I. Wprowadzenie do ekonomii - onte.wsg.byd.plonte.wsg.byd.pl/.../file.php/1/pdf/ekonomia/nowe/m1_mikroekonomia.… · Mikroekonomia zajmuje się analizą zachowania poszczególnych

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

1

Autor: prof. dr hab. Witold Kasperkiewicz

mgr J. Karol Słowiński

I. Wprowadzenie do ekonomii

Spis treści:

Wstęp

1. Przedmiot i główne działy ekonomii

2. Metoda badawcza ekonomii

3. Czynniki produkcji, koszt alternatywnej decyzji i krzywa transformacji

4. Pojęcie „rynku”. Rodzaje rynków

5. Główne determinanty popytu i podaży

6. Równowaga rynkowa

7. Elastyczność popytu i elastyczność podaży

Słowa kluczowe: ekonomia, mikroekonomia, makroekonomia, czynniki produkcji,

krzywa transformacji, koszt alternatywnej decyzji, metoda badawcza,

gospodarowanie, problem rzadkości, krańcowa stopa transformacji, rynek, cena,

popyt, podaż, krzywa popytu, krzywa podaży, równowaga rynkowa, efekt

substytucyjny, efekt dochodowy, paradoks Giffena, paradoks Veblena, paradoks

spekulacyjny, elastyczność popytu, elastyczność podaży, cenowa elastyczność popytu,

dochodowa elastyczność popytu, popyt doskonale elastyczny, popyt elastyczny, popyt

wzorcowy, popyt nieelastyczny, popyt sztywny, podaż elastyczna, podaż

nieelastyczna, dobra substytucyjne, dobra komplementarne.


2

Wstęp

Niniejszy moduł stanowi ogólne wprowadzenie do rozważań poświęconych podstawowym

zagadnieniom mikroekonomii. Koncentrować się będziemy głównie na analizie przedmiotu badań

ekonomii i jej działów, a także na prezentacji i wyjaśnieniu podstawowych pojęć

wykorzystywanych w ekonomii, takich jak czynniki produkcji, rzadkość zasobów gospodarczych,

koszt alternatywnej decyzji i granica możliwości produkcyjnych, zwana również krzywą

transformacji, a także metodzie badawczej stosowanej w ekonomii.

Szczególne miejsce w niniejszym module stanowić będzie prezentacja podstawowych pojęć

i zasad służących do opisu funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Mechanizm ten stanowi

„serce” współczesnej gospodarki. Przedmiotem rozważań jest przede wszystkim prawo popytu

i podaży, które wskazuje kierunki reakcji popytu i podaży na zmiany ceny. Rozwinięciem tego

tematu jest analiza poza cenowych czynników determinujących zmiany popytu i podaży (np.

dochody konsumentów, ceny innych produktów, koszty produkcji itp.) i wyjaśnienie

mechanizmu osiągania równowagi rynkowej.

Zwieńczeniem prowadzonych w module rozważań będzie charakterystyka miar służących do

pomiaru elastyczności popytu i podaży.

1. Przedmiot i główne działy ekonomii

Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli o tym, w jaki sposób społeczeństwo wykorzystuje

ograniczone zasoby do wytworzenia dóbr materialnych i usług (dóbr niematerialnych) i w jaki

sposób przez różne formy podziału i wymiany owych dóbr zmierza do zaspokojenia ludzkich

potrzeb. Przedmiotem badań ekonomii staje się więc wytwarzanie dóbr, służących zaspokajaniu

potrzeb, przez podział, wymianę i konsumpcję. Jedynie w biblijnym raju Adam i Ewa nie

zajmowali się gospodarowaniem, gdyż mieli w zasięgu ręki „drzewo obfitości”, które było

źródłem wszelkich dóbr.

W centrum zainteresowań ekonomii znajduje się ten sposób zaspokajania potrzeb ludzkich,

które realizuje się dzięki wykorzystaniu rozmaitych środków produkcji wytworzonych przez

człowieka. Ekonomia sprowadza zaspokajanie potrzeb ludzkich do wspólnego mianownika, co

oznacza, że:

a) osiągnięcie celu gospodarczego traktuje się w ekonomii jako korzyść dla człowieka,

wynikającą z zaspokajania potrzeb (np. przyjemność z zaspokojenia pragnienia, korzyść

finansowa, satysfakcja z wykonania dobrej pracy itd.);

b) uzyskanie korzyści wymaga zastosowania odpowiednich środków materialnych i/lub

pieniężnych; w ekonomii nie ma niczego za darmo;


3

c) zaspokajaniu potrzeb służą dobra; pojęciem tym określa się każdy środek, który

bezpośrednio lub pośrednio zaspokaja potrzeby ludzkie.

Przedstawione wyżej dobra mogą różnić się ze względu na ich związki z zaspokajaniem potrzeb.

Dobra, które zaspokajają potrzeby ludzkie bezpośrednio w akcie konsumpcji nazywa się

dobrami konsumpcyjnymi. Inne dobra służą do konsumpcji pośrednio, co oznacza, że

wykorzystywane są do produkcji dóbr konsumpcyjnych. Są to dobra określane jako dobra

produkcyjne.

Zarówno dobra konsumpcyjne, jak i produkcyjne można podzielić biorąc pod uwagę to, czy są

wytworami pracy ludzkiej czy też przyrody. Dobra wytworzone przez człowieka nazywane są

dobrami ekonomicznymi. Charakteryzują się one dwoma cechami:

a) do ich wytworzenia należy użyć pracy ludzkiej i innych dóbr ekonomicznych i dóbr

pierwotnych, dostarczanych bezpośrednio przez przyrodę;

b) są dobrami rzadkimi, które w danym czasie mogą być wyprodukowane w ograniczonej

ilości i przez to tylko częściowo zaspokoić potrzeby.

Natomiast dobra, które nie są wynikiem produkcji i występują w przyrodzie w postaci nadającej

się wprost do zaspokojenia określonej potrzeby ludzkiej (np. powietrze, piasek na plaży itd.)

określane są mianem dóbr wolnych. W praktyce zasoby dóbr wolnych wyczerpują się, wobec

czego powstaje potrzeba racjonalnego ich wykorzystywania i poważnego zainteresowania się

nimi przez nauki ekonomiczne.

Współcześnie wykształciły się w ekonomii dwa działy: mikroekonomia i makroekonomia.

Mikroekonomia zajmuje się analizą zachowania poszczególnych składników gospodarki, jej

gałęzi, przedsiębiorstw, gospodarstw domowych. w ramach podejścia mikroekonomicznego

można przykładowo podejmować próbę odpowiedzi na następujące pytania:

- Co określa cenę poszczególnych dóbr i usług?

- Co określa wielkość produkcji poszczególnych firm i gałęzi przemysłu?

- Co określa wysokość płac, które otrzymują pracownicy?

- Co określa wysokość stopy procentowej otrzymywanej lub płaconej w systemie

bankowym?

- Co określa wysokość zysków przedsiębiorców?

Natomiast makroekonomia koncentruje się na badaniu funkcjonowania gospodarki jako

całości. W ramach podejścia makroekonomicznego spotkać można następujące, typowe pytania:

- Co określa ogólny poziom cen, stopę inflacji?

- Co określa poziom produkcji krajowej i dochodu narodowego?


4

- Jakie skutki pociąga za sobą polityka pieniężna i podatkowa rządu w zakresie

ukształtowania ogólnego poziomu cen, dochodów, produkcji, zatrudnienia i bezrobocia?

- Jakie kroki może podjąć rząd dla przeciwdziałania inflacji, bezrobociu i recesji?

Przedmiotem zainteresowań zarówno mikroekonomii, jak i makroekonomii, jest ten sam obiekt,

ale sposób analizy jest różny. Posługując się analogią ze świata przyrody można stwierdzić, że

mikroekonomia opisuje pojedyncze drzewa i wszystko, co jest związane z ich rozwojem,

a makroekonomia analizuje życie całego lasu.

Przedsiębiorstwa funkcjonują w otoczeniu ekonomicznym. Przychody, jakie uzyskują są

kształtowane na rynku; koszty, które firmy ponoszą za pracę, surowce czy urządzenia są

również kształtowane przez rynek. Mikroekonomia ukazuje nam, w jaki sposób rynek wpływa na

przychody oraz koszty firm. Natomiast makroekonomia przedstawia zjawiska na poziomie całej

gospodarki, które również wpływają na poziom kosztów oraz przychodów przedsiębiorstw.

Zrozumienie tych zależności, czy być może nawet kontrolowanie zjawisk przez firmy jest jedną

z najistotniejszych umiejętności biznesowych.

Ekonomiści analizują funkcjonowanie przedsiębiorstw z upraszczającym założeniem, że

funkcjonują one dla zysków swoich właścicieli. Ściślej mówiąc: przedsiębiorstwa istnieją, aby

osiągać możliwe najwyższe zyski. Jest to oczywiście kolejne uproszczenie. Wynika to z faktu, że

firmy są zbiorem pracowników, menedżerów, udziałowców. Każda z tych grup może mieć różne

cele. Dla przykładu udziałowcy firmy dążą do zwiększenia zysków, podczas gdy pracownicy oraz

menedżerowie mogą zabiegać o podwyżkę swoich wynagrodzeń. Konflikt ten znacznie

komplikuje funkcjonowanie firmy. W tej sytuacji ekonomiści starają się uprościć złożoną naturę

rzeczywistości gospodarczej. Zamiast więc starać się zrozumieć te skomplikowane

współzależności, ekonomiści zakładają, że celem firmy jest po prostu maksymalizacja zysków.

2. Metoda badawcza ekonomii

O naukowym charakterze umysłowej aktywności człowieka przesądza metoda naukowa.

Człowiek myśli nieustannie, lecz czyni to często w sposób chaotyczny i niepoprawny. Codzienne

myślenie ekonomiczne przeciętnego człowieka obarczone jest na ogół tymi wadami.

Przedsiębiorcy, którzy gromadzą niezbędną wiedzę dotyczącą domeny ich działalności, stawiają

sobie za cel sukces gospodarczy, a nie poznanie prawdy o zjawiskach ekonomicznych.

Natomiast badacze ekonomii, którzy zajmują się naukowo problemami życia gospodarczego,

w sposób usystematyzowany i logicznie spójny dążą do poznania prawidłowości rządzących

gospodarką.


5

Studiując podręczniki, monografie, artykuły i raporty z prac badawczych trudno nie zauważyć,

jak bardzo poszczególne nauki różnią się między sobą metodami badania zjawisk, którymi się

interesują i sposobami formułowania twierdzeń. Wspólną cechą różnych nauk jest poszukiwanie

prawdy. W celu osiągnięcia prawdziwej wiedzy badacze — ekonomiści opisują zjawiska

gospodarcze, dokonują ich klasyfikacji, wykrywają towarzyszące im regularności, czyli prawa

ekonomiczne. Należy stwierdzić, że nie każda wiedza jest prawdziwa, lecz jedynie ta, która jest

zgodna z rzeczywistością. Tak więc o prawdziwości formułowanych przez ekonomistów sądów

decyduje rzetelna obserwacja procesów gospodarczych i skuteczność opartych na jej wynikach

działań (czyli praktyka) (Milewski, Kwiatkowski 2005: 18-19).

