99 Pages, May 2010

Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Rifat OKUDAN

The goal of this study is to investigate the mystic life described in ed-Durra

el-Fakhira and ascertain it. Basic starting point of the study is to search the sfis

lives, worships, miracles that ibn Arabi met them in North Africa and Andalusia.

Furthermore the study includes the comparative ascertainment of ed-Durra el-

Fakhira from two manuscripts.

As a result, it is emerged that there is a fertile mystic life in XII. and XIII.

centuries, at the region of above mentioned. Sfis see the life in a new light and live

according to this perception. However, this different view point does not carry them

to isolate from public in which they live.

Keywords: bnl-Arab (Abenarabi), ed-Durra el-Fakhira, Andalusia, Moors/NorthAfrica, Sf/Mystic, Mystic Life, Miracle.


4/107

iv

NSZ

Arberrynin deyiiyle Araplarn en byk mistik dehas Muhyiddin bnl-

Arab, adeta bir seyyah gibi Endls, Marib, Arabistan ve Anadoluyu dolatktansonra Suriyede karar klarak orada vefat etmitir. Nazar tasavvufta bir dnm

noktas olan bnl-Arabnin dnce ve duygu dnyas, karlat saysz sfden

ald kla, bu yolculuk sayesinde aydnlanmtr. Yetmi be yl yaayan bnl-

Arabnin, yaamnn neredeyse ilk yarsn geirdii Endls ve Marib, onun

tasavvufla, sflerle tant, geleceine yn verdii topraklardr. nce Maribde

sonra Dmakta kaleme alnan ed-Drretl-Fhira, bu byk sfnin manevi

yolculuunun ilk yarsnda ona rehberlik eden sfleri anlatmaktadr.ed-Drretl-Fhiray tanttmz, tahlilini ve tahkikini yaptmz bu

almada, yeteri kadar aratrma mevcut olduu iin, bnl-Arabnin hayatna dair

zel bir blm oluturmadk. Bu konuda sadece ed-Drretl-Fhirada kendisi

hakknda verdii bilgilerle yetindik.

almamz, giri ve blmden olumaktadr. Girite, almann konusu,

kapsam, amac, nemi, yntemi gibi konulara yer verdik ve ed-Drretl-Fhira ile

ilgili baz almalar deerlendirdik.

Birinci blm eserin tantlmasna ayrdk. Drt alt balktan oluan bu

blmde ilk olarak eserin yazl sebebine, yazld yer ve zamana, nshalarna ve

slbuna yer verdik. kinci ve nc balklarda eserde yer alan sfleri, yaadklar

corafyay ksaca tanttk. Blmn sonunda ise bnl-Arabnin kendisi hakknda

verdii bilgileri deerlendirdik.

alt balktan oluan ikinci blmde eserin tahlilini yaptk. Bu blmn ilk

balnda sflerin gnlk yaamlarn; geimlerini nasl saladklarn; halkla,

yneticilerle, grnmez varlklarla ve birbirleriyle olan iletiimlerini inceledik. kinci

balkta sflerin karakterlerini, lme nasl baktklarn ve ibadetlerini

deerlendirdik. nc balkta kerametleri ele aldk. bnl-Arabnin keramete

bakn vererek baladmz bu ksmda, eitli keramet trleriyle ilgili rnekler

verdik ve gerekli deerlendirmelerde bulunduk.

Son blmde eserin tahkiki yer almaktadr. Tahkiki sonlandrdktan sonra

eserin Muhammed el-Cdr tarafndan tahkik edildiini grdk. Ancak Cdr tek

nshadan (Esad Efendi) tahkik ettii iin, yaptmz tahkikten vazgemedik. Hatta


5/107

v

Cdrn almasn da bir istinsah gibi grp tahkike ekledik. Tahkikte, iki nshas

bulunan ed-Drretl-Fhirann Esad Efendi nshas esas alnmtr. Bu nsha

dierine gre daha ak yazlm olmas sebebiyle tercih edilmitir. Tahlil

blmndeki dipnotlarda nsha ad belirtilmeden verilen varak numaralar Esad

Efendi nshasna aittir. Dier nsha, dipnotta tam adyla verilmitir. Tahkikte Esat

Efendi ( ), Veliyyddin Efendi () Cdrn almas () harfleriyle remzedilmitir.Esrin sa ve sol yzleri ( ) harfleriyle gsterilmitir.

Bu tez, SD Sosyal Bilimler Enstits Tez Yazm Klavuzu kurallarna gre

yazlmtr. Metinde eser adlar ok getii iin grn olumsuz etkilememek

adna eser isimleri bold deil italik gsterilmitir. Btnlk salanmas dncesiyle

dipnotlardaki eser adlar da italik verilmitir. Tarihler yerine gre parantez iindeveya dnda (638/1240) rneindeki gibi verilmitir. Bunlardan ilki hicr ikincisi

miladi yldr.

Bu tezi hazrlarken iki danmanla birlikte alma imkn buldum. ed-

Drretl-Fhiray almama vesile olan, desteini esirgemeyen ilk danman

hocam Do. Dr. Hlya KKe; almay tamamlamama yardmc olan ve yine

her trl desteini aldm danman hocam Do. Dr. Rifat OKUDANa; bu srete

tavsiyeleriyle nemli katklarda bulunan hocam Do. Dr. Galip TRCANateekkr ederim.

Yusuf Ramazan SARA

10.08.2010 - Isparta


6/107

vi

NDEKLER

TEZ SAVUNMASI VE SZL SINAV TUTANAI .............................................

ZET ...................................................................................................................... ABSTRACT........................................................................................................... NSZ .................................................................................................................. vNDEKLER....................................................................................................... vKISALTMALAR.................................................................................................. v

GR

1. almann Konusu ve Kapsam........................................................................... 12. almann Amac ve nemi................................................................................ 13. almann Yntemi.7

BRNC BLM

ed-DRRETL-FHRA VE BNL-ARAB

1. ed-Drretl-Fhirann Yazl ve slbu......................................................... 8

1.1. Yazl Sebebi Yeri ve Zaman ........................................................................ 81.2. Nshalar......................................................................................................... 91.3. slbu ...........................................................................................................12

2. ed-Drretl-Fhirada Ad Geen Sfler..........................................................143. ed-Drretl-Fhiradaki Sflerin Yaad Dnemde Endls ve Marib ........204. ed-Drretl-Fhirada bnl-Arab ..................................................................22

KNC BLM

ed-DRRETL-FHRANIN TAHLL

1. Sflerin Hayat ve Gnlk Yaamlar.................................................................271.1. Geim Yollar ve Dnyev Tekliflere Tepkileri ..............................................271.2. Sosyal likiler ...............................................................................................29

1.2.1. Halkn Sflere Bak ...............................................................................291.2.2. Sfler ve Yneticiler ................................................................................331.2.3. Sflerin Birbirleriyle Olan likileri..........................................................351.2.4. Sfler ve Grnmez Varlklar...................................................................38

2. Sflerin Ahlak ve badet Hayatlar....................................................................412.1. ed-Drretl-Fhirada Sf Ahlak ve Sflerin lme Baklar..................41

2.1.1. Sf Ahlak ................................................................................................41


7/107

vii

2.1.2. lme Baklar ........................................................................................452.2. Sflerin badet Hayat ...................................................................................48

2.2.1. badetleri ...................................................................................................482.2.2. Kurn Sevgisi...........................................................................................50

3. Sfler ve Keramet ..............................................................................................523.1. bnl-Arabnin Keramet Anlay.................................................................533.2. Mekn Deitirme..........................................................................................553.3. Gayb Bilme...................................................................................................593.4. Maddenin Deimesi......................................................................................64

NC BLM

ed-DRRETL-FHRANIN TAHKK

1. Mellifin nsz............................662. ed-Drretl-Fhira....66

SONU..................................................................................................................93BBLYOGRAFYA................................................................................................96ZGEM............................................................................................................99


8/107

viii

KISALTMALAR

A.. : Atatrk niversitesi

bk. : Baknz

c. : Ciltev. : eviren

d. : Doumu

DA : Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

Der. : Derleyen

GSE : Gzel Sanatlar Enstits

Ktp. : Ktphanem. : Miladi

MEB : Milli Eitim Bakanl

. : lm

s. : Sayfa

S.D. : Sleyman Demirel niversitesi

S...F.D. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

tah. : TahkikTDK : Trk Dil Kurumu

TDV : Trk Diyanet Vakf

vd. : Ve Dierleri

vr. : Varak

yy. : Yzyl


9/107

1

GR

1. almann Konusu ve Kapsam

Bu almann konusu bnl-Arabnin (560/1165 - 638/1240) ed-Drretl-

Fhira adl eseri ve eserde anlatlan tasasvvuf hayattr.

bnl-Arabnin yaad dnemde Maribde1 iki temel tasavvuf hareketten

sz edilebilir. Bunlardan ilki Meriye mektebi olup temsilcileri bnl-Arf (.

536/1141), bn Berrecan2 (. 536/1142) gibi nde gelen sflerdir. bnl-Arabyi

etkileyen Endlsl sflerin ou bu mektebe mensuptur. Dier hareketin en nemli

temsilcileri ise Eb Yeza (. 572/1177), bn Hirzihim (. 559/1163) ve Eb

Medyendir (. 594/1198).3 Marib tasavvufunun tartmasz en byk simalarndan,

Bicyeli, Berberi sf Eb Medyen, pek ok ynyle bnl-Arabyi etkilemitir.

bnl-Arabnin yararland sflerin nemli bir blm Eb Medyenin

rencileridir.4

bnl-Arab fikir ve ruh dnyas bakmndan olduka geni bir havzadan

beslenmitir. Onun yaad dnemdeki Endls ve Marib, yukardaki akmlar

iermektedir. Bu akmlar ele almak almamzn kapsamn amaktadr. Bu nedenlealmamz, ed-Drretl-Fhirada anlatlan sflerle ve yaadklar corafyayla

snrl tuttuk.

2. almann Amac ve nemi

ed-Drretl-Fhira, bnl-Arab ile ilgili nemli bilgiler vermektedir.

Eserde bnl-Arabnin kiiliiyle, ailesiyle, yaamyla, baz tasavvuf meselelere

1 Gnmzde Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve Moritanyay iine alan blge, slam kaynaklarndaMarib diye gemektedir. Bu blge, Marib-i Aksa, Marib-i Evsat ve Marib-i Edna eklindeblmlere ayrlmtr. Merkn snr olan Msrdan tede yer ald iin Endls de Maribsayanlar olmutur. Harekat, brahim, Marib,DA, Ankara 2003, c. 27, s. 314.

2 Geni bilgi iin bk. Kk, Hlya Kk, Hamza, Endlsten Bir Sima: bn Berrecan, S...F.D., say: 14, s. 125-143; Karadeniz, Osman, bn Berrecan,DA, stanbul 1999, c. 19, s. 371.

3 Addas, Claude,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev. Atila Ataman, stanbul 2004, s. 67-73.4 Yazc, Tahsin, Eb Meyden, DA, stanbul 1994, c. 10, s. 186-187; zkse, Kadir, bnl-

Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas, Tasavvuf

Dergisi, Ankara 2008, say: 21, s. 97.


10/107

2

bakyla ilgili onun daha iyi anlalmasna katk salayabilecek bilgiler

bulunmaktadr.

Eserde krk iki sfye yer verilmitir. Bu sflerin yal-gen, kadn-erkek

ayrm yaplmakszn farkl mereplere sahip olanlar da iine alabilecek ekilde

geni bir yelpazeden seilmi olmalar, eserin nemini artrmaktadr. Sfler, isimleri

verilerek tek tek anlatlmtr. Bu nedenle eser, bu sflerle ilgili zel almalar

yapmak isteyen kimseler iin kaynak niteliindedir.

ed-Drretl-Fhiray nemli klan bir dier neden, o sflerin yaad

dnem ve corafyadaki tasavvuf hayat hakknda genel bir fikir veriyor olmasdr.

almamz, hem eseri tantmay hem de yukarda saydmz konular aratrmay

amalamaktadr.Aratrmalarmzda ed-Drretl-Fhirayla ilgili daha nce yaplm Trke

bir almaya rastlayamadk. ed-Drretl-Fhirann bnl-Arabnin bir baka

eseri olan Rhul-Kuds ile birlikte R. W. J. Austin tarafndan 1970lerin banda

yaplm ksm bir ngilizce evirisi bulunmaktadr.5 Bu eviri tek bir nsha -Esad

Efendi nshas- esas alnarak yaplmtr. Austinn, o dnemde, u an elimizde

bulunan ve tarih bakmndan yaklak yz yl daha erken olan ikinci nshadan -

Veliyyddin Efendi Nshasndan- haberi olmad anlalmaktadr.6

Austin, elindebulunan nshada da okuma problemleri yaadn gizlememektedir.7 Bu yzden

evirisinde ciddi hatalar vardr.