Analizując proces gospodarowania ekonomiści, podobnie jak inni badacze, posługują się metodą

postępowania, która zapewnia sprawdzalność uzyskiwanych wyników badawczych. Metoda

badawcza stosowana przez ekonomistów składa się z czterech kolejnych czynności:

obserwacji procesu gospodarowania;

uogólniania (indukcji);

wnioskowania (dedukcji);

krytyki teorii ekonomicznej.

Istotą obserwacji w ekonomii jest celowe spostrzeganie zmysłowe faktów dotyczących

rzeczywistości gospodarczej. Ogląd rzeczywistości nie polega tylko na biernej rejestracji faktów

w naszym umyśle. To, co spostrzegamy, zależy również od założeń dotyczących sposobu

obserwacji faktów. Obserwator posiada także określony zasób wiedzy, którą traktuje jako

prawdziwą. W związku z tym spostrzeżenia ekonomisty podlegają wstępnej interpretacji.

Obserwując proces prywatyzacji majątku państwowego w Polsce po 1989 r. niektórzy

ekonomiści dostrzegają w nim wyprzedaż najlepszych składników tego majątku zagranicznym

firmom (wyprzedaż tzw. rodowych sreber), inni zaś operację prowadzącą do zwiększenia

efektywności gospodarowania i osiągnięcia standardów systemowych obowiązujących w krajach

Unii Europejskiej.

Obserwacja i wstępna interpretacja faktów stanowi podstawę do tworzenia wyrażeń, definicji

i klasyfikacji. Wyrażenia służą oznaczaniu zjawisk i tym samym umożliwiają ludziom

przekazywanie informacji. Znaczenie wyrażeń stosowanych przez badacza ekonomistę powinno

być precyzyjnie określone. Gdy przeciętny obywatel mówi, że pieniądz jest „drogi” to

ekonomista używa określenia, że jest wysoka stopa procentowa od udzielanych pożyczek.

Precyzyjne wyjaśnienie znaczenia używanych wyrażeń jest definicją. Dokładność

w formułowaniu wypowiedzi stanowi fundament dalszego postępowania badawczego. Po

zdefiniowaniu określonego zestawu pojęć następuje klasyfikowanie. Klasyfikacje porządkują

przedmioty objęte daną definicją. Dzielone są one tak, aby należące do tej samej grupy

przedmioty, z interesującego badacza punktu widzenia, były bardziej do siebie podobne niż


6

przedmioty znajdujące się w innych grupach. Kryteria doboru klasyfikowanych obiektów mogą

być i z reguły są zróżnicowane.

Wiedza zdobyta w drodze obserwacji podlega uogólnieniu (indukcji). Celem indukcji jest

formułowanie hipotez, które dotyczą stale powtarzających się związków między określonymi

kategoriami ekonomicznymi. Na przykład, obserwacja wielu transakcji zaciągania kredytów

przez firmy pokazuje, że wzrostowi stopy oprocentowania kredytów, przy pozostałych

warunkach niezmienionych, towarzyszy spadek popytu na kredyty i odwrotnie: obniżka owej

stopy powoduje wzrost popytu na kredyty.

Na podstawie tej obserwacji można wysunąć hipotezę, że zależność między stopą

oprocentowania kredytów a popytem na kredyty ma charakter różnokierunkowy.

W stosowaniu indukcji należy unikać błędu, który polega na nieuzasadnionym utożsamianiu

następstwa zdarzeń z istnieniem między nimi związku przyczynowo-skutkowego (post hoc, ergo,

propter hoc — ‘po tym, a więc wskutek tego’) (Caban i inni 2001: 24). Z tego faktu, że

w określonym roku w państwie wystąpił deficyt budżetowy, czemu towarzyszył wzrost inflacji,

nie wynika, iż jej przyczyną był właśnie deficyt budżetowy. Przyczynami inflacji może być

liberalna polityka kredytowa lub podwyżki pośrednich podatków (VAT i akcyza).

Poza poszukiwaniem praw ekonomicznych poprzez obserwację rzeczywistości i uogólnienie

wyników obserwacji, ekonomiści starają się również znaleźć zależności ekonomiczne przez

wydedukowanie ich z pewnych założeń o zachowaniu się obiektów, których te zależności mogą

dotyczyć (producentów, konsumentów, inwestorów itd.).

Metoda dedukcji polega na wnioskowaniu logicznym, dzięki któremu na podstawie uznania

prawdziwości pewnych sądów (przesłanek) uznaje się prawdziwość innych sądów (wniosków).

Takie postępowanie badacze rozpowszechnione jest szczególnie wśród ekonomistów

matematycznych. W ten sposób powstają różne teorie ekonomiczne, których twierdzenia tyle są

warte, ile warte są ich przesłanki — założenia. Skąd się biorą owe założenia? Nie są one zupełnie

nie związane z rzeczywistością ekonomiczną, ale „idealizują” zachowanie się rzeczywistych

podmiotów, przypisując im pewne krańcowe własności, które w takim stopniu tych podmiotów

nie cechują. Są to na przykład takie założenia, jak: racjonalność konsumenta dążącego do

maksymalizacji swej (subiektywnej) użyteczności, racjonalność przedsiębiorcy dążącego do

maksymalizacji zysku itd. Otrzymujemy z tego typu założeń różne, bardziej ogólne lub bardziej

szczegółowe, wnioski o istnieniu równowagi rynkowej, o równości ceny rynkowej i przychodu

krańcowego, o wyrównywaniu się stosunków użyteczności krańcowej dóbr z relacjami ich cen

itp. Dedukcja jest wnioskowaniem zgodnym z logiką. Jeśli opiera się ona na prawdziwych

przesłankach, jest w stanie dostarczyć wiedzy pewnej w sensie logicznym.


7

Końcowym etapem postępowania badawczego jest krytyka sformułowanych, w drodze indukcji

bądź dedukcji, teorii (koncepcji) ekonomicznych. W systemach demokratycznych,

gwarantujących wolność nauki, teorie ekonomiczne ciągle poddawane są krytyce, która polega

na zderzeniu twierdzeń, hipotez z rzeczywistością ekonomiczną, a także na ich analizie

logicznej. Efektem krytyki może być potwierdzenie prawdziwości teorii, jej modyfikacja lub

odrzucenie.

3. Czynniki produkcji, koszt alternatywnej decyzji i krzywa transformacji

Proces produkcji stanowi zespół skoordynowanych czynności, w których ludzie za pomocą

maszyn i narzędzi przekształcają surowce i materiały w produkty. W aspekcie ekonomicznym

produkcja polega na zastosowaniu czynników produkcji i przetwarzaniu ich w produkt.

Ekonomiczną istotą produkcji jest więc zależność między zastosowanymi czynnikami

a osiągniętymi produktami (wynikami). Wszystkie zasoby materialnych i niematerialnych

środków wykorzystywanych w produkcji określa się mianem czynników produkcji. Wyodrębnia

się na ogół trzy podstawowe czynniki produkcji (Sloman 2001: 15):

a) pracę, która jest zespołem świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym

oddziałuje on na przyrodę;

b) ziemię obejmującą szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemię w ścisłym

znaczeniu tego słowa i wszelkie zawarte w ziemi bogactwa naturalne, wodę, lasy itd.;

c) kapitał, na który składają się potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej

maszyny, urządzenia, narzędzia i surowce (kapitał fizyczny) oraz różnego rodzaju środki

finansowe, np. środki pieniężne i papiery wartościowe (akcje, obligacje).

Często wymienia się jeszcze czwarty czynnik produkcji, którym jest przedsiębiorczość. Jest to

umiejętność zorganizowania działalności gospodarczej, której towarzyszy innowacyjność

i zdolność do podejmowania ryzyka.

Zasoby czynników produkcji są w gospodarce ograniczone. Nie ma „nieskończonej” liczby

pracowników, tak jak nie ma dowolnej wielkości kapitału czy ziemi. Oznacza to, że istnieje

istotne ograniczenie wielkości produkcji. z drugiej strony potrzeby ludzi nie mają ograniczeń:

zaspokojenie jednych potrzeb prowadzi do pojawienia się nowych. Rodzi to podstawowy

problem gospodarowania nazywany w ekonomii problemem rzadkości. Rzadkość w gospodarce

to taki stan, w którym potrzeby indywidualne i społeczne ludzi przewyższają możliwości ich

zaspokojenia przy wykorzystaniu dostępnych zasobów. Innymi słowy oznacza to, że człowiek nie

dysponuje takimi zasobami, które pozwalają na pełną realizację wszystkich potrzeb. Tak więc

potrzeby człowieka zawsze są większe od możliwości ich zaspokojenia; potrzeby człowieka są

przebogate, natomiast możliwości ich zaspokojenia ograniczone (Nojszewska 1995: 10).


8

Sytuacja ta powoduje, że ludzie (konsumenci, przedsiębiorcy, politycy) nieustannie stoją przed

dylematem wyboru, który można sprowadzić do trzech pytań:

– primo, co produkować? — więcej komputerów czy czołgów, więcej budować mieszkań

czy urzędów;

– secundo, w jaki sposób produkować? — jakie metody produkcji zastosować, bardziej

pracochłonne czy bardziej kapitałochłonne;

– tertio, dla kogo produkować? — czy wytworzone dobra dzielić po równo (podział

egalitarny) czy też według innych zasad (podział według wkładu pracy, rentowności

itp.).

Problem dokonywania wyboru spośród alternatywnych zastosowań zasobów gospodarczych

można przedstawić graficznie posługując się krzywą możliwości produkcyjnych

społeczeństwa (określaną także krzywą transformacji — ang. Production Possibility Frontier).

Prezentacja tej krzywej wymaga przyjęcia czterech uproszczonych założeń:

a) zasoby gospodarcze, którymi dysponuje społeczeństwo (względnie przedsiębiorstwo),

przeznacza się na produkcję tylko dwóch dóbr (konsumpcyjnych lub inwestycyjnych);

b) technologia wytwarzania jest dana, co oznacza, że poziom nowoczesności technologii nie

ulega zmianie;

c) w gospodarce występuje pełne i efektywne wykorzystanie potencjału produkcyjnego

(pracy maszyn, urządzeń itp.) i pracy; czyli gospodarka wytwarza maksymalną ilość

dóbr;

d) potencjał produkcyjny jest stały.

Załóżmy, że gospodarka może produkować, przy danych zasobach i danej technologii, tylko

dwie grupy dóbr, np. samochody i mieszkania. Przedstawiony niżej przykład liczbowy (tabela 1)

stanowi uproszczoną ilustrację problemu ograniczoności zasobów i konieczności ciągłego

dokonywania wyborów — na jakie cele przeznaczyć zasoby, którymi dysponuje określone

społeczeństwo.

Z danych zamieszczonych w tablicy 1 wynika, że stopniowe zwiększanie liczby budowanych

mieszkań powoduje konieczność zmniejszania produkcji samochodów. Im więcej jednak

społeczeństwo zechce wyprodukować samochodów, tym większe będzie ograniczenie liczby

budowanych mieszkań. Ta szczególna transformacja samochodów w mieszkań (i odwrotnie)

odbywa się poprzez przesunięcie zasobów z jednego zastosowania do innego. Mamy tu do

czynienia z klasyczną transakcją wymienną „coś za coś”. Problem ten ilustruje wspomniana

wcześniej krzywa możliwości produkcyjnych (krzywa transformacji), którą przedstawia rysunek

1.


9

Tablica 1. Alternatywne kombinacje wytwarzanych dóbr (mieszkań i samochodów)

Możliwości

(warianty)

Mieszkania

(w tys.)

Samochody

(w tys.)

A 0 200

B 10 190

C 20 170

D 30 145

E 40 110

F 50 60

G 60 0

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 1. Krzywa możliwości produkcyjnych (krzywa transformacji)

Źródło: opracowanie własne.

Punkt A na krzywej transformacji oznacza możliwość skrajną, kiedy gospodarka wytwarza tylko

samochody, natomiast punkt G przeciwnie, oznacza produkcję tylko mieszkań. Punkty pośrednie

B, C, D, E, F symbolizują kombinacje wytwarzania obu dóbr, przy czym kolejne wzrosty

produkcji mieszkań wymagają coraz większego spadku produkcji samochodów. Każda

kombinacja ilościowa tych dóbr leżąca na krzywej gwarantuje pełne i efektywne wykorzystanie

zasobów. Punkty leżące na zewnątrz krzywej wyznaczają bądź kombinacje nieosiągalne

w danym okresie, bądź też charakteryzujące się niepełnym wykorzystaniem możliwości

http://onte.wsg.byd.pl/moodle/file.php/1/flash/ekonomia/ekonomia3.html


10

produkcyjnych społeczeństwa. Na przykład punkt H reprezentuje kombinację produkcji obu

dóbr, której społeczeństwo nie jest w stanie wytworzyć w danym czasie, nawet przy założeniu

optymalnego wykorzystania zasobów. Natomiast punkt K symbolizuje kombinację mieszczącą

się w granicach możliwości produkcyjnych społeczeństwa, które w tym przypadku są one

wykorzystywane w sposób niepełny i nieefektywny.

Krzywa możliwości produkcyjnych jest wklęsła do początku układu współrzędnych. Taki przebieg

krzywej oznacza, że otrzymanie większej ilości jednego dobra jest możliwe jedynie pod

warunkiem zmniejszenia produkcji innego dobra.

Gdy przesuwamy się od punktu A do B, podejmując produkcję mieszkań na poziomie 10 tys., to

musimy zrezygnować z produkcji 10 tys. samochodów. Ilość samochodów, z których trzeba

zrezygnować na rzecz kolejnego zwiększenia produkcji mieszkań o 10 tys. wynosi 20 tys.

samochodów (przejście z punktu B do C), następnie 25 tys. (przejście z punktu C do D), 35 tys.

(przejście z punktu D do E), 50 tys. (przejście z punktu E do F) i 60 tys. (przejście z punktu F

do G). Tak więc, przy zmianie proporcji wytwarzania na korzyść mieszkań należy zrezygnować

z coraz większej ilości zasobów przeznaczonych na produkcję samochodów. Po prostu,

wykorzystanie zasobów czynników wytwórczych odpowiednich do produkcji samochodów będzie

coraz mniej efektywne w przypadku produkcji mieszkań. Ilość dobra, z jakiej trzeba

zrezygnować, aby otrzymać określoną ilość innego dobra określa się stopą transformacji.

Krańcowa stopa transformacji (KST) dobra B w dobro A informuje, o ile należy zmniejszyć

produkcję dobra B, aby móc zwiększyć produkcję dobra A o jednostkę.

A

B

jednostkę oA dobra produkcjiprzyrost

B dobra produkcjispadek KST

(1)

Analizowana krzywa transformacji umożliwia wyjaśnienie kategorii kosztów alternatywnych

zwanych także kosztami utraconych możliwości (korzyści). Koszt ten powstaje dlatego, że

dokonując wyboru określonego dobra materialnego lub usługi w warunkach ograniczoności

zasobów, trzeba zrezygnować z innych dóbr lub usług. Kosztem alternatywnym jest wartość

dobra lub usługi, z której trzeba było zrezygnować (Caban i inni 2001: 29-30).

W przytoczonym przykładzie kosztem „mieszkań” były „samochody”, tzn. za wzrost ilości

mieszkań trzeba było zapłacić zmniejszeniem produkcji samochodów. Koszt alternatywny

wyraża się więc w utraconych efektach tej produkcji, której nie realizujemy.


11

Koszt alternatywny może się zmieniać w zależności od rozmiarów produkcji. Wklęsły kształt

krzywej transformacji odzwierciedla ukryte założenia, że koszt alternatywny rośnie w miarę

wzrostu produkcji, czyli za kolejne przyrosty ilości mieszkań musimy zapłacić rezygnacją z coraz

większej ilości samochodów. Przyjmując założenie, że koszt alternatywny jest stały, a więc

niezależny od wielkości produkcji, otrzymalibyśmy krzywą transformacji w postaci prostej

łączącej punkty położone na osiach współrzędnych.

W zależności od tego, gdzie zapadają decyzje o wykorzystaniu środków produkcji rozróżniamy

różne typy gospodarki. Poniżej przedstawiamy trzy wybrane z wielu modeli.

W gospodarce planowej rząd planuje i decyduje, czy gospodarka powinna funkcjonować

w punkcie D, F czy innym (patrz rysunek 1). Taki system gospodarczy funkcjonował do lat 90.

XX stulecia w Chinach czy ZSRR.

W przypadku gospodarki rynkowej mamy do czynienia z konsumentami nabywającymi dobra

i usługi oraz przedsiębiorstwami, które sprzedają dobra i usługi. Konsumenci nabywają

produkty, aby uzyskać korzyści wynikające z ich konsumpcji. Na przykład: konsumujemy

żywność, aby wyeliminować uczucie głodu. Z kolei przedsiębiorstwa sprzedają swoją produkcję,

aby uzyskać korzyści w postaci zysku. Na rynku dochodzi do wymiany informacji pomiędzy

konsumentami oraz przedsiębiorstwami. Wymiana ta dotyczy ceny, którą konsumenci skłonni są

zapłacić za określony produkt oraz cen, za które przedsiębiorcy skłonni są sprzedać swoje

produkty czy usługi. Jest wielce prawdopodobne, że firmy zaangażują swoje czynniki produkcji

(kapitał, ziemię oraz pracę) na rynkach, gdzie istnieje możliwość maksymalizowania zysków.

Poziom zysków firm uzależniony będzie od ceny, jaką konsumenci są skłonni zapłacić za dany

produkt/usługę oraz poniesionych przez firmę kosztów. Jeśli konsumenci skłonni są do

zapłacenia wyższej ceny lub koszty produkcji zmaleją to zyski wzrosną. Rosnące zyski zachęcają

producentów do zaangażowania czynników produkcji do produkcji danego produktu.

W przeciwnej sytuacji, gdy konsumenci skłonni będą do akceptacji niższej ceny lub firmy

poniosą wyższe koszty produkcji, to przedsiębiorcy odciągną zaangażowane czynniki produkcji

i zaangażują je do produkcji innego produktu.

Mieszana gospodarka. W rzeczywistości wiele gospodarek łączy cechy gospodarki planowej

oraz rynkowej. W wybranych gospodarkach na przykład rynek warzyw i owoców funkcjonuje na

czystych rynkowych zasadach. W tych samych gospodarkach decyzje o zakresie bezpłatnych

usług zdrowotnych oferowanych przez publiczną służbę zdrowia podejmuje rząd.


12

Przykład 1.1

Maksymalizowanie korzyści

Załóżmy, że korzyścią ze studiowania niniejszego wykładu jest szacunkowo

1 zł/godzinę, a korzyść z oglądania programu telewizyjnego szacowana jest na

0,5 zł/godzinę.

Jeśli student wybierze studiowanie wykładu, rezygnując z oglądania telewizji, to

poniesie koszt alternatywny 0,5 zł/godz.

Załóżmy, że student wybierze oglądanie telewizji. zamiast studiowania niniejszego

wykładu w sytuacji tej koszt alternatywny dla studenta wynosi 1 zł/godz.

Aby odzwierciedlić prawdziwy styl życia studentów, dodajmy trzecią możliwość:

wyjście z przyjaciółmi do pubu, które warte jest dla studenta: 5 zł/godzinę.

Student pozostając w domu i studiując niniejszy wykład pociąga za sobą koszt

alternatywny 5 PLN/godz. Wychodząc na imprezę, a tym samym rezygnując ze

studiowania wykładu, koszt alternatywny wynosi 1 zł/godzinę. W kontekście kosztu

alternatywnego taniej jest dla studenta iść z przyjaciółmi na imprezę zamiast

studiować wykład. Jeśli student nie zaliczy tego wykładu, to przynajmniej zrozumie

dlaczego go nie zdał ;-).

4. Pojęcie „rynku”. Rodzaje rynków

W potocznym rozumieniu rynek oznacza miejsce (targowisko, plac), gdzie są sprzedawane

i kupowane różnego rodzaju towary. Pojęcie „rynek” wywodzi się z niemieckiego słowa ring,

określającego miejsce dokonywania wymiany handlowej.

Z teoretycznego punktu widzenia przez rynek rozumie się ogół transakcji kupna i sprzedaży

dóbr oraz ogół warunków, w których są zawierane transakcje wymienne między

sprzedawcami oferującymi dobra a nabywcami reprezentującymi zapotrzebowanie na

określone dobra. Niezależnie od formy na każdym rynku powstają ceny poszczególnych

produktów i usług, a także kształtują się relacje cen między nimi. Cena jest pieniężnym

wyrazem wartości wymiennej towaru; określa ona, ile jest warte jedno dobro w przeliczeniu na

inne. Przykładowo, jeśli cena dobra X wynosi 10 zł, a cena dobra Y wynosi 5 zł, to oznacza, że

jednostka dobra X jest warta tyle, co dwie jednostki dobra Y.

Przykład 1.2

Ceny a zyski

Wybór złej strategii cenowej może być bardzo kosztowny

Ekonomiści Jagmohan S. Raju oraz Z. John Zhang z Wharton Business School,

opierając się na badaniach ponad 2400 przedsiębiorstw twierdzą, że wybór polityki


13

cenowej może mieć olbrzymi wpływ na zyski przedsiębiorstw. Badania wskazują, że

zmniejszenie o 1% kosztów stałych powoduje wzrost zysków o 2.3%; zwiększenie

wartości sprzedaży o 1 % pociąga za sobą 3.3% wzrost zysków; 1 % spadek kosztów

zmiennych powoduje 7.8% zwiększenie zysków, ale 1% wzrost cen powoduje aż

11% wzrost zysków firmy.