En dikkat eken hatalardan biri Eb Abdillah Muhammed b. el-Mchidle

ilgili olandr. ed-Drretl-Fhirada anlatldna gre bu sfnin yetmi dinar

borcu vardr. Borcunu demek iin satabilecei yarm dirhem deerinde eski bir

cbbeden baka bir eyi yoktur. Sf, cbbesini, satmas iin bir simsara verir.

Simsar cbbenin bnl-Mchide ait olduunu duyurunca bir tccar yetmi dinarteklif eder. bnl-Mchid, kendi borcundan tamamen habersiz olan tccarn teklif

ettii rakamn tam da ihtiyac kadar olduunu duyunca, bunun Allahn bir ltfu

5 Austin, R. W. J., SfisofAndalusia, Sherborne 1988. Austinn bu evirisi EndlsSfleri adylaTrkeye de evrilmitir. 2002de Dharma yaynlarndan kan ve Refik Algan tarafndan yaplanbu eviriyi grmedik ancak Austinn evirisi olduu bilgisine sahibiz. Bk.http://dukkan.dharma.com.tr/V1/Pg/BookDetail/Number/20, (11.05.2010);http://books.google.com/books?id=cP0MAgAACAAJ&dq=inauthor:%22Refik+Algan%22&hl=tr&cd=4, (11.05.2010).

6

Austin, SfisofAndalusia, s. 19.7 Austin, SfisofAndalusia, s. 19.


11/107

3

olduunu dnerek mutluluk gzyalar dker ve bnl-Mchidin borcu da tam

yetmi dinard der. ed-Drretl-Fhirada bu son ksm yle gemektedir: (eyh alayarak ban ne edi ve: bnl-

Mchidin borcu da yetmi dinard dedi.)8 Bu cmlede geen ,/bor kelimesimetinde harekesiz olduu iin, Austin tarafndan /din eklinde okunmu vecmle ngilizceye yle evrilmitir:

At this the Shaikh bowed his head and with tears in his eyes, said over and overagain: So the religion of Ibn al-Mujahid is worth seventy dinars. (Bunun zerine eyhgzyalar iinde ban ne edi ve defalarca: bnl-Mchidin dini de yetmidinard dedi.)9

Austinn bu evirisini temel kaynaklar arasnda kullanan, bnl-Arabninbiyografisiyle ilgili en baarl eserlerden biri kabul edilen bn Arab Kibrit-i

AhmerinPeinde adl kitabn yazar Fransz aratrmac Claude Addas da ed-

Drretl-Fhiray grmedii iin baz hatalara dmtr. bnl-Arab ile ilgili

ulaabildii tm eserleri deerlendirerek onun hayatn yazmaya alan Addasn ed-

Drretl-Fhiradan yararlanmamas elbette dnlemezdi. Ancak Addas da

Austin gibi ed-Drretl-Fhirann tek bir nshas olduunu dnm ve o

nshaya da ulaamadn:

ed-Drretl-Fhirann uzun versiyonu kayp haldedir, muhtasar versiyonunsasadece tek bir nshas mevcut gibi gzkmektedir. Maalesef bu nshay incelemeimkan bulamadk, ama R.W.J. Austin, Soufis dAndalousie iinde bu eserin ksmi

bir tercmesini sunar.10

cmleleriyle ifade etmitir.

Addas, ed-Drretl-Fhiradan aktard bilgileri Austinn ksmen

evirdiini syledii ngilizce evirinin Franszca evirisi zerinden vermektedir.11

ngilizce evirideki hatalardan yukarda sz etmitik. Bu bir de Franszcaya

evrilince hatalar metin kayplarna kadar kmaktadr.12

8 bnl-Arab, Muhyiddin, ed-Drretl-Fhira, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi Koleksiyonu, no:1777, 84-122vr., vr. 86a.

9 Austin, SfisofAndalusia, s. 148.10 Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 50, 42. dipnot.11 Mesela bk. Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 50, 60. dipnot; s. 89, 161., 163. ve 173.

dipnotlar; s.107, 42. dipnot; s. 144, 26. dipnot.12

Addas, bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 86, 91. dipnotta ve s. 293, 48. dipnotta bazblmlerin Franszca eviride yer almadn bizzat kendisi sylemektedir. Buradan anlaldna


12/107

4

Addasn eserinde yanl olduunu tespit ettiimiz bilgilerden biri bnl-

Arabnin annesiyle ilgilidir. Esad Efendi nshasndaki hatal bir yazmn, tek nsha

olsa bile yanl olduu anlalabilecekken evirilerle aynen aktarlm olmas,

Addas bnl-Arabnin annesinin, babasnn lmnden ksa bir sre sonra vefat

ettii izlenimine gtrmtr. Oysa ed-Drretl-Fhirada bnl-Arabnin

annesinin vefat ettiine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Konuyla ilgili

satrlar Addasn eserinde u ekilde yer almaktadr:

() Peki ya annesi? eyh-i Ekberin eserlerinde annesinin ahsiyetine dair berrakbir fikir edinebilmemizi salayacak hibir iarete rastlamadk. Rhul-Kudsn ikiyerinde ondan bahsedilmektedir: lk paradan bn Arabnin annesine kar hrmet

ve sevgiyle dolu, itaatkar bir evlat olduu anlalmaktadr ki bu bir Mslman iinolaan, bir veli iinse aksi dnlemeyecek bir haldir.( Rhul-Kuds, no:18, s. 111)kinci para vesilesiyle de bn Arabnin annesinin, kocasnn lmnden ksa birsre sonra vefat ettiini renmekteyiz; yle ki bn Arab ailesinin ihtiyalarn tek

bana karlamak zorunda kalm ve bu durum aile iinde baz atmalar zuhuragetirmitir.(Drre, no:3, Soufis dAndalousie iinde, s. 76)

Bu paragrafta Rhul-Kudsn iki yerinde dedikten sonra ikinci parann

ed-Drretl-Fhiradan aktarlm olmas bir dikkatsizlik sonucu olsa gerektir.

Addas, bnl-Arabnin annesiyle ilgili bu ifadelerini baka bir yerde tekrarlamakta

ve orada da ayn dipnotu kullanmaktadr.13ed-Drretl-Fhirada anlatldna gre Slihl-bid el-Adev adl

keramet ehli bir sf, bnl-Arabnin gelecei hakknda baz bilgiler vermektedir.

el-Adev, bnl-Arabnin babasnn ve kz kardeinin henz zifaf gereklememi

olan nikhlsnn vefat edeceini, kz kardelerinin ve annesinin bakmnn kendi

stne kalacan, bu yzden ailesi tarafndan almaya zorlanacan, bu durumun

kendisini balad manevi yolculuktan alkoymamas gerektiini sylemi ve baz

tavsiyelerde bulunmutur. Sfnin syledikleri aynen gerekleir. Bu konumannyapld sene tamamlanmadan bnl-Arabnin kz kardeinin nikhls,

konumadan alt sene sonra da babas vefat eder. Ancak annesinin vefat ettiine dair

hibir bilgi bulunmamaktadr. evirilerde ve nihayet Addastaki yanl anlama,

dorusu (kzkardeimin nikhls o sene tamamlanmadan zifaftan nce, babam da bu

gre Addas ngilizce eviriden de istifade etmektedir. Ancak eksik olmadn dnd yerlerde

srarla Franszca eviriyi kaynak gsterdiini grmekteyiz.13 Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 136, 53. dipnot.


13/107

5

konumadan alt sene sonra vefat etti) eklinde olan ve Veliyyddin Efendi

nshasnda da bu ekilde geen14 cmlenin Esad Efendi nshasnda mstensih

hatasyla (Annem ld)15 eklinde bir farkllkla yer almasndankaynaklanmtr. Bu cmle Austin tarafndan:

Before the end of the same year the mir( ) died before his marriage with mysister could be consummated. Six years later my mother died. (O yltamamlanmadan mir kz kardein nikhls- zifaftan nce ld. Alt yl sonra daannem ld.)16

eklinde evrilmitir. Austin ve Addasn Veliyyddin Efendi nshasn grmemeleri

onlar mazur klmamaktadr. Zira sf el-Adevnin Baban ve kz kardeinin

nikhls lecek, annen ve kz kardelerinin sorumluluu senin stne kalacakifadesini doru anlam grnmektedirler.17 Sra kerametin gereklemesine

geldiinde baba yerine annenin lm olmas dikkat ekmeli ve hatal bir yazm

olabilecei tahmin edilmeliydi. Bu hatann tahmin edilemediini ve metne sadk

kalndn kabul edelim. Bu defa da kz kardein nikhlsyla, annenin lm olmas

gerekirken, babann ld bilgisine nasl varlmtr? Dorusu, bnl-Arabnin,

babasnn lmnden sonra annesi, kz kardeleri ve amcasnn oluyla birlikte Fasa

getii ve kz kardelerini orada evlendirdii eklinde olmaldr.18

Yine bu olayla ilgili olarak, bnl-Arabnin, Fasa gemeden nce, Halife

Yakbla19 yapt bir grme vardr. Addas bu grmeyi bnl-Arabnin

azndan yle nakleder:

() Daha sonra Emirl-Mmininin huzuruna ktm. Bana himaye edilmelerigereken iki kz kardeimi sordu. Durumlarn anlattmda onlar iin mnasipkocalar bulmam tavsiye etti. Bunu en ksa srede yapmak istediimi sylediimdeO kadar aceleci olma, onlar bana da emanet saylr, onlar korumak benim devazifem diye cevap verdi.[] Yanndan ayrlmamdan ksa bir sre sonra, Emirinkz kardelerime ihsanda bulunma teklifini yinelemek zere bir eli geldi. Eliye

14 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi Koleksiyonu, no:1800/19, 201b-144b vr., vr. 191b.

15 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 90a.16 Austin, SfisofAndalusia, s. 75.17 Austin, SfisofAndalusia, s. 75; Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 136.18 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 90b-91a.19

Muvahhidlerin drdnc hkmdar olan Yakb el-Mansur, 1184-1199 yllar arasnda hkmsrmtr. zdemir, Mehmet, Muvahhidler,DA, stanbul 2006, c. 31, s. 410.


14/107

6

teekkr ettim ve ailemle bir amcaolumu alarak derhal Fasa doru yola ktm.(Drre no:3, Soufis dAndalousie iinde)20

Bu olay ed-Drretl-Fhirada yle gemektedir:

() Daha sonra emirle bir araya geldik. Kz kardelerimin durumunu sordu,anlattm. Bana stersen onlara denk birilerini bul veya ben Muvahhidlerden onlaradenk birilerine bakaym dedi. Ben Onlara uygun birilerini aryorum deyince Ohalde elini abuk tut, ayrca onlarn eyiz ve masraflar bize aittir dedi. Hcibiniararak, bizden gece veya gndz ne zaman haber gelirse, derhal hazrlklarnyaplmas hususunda emir verdi ve bu durumu sk sk tembih etti. Oradan ayrlpevime doru yola koyulduumda arkamdan bir eli gnderip denklik konusunu

pekitirdi. Eliye teekkr ettikten sonra ailemi alarak amcamn oluyla birlikteFasa gittik. Bir sre sonra Emir, Eb Kasm b. Nusayra beni sormu. Ailesiyle

birlikte Fasa gitti cevabn alnca birka kez Sbhanallah demi.21

Bu iki metin arasnda neticesi yukardaki kadar ileri boyutta olmasa da taban

tabana farkllklar bulunmaktadr. Addasn aktard metinde Bunu en ksa srede

yapmak istediimi sylediimde () diyen bnl-Arabnin, kz kardelerini

evlendirmede aceleci davrandn, Halifenin ise O kadar aceleci olma diyerek

onu sakin olmaya davet ettiini anlamaktayz. Oysa ikinci ve orijinal metinde geen

bunun tam aksidir. Onlara uygun birilerini aryorum diyen bnl-Arab teenni ile

hareket ederken, O halde elini abuk tut diyen Halife acele etmektedir. Halifenin

acele etmesi, denklik konusunu ne karmas, onlar iin kendi slalesinden

(Muvahhidlerden) birilerini teklif etmesi, bnl-Arabnin kz kardeleri iin

dnd birilerinin olduu ihtimalini akla getirmektedir ki, Halife gibi

dnmeyen bnl-Arab, haber vermeksizin ailesiyle birlikte Fasa gitmitir. Ayrca

bu olayn, Austinn kulland nshada da hibir fark olmakszn bizim anlattmz

ekilde olmasna ramen Addasn kitabnda deiiklie uram olmas artcdr.

Grld zere hem tek bir nshadan hem de tahlil, tenkit yaplmadan

hazrlanan eviriler ve bu eviriler zerinden yaplan tespitler, ciddi hatalar

barndrabilmektedir.22

20 Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 158.21 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 90a-90b.22bnArabAnsnaMakaleleradl eserde bnl-Arabnin hayatnn anlatld blmde, sre de

verilerek, bnl-Arabnin annesinin, babasndan sene sonra vefat ettii sylenmitir. Bunun iinRhul-Kudse atf yaplm ama kaynak olarak Addas verilmitir. Oysa Addasn bu rnekte,

Rhul-Kuds ile ed-Drretl-Fhiray kartrm olduunu yukarda sylemitik. Bk. Ulu, Tahir,bn Arabnin Hayat,bnArabAnsnaMakaleler, stanbul 2002, s. 14.