Wspomniani ekonomiści twierdzą, że ludzie biznesu zwracali w przeszłości uwagę na

wiele czynników mających wpływ na sukces finansowy swoich firm takich jak: cięcie

kosztów, zachowania organizacyjne, benchmarking. Nie poświęcili jednak

wystarczająco dużo czasu na opracowanie możliwie najlepszych strategii cenowych.

Wiele firm nadal posiada wiele możliwości ulepszenia swoich strategii cenowych.

Źródło: Opublikowane 4 czerwca 2003 r. przez Wharton Business School

We współczesnym świecie rynek może występować w wielu formach. Najstarszą formą rynku

jest plac targowy (hala targowa), gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania

transakcji. Transakcje takie odbywają się w sposób niezmienny od wieków. Obecnie nowoczesna

technika gromadzenia i przetwarzania informacji sprawia, że w wielu przypadkach podmioty

transakcji nie muszą się spotykać bezpośrednio. Prezes włoskiej firmy z Palermo może

dokonywać zakupów akcji na giełdzie w Paryżu, nie opuszczając swojego gabinetu; wystarczy

kontakt z maklerem, który mając połączenia komputerowe z giełdami światowymi, może

w krótkim czasie dokonać odpowiedniej operacji. W wielu państwach o wysokim poziomie

rozwoju gospodarczego konsumenci nie muszą bezpośrednio dokonywać zakupów w sklepach,

gdyż mogą złożyć zamówienie przez Internet i otrzymać dostawę towarów prosto do domu.

Występujące w gospodarce rynki można rozpatrzyć według różnych kryteriów. Biorąc pod

uwagę zakres przestrzenny transakcji, rozróżnia się:

– rynek lokalny,

– regionalny,

– krajowy,

– zagraniczny,

– międzynarodowy i światowy.

Według kryterium przedmiotu wymiany można wyodrębnić rynek dóbr i usług

konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału w postaci

rzeczowej i finansowej). Rozpatrując rynek w ujęciu branżowym, rozróżnia się rynki

poszczególnych towarów, np. rynek owoców i warzyw, zboża, materiałów budowlanych,

odzieży.

Ze względu na sytuację rynkową w zakresie relacji popytu i podaży można zaproponować

podział rynku na rynek sprzedawcy (producenta) i rynek nabywcy (konsumenta). Rynek


14

sprzedawcy charakteryzuje się długotrwałym występowaniem zjawiska nadwyżkowego popytu

(popyt na towary przewyższa ich podaż), co sprzyja dyktowaniu przez sprzedawców poziomu

cen i warunków sprzedaży nabywcom. w skrócie można powiedzieć, że nabywca „stoi w kolejce"

do sprzedawcy, który jest „królem". z kolei istotą rynku nabywcy jest istnienie długotrwałej

nadwyżki podaży nad popytem, która zapewnia nabywcom lepszą pozycję przetargową niż

poprzednio.

Ponadto rynki różnią się między sobą swobodą działania na nich podmiotów gospodarczych. Ze

względu na to kryterium wyróżnia się rynek wolny i rynek regulowany. Rynek jest wolny

wówczas, gdy władza gospodarcza nie sprawuje nad nim bezpośredniej kontroli. Sprzedawcy

i nabywcy mają swobodę w określaniu ilości sprzedawanych i nabywanych towarów oraz

poziomu cen. Natomiast rynek regulowany charakteryzuje się tym, że władza gospodarcza

pełni bezpośrednią kontrolę nad jego funkcjonowaniem. Narzędziami tej kontroli mogą być

licencje udzielane uczestnikom wymiany, minimalne i maksymalne ceny itp. (Caban i inni 2001:

64).

5. Główne determinanty popytu i podaży

Kluczowymi terminami w nauce ekonomii są pojęcia ‘popytu’ i ‘podaży’. Pojęcie popytu jest

związane z zachowaniem się na rynku konsumentów, którzy określają ilość i rodzaje

nabywanych dóbr. Popyt jest to ilość dóbr, jaką nabywcy chcą zakupić po danej cenie

i w danym czasie. Tak zdefiniowany popyt jest popytem efektywnym, co oznacza, ze chęć

nabycia dobra jest poparta posiadaniem przez konsumenta odpowiednich dochodów. Wyróżnia

się również popyt potencjalny, który wyraża potrzebę zakupu określonego dobra, nie mającą

pokrycia w realnej sile nabywczej konsumenta. Popyt ten można inaczej określić jako popyt-

marzenie. Popyt potencjalny jest więc najczęściej większy od efektywnego. Poprawa sytuacji

dochodowej nabywcy zmniejsza różnicę między popytem potencjalnym a efektywnym. Popyt

potencjalny jest analizowany przez przedsiębiorstwa przy planowaniu inwestycji

i perspektywicznego poziomu produkcji. Popyt efektywny wpływa na poziom produkcji bieżącej

(Peterson 1991: 75).

Na podstawie empirycznych obserwacji dokonywanych na rynku warzyw i owoców można

stwierdzić, że ilość jakiegoś dobra nabywana przez konsumentów w określonym czasie zależy od

poziomu jego ceny. Im wyższa jest cena jakiegoś dobra, ceteris paribus , tym mniejszą jego

ilość konsumenci będą skłonni nabyć.

Ceteris paribus — zwrot pochodzący z łaciny zakładający niezmienność pozostałych czynników,

warunków, elementów, okoliczności itp., które wpływają na badane zjawisko ekonomiczne. Jest

to świadome uproszczenie rozumowania, które pozwala na badanie zależności jedynie między

dwiema zmiennymi. Należy pamiętać, że pozostałe, chwilowo pominięte zmienne też mają

wpływ na przedmiot badań.


15

Natomiast wraz ze spadkiem ceny rynkowej dobra, ceteris paribus, konsumenci będą zwiększać

liczbę nabywanych jednostek tego dobra. A zatem między zmianami cen i popytu na dane

dobro istnieje zależność odwrotna (ujemna). Zależność ta jest w literaturze ekonomicznej

znana jako prawo popytu i została wprowadzona do ekonomii przez słynnego ekonomistę

angielskiego, Alfreda Marshalla (1842-1924).

Zestawienie wielkości popytu na określone dobro dla różnych wysokości ceny pozwala wykreślić

krzywą popytu, oznaczoną na rysunku literami DD (od ang. demand ‘popyt’). Krzywa popytu

wskazuje ilości dobra, jakie konsumenci chcą nabyć przy każdym poziomie ceny w danym

okresie (rysunek 2).

W tablicy 2 jest przedstawione hipotetyczne kształtowanie się popytu na mandarynki. Popyt jest

ukazany jako zestaw różnych ilości mandarynek, które konsumenci będą kupować przy różnych

cenach. Kiedy cena mandarynek (P od ang. price ‘cena’) rośnie, wielkość zakupów tego dobra

spada, i vice versa. To samo można przedstawić za pomocą wykresu. Punkty zaznaczone na

krzywej popytu odpowiadają poszczególnym transakcjom zamieszczonym w tablicy 2. Należy

zwrócić uwagę, ze jakakolwiek zmiana ceny (wzrost lub spadek) powoduje przesunięcie się

popytu (ruch popytu) jedynie wzdłuż danej krzywej popytu; przy wzroście ceny ruch odbywa się

w górę, a przy spadku — w dół.

Tablica 2. Popyt na mandarynki (wielkości hipotetyczne)

Cena 1 kg

(w zł)

Popyt

zgłaszany

tygodniowo

(w kg)

Symbol

kombinacji

6

5

4

3

2

1

8

11

15

20

27

38

A

B

C

D

E

F



16

Rysunek 2. Krzywa popytu na mandarynki


Popyt na mandarynki zmienia się również w zależności od kształtowania się czynników

pozacenowych (innych niż cena), np. dochodów konsumentów. Wzrost lub spadek dochodów

konsumentów wywołuje przesuwanie się krzywej popytu w górę lub w dół w stosunku do

krzywej początkowej. Problem ten będzie wyjaśniony w dalszej części rozważań o popycie.

Krzywa popytu opada od lewej ku prawej stronie, przy założeniu ceteris paribus. Ta ważna

właściwość krzywej popytu wynika z faktu, że wpływ zmiany ceny dobra na popyt może

wywołać dwa rodzaje efektów:

substytucyjny,

dochodowy.

Efekt substytucyjny zmiany ceny polega na tym, że przy obniżce ceny danego dobra

(i stałości cen pozostałych dóbr) staje się ono relatywnie tańsze i konsumenci mogą zastąpić

nim inne dobra. Natomiast w przypadku wzrostu ceny danego dobra konsumenci mogą

zaspokajać swoje potrzeby za pomocą innych dóbr (substytutów), które są relatywnie tańsze.

Istota efektu dochodowego zmiany ceny sprowadza się do tego, że przy obniżce ceny danego

dobra siła nabywcza konsumentów wzrasta, gdyż przy stałym dochodzie nominalnym

konsumenci mogą zwiększyć swoje zakupy taniejącego dobra. i odwrotnie, wzrost ceny

powoduje zmniejszenie siły nabywczej konsumentów, którzy są zmuszeni ograniczyć zakupy

drożejącego dobra (Milewski, Kwiatkowski 2005: 47-48).

Cena jest ważnym, ale nie jedynym czynnikiem determinującym popyt. Najistotniejszymi

pozacenowymi czynnikami wpływającymi na rozmiary popytu są:

dochody konsumentów,



17

ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych,

moda i gusty (preferencje) nabywców,

przewidywanie zmian cen i dochodów,

efekty naśladownictwa i demonstracji,

liczba i struktura ludności.

Dochody konsumentów. W większości przypadków wzrost realnych dochodów konsumentów

powoduje zwiększenie popytu, a spadek dochodów — zmniejszenie popytu na dobra. Zależność

ta nie ma charakteru absolutnego. Istnieją bowiem takie dobra, na które popyt spada w miarę

wzrostu dochodów konsumentów. Na przykład wzrost dochodów wywołuje spadek popytu na

dobra niższego rzędu (ziemniaki, makarony, mięso niskiej jakości itp.). Wraz z podnoszeniem

się poziomu życia konsumenci ograniczają zakupy tych dóbr na rzecz dóbr lepszej jakości.

Ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych. Z obserwacji zjawisk rynkowych wynika,

że na rynku istnieją liczne powiązania między cenami i popytem na różne dobra. Zmiany ceny

jednego dobra oddziałują na rozmiary popytu na inne dobra. Kierunek tego oddziaływania zależy

od tego, czy analizowane dobra należą do kategorii substytutów, czy dóbr komplementarnych.