15/107

7

ed-Drretl-Fhirann yalnzca Esad Efendi nshas kullanlarak yaplan

bir tahkiki 2006da Ammanda baslmtr. Bu tahkik, tek nshadan yapld iin,

yukarda bnl-Arabnin annesiyle ilgili tespit edilen hata dhil baz yanllklar ve

eksiklikler iermektedir.23

3. almann Yntemi

almamzda, olay ve olgular betimlemeyi, anlamay, snflandrmay

amalayan betimleyici aratrma yntemi24 kullanlmtr.

Tantc, durum belirleyici nitelikte olan betimleyici aratrmalarda ama,

belirli bir ana ktlenin ilgi duyulan zelliklerini ortaya koymaktr.25 Tantcaratrmalar, monografiler ve tarihsel aratrmalar olmak zere ikiye ayrlr.

Monografiler, olay ve olgular olduu gibi tantmaya yarayan, temsil edici zellie

sahip olaylardan genel ilkelere ulamay salayan bir yaklamdr. Tarihsel

aratrmalar ise gemiteki bir kii, topluluk, olay/olaylar inceler. Bu son trdeki

aratrmalar, yazl belge ve kalntlar zerinden yrtlr. almamz, gemiteki

insanlarla ilgili olay ve olgularn olduu gibi tantlmas ve bu tantmn tarihi bir

belge zerinden yaplmas ynyle tarihsel tantc bir aratrma zelliinitamaktadr.

Veri toplarken seilen aratrma yntemlerine uygun davranlmtr. Bu ama

dorultusunda belge incelemesi, ierik zmlemesi gibi veri toplama teknikleri

kullanlmtr.

23 bnl-Arab,Muhtasard-Drretil-Fhira f Men ntefat bih f Tarkil- hira, tah.Muhammed Edb Cdr, Amman 2006.

24 Baydar, Metin Ltfi-Gl, Hseyin-Akil, Ata,Bilimsel Aratrmann Temel lkeleri, Isparta 2007,

s. 125.25 Seyidolu, Halil,Bilimsel Aratrma ve Yazma El Kitab, stanbul 1995, s. 21.


16/107

8

BRNC BLM

ed-DRRETL-FHRAVE BNL-ARAB

1. ed-Drretl-Fhirann Yazl ve slbu

1.1. Yazl Sebebi Yeri ve Zaman

ed-Drretl-Fhira bir istek zerine kaleme alnmtr. bnl-Arabnin

sevdii bir arkada26 ondan, ahiret yolunda kendilerinden yararland kimselerden

szeden bir kitap yazmasn istemitir. bnl-Arab ed-Drretl-Fhiray

arkadann bu istei zerine kaleme aldn u cmlelerle anlatmaktadr:

Arkadam benden byle bir kitap isteyince, Allahn yardmyla, hakikat yolundabulunan rif, slih, ehlullah olan byk eyhlerden bazlarn anlatan bu zetalmay kaleme aldm. Kendileriyle karlatm, grtm, sohbet ettiim bazkimselerden byk-kk, kadn-erkek (ayrm yapmakszn) hatrlayabildiimlde bahsettim. Bu kimselerin her birinden hikmetli bir hikye veya sra d birolay ya da bir t naklettim. Daha pek ok sf vard ama hepsini almadm.27

bnl-Arab daha nce, tam da arkadann isteini karlayan trden bir

kitap yazdn ve adnn ed-Drretl-Fhira olduunu sylemektedir. Ancak

arkada kendisinden kitap istedii zaman bnl-Arab Dmaktadr ve orijinal ed-

Drretl-Fhiray Maribde brakmtr. Bu nedenle arkadana, nceden yazm

olduu kitabn bir zetini yazp verir. Elimizdeki eser bnl-Arabnin Maribde

brakt asl kitabn, Dmakta kaleme alnan zetidir.28 bnl-Arab eserin bir

yerinde, sflerden biriyle ilgili anlatacaklarn bitirip dier sfye geerken, nceki

sfye dair daha anlatacak ok ey olduunu, ancak bunlar asl kitapta zikrettiini

u ekilde ifade eder:

Onunla ilgili anlatacak daha pek ok haber var ama zet olsun diye ounu terk ettik.Burada terk ettiklerimizi asl kitapta zikrettik. Bu, o kitabn muhtasardr.29

26 Bu arkada bn Seydebun olabilir. Austin, SfisofAndalusia, s. 19.27 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 84a.28

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 84a, 86b, 102a.29 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 92b.


17/107

9

Asl kitap mevcut grnmemektedir. Elimizde bulunan eser ed-Drretl-

Fhirann zetidir ve aslyla ayn ada sahiptir.30

Austin, bnl-Arabnin Maribde braktn syledii orijinal ed-

Drretl-Fhirann, 600/1203den nce kaleme alnm olmas gerektiini

sylemektedir. Zira 600/1203 tarihli Rhul-Kudste ed-Drretl-Fhiraya atf

yaplmtr.31

ed-Drretl-Fhirann zeti aslndan ok sonra yazlmtr. Bir defa bu tarih

her halkarda 608/1211den sonradr. nk Ahmed e-er adl sfnin bu tarihte

vefat ettii bilgisi eserde yer almaktadr.32 bnl-Arabnin en yakn arkadalarndan

biri olup yirmi yl boyunca onun yanndan ayrlmayan Abdullah Bedr el-

Habenin de Malatyada bnl-Arabnin evinde vefat ettii eserde gemektedir.33el-Habeinin vefat 618/1221dir.34

Eserde Hafs emirlerden Yahya b. shaktan sz edilir. Bu valinin frikyyede

iktidar ele geirip emir olarak anlmaya balad tarih 627/1229dur.35 ed-

Drretl-Fhirann zeti 627/1229 ile bnl-Arabnin vefat ettii 638/1240 yllar

arasnda yazlm olmaldr. Neticede ed-Drretl-Fhirann Maribde kalan ve

akbeti bilinmeyen aslyla Dmakta yazlan ve elimizde istinsah nshalar bulunan

zeti arasnda yaklak otuz sene fark olduu anlalmaktadr.Yukarda verdiimiz bilgilerden, ed-Drretl-Fhirann zetine, aslnda

olmayan ilaveler yapld anlalmaktadr. Bu nedenle zet niyetiyle kaleme alnm

olsa da, eserin, ierdii yeni bilgilerle orijinallik kazanm olduunu syleyebiliriz.

1.2. Nshalar

Tespit edebildiimiz kadaryla, ed-Drretl-Fhira adn tayan eser

vardr. lki Gazzlye (. 505/1111) ait olan ed-Drretl-Fhira f Kef-i Ulmi'l-

30 Austin, SfisofAndalusia, s. 18.31 Austin, Sfis of Andalusia, s. 19. Uluda, Sleyman,bnArab, Ankara 1995, s. 37.32 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 95a.33 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 119b-120a.34 Addas, bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 248.35 Hafsi Hanedanna mensup olan emir Eb Zekeriyya Yahya b. shak nce Muvahhidler tarafndan

1228de Kbis valisi tayin edilmiken Muvahhidlerle Hafsi hanedannn arasnn almasyla isyanbayran ekerek 1229da frikyyeyi ele geirmi ve 1574te Kl Ali Paann Tunus fethinekadar srecek Hafsi Devletinin kurucusu olutur. Razk, Muhammed, Hafsiler, DA, stanbul

1997, c. 15, s. 125-128.


18/107

10

hira, ikincisi Molla Cmiye (. 897/1492) ait olan ed-Drretl-Fhira f Tahkk-i

Mezhebi's-Sfiyye vel-Hkem adl eserlerdir. ncs de bnl-Arabye aittir.

Bu eserin tam ad ed-Drretl-Fhira f Zikri Men ntefatu bih f Tarkil-hira36

veya ed-Drretl-Fhira f Zikri Men ntefatu bih f Tarkil-hira min nsn ve

Hayevn ve Nebt ve Maden37eklindedir.

bnl-Arabnin eserinin tespit edebildiimiz iki nshas bulunmaktadr:

1. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi Koleksiyonu, no: 1800/19, 201b

144b vr. Her varak 15 satrdr. Dili Arapadr. Mbhem hatla yazlmtr. Blm

balarndaki kelimeler krmz renktedir. Blm iinde birden fazla anekdot

aktarlmsa, her bir anekdotun aras inteha(bitti) anlamna gelen krmz bir he

harfiyle ayrlmtr. stinsah tarihi 715/1316dr. Mstensihin ad Muhammed el-

Bcndir. Bu nsha ayn anda iki eser daha barndrmaktadr. Bu eserler yine

bnl-Arabye ait olan Hilyet'l-Abdal ve el-Emr'l-Muhkemi'l-Marbt f M

Yelzem Ehl-i Tarikillah Te'aladr. Bu nedenle otuz bir varak haricinde her varakta

birisi enine ikisi boyuna olmak zere stun bulunmaktadr. Her bir stun bir kitap

iin ayrlmtr. Sayfalar sabit tutulduunda okuyucuya gre ters durmayan

stunlarn toplam, bir kitab oluturmaktadr. Kalan otuz bir varakta ise enine olan

stundaki eser bittii iin iki kitap devam etmektedir.

2. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi Koleksiyonu, no: 1777, 84-122vr. lk varak

14, dier varaklar 15, son varak ise 8 satrdr. Talik yaz kullanlmtr. Blmleri ve

her bir blmdeki paralar ayran kelimeler krmz mrekkeple yazlmtr. stinsah

tarihi 1006/1598dir. Mstensihin ad Zekeriyya b. Hzr b. Ali b. Thir el-

Aytensdir. almamzda hem dierine nispetle kolay okunabildii hem de

fazladan sf ierdii iin bu nshay esas aldk. Bu nedenle herhangi bir kayt

vermeksizin dipnotta bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. eklinde verdiimiz

36 Cebeciolu, Ethem, Muhyiddin bnl-Arabnin (560/1165-638/1240) Hayat ve Eserleri,TasavvufDergisi, Ankara 2008, say 21, s. 18; Austin, s. 18.

37 bn'l-Arab, czetnme: bn Arabnin Kendi Kaleminden cazet Ald Hocalarn ve Yazd

Eserlerin Listesi, ev. Veysel Kaya, TasavvufDergisi, Ankara, 2008, say: 21, s. 531-532.


19/107

11

varak numaralar bu nshaya aittir. Dier nshaya atfta bulunduumuzda onun tam

adn verdik.

ed-Drretl-Fhirann, Rhul-Kuds ile birlikte ngilizce evirisinin

olduunu sylemitik. Bu eserin tam ad Sfis of Andalusia: The Rh al-quds and

al-Durrat al-fakhirah of bn Arabdir. Rhul-Kuds ile ed-Drretl-Fhira ayn

nitelikte ve ksmen ortak ierie sahip eserler olduu iin birlikte evrilmitir.

Rhul-Kudste elli be, ed-Drretl-Fhirada krk iki sf vardr. ki eserde de yer

alan sflerin yirmi alts ortaktr. Dolaysyla her iki eserde toplam yetmi bir sf

bulunmaktadr.38 Austin bu almasn yaparken Rhul-Kuds esas alm, orada

bulunmayan bilgileri de from al-Durrat al-Fakhirah(ed-Drretl-Fhiradan)

diyerek ilave etmitir.ed-Drretl-Fhirann Esad Efendi koleksiyonunda 1777 numarada kaytl

nshasn kullanan ve orijinalinin mevcut olmadn syleyen Austin, 1006/1598

tarihli bu nshann tek kopya olduunu dnmektedir.39 Oysa aratrmamzda ikinci

bir nshann varln tespit ettik. Veliyyddin Efendi koleksiyonu 1800/19

numarada kaytl olan bu nsha 715/1316 tarihli olmas bakmndan daha deerlidir.

ki nsha arasndaki en byk fark, Esad Efendi nshasnda fazladan sf

bulunmasdr. Veliyyddin Efendi nshasnn tarih olarak mellife daha yaknolmas, Esad Efendi nshasndaki sfnin esere sonradan eklenmi veya bu

sflerin yanllklaRhul-Kudsten alnm olabileceini akla getirmektedir. Zira bu

sf, her iki kitapta ortak olarak bulunduunu sylediimiz yirmi alt sfnin

iindedir. Brockelmann dhil pek ok kimsenin Rhul-Kuds ile ed-Drretl-

Fhiray kartrpRhul-Kudsn baz kopyalarn ed-Drretl-Fhira zannetmi

olmas40 da bu ihtimali destekler grnmektedir. Ancak bu gl ihtimal, ed-

Drretl-Fhirann bu sfyle ilgili Rhul-Kudste olmayan baz bilgileribarndryor olmas nedeniyle gerek olma ansn nemli lde yitirmektedir.