Dobra substytucyjne to takie dobra, które mogą się zastępować w zaspokajaniu określonej

potrzeby (np. pomarańcze i mandarynki, ryby i mięso); natomiast dobra komplementarne

uzupełniają się w zaspokajaniu określonej potrzeby, tzn. są one konsumowane razem (np.

herbata i cukier, aparat fotograficzny i film). Jeśli w danym okresie cena pomarańczy wzrośnie

(przy nie zmienionej cenie mandarynek), to można przypuszczać, że wzrośnie popyt na

mandarynki, które staną się relatywnie tańsze. Z kolei w przypadku dóbr komplementarnych

wzrost (spadek) ceny na dane dobro, np. aparaty fotograficzne (przy nie zmienionej cenie

drugiego dobra), może wywołać spadek (wzrost) popytu na drugie dobra, np. filmy.

Moda i gusty (preferencje) nabywców. Popyt na niektóre dobra podlega dużym i częstym

zmianom. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do dóbr, o zakupach których decydują

zmiany mody, gustów i przyzwyczajeń konsumentów. Klasycznymi przykładami takich dóbr są:

odzież, obuwie, usługi przemysłu rozrywkowego. Zmiany trendów mody w kierunku zwiększenia

zainteresowania danym asortymentem odzieży damskiej powodują wzrost popytu na ten

produkt, i na odwrót. W ciągu ostatnich kilkunastu lat w krajach wysoko rozwiniętych nastąpiły

istotne zmiany w świadomości wielu konsumentów, manifestujące się dużą popularnością tzw.

zdrowego stylu życia. Spowodowało to ogromne konsekwencje w zmianach popytu na pewne

rodzaje żywności: spadł popyt na mięso i tłuszcze zwierzęce, które uznaje się za niezdrowe,

natomiast wzrósł popyt na ryby, owoce i warzywa.

Przewidywanie zmian cen i dochodów. Na wielkość popytu wywierają określony wpływ

również oczekiwania konsumentów dotyczące zmian cen i dochodów. Konsumenci mogą

antycypować zakupy pewnych dóbr, jeśli przewidują, że w niedługim czasie znacznie wzrosną


18

ich ceny. Antycypacja w tej dziedzinie występuje z dużym natężeniem w okresach wysokiej

i długotrwałej inflacji. Natomiast, gdy spodziewany jest spadek ceny jakiegoś dobra, nabywcy

mogą ograniczyć swój bieżący popyt, aby móc zakupić więcej danego dobra w przyszłości.

Podobny wpływ na wielkość popytu wywierają oczekiwania związane ze zmianą przyszłych

dochodów. Przewidywany wzrost dochodów może skłaniać konsumentów do zwiększonych

zakupów na raty, które będą spłacane z przyszłych dochodów.

Efekty naśladownictwa i demonstracji. Niektórzy konsumenci nie chcą się wyróżniać

i starają się posiadać to, co inni, ubierać się podobnie, wyposażać swoje mieszkanie w podobny

sposób itp. Zjawisko to jest określane mianem efektu naśladownictwa. Efekt ten występuje

wtedy, gdy popyt indywidualnych konsumentów jest zgodny z popytem większości. Część

konsumentów podlega oddziaływaniu innego efektu, który polega na ich dążeniu do

podkreślania swojego prestiżu lub poziomu zamożności. Ta grupa konsumentów zachowuje się

inaczej niż przeciętny konsument, nabywają oni dobra rzadko kupowane przez innych i drogie,

a jednocześnie ograniczają lub w ogóle eliminują zakupy dóbr masowo nabywanych przez

przeciętnego konsumenta. Korzyść konsumpcyjna, jaką osiągają ci ekskluzywni konsumenci,

wyraża się głównie w demonstrowaniu olbrzymich możliwości finansowych i bogactwa

materialnego. Zjawisko to nosi nazwę efektu demonstracji.

Liczba i struktura ludności. Zmiany liczby ludności i jej struktury w różnych przekrojach (np.

według płci, wieku, wykształcenia, miejsca zatrudnienia) wpływają na wielkość i strukturę

popytu. Wzrost liczby urodzeń spowoduje zwiększenie popytu na zabawki, odżywki dla dzieci,

usługi w zakresie opieki nad dziećmi itp. Zmiany poziomu wykształcenia społeczeństwa mogą

w istotny sposób zmodyfikować nawyki konsumpcyjne, czyli wpłynąć na zmianę struktury

popytu.

W odróżnieniu od ceny, której zmiany powodują ruchy popytu wzdłuż krzywej (w górę lub

w dół), czynniki pozacenowe oddziałują na krzywą popytu inaczej. Czynniki te przesuwają całą

krzywą popytu w prawo lub w lewo, w zależności od tego, czy w wyniku ich działania popyt

rośnie, czy maleje. Ilustracją tego problemu jest rysunek 3.


19

Rysunek 3. Przesunięcia krzywej popytu


Wzrost popytu przy stałej cenie danego dobra może wynikać np. ze wzrostu dochodów

konsumentów lub działania efektu naśladownictwa. Na wykresie znajduje to odzwierciedlenie

w przesunięciu się krzywej popytu w prawo z D1D1 do D3D3. Natomiast spadek popytu (przy

stałej cenie) spowodowany zmniejszeniem dochodów konsumentów przejawia się przesunięciem

krzywej popytu w lewo z D1D1 do D2D2.

Typowe krzywe popytu mają nachylenie ujemne, czyli odzwierciedlają normalną reakcję popytu

na zmiany cen: przy wzroście ceny popyt spada, natomiast przy spadku ceny popyt rośnie. Na

rynku występują jednak przypadki, które charakteryzują się nietypowymi (paradoksalnymi)

reakcjami popytu na zmiany cen. Oznaczają one, że zmiany cen i popytu są jednokierunkowe,

tzn. wzrost cen może spowodować nie spadek, lecz wzrost popytu. W literaturze ekonomicznej

wyróżnia się trzy takie paradoksy: Giffena, Veblena i spekulacyjny (Caban 2001: 70).

Pierwszy z tych paradoksów został opisany i wytłumaczony przez angielskiego statystyka

Roberta Giffena, który w końcu XIX w. badał w Irlandii zachowania konsumpcyjne najuboższych

rodzin. Paradoks Giffena jest związany z dochodowym efektem zmiany cen niektórych dóbr

żywnościowych niższego rzędu (chleb, ziemniaki itp.). Wzrost ceny jakiegoś dobra niższego

rzędu, którego udział w ogólnych wydatkach ubogich grup konsumentów jest wysoki, obniża ich

dochody realne; powoduje to wzrost popytu na to dobro, gdyż mimo wzrostu ceny jest ono

nadal relatywnie tanie w porównaniu z innymi artykułami żywnościowymi. R. Giffen

zaobserwował ze zdziwieniem, że wzrost ceny chleba zwiększa popyt na chleb, zgłaszany przez

konsumentów ubogich. Spadek dochodów realnych, wywołany wzrostem cen chleba, zmusił



20

ubogą ludność do zmiany struktury konsumpcji: ograniczenia spożycia droższych rodzajów

żywności na rzecz artykułów tańszych, czyli chleba, który mimo wzrostu ceny był nadal

najtańszym źródłem pożywienia dla najuboższych Irlandczyków. Uogólniając można powiedzieć,

że w przypadku opisanym przez R. Giffena efekt dochodowy zmiany cen jest silniejszy niż efekt

substytucyjny. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy przeważająca część budżetu konsumenta

jest przeznaczana na dobra niższego rzędu. Dobra niższego rzędu, w odniesieniu do których

wzrost ceny wywołuje wystąpienie efektu dochodowego silniejszego od efektu substytucyjnego,

określa się mianem dóbr Giffena.

Drugim przypadkiem wzrostu popytu na dane dobro w wyniku podniesienia poziomu jego ceny

jest paradoks Veblena, nazywany również efektem prestiżowym. Paradoks ten dotyczy dóbr

luksusowych, których posiadanie stanowi wyróżnik wysokiego statusu społecznego

najbogatszych warstw konsumentów. T. Veblen (1857-1929), ekonomista amerykański żyjący

na przełomie XIX i XX w., stwierdził, że najbogatsi konsumenci nabywają dobra luksusowe

(biżuterię, futra, drogie samochody itp.) nie tyle ze względu na ich wysokie walory użytkowe, ile

z powodu ich wysokiej ceny. Ponieważ dobra te stanowią przedmiot konsumpcji ostentacyjnej

i mają wysoką rangę ze względu na ich wysoką cenę, więc obniżenie ceny tych dóbr powoduje

spadek popytu. Po prostu dobra te stają się dostępne dla większego kręgu odbiorców i tym

samym tracą charakter dóbr prestiżowych.

Paradoks spekulacyjny powstaje na gruncie oczekiwań konsumentów co do kształtowania się

cen w przyszłości. Jeśli panuje przekonanie, że cena danego dobra w przyszłości będzie nadal

rosła, to popyt ulega zwiększeniu, co wywołuje dalszy wzrost ceny. W przypadku spadku cen

nabywcy ograniczają zakupy, gdyż przewidują spadek cen w przyszłości. Paradoks spekulacyjny

można zaobserwować na giełdach towarowych i kapitałowych. Na giełdzie papierów

wartościowych powszechnie stosowana jest gra na hossę, czyli na zwyżkę kursów akcji lub na

bessę, czyli obniżkę kursów akcji.

W odniesieniu do podaży analiza rynku dotyczy producenta (lub sprzedawcy). Podaż S (od ang.

supply) jest definiowana jako ilość dobra, jaką producenci zamierzają sprzedać po

danej cenie i w danym okresie. Jest to ilość, jaką rzeczywiście są oni gotowi dostarczyć na

rynek, a nie jaką chcieliby sprzedać. Konsumenci mogą oczywiście nie kupić wszystkich dóbr

zaoferowanych przez producentów, jak również mogą zgłosić popyt przewyższający podaż.

Podobnie jak w przypadku popytu również podaż jest silnie związana z ceną. Prawo podaży

głosi, że wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny dobra rośnie (spada) ilość dostarczanych

przez producentów dóbr przy założeniu ceteris paribus. Zależność między ceną a podażą jest

zatem jednokierunkowa.


21

Ilustracją graficzną zależności między ceną a podażą jest krzywa podaży, która wskazuje ilość

dobra, jaką producenci zamierzają sprzedać przy danej cenie w danym okresie. Krzywa podaży

jest przedstawiona na rysunku 4, opracowanym na podstawie tablicy 2.

Z analizy krzywej podaży wynikają następujące wnioski:

zmiany ceny i podaży są jednokierunkowe,

w odróżnieniu od opadającej krzywej popytu krzywa podaży wzrasta ku prawej stronie,

wzrost ceny powoduje ruch po krzywej podaży w górę,

obniżenie ceny wywołuje ruch po krzywej w dół.

Tablica 2. Podaż mandarynek (wielkości hipotetyczne)

Cena 1 kg

(w zł)

Wielkość podaży

tygodniowo

(w kg)

Symbol

kombinacji

6

5

4

3

2

1

38

33

28

20

14

6

A

B

C

D

E

F


Rysunek 4. Krzywa podaży mandarynek




22

Kształt krzywej podaży jest efektem założenia, że producenci dążą do osiągnięcia

maksymalnych zysków. Założenie to pozwala zrozumieć, dlaczego krzywa podaży wznosi się

z lewej strony na prawą, tzn. dlaczego producenci zwiększają podaż przy wyższych cenach.