Byle olunca, her ne kadar istinsah tarihi itibariyle mellifine yaklak asr daha

yakn olsa da, Veliyyddin Efendi nshasnn eksik olma ihtimali kuvvetlidir.

Veliyyddin Efendi nshasnda bulunmayan sfnin kimler olduu sflerin

tantld blmde belirtilmitir.

38 Austin, Sfis of Andalusia, s. 19.39

Austin, Sfis of Andalusia, s. 19.40 Austin, Sfis of Andalusia, s. 19.


20/107

12

Ayrca iki nsha arasnda baz kelime farkllklar vardr. Sflerin sralan

bakmndan ise her hangi bir deiiklik yoktur.

ed-Drretl-Fhirann teknshadan tahkikini yapan Muhammed el-Cdr,

elimizde bulunanlardan baka iki yazma daha bulunduunu ancak onlara

ulaamadn sylemektedir. Bunlardan ilkinin Drul-Ktbil-Msryye, Tasavvuf,

4291 numarada kaytl olduunu Hmid Thirinbn Arab ve Rhul-Kuds kitabnda

geen bir bilgiye dayandrmaktadr. kinci nshann Berlin 2958 Spr 1958 / 61-78

kaydyla Brockelmanda getiini syleyen Cdr, bu eserin Rhul-Kudsn bir

paras olabileceini belirtmektedir.41

1.3. slbu

ed-Drretl-Fhira hem htrt, hem biyografi, hem de kermt- evliy

trnn zelliklerini tayan bir kitaptr. Bu nedenle eserin, yazarn baz kriterler

benimsemeye itmi olabilecei sylenebilir. Esere alnan sflerde seici davranlm

olmas buna rnektir. bnl-Arab pek ok sfyle karlatn,42 hatta bir defasnda

tek bir gnde Mekkede yetmi iki sfye rastladn, hepsinde keramet

grdn,43

ama uzatma endiesiyle eserine almadn sylemektedir.44

Sfler arasnda bir eleme yaplm olduu kesindir; ancak elemenin neye

gre yaplm olduu ok belirgin deildir. bnl-Arab, Ahmed el-Uraybyi

anlatrken yle bir bilgi vermektedir:

Urayb, Eb Abdillah b. el-Havvsn meclisinde tvbe etti. Onun bu eyhini(Havvs) grdm, arkadalmz da oldu ama onu burada zikretmedim, nk butabakadan deildi.45

Buna gre bnl-Arab belli bir tabaka olarak grd sfleri eserinealmtr. Ancak bu tabakann da neye gre belirlendiini tahmin etmek gtr. nk

eserde her trden sf vardr. Corafi bir snrlandrma da getirememekteyiz. Krk iki

sfnin byk ounluu Endlsl ve Maribli olsa da Mekkede yaayp yine

41 bnl-Arab,Muhtasard-Drretil-Fhira f Men ntefat bih f Tarkil- hira, s. 1642bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 84a.43 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 121b.44

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 121a.45 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 100a.


21/107

13

orada len sfler de vardr.46 Sflerle yapt arkadalk sresi de belirleyici

saylamaz. Zira kimi sfyle ska gryorken kimiyle bir sre bulunmu ve bir

daha grmemitir. Bazlaryla da o sfnin vefatna kadar birlikte olmutur.

Eserine ald sfleri rasgele bir ekilde vermemi, belli bir sra gzetmitir.

Bunun byle olduunu yapt atflardan anlamaktayz. Mesela Eb Ali Hasan e-

ekkz anlatrken:

Ben cahiliye dnemindeyken, amcamdan dolay ou kez bizim yanmzda kalrd.Amcam Slih biriydi. Onunla ilgili eyleri bundan sonra anlatacam inallah.47

demektedir. Yine yirmi drdnc sradaki sfyi anlatrken, henz anlatmam

olduu bir sfnin adn zikreder ve ileride ondan bahsedeceim der.48

Bahsedeceini syledii kiiye krknc srada yer verir. Bunun gibi atflardan,

sralamann geliigzel olmad anlalmaktadr. bnl-Arab ed-Drretl-

Fhiraya ald sfleri bilinli olarak semi ve bilinli bir sra ile takdim etmitir.

Hepsi iin sz konusu olmasa da sfleri anlatmaya balarken ksaca

Byklerdendi, Zamannn bir tanesiydi, Dalarn eyhi, Kurn ehli

byklerdendi, Tunus hatibiydi gibi birka kelimeyle tanm yapmakta, sonra

nereli olduunu ve/veya nerede yaadn sylemektedir. Bu giriin ardndan osfyle ilgili nemli grd bilgileri aktarmaktadr.

bnl-Arab ed-Drretl-Fhirada zikrettii sflerin hepsiyle grm,

grmedii kimseleri eserine almamtr.49 Mesela Eb Meyden, bnl-Arabde

nemli lde etki brakm bir sfdir. Nitekim ed-Drretl-Fhirann pek ok

yerinde ad geer. Ancak kendisiyle gremedii iin eserinde ona yer ayrmamtr.

Bununla birlikte, bizzat ahit olmad olaylar da anlatmtr. Baz kerametleri,

sfnin yakn hizmetinde bulunan veya keramete konu olan kiiden duymu veeserine almtr.50 Ksaca bnl-Arab grmedii olay anlatm ama grmedii

sfden bahsetmemitir.

46 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 112b.47 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 98b.48 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 109a.49

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 84a.50 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 102a.


22/107

14

Sflere ayrlm blmlerde, sz konusu sfyle dorudan ilgisi olmayan

olaylardan da bahsedilmitir. Mesela, bn Zeyn el-Ybri adl sf anlatlrken bn

Hamdin adndaki Kurtuba kadsnn yaadklarna yer verilmitir.51

Krktan fazla yer, sekiz mescit/cami adnn getii ed-Drretl-Fhirada

drt ayete ve alt hadise atf yaplmtr. Ayetlerden ikisi, hadislerden de tam

olarak verilmi dierlerine dolayl ekilde iaret edilmitir.

2. ed-Drretl-Fhirada Ad Geen Sfler

ed-Drretl-Fhirada kendisinden bir blm ayrlarak bahsedilen krk iki

sf vardr. Veliyyddin Efendi nshasnda bu say otuz dokuzdur. Sadece ad geenveya tek cmleyle bahsedilen sfler de eklendiinde say altm gemektedir. Krk

iki sfden drd kadndr.52

Bu blmde srasyla sflerin isimlerini, varsa doduklar ve/veya

yaadklar ehirleri, rencilerini, hocalarn, nemli bilgileri topluca vermek

istiyoruz:

1. Eb Abdillah Muhammed b. el-Mchid. Maliki fakihlerindendir.biliyyede yaamtr. Eb Abdillah b. Kassum, Eb mran el-Mirtl,

e-interini, el-Asbahi ve biliyye halknn slihlerinden olan bykler

onun terbiyesinden gemitir. el-Mugayberat mescidinde ders vermitir.

2. Eb Abdillah b. Kassum. Eb Abdillah Muhammed b. el-Mchidinrencisi ve halifelerindendir. Muhtemelen biliyyede yaamtr.

3. Ebul-Haccc Ysuf e-uburabl. biliyyenin dousunda bulunanubarbul adnda bir kye nispetle e-uburabl denmitir. Eb Abdillah

Muhammed b. el-Mchidin halifelerindendir.

51 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 116a.52 Bu kadn sflerle ilgili detayl bilgi iin bk. Kk, Hlya, Anne Nr el-Ensriyyeden lime-i

Hicz Fahrun-Nisya: Muhyiddn bn Arabnin evresindeki Hanmlar, TasavvufDergisi,Ankara 2009, say 23, s. 193-219.


23/107

15

4. Ebul-Abbas b. Nce. biliyyede yaamtr.

5. Slihul-bid el-Adev. biliyyede yaamtr. bnl-Arab yaklak on yl onun sohbetinde bulunmutur.

6. Eb Abdillah e-erefi. biliyyenin dousundandr.

7. Muhammed b. el-Hayyt. bnl-Assad olarak da bilinir. biliyyelidir.Msrda vefat etmitir. bnl-Arab otuz seneden fazla bu sfnin

sohbetinde bulunmutur.

8. Ahmed b. el-Assd. Muhammed b. el-Hayytn kardeidir. biliyyelidir.Msrda vefat etmitir. Msrda Ahmed el-Hariri diye tannr. Kardei

Muhammed b. el-Hayytn meclisinde tvbe etmi, ona hizmet etmitir.

Eb Ahmed b. es-Seydebun, el-Uraybi, bn Cneyd ve daha bakalarnn

sohbetinde bulunmutur.

9. Ebul-Hasan el-Mutahnl. bnl-Arab on yl bu sfnin sohbetindebulunmutur.

10.Ahmed e-er. Eb Ahmed b. Seydebunun rencisidir. Onunterbiyesi altnda yetimitir. 608de Sab-u Alde vefat etmitir. bnl-

Arab seneler sonra Dmakta karlat bu sfyle, sfnin vefatna

kadar birlikte olmutur.

11.Ftm b. bnil-Msenna. Mtehitlerdendir. bnl-Arab onutandnda bu sf doksan alt yandadr. biliyyede yaamtr.

12.Eb Abdillah Muhammed b. Cumhur.

13.Eb Ali Hasan e-ekkr. bnl-Arabnin amcasnn arkadalarndandr.


24/107

16

14.Abdullah bnl-Arab. bnl-Arabnin amcasdr. Olduka ileri bir yatatvbe etmitir. Tvbesinden sonra yl yaamtr.

15.Ahmed el-Urayb. Endlsn batsnda, biliyyeye yakn bir yerdeyaamtr. Eb Abdillah b. el-Havvasn meclisinde tvbe etmitir. Azize

isminde bir rencisinin ve yakn hizmetinde bulunan Muhammed adnda

birinin olduu bilgisi ed-Drretl-Fhirada yer almaktadr.

16.Abdullah b. stz el-Mevrr. Eb Medyen, bn Seydebun, Abdurrezzak,Eb Bedv, el-Muavir, el-Kemal ve Eb Abdillah b. Hasann sohbetinde

bulunmutur. bn Hasan, Eb Abdillah Muhammed b. el-Hayyt,Muhammed es-Sekri, Ahmed el-Levsi, Muhammed b. el-Fazl, Ahmed el-

Hariri, bnl-Assad ve bnl-Mehabbe gibi ileri gelen kimselerle

grmtr. bnl-Arab onunla bir mddet dostluklarnn olduunu

sylemektedir.

17.Eb Abdillah Muhammed b. Eref er-Rund. Dalarn eyhi olaraktannmaktadr. Yirmi drt sene boyunca mamur bir yerde kalmamtr.biliyyeye on iki fersah uzaklkta Belcne diye bir yerde bulunmutur.

bnl-Arab baz seyahatlerinde ona elik etmitir.

18.Eb Abdillah el-llz. Endls yarmadasndaki llze adnda birkaleye nispetle bu ad almtr. bnl-Arab, biliyye-Mrsiye yolunda

onunla beraber olduunu sylemektedir.

19.Abdulmecid b. Seleme. Mernetuz-Zeytndandr. ems mml-Fukarann hizmetinde bulunmutur. Abdal olarak bilinen Muaz b.

Eresle arkadal olmutur.

20.ems mml-Fukara. Byk mtehitlerdendir. Ahmed b. Feyhun,Muaz b. Eres, Abdullah b. stz el-Mevrr, Abdulmecid b. Seleme gibi

nde gelen kimseler onun sohbetinde bulunmulardr. Belcneye bir


25/107

17

fersah uzaklkta bulunan bir yerde yaamtr. bnl-Arab onu

tandnda bu sf seksen yandadr.

21. Eb shak brahim el-Hannv. Ronda ehrindendir. brahim b. Tarifin

akran olan byklerdendir. Eb Abdillah Kastilinin ada ve ona

muhabbeti olan biridir.

22. Eb shak brahim b. Tarf. Endlsteki el-Ceziretl-Hadradandr. rif

ve mtehit bir zattr. Ebun-Neca, Ebur-Rabi, bn Abdulcelil ve

Musulda Gadib el-Bn ile sohbette bulunmutur. bnl-Arab onunla

pek ok kez grtn sylemektedir.

23. Eb Muhammed Abdullah el-Galft el-Maliki. Gen sflerden olan Eb

Muhammed Endls yarmadasnda, okyanus sahilinde, Mungatut-

Turb adl bir yerde yaamtr.

24. Eb Ahmed es-Sellavi. Medyenlidir. Eb Medyene on sekiz sene hizmet

etmitir. bnl-Arab h.586 ylnda Ysuf b. Yahlefin hizmetindebulunduu srada onunla arkadalk etmitir.