Podaż rośnie dlatego, że wzrost ceny podnosi opłacalność produkcji i przyciąga nowych

producentów do wejścia do danej branży. Z kolei obniżenie ceny powoduje spadek opłacalności

produkcji i tym samym ograniczenie podaży. Spadek ceny może zmusić mniej efektywne firmy

do opuszczenia danej branży.

Na podaż oddziałuje również wiele czynników pozacenowych. Większość tych czynników

stanowią wewnętrzne uwarunkowania decyzji przedsiębiorstw o wielkości sprzedaży. Głównymi

czynnikami pozacenowymi są (Begg i inni 2003: 93-94):

koszty produkcji,

postęp techniczny,

podatki i subsydia,

przewidywane zmiany cen,

interwencja państwa,

warunki klimatyczne.

Koszty produkcji. Zmiana kosztów produkcji jest najczęściej spowodowana zmianami cen

czynników produkcji. Podniesienie ich poziomu, prowadzące do wzrostu plac, opłat za energię,

wydatków na surowce i materiały, stóp procentowych od kredytów itp., obniża, ceteris paribus,

opłacalność produkcji i ogranicza ilość towarów oferowanych przez producentów. W takiej

sytuacji krzywa podaży przesuwa się w górę. Natomiast spadek cen czynników produkcji

podnosi opłacalność produkcji i zwiększa podaż. Krzywa podaży przesuwa się wówczas w dół.

Postęp techniczny. Wprowadzenie nowoczesnych technologii umożliwia wytwarzanie dóbr przy

mniejszych nakładach czynników produkcji, co w efekcie powoduje obniżenie kosztów

wytwarzania i wzrost zyskowności produkcji. W konsekwencji można osiągnąć większą

produkcję przy danych zasobach czynników i zaoferowanie rynkowi większej ilości danego

dobra. Przy pozostałych czynnikach stałych (przy danych cenach) postęp techniczny przesuwa

krzywą podaży w dół, co oznacza wzrost produkcji.

Podatki i subsydia. Nałożenie na dobro takiego podatku, jak np. podatek od wartości dodanej

(VAT), powoduje takie same skutki, jak wzrost kosztów produkcji, czyli przesuwa krzywą podaży

w górę, co oznacza spadek podaży. w podobny sposób, ale w przeciwnym kierunku, wpływają

na podaż subsydia (dopłaty), które wywołują taki sam efekt, jak zmniejszenie kosztów

produkcji. Należy zauważyć, że inne rodzaje podatków nie powodują przesunięcia krzywej

podaży. Przykładem takiego podatku jest podatek od zysku, który nie jest bezpośrednio

powiązany z kosztami produkcji.


23

Przewidywane zmiany cen. Oczekiwania dotyczące poziomu przyszłych cen zarówno danego

dobra, jak i czynników produkcji mogą rzutować na decyzje produkcyjne. Jeżeli jest

przewidywany wzrost cen danego dobra w przyszłości, to bieżąca oferta rynkowa może się

zmniejszyć. Odwrotnie, przewidywanie spadku cen może się przyczynić do zwiększenia oferty

rynkowej.

Interwencja państwa. Niektóre decyzje podejmowane przez instytucje państwowe mogą

rzutować na rozmiary podaży. Na przykład wprowadzenie rygorystycznych przepisów

dotyczących ochrony środowiska naturalnego i bezpieczeństwa pracy najczęściej prowadzi do

wzrostu kosztów produkcji i może wywołać spadek podaży.

Warunki klimatyczne. Zmiana pogody silnie wpływa na podaż produktów rolnych. Bardzo

korzystne warunki pogodowe prowadzą do rekordowych zbiorów, a nie sprzyjająca pogoda

powoduje przeciwne skutki. Wielkość zbiorów płodów rolnych wpływa na koszty produkcji rolnej.

Jeżeli dzięki dobrej pogodzie zwiększają się zbiory zboża z jednego hektara, to koszt

wyprodukowania jednej tony zmniejsza się. Korzystne warunki klimatyczne przesuwają krzywą

podaży w dół, natomiast złe warunki przesuwają ją w górę.

Wszystkie przedstawione wyżej czynniki pozacenowe powodują przesunięcia krzywej podaży

w dół lub w górę, w zależności od tego, czy podaż wzrośnie, czy zmaleje (zob. rysunek 5).

Rysunek 5. Przesunięcia krzywej podaży




24

Wzrost podaży wyraża się przesunięciem krzywej podaży z S1S1 do S2S2. Spadek podaży

powoduje natomiast przesunięcie krzywej podaży z S1S1 do S3S3.

6. Równowaga rynkowa

W dotychczasowych rozważaniach zostały opisane dwie strony mechanizmu rynkowego - popyt

i podaż. Przedstawienie na wspólnym wykresie krzywej popytu na dane dobro i krzywej podaży

umożliwia wyjaśnienie interakcji między tymi dwoma stronami rynku (rysunek 6).

Punkt przecięcia się krzywej popytu i krzywej podaży — R — wyznacza cenę równowagi

rynkowej, czyli cenę równoważącą wielkości popytu i podaży. Cena równowagi jest ceną, która

„oczyszcza" rynek, tzn. że przy tej cenie nie występują na rynku nadwyżki popytu ani podaży.

Przy cenie równowagi rynkowej wielkość podaży oferowanej przez sprzedających odpowiada

bowiem dokładnie wielkości popytu zgłaszanego przez nabywców, czyli ilość dóbr dostarczanych

na rynek równa się ilości dóbr pożądanych. Ilość tę nazywamy ilością równowagi (Caban i inni

2001: 74). Z rysunku 6 wynika, że ilość równowagi wynosi 20 kg mandarynek przy cenie 3 zł za

kilogram.

Przy cenie faktycznej wyższej od ceny równowagi, wynoszącej np. 4 zł, popyt ukształtuje się na

poziomie 15 kg, a podaż osiągnie 28 kg. Pojawi się wtedy nadwyżka podaży nad popytem,

wynosząca 13 kg, zaznaczona na rysunku 7 powyżej punktu R. Nadwyżka ta, nazywana

nadwyżką rynkową, jest ilością towaru, o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu

przy danym poziomie ceny.

Rysunek 6. Równowaga rynkowa




25

Rysunek 7. Nadwyżka rynkowa


W tej sytuacji producenci (sprzedawcy) będą zmuszeni konkurować między sobą, oferując

sprzedaż po niższej cenie w celu pozbycia się nadwyżki podaży. Spowoduje to zmniejszenie

dostaw na rynek przez producentów, a jednocześnie zachęci nabywców do zwiększenia zakupów

(pokazują to strzałki skierowane w dół). Skutkiem tego będzie zmniejszanie się tej nadwyżki, aż

do jej całkowitej redukcji przy cenie 3 zł i ofercie 20 kg.

Rysunek 8. Niedobór rynkowy





26

Z kolei przy cenie faktycznej niższej od ceny równowagi powstaje niedobór rynkowy, co

znaczy, że wielkość popytu przewyższa wielkość podaży. Sytuację tę ilustruje rysunek 8. Przy

cenie wynoszącej 2 zł popyt kształtuje się na poziomie 27 kg. Niedobór rynkowy zaznaczony jest

na wykresie poniżej punktu R.

Podobnie jak w przypadku występowania nadwyżki rynkowej, mechanizm konkurencji skoryguje

rozbieżność między wielkością popytu i podaży. Konkurencja między nabywcami będzie pchała

cenę w górę, w kierunku punktu równowagi rynkowej. Rosnąca cena zacznie zachęcać

producentów do zwiększania rozmiarów podaży, a jednocześnie będzie eliminowała z rynku

nabywców, których nie stać na zakup dóbr po wyższej cenie. W efekcie będzie się zmniejszać

niedobór rynkowy, aż do jego całkowitej redukcji przy cenie 3 zł i ofercie 20 kg (pokazują to na

wykresie strzałki skierowane w górę).

Cena równowagi rynkowej będzie się utrzymywać dopóty, dopóki jakaś siła nie spowoduje

przesunięcia krzywej podaży, co doprowadzi do ukształtowania się nowej ceny równowagi.

Dotychczas stwierdziliśmy, że pod wpływem działania czynników pozacenowych zarówno popyt,

jak i podaż ulegają zmianie. Obecnie analiza będzie dotyczyła sposobu, w jaki zmiany te

oddziałują na cenę i ilość równowagi (rozmiary popytu i podaży). Wpływ zmiany popytu na cenę

i ilość równowagi jest przedstawiony na rysunku 9. W analizie tej przyjmujemy założenie

o stałości podaży.

Zmiana jakiegoś czynnika pozacenowego determinującego popyt, np. wzrost realnych dochodów

konsumentów, wzrost zainteresowania danym dobrem w wyniku działania efektu

naśladownictwa, powoduje, że przy danej cenie wzrasta popyt na to dobro. Następuje więc

przesunięcie krzywej popytu w górę (z D1D1 do D2D2) i zmiana warunków równowagi,

przejawiająca się we wzroście zarówno ceny równowagi (z P1 do P2), jak i ilości równowagi (z Q1

do Q2). Sytuacja ta jest pokazana na rysunku 9a. natomiast na rysunku 9b jest przedstawione

przesunięcie krzywej popytu w dół, spowodowane np. spadkiem realnych dochodów

konsumentów.

Podobną analizę można przeprowadzić w odniesieniu do podaży. Zmiana podaży następuje pod

wpływem zmiany któregokolwiek z pozacenowych czynników określających podaż, np. mogą to

być ceny czynników produkcji lub postęp techniczny. Wpływ zmiany podaży na cenę równowagi

i ilość równowagi jest przedstawiony na rysunku 10. Należy dodać, ze założeniem analizy jest

niezmienność krzywej popytu.

Poprawa warunków wytwarzania w wyniku zastosowania nowoczesnej metody produkcji

spowoduje wzrost podaży. Krzywa podaży S1S1 przesunie się w dół na pozycję S2S2. Jej

przecięcie się z krzywą popytu w punkcie R2 określi nową, niższą cenę równowagi P2 i nowe,


27

większe ilości równowagi Q2 (rysunek 10a). Natomiast pogorszenie się warunków wytwarzania

związane ze wzrostem cen czynników produkcji spowoduje spadek podaży. Wówczas krzywa

podaży S1S1 przesunie się w górę na pozycje S2S2. W punkcie przecięcia z krzywą popytu

zostanie wyznaczony nowy punkt równowagi R2, jak również odpowiadająca mu nowa, wyższa

cena P2 oraz nowe, mniejsze ilości równowagi Q2 (rysunek 10b).

Rysunek 9a. Skutki zmiany popytu — wzrost popytu


Rysunek 9b. Skutki zmiany popytu — spadek popytu





28

Rysunek 10a. Skutki zmiany podaży — wzrost podaży


Rysunek 10b. Skutki zmiany podaży — spadek podaży


W realnej gospodarce na rynku danego dobra najczęściej występują jednocześnie zmiany

popytu i podaży. W zależności od układu krzywych popytu i krzywych podaży następuje

przemieszczanie się punktu równowagi rynkowej. Wszystkie możliwe układy, powstające

z przesunięć obu krzywych, można uzyskać, nakładając na siebie rysunki 9 i 10. Powstaje




29

wówczas osiem możliwych do osiągnięcia punktów równowagi, zależnych od przesunięć

krzywych popytu i krzywych podaży.