25. Eb Abdillah el-Mehdevi. Krk alt sene Fasta ikamet etmitir. bnl-

Arab bu sfyle bir sre arkadalk yaptklarn sylemektedir.

26. Abdullah b. Tahmset el-Fasi. Fakihtir. Eb Yaizin sohbetinde

bulunmutur. Abdal olarak bilinmektedir.

27. bn Cadun el-Hannv. Evtdl-Erbaadandr.53 Hannda yaamtr.

Fasta bulunmutur.

53 Evtd direkler, stunlar anlamna gelmektedir. Bu terim veliler hiyerarisinde dnyann drtyerinde; kuzeyde, gneyde, douda ve batda bulunan drt sfyi ifade eder. Her biri bir peygamberitemsil eden bu sfler kadn da olabilir. Allah tarafndan lemin drt tarafn korumak zere tayin

edilirler. Allahn leme nazarnn mahalli Evtdl-Erbaadr. Bk. Uluda, Sleyman, TasavvufTerimleriSzl, stanbul 1999, s. 181; Cebeciolu, Ethem, TasavvufTerimleriDeyimleri


26/107

18

28. el-Eelll-Gabil. Zamannn kutbuydu. es-Semmads-Slih ve bn

Hayyun ile adatr.

29. Eb Muhammed Cerrah el-Murabt. Mrsiyelidir. Aslen Tunusun

ortalarndandr. Tunusta yaamtr. Kavminin by Abdulaziz el-

Mehdevinin eyhlerindendir. Eb Medyenin meclisinde tvbe etmi

olmasna ramen onun derecesine ulamtr. bnl-stz el-Mevrr ve

Ysuf b. Yahlef, bu sfden istifade etmilerdir.

30. bnl-Hkim el-Kahhal. Tunus hatibidir. Cuma camiinde mam-Hatiplikyapmtr.

31. Glbahar. Emirl-Mminin Kuseymud-Devlenin cariyesidir.

Mekkede vefat etmitir.

32. Zeynep el-Galiyye. Ben Hammad kalesindendir. biliyye ve Mekkede

yaamtr. Dneminin zahitlerindendir. bn Kassum, e-uburabl,Meymun el-Krmz, dnemin zahidi Ebul-Hseyn b. es-Sai el-

Muhaddis ve Ebus-Sabr Eyyub el-Kah gibi byk zevatn sohbetinde

bulunmutur. bnl-Arab Mekkeden Kudse kadar onunla yolculuk

yapmtr.

33. Eb Abdillah et-Tarts. bnl-Arab, Marib beldelerinden Tilimsanda

onunla grmtr.

34. bn Cafer. frikyyelidir.

35. mer el-Gurgb.

36. Eb Muhammed Mahluf el-Gabil. Kurtubada yaamtr.Szl, stanbul 2004, s. 201; el-Kn, Abdurrezzak,Mucem-u Istlhts-Sfiyye, Kahire 1992,s. 58.


27/107

19

37. el-Mukr bn Zeyn el-Ybri. Ybra, Endls ehirlerinden biridir.bnl-Arabnin ed-Drretl-Fhiray yazd sralarda bu ehir

Frenklerin54 elindedir. lim, Mtefennin, Mtehit biridir.

38. Ali b. Abdullah b. Cmi. Mtehitlerdendir. Ali el-Mtevekkilinhizmetinde bulunmutur. Hzrdan hrka giymi ve bu hrkay bnl-

Arabye giydirmitir.

39. Eb mran Musa b. mran el-Mirtl. biliyyede er-Rada mescidindeimamlk yapmtr. Eb Abdillah Muhammed b. el-Mchide hizmetedip ondan fkh ve terbiye renmitir. Zhd hakknda kk bir divan

vardr. Ebul-Kasem b. Ufeyr adl muhaddisle ve Ebul-Abbas Ahmed el-

Mutarraf el-Kanhiyari ile grmtr. Bu sf vefat ettii srada bnl-

Arab ark vilayetlerindedir.

40. Ysuf b. Yahlef. Bicyede Eb Medyene, biliyyede es-Sellavi, EbAbdillah el-Muavir, el-Ferrans-Sebtiye hizmet etmitir. KaraviyyinCamiinde sohbet ettii olmutur.

41. Abdulhak el-Cedmvi el-Verrk. Slihlerden, kef ehli biridir. Ailesiylebirlikte Beyt-i Makdisi ziyaret etmi ve Fevvda vefat etmitir. bnl-

Arab bu sfnin kardei olan Eb Abdillah el-Cedmivi el-Maribi ile

h.598de bulutuunu, ed-Drretl-Fhiray yazd sralarda onun

Kalasede olduunu sylemektedir.

42. Abdullah Bedr el-Hadim el-Habei. Mekkeye yakn bir yerde yaamtr.Ryasnda Maribde bnl-Arabyle arkadalk ettiini grd iin

Maribe gidip Fasta bnl-Arabyle bulumutur. Tam yirmi yl

bnl-Arabye arkadalk etmi, Malatyada onun evinde vefat etmitir.

Maarrada Eb Zekeriyya el-Bica ile; Zeyl-i Halepte Ebul-Hasen b. e-54

Avrupal yerine kullanlan bir terimdir. Franszca franctan bozmadr. Pakaln, Mehmet Zeki, TarihDeyimleriveTerimleriSzl, stanbul 1971, c.2, s.635.


28/107

20

ekkk el-Fasi ile; Maribde smail er-Rakraki ile arkadalk etmitir.

Rebi b. Mahmud el-Mardini el-Hattab ve Eb Abdillah b. Hasanla da

arkadal olmutur. Vefat ettiinde ykanp kefenlenmesi Malatya

fakihlerinden Kemalettin Muzaffer tarafndan yaplmtr. Malatyal hatip

Bedreddin onun kabrini ziyaret etmitir.

Bu sradaki 12., 13. ve 14. sfler Veliyyddin Efendi nshasnda

bulunmamaktadr. Son sradaki sfden sonra ksaca bakalarna da deinilir. Bu

isimler unlardr:

Ysuf b. Sahr, Kurtubaldr, abdal olarak bilinir.

Abdullah b. es-Skkr, byk mtehitlerdendir, Grnataldr.Eb Ahmed b. Seydebn, byk eyhlerdendir, Aet vadisindendir. bnl-

Arab, Bu yolda Batihteki Ahmed er-Rf neyse, Endlsn dousunda da Eb

Ahmed b. Seydebn odur der.

Eb Zekeriyya ez-Zevvi el-Haseni. Bicyedeki Benu Hasan kabilesine

mensup olan bu sf, veryla hret bulmutur.

Abdullah Semmad et-Tevessli, Abdullah el-Gaddab, Ebul-Abbas b.

Abdulmuhsin, Kasr- Kutmeli Abdulcelil ve Eb Muhammed, Tunuslu bn Amr el-Mukri, Dneysrl Muhammed en-Nabili, el-Hacc Abdullah en-Nabili, er-Recebi el-

Hadari, Mekkede bulunan Eb Abdillah el-Hevvari bnl-Arabnin grt

sfler arasndadr.

3. ed-Drretl-Fhiradaki Sflerin Yaad Dnemde Endls ve Marib

Abbasilerin 132/750 ylnda Emevi hanedanna son vermesiyle Emeviler138/756da Endlste yeni bir devlet kurarlar. Bu devlet 432/1031 ylna kadar

devam eder. Daha sonra Endlse Berber srayla Murabt ve Muvahhid hnedanlar

hkim olur.55 bnl-Arabnin (d. 560/1165 - . 638/1240) Endls ve Marib'de

bulunduu yllarda o topraklar, Muvahhidlerin hkimiyeti (m. 1130-1269) altndadr

ve tarihinin en mreffeh dnemlerinden birini yaamaktadr.56 bnl-Arab 598/1201

55

zdemir, Endls,slamaGiri, Ankara 2008, s. 466- 467.56 zdemir,DA, 2006, s. 412.


29/107

21

tarihinde, bir daha dnmemek zere Maribden ayrlp Merka ynelmitir.57

Dn-siyas bir hareketten tekiltl bir devlete, sonra da Maribi, frikyyeyi

ve Endls snrlar iine alan byk bir imparatorlua dnen Muvahhidlerin58

hkm srdkleri topraklarda Araplar, Berberiler, Mvelledler (slam kabul eden

Avrupallar), Yahudiler, Hristiyanlar, Siyhler bar iinde bir arada

yaamlardr.59 Mslman olmayanlar st dzey brokraside yer alamasalar da

Mslmanlarn idaresi altnda yaamay rahatsz edici bulmamlardr. Hatta

herhangi bir zorlama, tecrit gibi uygulamann olmayn, dinlerini rahata

yaayabiliyor olmalarn, mezarlklarnn ve ibadethanelerinin Mslmanlarnkiyle

yan yana oluunu kranla karlamaktadrlar.60 Fransz bir aratrmacnn tespitiyle:

Hibir malup halk antlamalarla salanan haklarn ve zimmi hukukunun tatbikihususunda spanyollar kadar ansl olmamtr.61

Birlikte yaama tecrbesi ve st dzey yaam koullar, o corafyay

bulunduu an ok tesine tamtr. Baz Muvahhid hkmdarlarn Kurn ve

Snnet'ten uzaklatklar gerekesiyle Mlik fakihlerinin eserlerini yaktrd, kad

dzeyinde yetki sahibi insanlarn halk arasnda aka Gazzl aleyhtarl yapt62

dnemler olsa da byk slm filozoflar bn Tufeyl (. 599/1186) ve bn Rd'n (.

612/1198), nemli eserlerini Muvahhid saraylarnda vermi olduunu unutmamak

gerekir.63

XVI. yy.da Avrupann en zengin ktphanesi kabul edilen V. Karlosun

ktphanesindeki kitap says bini zorlarken, daha X. yy.da Kurtubada drt yz bin

cilt kitap bulunan saray ktphaneleri vardr.64 Bu corafya, o tarihlerde astronomi,

tp, felsefe, fkh, hadis, tefsir, tasavvuf, tarih, edebiyat, dil, iir, botanik, tercmanlk,

diplomasi, ynetim, mimari, gzel sanatlar, donanma gibi hemen her alanda kalc

57 Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde, s. 316.58 zdemir,DA, 2006, s. 410.59 zdemir,slamaGiri, s. 467.60 zdemir,slamaGiri, s. 469-470.61 zdemir,slamaGiri, s. 472.62 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 116a.63

zdemir,DA, 2006, s. 411.64 zdemir,slamaGiri, s. 476-477.


30/107

22

izler brakarak batnn ortaadan kmasna yardmc olmutur.65

ed-Drretl-Fhiradaki sflerin kahir ekseriyeti, Muvahhidlerin Endls

ve Maribinde yaamtr. ed-Drretl-Fhira, bnl-Arabyi yetitiren neslin

anlatld bir kitaptr. Bu neslin yetitii yer ve zaman yukarda anlatlan nitelikleri

tamaktadr. Fkhta bn Hazmn (. 474/1064), felsefede bn Rdn (.

520/1126), tefsirde Eb Hayyann (. 745/1345) ve daha pek ok parlak ismin

yetitii Endls ve Marib, tasavvufta da Eb Medyen, bnl-Arf, bnl-Arab

gibi simalar ortaya karmtr. ed-Drretl-Fhiray okurken, bu zemini gz

nnde tutmak nemlidir.

Yetmi be yl yaayan bnl-Arab, hayatnn neredeyse yarsn geirdii

Endls ve Maribi terk ederek yeni sflerle karlamak ve retilerini yaymakzere Merka gemitir. Adeta bir seyyah gibi Marib ve Merk dolap

Suriyede ikamete karar klan bnl-Arab, hayatnn son yllarna girdiinde

Endls byk lde Hristiyanlarn eline gemitir.

4. ed-Drretl-Fhirada bnl-Arab

bnl-Arabnin hayatn anlatan yeterince alma vardr.66 Bu nedenle bu

blmde onun hayatn anlatmak yerine, kendisiyle ilgili ed-Drretl-Fhiradaki

bilgilere yer vereceiz.

bnl-Arab tannm bir ahsiyettir. Henz gitmedii yerlerde bile ismi

duyulmutur. Ancak o, tannmaktan holanmamaktadr. Fasa gittiinde kendisini

grmeye gelenlerden kaarak camiye gitmitir. nsanlar camiye akn ederler ama onu

daha nce grmedikleri iin tanyamazlar. bnl-Arabye, kendisini sorarlar. bnl-

Arab hem latfe hem de hikmet barndran bir cevapla Arayn onu, onu ben de

aryorum der. Eve gece yarsna doru gider.67 Bu sre iinde insanlarla konutuu

halde kendisinin kim olduunu hissetirmemi olmas dikkat ekicidir. Eve ge

65 zdemir, Endls, DA, stanbul 1995, c. 11, s. 219-224; zdemir, slama Giri, s. 477;zdemir,DA, 2006, s. 411-412; Beksa, A. Engin, Marib (Mimari) DA, Ankara 2003, c. 27, s.319.