Przedstawione wyżej rozważania oddają istotę działania mechanizmu rynkowego w warunkach

wolnego rynku. Zgodnie z jego istotą każda zmiana parametrów rynkowych (ceny, popytu,

podaży) wywołuje określone procesy adaptacyjne i samoczynne równoważenie rynku.

Jakakolwiek nierównowaga między tymi parametrami uruchamia reakcje producentów

i nabywców które doprowadzają popyt i podaż do stanu równowagi, osiąganego przy cenie

równowagi rynkowej.

7. Elastyczność popytu i elastyczność podaży

Elastyczność popytu służy mierzeniu siły, z jaką wielkość popytu reaguje na zmiany

czynnika określającego popyt (głównie ceny i dochodu). W zależności od tego, który

z tych czynników wpływa na wielkość popytu, rozróżnia się trzy rodzaje elastyczności popytu:

elastyczność cenową popytu,

elastyczność mieszaną popytu (określaną również mianem elastyczności krzyżowej

popytu),

elastyczność dochodową popytu.

Elastyczność cenowa popytu mierzy siłę reakcji popytu na zmiany cen danego dobra.

Formułę elastyczności cenowej popytu można przedstawić w postaci stosunku procentowej

zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny danego dobra przy założeniu ceteris

paribus. W formie algebraicznej można to zapisać w następujący sposób (Caban 2001: 84):

EPD = - )(ceny zmiana Procentowa

)(

P

Dpopytu wielkościzmiana Procentowa = -

0

01

0

01

P

PP

D

DD

= -

0

0

P

P

D

D

(2)

lub

EPD = -

0D

D :

0P

P = -

P

D

·

0

0

D

P, (3)

gdzie:

EPD — współczynnik elastyczności cenowej popytu,

D0 i D1 — wielkość popytu początkowa i w okresie obliczeniowym,

P0 i P1 — cena danego dobra początkowa i w okresie obliczeniowym,

∆D — przyrost (zmiana absolutna) popytu,

∆P — przyrost ceny.


30

Ponieważ zmiany popytu i zmiany ceny są różnokierunkowe, w celu uniknięcia ujemnych

wartości współczynnika elastyczności cenowej popytu umieszczamy przed wzorem znak minus

(-) i uzyskujemy wtedy dodatnie wartości tego współczynnika.

Należy pamiętać, że zmiana popytu była wywołana wyłącznie zmianą ceny. Inne czynniki, które

mogłyby wpłynąć na wielkość popytu (np. dochód nabywców, ceny biletów do kina), nie uległy

zmianie. Skrótowo można powiedzieć, że w analizowanym przykładzie zmianie (spadkowi) ceny

biletu towarzyszy więcej niż proporcjonalna zmiana (wzrost) popytu. Stosunek ten wynosi

1:1,66, a więc popyt jest w tym przypadku bardzo wrażliwy na zmiany ceny.

W analizie ekonomicznej wyróżnia się pięć podstawowych kategorii (rodzajów) elastyczności

cenowej popytu, przy czym podstawą klasyfikacji jest wartość współczynnika elastyczności. Są

to popyt proporcjonalny, elastyczny, nieelastyczny, doskonale elastyczny i sztywny.

W przypadku, gdy współczynnik elastyczności cenowej popytu jest równy jedności (EPD = 1),

taki popyt określa się jako proporcjonalny lub o elastyczności wzorcowej. Oznacza to, że

określonej procentowej zmianie ceny odpowiada dokładnie taka sama procentowa zmiana

wielkości popytu, dokonująca się jednak w przeciwnym kierunku. Na przykład wzrost ceny o 7%

powoduje zmniejszenie popytu także o 7%.

Jeśli współczynnik elastyczności cenowej popytu jest większy od jedności (EPD > 1), to popyt

jest nazywany elastycznym lub o elastyczności wysokiej. Wówczas procentowa zmiana

popytu jest większa niż procentowa zmiana ceny danego dobra. Na przykład wzrost ceny o 10%

powoduje spadek popytu o 20%, czyli EPD = 2.

Natomiast, gdy współczynnik ten jest mniejszy od jedności i większy od zera (0 < EPD < 1), to

taki popyt określa się jako nieelastyczny lub o elastyczności niskiej. w tym przypadku

procentowa zmiana popytu jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny. Popyt jest relatywnie

niewrażliwy na zmianę ceny. Na przykład jedli obniżka cen o 10% spowoduje wzrost popytu

o 2%, to współczynnik wyniesie 0,2.

Gdy współczynnik elastyczności cenowej popytu zmierza do nieskończoności (EPD → ∞), to

popyt jest doskonale elastyczny. Oznacza to, że dla danej ceny popyt może przybierać

dowolne rozmiary. Przy danym poziomie ceny producent sprzeda całą wielkość swojej produkcji,

a przy niewielkiej zmianie ceny w górę przez jednego producenta wszyscy klienci szybko

przeniosą się do innego producenta, który ceny nie zmienił. Występują wówczas warunki tzw.

konkurencji doskonałej, w której żaden uczestnik wymiany handlowej nie ma wpływu na poziom

ceny.


31

W przypadku gdy zmiana ceny nie wywołuje żadnej zmiany wielkości popytu, czyli EPD = 0,

popyt jest doskonale nieelastyczny lub sztywny. A zatem dla dowolnej zmiany ceny zmiana

popytu jest równa zeru, co oznacza, że współczynnik elastyczności cenowej popytu też jest

równy zeru.

Niską elastycznością cenową popytu charakteryzują się dobra pierwszej potrzeby, takie jak

mleko, pieczywo, mąka, powszechnie używana odzież itp. Nawet znaczna zmiana cen tych dóbr

powoduje tylko niewielkie zmiany popytu. Popytem elastycznym wyróżniają się przede

wszystkim dobra wyższego rzędu (np. samochody osobowe, sprzęt sportowy do tenisa). Popyt

sztywny występuje w przypadku, gdy:

a) cena danego dobra jest względnie niska, a potrzeby konsumentów w zakresie

spożycia tego dobra są w pełni zaspokojone (np. pieprz lub sól),

b) pojawia się konieczność nabycia danego dobra (np. leki),

c) dane dobro nie ma substytutu (np. sól).

Poszczególne rodzaje elastyczności cenowej popytu można przedstawić graficznie,

wykorzystując w tym celu liniową postać funkcji popytu (rysunek 11).

Liniowa krzywa popytu ma w każdym punkcie takie samo nachylenie. Należy jednak zauważyć,

że w górnej części linii popytu (powyżej punktu M) poziom ceny jest wysoki, dlatego jej zmiany

procentowe są niewielkie, a popyt jest bardzo mały i stąd jego zmiany procentowe są bardzo

duże. Wobec tego wzór na obliczanie elastyczności cenowej popytu daje wysokie wartości EPD

wówczas, gdy na linii popytu rozważamy punkty leżące wysoko.

Rysunek 11. Elastyczność cenowa popytu liczona wzdłuż linii popytu



32

Rysunek 12. Popyt doskonale elastyczny i popyt sztywny.


Dla środkowego punktu wykresu (M) elastyczność cenowa popytu jest proporcjonalna. Powyżej

tego punktu popyt jest elastyczny, natomiast poniżej punktu środkowego popyt jest

nieelastyczny. w punkcie a elastyczność popytu zmierza do nieskończoności. Sytuację tę

ilustruje linia pozioma na rysunku 12. Z kolei w punkcie B elastyczność równa się zeru.

Przedstawia to na rysunku 12 linia pionowa.

Rysunek 13. Elastyczność dochodowa popytu dla różnych typów turystyki

Źródło: Economics of tourism demand

http://onte.wsg.byd.pl/moodle/file.php/1/flash/ekonomia/adas1.html


33

Sposób obliczania elastyczności cenowej popytu w każdym dowolnym punkcie prostej

przedstawiającej krzywą popytu polega na tym, że EPD wyraża się stosunkiem długości odcinka

prostej poniżej danego punktu do długości jej odcinka znajdującego się powyżej tego punktu.

Ponieważ punkt M dzieli prostą na połowę, wzór ten daje w wyniku EPD = 1, czyli elastyczność

proporcjonalną. Stosunek ten jest większy od jedności dla punktów znajdujących się powyżej

punktu M i mniejszy od jedności dla punktów leżących poniżej punktu M (Nojszewska 1995: 54).

Należy podkreślić, że elastyczność cenowa popytu jest kategorią bardzo przydatną dla

przedsiębiorstw. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, znajomość cenowej elastyczności

popytu umożliwia przedsiębiorstwom przewidywanie wpływu zmian ceny na rozmiary sprzedaży

danego dobra. Po drugie, elastyczność ta może stanowić dla przedsiębiorstw cenną informację

w podejmowaniu decyzji cenowych prowadzących do maksymalizacji zysku.

Zależnie od wielkości współczynnika elastyczności cenowej popytu podniesienie lub obniżenie

ceny w różny sposób wpływa na utargi całkowite przedsiębiorstw.

Można rozróżnić trzy przypadki kształtowania się tych utargów:

1) jeżeli EPD = 1, to zmiana ceny nie powoduje zmiany utargów ze sprzedaży (popyt jest

wzorcowy);

2) jeżeli EPD > 1, to obniżka ceny przyczynia się do wzrostu utargów ze sprzedaży,

natomiast wzrost ceny powoduje spadek utargów (popyt jest elastyczny);

3) jeżeli EPD < 1, to obniżka ceny powoduje zmniejszenie utargów, natomiast wzrost ceny

wpływa na zwiększenie utargów (popyt jest nieelastyczny).

Analiza elastyczności popytu skłania do postawienia pytania, dlaczego popyt na pewne dobra

jest elastyczny, a na inne nieelastyczny czy wręcz sztywny? Na ogół rozróżnia się pięć

czynników, które wywierają istotny wpływ na elastyczność cenową popytu (Sloman 2001: 63-

65).

Charakterystykę czynników przedstawia poniższa lista:

1. Pierwszym ważnym czynnikiem determinującym elastyczność popytu jest stopień,

w jakim dane dobro zaspokaja podstawowe potrzeby konsumentów. Jeśli jakieś dobro

nie jest konsumentowi niezbędne, to w przypadku znacznego wzrostu jego ceny

konsument może łatwo z niego zrezygnować. Wówczas popyt jest elastyczny. Jeśli

natomiast określone dobro jest absolutnie niezbędnym elementem koszyka dóbr

konsumenta, to trudniej się bez niego obyć nawet przy rosnącej cenie. Popyt na takie

dobro jest wiec nieelastyczny. Dobra podstawowe dla konsumenta muszą być bowiem

używane w stałej ilości niezależnie od zmiany ich ceny.