66 Mesela bk. Addas,bn Arab Kibrit-i Ahmerin Peinde; Uluda, bnArab; Kl, M. Erol, bnl-Arab Muhyiddin DA, stanbul 1999, c. 20, s. 493; Palacios, M. Asin, el-slam Cristianizado,

Madrid 1931, (bnArab:HayathveMezhebh, ev. Abdurrahman Bedevi, Beyrut 1965).67 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 110a.


31/107

23

gitmesi artk o saatten sonra kendisini grmeye gelecek ya da evde mescitten

dnn bekleyecek kimselerin kalmam olduu dncesi olabilir.

bnl-Arab, Fasa geldii gn yaadklarn buraya kadar anlattktan sonra

d grnnden sz eder. D grnnn dnyaya dalm kimselerinki gibi

olduunu, zerinde, hireti dnenlere ait niteliklerden tek bir iz bile olmadn

ifade eder.68 lk bakta anlatt olayla ilgisi yokmu gibi grnen bu ayrntya yer

vermesi, d grnnn tannmamasnda etkili olduunu anlatmak iin olabilir. Bu

bilgi, bnl-Arabnin -kendisini knyor grnse de- giyim kuamyla ilgili fikir

verebilmektedir.

Ryalarn, bnl-Arabde nemli bir yeri vardr. Ryalar onun iin bir bilgi

arac olabildii gibi, yanl bir davrann dzeltmesine yardmc olan bir eitimvastas da olabilmektedir. Bazen grd nemli bir rya ile ilgili beyitler

nazmetmeye alr.69 Allahn kendisini makamlara muttali kldn, o makamlarda

gezdirdiini ve kimin hangi makamda olduunu bu ekilde bildiini syleyen70

bnl-Arab, baz sflerin makamlarn ryasnda renir. Mesela el-Eelll-

Gabil adl sfnin makamndan haberdar deilken bir gece ryasnda Eell

zamann kutbudur, gavstr, imamdr71 denir. Bylece o sfnin manevi mertebesini

renmi olur. bnl-Arab bu tr ryalarn arkadalaryla paylamaktan ekinmez.Mesela Eell ile ilgili grd ryay onun da bulunduu bir arkada meclisinde

anlatmak zereyken Eell tarafndan ald ihtar zerine anlatmaktan vazgeer.72

bnl-Arab rya yoluyla sflerin makamndan baka eyler hakknda da

bilgi sahibi olmaktadr. Mesela sflerden birinin vefat ettiini ryasnda renir. Bu

sf Eb Muhammed Mahluf el-Gabilidir. bnl-Arab bir gn babasyla birlikte

bereketine nail olma gayesiyle Eb Muhammed Mahluf el-Gabiliyi ziyarete gider.

Akam veda edip ayrlrlar. O gece ryasnda kendisini yemyeil, harika bir yerdegrr. Bir anda drt bir yandan at stnde adamlarn geldiini fark eder. yle ki

okluklarndan dolay neredeyse hibir yer grnmemektedir. Gelenlerin iinde iri

68 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 110a.69 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 103b.70 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 102b.71 Kutub, gavs, imam terimleri birbirlerinin yerine kullanlabilmektedir. mam, veliler zmresinin

ban ifade eder. Knye gre Allahn lemde nazargh olan yegane velidir. Ate, Sleyman,

Kutub,DA, Ankara 2002, c. 26, s. 498; Uluda, TasavvufTerimleriSzl, s. 325.72 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 110b-111a.


32/107

24

yapl, gzel yzl bir adam vardr. Ryada bnl-Arab ile Hud Peygamber

olduunu rendiimiz o adam arasnda u konuma geer:

- Bunlar kimlerdir?- Hz. demden Hz. Muhammede kadar olan tm peygamberler.- Sen kimsin?- dn kardei Hud.- Neden toplandnz?- Mahluf hasta, onu alp gtrmeye geldik.- Ben daha bu akam onunla beraberdim ve shhati gayet iyiydi.- Sen ktktan sonra hastaland. O artk bir yolcu.Bu ryadan sonra bnl-Arab uyanr. Sabah olduunda ise Eb Muhammed

Mahluf el-Gabilinin vefat haberini alrlar ve onu o gn defnederler.73

Ryasnda Hz. Peygamber tarafndan ihtar edildii de olmutur. Tarts adl

sfnin Eb Medyen hakkndaki olumsuz dncelerini benimsemeyen bnl-Arab

Tarts hakkndaki mspet dncelerini kaybeder. Gece olunca ryasnda Hz.

Peygamberi grr. Hz. Peygamber bnl-Arabye Ya Muhammed, Eb

Medyenden dolay et-Tartsye kar deitin, bunun yerine neden Allah ve Elisini

sevdii iin onu sevmiyorsun? der. bnl-Arab Ya Resulallah sabah kalknca

derhal bir miktar altn ve iyi bir elbise alp ona hediye edeceim karln verir ve

dediini yapar.74 bnl-Arab ryasnda ald ihtarla davrannn hatal olduunu

dnp tutumundan vazgemitir.

bnl-Arabnin hadis bilgisinin ileri dzeyde olduunu ed-Drretl-Fhira

da desteklemektedir. Evliyann kerametini inkar eden Ebul-Kasem b. Ufeyr adl bir

muhaddisle girdii tartmada onu hadislerle keye sktrmtr. Neticede Ebul-

Kasem skt etmek durumunda kalmtr. bnl-Arab delil olarak sunduu

hadislerden bazlarn ravileriyle birlikte zikretmitir.75 Sz konusu olay onun hadis

ve rical bilgisi hakknda bir fikir vermektedir. Bu tartmaya kerametle ilgili blmde

bnl-Arabnin kerametle ilgili grlerini anlatrken ayrntl ekilde yer vereceiz.

bnl-Arabnin hadislerin vrdu ile ilgili bilgi sahibi olduunu da syleyebiliriz.

Sflerden birinin bir kerametiyle ilgili sz sylerken Hz. Peygamberin hayatndan

73 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 115a-115b.74

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 113b.75 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 117a-117b.


33/107

25

rnek verir ve Hz. Peygamberin yaad bu olayn henz peygamberliin geldii ilk

yllarda olduunu syler.76

bnl-Arab ed-Drretl-Fhirada kendisinin baz yanl davranlarndan

da bahsetmektedir. Hatta bir cahiliye dneminin olduunu ifade etmektedir.77 Bir

baka yerde, dinen ok da uygun olmayan bir yerde durduunu, kimse kendisiyle

ilgili byle bir ey bilmezken sflerden birine bu durumun malum olup kendisini

Senin gibi biri byle bir yerde durmamal diyerek uyardn nakleder. bnl-

Arab Efendim tvbe diyerek, yapt davrantan vazgetiini syleyince sf

Tvbe kaps aktr karln verir.78

Bu tr davranlarndan biri de Eb Abdillah el-Mehdev adl sfyi ziyarete

gittiinde yaanmtr. Namaz klacaklarken sfyle yan yana olan bnl-Arab, onaeziyet verecek ve edebi aacak ekilde onu sktrmtr. Sf Yerin olduka geni,

beni sktrmana gerek yok ikaznda bulunmutur. Bu olay yaandnda sf henz

bnl-Arabyi tanmamaktadr. Sonra arkada olmulardr.79

bnl-Arab sflere son derece saygldr. Pek ounun hizmetinde

bulunmu,80 hasta olduklarnda onlar ziyaret etmi,81 onlarla yolculuk yapm,82

onlar grmek, kendilerinden feyz almak iin uzun, zahmetli yolculuklara

katlanmtr.83

Sfleri evinde arlam,84

onlara konuk olmu,85

her frsatta sflerindavranlarn gzlemlemeye alm,86 tavsiyelerine uymu,87 dualarn almtr.88

zendii,89 rnek ald90 sfler olduu gibi, gcendii,91 uyard92 sfler de

76 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 102a.77 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 98b.78

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 112a.79 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 109b.80 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 96a, 109a.81 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 91a.82 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 104a, 118b, 113b.83 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 108b, 111b, 118b.84 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 98b.85 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 103a.86 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 98b, 100b.87 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 89a, 89b-90a.88 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 117b.89 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 94a.90 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 111b.91

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 113b.92 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 102a, 114b.


34/107

26

olmutur. bnl-Arab sflerden bazlarnn vefatlarnda yanlarnda bulunmu,

tekfin ve definleriyle bizzat ilgilenmitir.93

93 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 91a, 98a, 106b, 115b, 120a-120b.


35/107

27

KNC BLM

ed-DRRETL-FHRANIN TAHLL

1. Sflerin Hayat ve Gnlk Yaamlar

1.1. Geim Yollar ve Dnyev Tekliflere Tepkileri

Sfler iinde gnlerce yiyecek bir ey bulamayanlar, zor artlar altnda

yaayanlar olduu gibi zengin olanlar da vard.94 ounlukla geimlerini kendileri

salarlard. Mesela sflerden biri ila olarak kullanlan bir bitki yetitirir, mevsimi

geldiinde bunu toplayp gvenilir aktarlara satard. Parasn aldnda ise gereklitaksimat snnete uygun bir ekilde yapar ve tasadduk etmek iin de bir miktar

ayrrd.95 Bir bakas takke dikip satarak, bir dieri diki yaparak geinirdi.96 Bu

sflerin ortak zellikleri asla tamaha yer vermemeleri, hrs sahibi olmamalardr. Sz

gelimi takke dikip satan sf bir defasnda gnlk geimini temin iin almas

gerekiyorken mehul birinin evin kapsn ap iinde birka dirhem bulunan bir kese

brakmas zerine Rabbim bugn iin benden sebebe sarlma gerekliliini kaldrd

deyip tm gnn Allaha ibadete ayrmtr.97

Yine elinin emeiyle geinensflerden biri de yapt i karlnda alaca cretin ancak ihtiya duyduu kadarn

alr, kalann iverenine brakrd.98

Bir baka sf ise hangi art altnda olursa olsun asla bakalarndan bir ey

istemezdi. Bu zat gerek kendisinin, gerek bakasnn bir ihtiyac olduunda zengin

ktphanesinden bir kitap satarak sz konusu ihtiyac giderirdi. Kitaplar ne kadar ok

da olsa says bellidir dolaysyla bu bir geim ekli midir? Kitaplar bittiinde ne

olacak? eklinde bir soru ister istemez akla gelmektedir. Nitekim bu soru bnl-Arabnin de aklna gelmi ve eyhe bu durumun ne kadar devam edebileceini

sormutur. Ald yant ilgintir. O zat bu kitaplarn mrnn ls olduunu,

94 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 113a, 96a.95 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 91b.96 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 87a, 95b.97

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 87a.98 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 114a-114b.


36/107

28

kitaplar bitince nefesinin de biteceini syler. Gerekten de satacak kitab

kalmadnda eyh vefat eder.99

Her ne kadar geimlerini kendileri salam olsalar da bunu bir vnme

konusu yapmazlard. Konuyla ilgili dikkat ekici bir olay anlatlmaktadr. Ftm b.

bnil-Msenna balangta geimini dikiten salarken bir an iin kendi almasyla

kazandn dnnce, diki yapt parmanda bir rahatszlk hisseder ve artk o

parman kullanamaz. Yaamn insanlarn attklar yiyeceklerle devam ettirir.100

Bunlardan baka meslei imam ve hatiplik olan sflerden bahsedilir.101 Ancak

bu grevleri karlnda cret alp almadklarna dair bir bilgi yoktur.

Sfler kendilerine gelen cazip teklifler karsnda olgunluk, vakar gstererek

maddi deerlere meyilden uzak durmular, bu tr teklifleri reddetmilerdir. Meselasflerden birinin paraya ihtiyac olduu bir anda satacak eski bir cbbesinden baka

bir eyi yoktur. Yarm dirhem ederi bulunan bu cbbeyi satmas iin bir simsara verir.

Simsar cbbenin fakih bnl-Mchide ait olduunu syleyince bir tccar yetmi

dinar teklif eder. Simsar tccarla birlikte sfye geldiinde, sf ararak cbbenin

asla o kadar kymeti bulunmadn dolaysyla satmaktan vazgetiini syleyerek

tccara parasn geri verir. Tccar iade edilen paray tasadduk eder.102

Bu konuyla ilgili bnl-Mchidin yaad bir olay daha anlatlmaktadr.Dnemin emiri ad geen sfyi ziyarete gelmitir. Emir ayrlrken sfye bin dinar

verilmesini emreder. Sf, ihtiya iinde olmasna ramen paray almaz. Hatta paray

veren kiiye Onu sahibine ver, nk o benden daha muhta der. Bu szle, o

paralarn halktan haksz yere toplandn anmsatr. Emir her ne kadar bu durum

karsnda mahcup olsa da verdiini geri alacak deildir ve para kesesini odann

ortasna brakarak ayrlr. bnl-Arabnin anlattna gre sf keseye hi dokunmaz.

Vefatna kadar tam on iki sene kese yerinde kalr. Sfnin vefatyla birlikte bu olaydaha da yaylr. Keseyi brakan emirin yerine geen olu sfnin cenazesine katlr ve

o bin dinar, miras olarak pay edilmeyip fakirlere datlr.103

Bir baka sf de kendisine teklif edilen ve sorumluluk isteyen bir grevden

kimseyi krmadan feragat etmeyi bilmitir. Dnemin kads, gvenilir olduu iin

99 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 118a-118b.100 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 95b.101 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 94a, 112a, 117a.102

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 85b-86a.103 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 85b.


37/107

29

bnl-Hkim el-Kahhal adl bu sfye, yetimlerin mallarnn bulunduu emanetlerin

anahtarlarn teslim etmek istemiti. O ise bu grevi istememekle beraber dorudan

reddetmeyi de nezaket d bulduu iin gzel bir k yolu bulur. Bu grev teklifi

kendisine resmi yolla ulamadan nce, hazrlanp idare merkezine gider. Vali, kad ve

dier ileri gelenlerin bulunduu bir srada huzura girer. Kendisine gereken sayg

gsterildikten sonra geliinin sebebi sorulur. bnl-Hkim Duyduuma gre

emanetlerin anahtarlarn bana vermek istiyormusunuz. Onlar almaya geldim der.

Oradakiler ararak gz ucuyla birbirlerine bakarlar. Sfyi baka bir zaman

grebileceklerini syleyerek gnderdikten sonra onun haris davrandn ve byle

davranan birine grev verilemeyeceine karar klarlar.104

Zeynep el-Galiyye adl sf ise hem gzellik hem de servet sahibi iken, bakabir deyile bir kadnn dnyada sahip olmak isteyebilecei nemli eylere sahipken

servetini terk etmitir.105 Bu balk altnda grlen davran biimleri zhd anlaynn

farkl yansmalardr.106

1.2. Sosyal likiler

Sosyal ilikiler bal altnda drt konuyu inceleyeceiz. Sflere iindeyaadklar toplum tarafndan nasl baklmtr? Yneticilerle ilikileri nasldr? Kendi

aralarndaki iletiimleri nasldr? flerle olan iletiimlerini ed-Drretl-Fhirada

deinildii kadaryla sunmaya alacaz. Son olarak da Sosyal likiler bal

altnda tahlil edilmesi her ne kadar biraz farkl dursa da sflerin grnmez varlklarla;

melek ve cinlerle olan iletiimlerine yer vereceiz.

1.2.1. Halkn Sflere Bak

nsanlar genellikle sflere sayg gstermiler, onlarn baz davranlarndan

bereket ummulardr. Ancak bunun aksi olan rnekler de vardr. Bu blm sunarken

nce toplumun sflere verdii deeri gsteren, sonra sflerin dlandna dair, son

104 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 112b.105 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 113a.106

Zhd ve zhidlikle ilgili geni bilgi iin bk. Okudan, Rifat, "slam Kltrnde Zhd ve Zahidlik",S.D.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Isparta 2005, say: 14.


38/107

30

olarak da sflere yaplan nezaket d davranlar sonrasnda bu eylemleri

gerekletirenlerin karlat skntlarla ilgili rneklere yer vereceiz.

Kk ocuklar olan ihtiya sahibi dul bir kadn, ocuunu, ellerinde bulunan

az miktardaki tahl satmas iin arya gnderir. Eb Abdillah e-eref adl sf bu

ocuu fark ederek elindekini ne yapacan sorar. ocuk durumu anlatnca sf

tahldan bir avu alr Allah bereketli klsn diye dua eder, tahl kaba geri brakr ve

ayrlr. Bu olay gren bir tccar, ocuktan tahl kendisine satmasn ister. Yaklak

seksen dinar altn pein vererek tahl satn alr. Byle davranmasna sebep olan, e-

erefnin elinin dedii eyden bereket eksik olmaz dncesidir.107

Baka bir sf, bir kafileyle birlikte seyahatteyken, Frenkler tarafndan yaplan

basknda dierleriyle beraber esir der. Frenkler, sfyi be yz dinar fidyekarlnda serbest brakacaklarn bildirince, sfyi kurtarmak isteyen biri, tek bana

o paray demeyi teklif eder. Ancak sf bunu kabul etmez. Bunun yerine, ehirlere

haber verilmesini, istenen miktarn kii bana en fazla eyrek dirhem olacak ekilde

herkesten toplanmasn ister. Dedii yaplr ve sf serbest kalr. Bu parann olduka

ok sayda insana blnerek toplanmasndan murad, herkesin bu hayr iinde

katksnn olmasdr.108 Bu olay, sfnin insanlarn iyiliini istiyor olmasndan baka

halk tarafndan ok sevildiinin de gstergesidir. Zira bir dinarn on dirheme tekablettii dnlrse, be yz dinar be bin dirhem eder. Kii ba en fazla eyrek dirhem

alnd iin, her bir eyrek dirhemi bir kiinin verdii dnlrse, yirmi bin kiinin

bu sfnin fidyesine katkda bulunduunu syleyebiliriz. Bir eyrek dirhemin birden

fazla kii adna verilmi olabilecei rnekler de varsa bu say daha da artar.

Sflerin, yaadklar toplumda deer verilen insanlar olduklarnn bir baka

belirtisi de cenazelerine ok sayda insann katlm olmasyd. Hatta sflerden birinin

vefatnda, blge emirinin yannda yardmcsndan baka kimse kalmam herkescenazeye katlmtr. Sonra emir ve yardmcs da gelmi; ancak sfnin cenazesine

gsterilen ilgiden dolay kimse emirin geldiini fark etmemitir.109 Bir baka sf

cenazesinde ise insanlar, neredeyse kabre decek kadar izdiham oluturmulardr.110

107 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 92a-92b.108 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 101b.109

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 91a.110 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 98a


39/107

31

nsanlar bazen ihtiyalarnn karlanmas ve yaadklar problemlerin zm

konusunda sflere mracaat ederlerdi. Mesela bir adam baka bir kadnla evlenmek

zere karsn terk eder. Terk edilen kadn bu durumu, nafakasnn temin edilmemesi

gibi muhtemel gerekelerle kadya veya kocasn bulabilecek dier devlet yetkililerine

bildirmek yerine bir sfden yardm ister ve isteinin karln bularak kocasna

kavuur.111 Bir bakas da gecenin ilerleyen saatleri olmasna aldr etmeden bir

sfye rahata gelip istekte bulunur ve istediini alarak ayrlr. Hem bu yle sradan

bir isteme/verme hadisesi de deildir. Gece yars gelen ahs sfden inek cieri ister.

Sfde cier yoktur ama inek vardr. nei kesip cieri teslim eder.112

Sflerin, hi tanmadklar insanlar ilk karlamada etkiledikleri olmutur.

Mesela sflerden biri biliyyeye gidecek olan biriyle bnl-Arabye habergndermitir. Haberi getiren adam, o sfyle daha nce karlamamtr. bnl-

Arabye sfnin sylediklerini aktarrken Mehabet sahibi bir adamla karlatm ve

bana unlar syledi diyerek onu saygdeer biri olarak grdn aa

vurmutur.113

Sfler kt muamelelere de muhatap olmutur. Mesela grnmez varlklarla

ilgili blmde detayl biimde anlatacacamz bir olayda, sfnin farkl hallerinin

toplum tarafndan yadrgandn, bir mfterinin tahrikiyle olaylarn sfnin ehirdna srlmesine kadar vardn grmekteyiz.114

Bir baka sfye ise adeta deli muamelesi yaplmtr. yle ki, o bir yere gelip

otursa, orada bulunanlar o ortam terk ederdi. Konutuu zaman kimse dinlemezdi.

Ancak burada ilgin olan ey, bunlar sfnin istemi olmas, yaadklarndan dolay

ikayetinin olmamasdr. Bu sf, Allahtan insanlarn kalbinde kendisine kar hrmet

brakmamasn istemitir. Duas kabul olduu iin halinden memnundur.115

Sflere iltifat edilmeyip aksi ynde davranldna dair verdiimiz iki rnekleilgili dier detaylar okuduumuzda, ilk rnekteki sfnin biraz meczupluu ihsas

ettiren davranlara sahip olduunu, ikincisinin ise gizli kalmak iin byle bir istekte

111 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 96b-97a. Bu olay, kerametle ilgili blmde daha detaylanlatlmtr.

112 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 105b.113 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 104b-105a.114

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 100a-100b.115 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 110a.


40/107

32

bulunmu olduunu syleyebiliriz. Zira bu ikincisi Evtdl-Erbaadandr. Bu sf,

durumun aa kmasn istememektedir.116

Sflere kt davrananlarn baz skntlara dtklerinden sz edilmektedir.

Mesela bir sfyi yaad ehirden karan halka musallat olan bir grnmez varlk,

ehri yaanmaz hale getirmitir.117 bn-i Cafer isminde bir sfye tuzak kuran ve onu

skntya dren biri adeta iki bklm vaziyette, konuamaz, ihtiyalarn

karlayamaz hale gelir. Oysa daha nce salkl biridir. bnl-Arab bu adamn iine

dt hali ayrntl ekilde anlatmaktadr. Onun bu hali sfye bildirilince,

licenaplk gstererek kendisine ktlk yapan adamn yanna gelir, tvbe etmesini

ister, adam tvbe eder ve eski haline dner.118

Baka bir rnekte ise deil kt davranmak, bir sfnin aleyhinde yazlmolan yazy okumann dahi okuyan kimsenin sknt ekmesine vesile olduunu

gryoruz. stelik burada skntya den kimse de bir sfdir. Kurtuba kads olan

bn Hamdin, Gazzl aleyhtar biridir ve onu tn eden bir risale yazmtr. yle ki,

risalede Gazzlye her trl hakaret aka yaplmtr. Risaleyi kitapda grerek

satn alp okumaya balayan bir sf, daha yarsn bile okuyamadan gzlerini

kaybeder. Kitab derhal kapatarak Ya Rabbi! zzetine andolsun ki bu okuduumu,

iindekilere inanmak, Gazzlnin aleyhinde bulunmak iin okumadm der ve kitabatee atar. Tekrar grmeye balar. Bu olaydan ok sonra bile tazarruda bulunmaya,

tvbe etmeye devam eder.119

Kad bn Hamdin, Gazzl aleyhtarln risale yazmakla snrl tutmam, ii,

Gazzlnin kitaplarn yaktrmaya, konumalarnda ona aktan lanet okumaya kadar

vardrmtr. Bu kad, Gazzlyi ryasnda grr ve selam verir. Gazzlnin elinde

bir zincir vardr. Zincirin dier ucu bir domuza baldr. Bu hayvann ne anlama

geldiini sorunca, Gazzl onun bn Hamdin olduunu, lanetin neyi gerektirdiinigrmesi iin bu hale getirildiini syler.120 Ryay, rya sahibinden bakasnn

bilmesi pek mmkn grnmediinden bu ryann duyulup yazya gemi olmas,

Kad bn Hamdinin bizzat kendisinin, ryasn bakalarna haber vermi olduu gibi

bir sonucu gerekli klmaktadr. Bir kimsenin, kendi aleyhine yorumlanmaya olduka

116 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 110a-110b.117 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 100b-101a.118 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 114a.119

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 116a.120 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 116a-116b.


41/107

33

msait olan ryasn anlatmaktan ekinmemesi ya tvbe ettii, ya istihza ettii ya da

haksz yere dmanlk yaptn bildii iin byle bir ihtarn verdii psikolojik basky

datmak istedii gibi ihtimalleri akla getirmektedir. Tvbe ettiine dair en ufak bir

karine de mevcut olmad iin dier olaslklar arlk kazanmaktadr.

1.2.2. Sfler ve Yneticiler

Bazen sfler yneticileri, bazen yneticiler sfleri ziyaret etmitir. Ziyaretin

ekli nasl olursa olsun, yneticiler sflere sayg gstermitir. Sfler ise yneticilerin

yanl uygulamalarn rahata eletirmekten geri durmam, onlara tavsiyelerde

bulunmulardr. lk rneimiz, emir Eb Yakbun Eb Abdillah Muhammed b. el-Mchidi ziyaretidir. Bu sf yalnz yaayan biridir. Emir ona yalnzln skc olup

olmadn sorar. Sf, Kurnla, Hadislerle, kitaplarla birlikte olmann yalnzl

giderdiini, bunlara sahip olan birinin yalnzlndan sz edilemeyeceini syler. Emir

ayrlrken yanndakilerden, sfye ihtiyalarn karlamas iin para verilmesini ister.