2. Drugim istotnym czynnikiem jest dostępność substytutów danego dobra. Im więcej jest

substytutów określonego dobra, tym konsumenci łatwiej mogą się przestawić na inne


34

dobra, zaspokajające te same potrzeby. Jeśli cena tego dobra staje się zbyt wysoka, to

popyt jest elastyczny. Gdy nie ma bliskich substytutów, to zmiana w koszyku dóbr

konsumenta jest trudniejsza, a popyt mniej elastyczny.

3. Trzecim czynnikiem jest udział wydatków na zakup danego dobra w budżecie

konsumenta. Jeśli konsument wydaje znaczną część swojego dochodu na zakup jakiegoś

dobra, to popyt na takie dobro jest stosunkowo elastyczny. Konsument dąży wówczas

do poszukiwania tańszych substytutów. Natomiast popyt na dobra mające niewielki

udział w wydatkach konsumentów jest zazwyczaj nieelastyczny. W tym przypadku

poszukiwanie substytutów przez konsumenta nie będzie warte niezbędnych nakładów

czasu i pieniędzy.

4. Czwartym czynnikiem jest poziom ceny danego dobra. Z poprzednich rozważań wynika,

że elastyczność cenowa popytu jest różna w zależności od położenia na krzywej popytu.

Oznacza to, że elastyczność popytu zmienia się. Im wyższy jest poziom cen, tym

elastyczność popytu jest większa, i na odwrót.

5. Wreszcie ostatnim ważnym czynnikiem określającym elastyczność popytu jest czas

dostosowań, w krótkim okresie konsument będzie dość słabo reagował na zmianę ceny.

Nie zdąży bowiem zanalizować nowych relacji cen i dokonać odpowiednich przesunięć

w swoich wydatkach. Wraz z upływem czasu konsument będzie rewidował swoje decyzje

konsumpcyjne i dostosowywał się do zmieniającej się sytuacji. Można sformułować

ogólną prawidłowość, iż popyt jest bardziej elastyczny w długim czasie niż w krótkim.

Inną powszechnie stosowaną miarą elastyczności popytu jest elastyczność wiążąca zmiany

popytu na dane dobro ze zmianami cen dóbr pokrewnych (substytucyjnych

i komplementarnych). Reakcję popytu na dobro A na zmianę ceny dobra pokrewnego B

nazywa się elastycznością mieszaną popytu. Miarą tej elastyczności jest współczynnik

elastyczności mieszanej popytu (Caban 2001: 88):

EMD =

0A

A

D

D :

0B

B

P

P (4)

gdzie:

0A

A

D

D — procentowa zmiana popytu na dobro A,

0B

B

P

P — procentowa zmiana ceny dobra B, które w stosunku do dobra A jest

substytucyjne bądź komplementarne.

W przypadku, gdy dwa dobra są substytutami, współczynnik elastyczności mieszanej popytu

jest dodatni. Wielkość EMD stanowi miarę substytucyjności dwóch dóbr. Na przykład, jeśli


35

EMD = 0,02, to wielkości popytu na te dobra są prawie całkowicie niezależne od siebie. Z kolei

jeśli EMD = 3, to oba dobra są niemal doskonałymi substytutami.

Natomiast, gdy dwa dobra są w stosunku do siebie komplementarne, to omawiany współczynnik

przybiera wartości ujemne. Podwyżka ceny dobra komplementarnego wpłynie ujemnie na

wielkość popytu na dane dobro. Dla dóbr całkowicie niezależnych od siebie współczynnik

przyjmuje wartość równą zeru.

Ważnym pozacenowym czynnikiem determinującym wielkość popytu są dochody realne

konsumentów. Najstarszą i współcześnie stosowaną metodą badania zmian w wielkości

i strukturze popytu pod wpływem zmian zachodzących w dochodach do dyspozycji

konsumentów jest analiza struktury wydatków, oparta na badaniach budżetów rodzinnych.

Pionierskie badania w tej dziedzinie przeprowadził niemiecki statystyk Ernest Engel (1821-

1896). Odkrył on, że w miarę wzrostu przeciętnego dochodu per capita w rodzinie ogólny popyt

nie tylko rośnie, ale również zmienia się jego struktura. Zmiany te polegają na:

a) zmniejszeniu procentowego udziału wydatków na żywność i dobra niższego rzędu

w całości wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego;

b) zwiększeniu procentowego udziału wydatków na dobra trwałego użytku, a następnie na

zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu w zakresie kultury, ochrony zdrowia, kształcenia

itp.

Tę ogólną prawidłowość zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego wywołanych wzrostem

przeciętnych dochodów konsumentów nazywa się w ekonomii prawem Engla (Milewski,

Kwiatkowski 2005: 63).

Miarą reakcji popytu na zmiany realnych dochodów konsumentów jest współczynnik

elastyczności dochodowej popytu, który procentową zmianę wielkości popytu wiąże ze

zmianami dochodu, przy założeniu ceteris paribus. Współczynnik ten oblicza się na podstawie

następującego wzoru (Caban 2001: 90):

EID = D

D :

I

I, (5)

gdzie:

I — od ang. income

D

D — procentowa zmiana popytu,

I

I — procentowa zmiana dochodu.


36

Interpretacja wartości liczbowych tego współczynnika jest taka sama, jak w przypadku

elastyczności cenowej popytu. Na podstawie wartości liczbowych współczynnika można dokonać

podziału dóbr konsumpcyjnych na trzy główne grupy:

dobra niższego rzędu, dla których współczynnik EID przybiera wartości ujemne;

dobra pierwszej potrzeby, dla których współczynnik EID kształtuje się w przedziale

między 0 i 1;

dobra luksusowe, które charakteryzują się współczynnikami o wartości większej od 1.

Graficzną ilustracją zależności między dochodem realnym a popytem na wymienione wyżej trzy

grupy dóbr są krzywe Engla (rysunek 14).

Na rysunku 14a jest przedstawiona krzywa Engla dla dóbr niższego rzędu, składająca się

z trzech fragmentów (odcinków). Pierwszy do punktu a obrazuje sytuację, w której konsumenci

dysponują bardzo niskimi dochodami. Popyt na tym odcinku krzywej silnie reaguje na

stosunkowo niewielki przyrost dochodów. Następnie na odcinku AB wrażliwość popytu na zmianę

dochodów zmniejsza się. Natomiast po przekroczeniu punktu B, gdy dochody osiągają względnie

wysoki poziom I1, dane dobro jest zastępowane dobrem wyższego rzędu, niezależnie od

dalszego wzrostu dochodów.

Na rysunku 14b jest pokazana krzywa Engla dla dóbr pierwszej potrzeby. Przyrosty popytu

wynikające ze wzrostu dochodu są coraz mniejsze. w punkcie a przy dochodzie I1, popyt osiągu

stan nasycenia DA. Popyt pozostaje stały, niezależnie od dalszego wzrostu dochodu.

Na rysunku 14c jest przedstawiona krzywa Engla dla dóbr luksusowych. Popyt na te dobra

pojawia się dopiero po osiągnięciu przez konsumenta pewnego poziomu dochodów I1 i wzrasta

w szybszym tempie niż dochód.

Rysunek 14a. Krzywa Engela — dla dóbr niższego rzędu


http://onte.wsg.byd.pl/moodle/file.php/1/flash/ekonomia/krzywaEngla.html


37

Rysunek 14b. Krzywa Engela — dla dóbr pierwszej potrzeby


Rysunek 14c. Krzywa Engela — dla dóbr luksusowych


Pojęcie elastyczności odnosi się również do kategorii podaży. Znajomość elastyczności cenowej

podaży ma istotne znaczenie dla analizy zjawisk rynkowych i podejmowania decyzji

produkcyjnych. Elastyczność cenową podaży określa się podobnie jak elastyczność popytu.

Elastyczność ta wyraża reakcję podaży danego dobra na zmianę jego ceny. Jej miarą jest

współczynnik elastyczności cenowej podaży, który ma następującą postać (Caban 2001:

93):


38

EPS =

0S

S :

0P

P, (6)

gdzie:

0S

S — procentowa zmiana podaży,

0P

P — procentowa zmiana ceny.

Klasyfikacja elastyczności cenowej podaży jest podobna do klasyfikacji elastyczności popytu.

Ponieważ podaż zmienia się w tym samym kierunku co cena, więc współczynniki elastyczności

cenowej podaży przyjmują wartości dodatnie.

Gdy współczynnik EPS jest mniejszy od jedności (EPS < 1), to podaż jest nieelastyczna. Jeśli

współczynnik ten jest równy jedności (EPS = 1), to taką podaż określa się jako proporcjonalną

lub jednostkową. Z kolei gdy współczynnik ten jest większy od jedności (EPS > 1) to podaż jest

elastyczna względem ceny. Jeśli zmiany ceny nie wywołują zmian wielkości podaży, to podaż

jest doskonale nieelastyczna (sztywna). I wreszcie, gdy podaż osiąga dowolne rozmiary przy

danej cenie, to jest doskonale elastyczna.

Elastyczność cenowa podaży zależy ogólnie od możliwości producentów ograniczania wielkości

produkcji, gdy ceny produktów spadają i zdolności producentów zwiększania wielkości produkcji,

gdy ceny produktów rosną. Istotną rolę w wyznaczaniu tej elastyczności odgrywają trzy czynniki

(Peterson 1991: 155-156):

czas, jakim dysponuje producent na przystosowanie się do zmienionego poziomu cen;

im dłuższy czas, tym większa jest elastyczność cenowa podaży;

kształtowanie się kosztów produkcji wraz ze zmianą skali produkcji; jeżeli wraz ze

wzrostem skali produkcji koszty rosną szybko, podaż jest mało elastyczna (szybki

wzrost kosztów ogranicza siłę stymulacyjną rosnącej ceny produktu); jeżeli natomiast

koszty rosną wolno, podaż jest bardziej elastyczna;

podatność danego produktu na magazynowanie i koszty magazynowania; im mniejsze

są możliwości przechowywania produktów i wyższe jego koszty, tym mniejsza

elastyczność cenowa podaży.


39

Bibliografia

Borkowska B., Klimczak B. (2006): Mikroekonomia. Ćwiczenia, Wydawnictwo Akademii

Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław, s. 31-37.

Bremond J., Couet J. F., Salort M. M. (2005): Kompendium wiedzy o ekonomii, PWN, Warszawa,

s. 15-25.

Caban W. i inni (2001): Ekonomia. Podręcznik dla studiów licencjackich, PWE, Warszawa, s. 63-

81.

Milewski R., Kwiatkowski E. (2005): Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa, s. 3-23.

Nojszewska E. (1995): Podstawy ekonomii, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s.

10-18.

Sloman J. (2001): Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa, s. 14-30.

Documents

I. Wprowadzenie do ekonomii - onte.wsg.byd.plonte.wsg.byd.pl/.../file.php/1/pdf/ekonomia/nowe/m1_mikroekonomia.… · Mikroekonomia zajmuje się analizą zachowania poszczególnych