Sfye, iinde bin dinar altn bulunan bir kese uzatlr; ancak sf buna ihtiyac

olmadn syler. Keseyi veren, sfyi etkileyebilecei dncesiyle Allahtan baka

herkesin muhta durumda olduunu hatrlatr ve paray almasn ister. Bunun zerinesf Haklsn, Allahtan baka herkes ihtiya sahibidir. O halde paray efendine ver,

zira o benden daha muhta diyerek, hem emiri hem de yanndakileri mahcup eden bir

cevap verir. Sf bu yaklamyla emirin halktan haksz paralar topladn ima etmi,

adeta ders vermitir. Emir ve yanndakiler keseyi almadan ayrlrlar. Sf, vefatna

kadar keseye dokunmaz.121

Bir baka rnekte, sf bn-i Cafer, emir Yahya b. shakn (. 647/1249)

yanndadr. Muhtemelen o srada grkemli bir askeri tren gerekletirilmektedir. Sfbir ara tebessm eder. Emir, tebessmnn nedenini sorunca, sf, grm olduu

ihtiama tebessm ettiini, zira bu grkemli saltanatn emire bir ey kazandrmadn,

yalnzca bu ilere merakl olanlar emirin evresinde toplamaya yaradn syler.

Emir zlerek sfye hak verir.122 Her iki rnekte de sflerin duygu ve dncelerini

yneticilere hi ekinmeden ifade edebildiklerini grmekteyiz.

121

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 85a-85b.122 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 114a.


42/107

34

Sfler devlet ricliyle olan yaknlklarn menfaatleri iin kullanmamlardr.

Hatta bu tr teklifler yneticilerden gelse bile kabul etmemilerdir. Sf bnl-Hkim

el-Kahhal, yetimlerin mallarnn bulunduu emanetlerin sorumluluu kendisine teklif

edilmesine ramen kabul etmemitir.123

bnl-Arab yneticilerle yaknl olan biridir; bununla birlikte bu yaknlk

sebebiyle menfaat elde etmekten kanmtr. Ailesini geindirmek iin bir ie ihtiyac

olduu srada dnemin emiri, kadl-kudat bnl-Arabye gndererek, isterse onu

ynetici yapabileceklerini bildirir. bnl-Arab bu teklifi kabul etmez.

Baka bir zaman emirle bir araya geldiklerinde emir bnl-Arabnin kz

kardelerinin durumunu sorar. bnl-Arabnin iki bekr kz kardei vardr. Emirin

amac onlarn evlenmesine yardmc olmak, eyiz masraflarn karlamaktr. Emirdenklik meselesini de ok nemsemektedir. bnl-Arabye, kz kardelerine denk

olabilecek adaylar bulmasn syler. sterse bunu kendisinin yapabileceini de belirtir.

Son olarak yardmcsna, bnl-Arabden onlara uygun adaylar bulduuna dair bir

haber gelir gelmez dn hazrlklarna balamas emrini verir. Bu olaydan, emirin

bnl-Arabnin ailesini tanyacak, onlarn meselelerini kendi meselesiymi gibi

grecek kadar onunla samimi olduu anlalmaktadr. Tm bu samimiyete ramen

bnl-Arab emirin kz kardeleriyle ilgili yapt bu teklifi de kabul etmemitir.Bunu yaparken onu krmamak iin, teklifi kabul etmediini kendisine dorudan

bildirmek yerine, kz kardeleriyle ilgileneceini syleyerek teekkr edip ayrlr ve

bir gece ailesini alarak Fasa gider. Kardelerini orada evlendirir.124

Sflerin politik gelimelerle ilgili tahminde bulunup bu tahminlerinde isabet

ettikleri de vakidir. bnl-Arab Adebbes Camiindeyken,125 sf Eb Abdillah e-

erefi ieri girer. Vakit leye yaklamaktadr. Camide byk bir kalabalk vardr.

Sf ne olduunu renmek ister. bnl-Arab kadnn halk, kendilerinden sorumluolacak muhtesibi126 belirlemek iin topladn ve halkn istei dorultusunda el-Irnak

adl biri zerinde karar klndn syler. e-erefi tebessm eder ve namazdan sonra,

belirlenen ahsn yerine bakasnn atanacan syler. bnl-Arab kimin atanacan

123 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 112b.124 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 90b-91a.125 Bu camii byk ihtimalle biliyyedeydi. bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 91b.126 Muhtesip, sanat erbabnn narhlarna bakp, kile, arn gibi lleri, terazileri, kantarlar muayene

ederek lekte, satta hile yapanlar cezalandrma yetkisine sahip grevliye verilen addr. htisap

nemli bir dini vazife kabul edildii iin bu makama ileri gelen Mslmanlardan bakas tayinedilemezdi. Pakaln, TarihDeyimleriveTerimleriSzl, c.2, s. 572.


43/107

35

sorar ama sf, Namazdan sonra renirsin cevabn verir. Namaz klndktan sonra

kad Muhtesiplie et-Talebyi uygun grdk der ve gider. Sf bu davrann

akllca olduuna dair bir yorumda bulunur.127

1.2.3. Sflerin Birbirleriyle Olan likileri

Bu balk altnda sflerin birbirleri hakkndaki dnceleri, birbirlerine nasl

hitap ettikleri, nasl davrandklar, kadn ve erkek sflerin iletiimi gibi konulara

deineceiz. Bir sf olmas nedeniyle bnl-Arabnin sflerle olan ilikilerine de

bu blmde yer vereceiz.

Sflerin iletiimlerinde cinsiyet ayrmnn getirdii bir farkllk gremiyoruz.Kadnlar erkeklerin, erkekler kadnlarn sohbetinde bulunabilmekte, kadn ve erkek

sfler birlikte yolculuk yapabilmektedir. bnl-Arab dier sfleri ziyaret ettii gibi,

bir arkadayla beraber ems mml-Fukara adl kadn sfyi de ziyarete gitmitir.

bnl-Arab, ems mml-Fukara seksen yandayken onunla tanmtr. Bu sf

zerinden kadn erkek mukayesesi de yaparak onun yapt ibadetlere tahamml

edebilecek bir erkek grmediini sylemektedir.128 Erkek sflerin kadn sflere

hizmet ettikleri rnekler de vardr. Dnemin nde gelen sflerinden olan Abdlmecidb. Seleme, Abdullah b. stz el-Mevrr, Ahmed b. Feyhun ve Muaz b. Eres ems

mml-Fukarann hizmetinde bulunmutur.129

bnl-Arabnin, Ftm b. bnil-Msenna ile adeta ana-oul ilikisi vardr.

bnl-Arab bu sfyle tantnda sf doksan alt yandadr. Ona Anacm diye

hitap eder.130

Eserde geen dier kadn sfler cariye Glbahar ve Zeynep el-Galiyyedir.

Glbahar, emir Kuseymud-Devlenin cariyesidir. bnl-Arab ne kendisinin ne debir baka erkein bu kadn sfyle iletiiminden bahsetmektedir. O dnemde ondan

daha ftvvet sahibi birini grmediini sylemektedir.131 Zeynep el-Galiyye ise, bn

Kassum, e-uburabl, Meymun el-Krmz, dnemin zahidi Ebul-Hseyn b. es-Sai

el-Muhaddis ve Ebus-Sabr Eyyub el-Kh gibi ileri gelen kimselerin sohbetinde

127 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 91b-92a.128 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 107a.129 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 106b.130

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 96a-96b.131 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 112b-113a.


44/107

36

bulunmutur. Ayrca bnl-Arab bu kadn sfyle Mekkeden Kudse kadar

yolculuk yapmtr.132

bnl-Arab, grdkleri ierisinde en ok bnl-Assad olarak da bilinen

Muhammed b. el-Hayyt gibi olmak istediini sylemekte ancak neden bakas deil

de bu sf gibi olmak istediine dair bilgi vermemektedir. Bu sfnin zelliklerine

baktmzda huu sahibi slih bir kul olduunu, annesine ok iyi davrandn,

namazna ok ehemmiyet verdiini, riclullahla133 irtibat olduunu, kerametinin ok

olduunu gryoruz. bnl-Arab bu sfyle otuz seneden fazla arkadalk

etmitir.134

bnl-Arab kendisine daha nce gelen bir sfyi ziyarete gittiinde sf onu

zel bir yere oturtur. bnl-Arab bunun sebebini sorunca, oraya daha nce Hzrnoturmu olduunu renir.135 Sfler, sayg gsterdikleri byklerinden bahsetmenin

berekete vesile olacan dnmlerdir.136 Birbirlerini bereket vesilesi olarak

grmlerdir. Sflerden biri bnl-Arabden bir elbise istemi, ldnde bu

elbiseyle kefenlenmeyi arzu etmi ve arzusu yerine getirilmitir.137

Birbirlerine isimleriyle seslendikleri olmutur; ancak ok defa huzurlarnda

efendim, kardeim, gyaplarnda dostum, eyhim gibi taltif kelimeleriyle

birbirlerini anmlardr.138

Sflerden birbirlerini ok sevenler olduu gibi eletirenler de vardr. Mesela

Eb Abdillah et-Tarts, Eb Medyeni mmi oluu nedeniyle kmser

grnmektedir. Eb Medyene byk sayg duyan bnl-Arabnin de Tarts

hakkndaki kanaatleri olumsuz ynde deiir. Bunun zerine ryasnda Hz.

Peygamberi gren bnl-Arab Ya Muhammed (bnl-Arab), Eb Medyenden

dolay et-Tartsye kar deitin. Bunun yerine neden Allah ve Resuln sevdii

iin onu sevmiyorsun? diye uyarlr. bnl-Arab Ya Resulallah, sabah kalknca

132 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 113a-113b.133 Riclullah kavram iki anlamda kullanlmaktadr. lk anlam itibariyle ricll-gayb da denen ve

veliler hiyerarisinde yer alan, saylar belli olan sekin bir zmre kastedilir. kinci mana da isetm veliler iin kullanlr. Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 430; Cebeciolu, TasavvufTerimleriDeyimleriSzl, s. 518. Daha geni bilgi iin bk. gke, Ahmed, Bir Tasavvuf TerimiOlarak Ricll-Gayb: bn Arabnin Grleri TasavvufDergisi, Ankara 2001, say: 5, s.161-201.

134 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 92b-93b.135 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 116b.136 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 118b-119a.137

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 114b.138 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 99a, 101a, 105a, 107b, 109a.


45/107


46/107

38

Riclullahtan biri bir sfyi ziyarete geldiinde, o sf, bundan arkadann da

haberdar olmasn ve bu ziyaretten istifade etmesini istemitir. Hatta o ahsa yemek

hazrlamay bir eref olarak grp bu payeye erme frsatn arkadayla

paylamtr.148

Sflerin ziyaretleriyle ilgili son olarak kendilerini ziyarete gelen sflere

iade-i ziyarette bulunduklarn,149 ayrlan misafirlerini kapdan uurlamayp, dar

karak bir sre beraber yrdklerini,150 hatta bazen hazrlanp ehrin dna kadar

elik ettiklerini151 syleyebiliriz.

Sflerin nemli meselelerde birbirlerine dantklarn grmekteyiz. Mesela

Hacca gitmek isteyen bir sf, bnl-Arabye gelerek gitmesinin uygun olup

olmadn sormu, bnl-Arabnin mspet gr bildirmesiyle yola kmtr.152Eb Medyen - byk sflerden olmasna ramen- Bir hatam olsa onu Eb

Muhammed Cerrah ile paylardm demektedir.153

Birbirleriyle akrabalk ba kurmak istediklerine de ahit olmaktayz. Eb

Abdillah b. Hasan kendisinin sohbetinde bulunmu olan Abdullah b. stz el-

Mevrr ile dnr olmak istemi ancak istei kabul grmemitir.154

1.2.4. Sfler ve Grnmez Varlklar

Bu balk altnda ed-Drretl-Fhirada melekler ve cinlerle ilgili olarak

aktarlan bilgilere yer vereceiz. Meleklerle irtibat konusunda iki rnek

bulunmaktadr. lkinde bir sf, d dnyada insan suretinde bir melekle; ikincisinde

bir baka sf rya ile gerek aras bir durumda, silet eklinde bir melekle

konumutur. Cinlerle ilgili de olay aktarlmaktadr. Bunlardan ikisinde cinlerin

sflerden baz taleplerde bulunduklarn, dierinde halkn, bir sfye yapm olduuhakszla kar bir cin vastasyla cezalandrldn grmekteyiz.

Meleklerle ilgili ilk rnek sf bnl-Mchidle ilgilidir. Bu sf mescitten

ayrlp evine doru gittii bir gn hi tanmad biri tarafndan takip edildiini fark

148 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 93a.149 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 116b.150 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 107b.151 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 101a-101b.152 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 95a.153

bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 111b.154 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhira, vr. 102b.


47/107

39

eder. Bu durum evinin kapsna kadar srer. Sf ieri girmeden, tanmad o kiiye

dner ve bir ihtiyac olup olmadn sorar. Adamn olumsuz cevab zerine sf ieri

girer, kapy kapatr. Ancak darda braktndan emin olduu o ahs karsnda

durmaktadr. Sf aknlk iinde, ieri nas

Documents

ibn arabi dürre fahire