Upload
phungtram
View
219
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
I. Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej - informacje ogólne
I.1. Jednostki leksykalne JHP BN
JHP BN zawiera słownictwo, które umożliwia budowę haseł adekwatnie charakteryzujących
treść i formę dokumentów gromadzonych w bibliotekach. Każdy byt, obiekt, pojęcie,
zjawisko, które posiada własną nazwę i jest zdefiniowane w wiarygodnych źródłach
informacji, powinno być wyrażone odpowiednim tematem.
Na słownictwo JHP BN składają się tematy i określniki
I.1.1.Tematy
Temat to nazwa pospolita lub własna użyta do wyrażenia przedmiotu lub formy dzieła.
Tematy są jednostkami samodzielnymi leksykalnie i składniowo, tzn. mogą samodzielnie
stanowić hasło przedmiotowe.
Tematy dzielimy na sześć podstawowych typów:
- rzeczowe (treściowe, ogólne)
- osobowe
- korporatywne (z podziałem na tematy odnoszące się do ciał zbiorowych i imprez)
- tytułowe
- geograficzne
- formalne.
Podział ten ma ścisły związek ze strukturą formatu MARC21 rekordu bibliograficznego i
wzorcowego – każdej grupie odpowiada odpowiednie pole formatu o określonej strukturze
wewnętrznej.
2
I.1.1.1. Tematy rzeczowe (treściowe, ogólne)
Reprezentują ogólne pojęcia lub powtarzalne przedmioty zwykle wyrażane rzeczownikami
pospolitymi.
Większość tematów ma formę rzeczownika – np.: Matematyka, Prawo, Rolnictwo,
Jeziora, Uczucia, Ptaki, Samochody, Szlachta, Archeolodzy
Występują także połączenia:
- rzeczownika z przymiotnikiem (z reguły w szyku porzeczownikowym, naturalnym w języku
polskim) – np. Prawo cywilne, Rodzina zastępcza, Sztuka polska, Ssaki drapieżne,
Badania nieniszczące
- dwu rzeczowników – np.: Degradacja środowiska, Ochrona zabytków, Ciśnienie krwi,
Parki i ogrody
Tematy wielowyrazowe (które często nie zachowują szyku porzeczownikowego) występują
przede wszystkim wtedy, kiedy takie trwałe połączenie wyrazów funkcjonuje w terminologii
naukowej czy fachowej. np.: Warunkowe zawieszenie wykonywania kary, Atopowe
zapalenie skóry, Przewlekła obturacyjna choroba płuc.
W grupie tematów rzeczowych można wyodrębnić kilka charakterystycznych podgrup:
- tematy językowo etniczne
Są to tematy (przede wszystkim z zakresu literatury, językoznawstwa i sztuki), które
uzupełniane są przymiotnikiem pochodzących od nazwy języka/języków, nazw narodów i
innych grup etnicznych lub państw
Np.:
3
Język polski, Idiomy polskie, Przyimek polski, Nazwy miejscowe kanadyjskie, Pismo
arabskie, Wywiad polski, Dyplomacja szwajcarska, Kuchnia skandynawska.
Uwaga: Znaczna część tematów językowo-etnicznych, wyrażająca formy piśmiennicze i
wydawnicze, rodzaje i gatunki artystyczne, literackie i muzyczne jest obecnie traktowana jako
tematy formalne, np.
Encyklopedie polskie, Słowniki polsko-angielskie dla dzieci, Czasopisma historyczne
kanadyjskie, Powieść kryminalna szwajcarska, Fotografia prasowa polska, Miedzioryt włoski
( zob. niżej Tematy formalne).
- tematy etniczne
Są to tematy będące nazwami grup etnicznych, które nie są trwale identyfikowane z obszarem
konkretnego państwa, np.:
Indianie, Łemkowie, Arabowie, Żydzi.
Uwaga: nie wprowadza się haseł nazywających grupy narodowe typu: Polacy, Francuzi,
Albańczycy, które można identyfikować za pomocą państwa, które zamieszkują. Stosuje się
w tym przypadku temat geograficzny – nazwę państwa, ewentualnie z określnikami
wskazującymi na aspekt, np.: Polska – socjologia, Rosja – ludność.
Szczególnym rodzajem tematów etnicznych są natomiast tematy odnoszące się do grup
narodowych (lub grup obywateli państwa) trwale lub czasowo znajdujących się poza
miejscem pochodzenia, np.:
Polacy za granicą, Niemcy za granicą, Czesi za granicą.
4
- tematy chronologiczne
Są to tematy, w których istotnym elementem jest chronologia, najczęściej wyrażona datą lub
przedziałem dat. Do grupy tej należą nazwy wojen, rewolucji, bitew, układów i umów
międzynarodowych i innych wydarzeń globalnych lub lokalnych, np.:
Wojna 1775-1783 r. amerykańsko-angielska, Rewolucja 1789 r. francuska, Powstanie
1794 r. kościuszkowskie, Bitwa 1939 r. nad Bzurą, Traktat brzeski z Ukrainą (1918),
Atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone 2001 r.
- tematy jednostkowe traktowane jako ogólne
Są to nazwy własne urządzeń, obiektów i produktów, takich jak statków, marek i modeli
samochodów, typów samolotów, systemów i programów komputerowych, np:
Dar Młodzieży (żaglowiec), Ford Mondeo, Windows, Firefox, PZL P-37 Łoś,
Tematy osobowe, korporatywne, tytułowe, geograficzne, które umownie nazywa się
tematami jednostkowymi, są tworzone zgodnie ze ścisłymi regułami obowiązującymi przy
tworzeniu analogicznych haseł stosowanych w opisie bibliograficznym dokumentów.
Jakkolwiek opis rzeczowy nie podlega normalizacji w takim zakresie jak opis formalny,
wskazane jest aby hasła tego samego typu, mimo że są używane w różnych kontekstach i w
różnych strefach opisu, otrzymywały tę samą formę. Szczegółowe zasady doboru, budowy i
stosowania tematów jednostkowych oraz tematów formalnych zob. części III, V, VI, VII i
VIII Poradnika.
5
I.1.2. Określniki
Określniki są wyrażeniami niesamodzielnymi składniowo, tzn. nie mogą samodzielnie
stanowić hasła przedmiotowego. Są elementem dodawanym po temacie w celu wskazania
kontekstu, aspektu, ujęcia, punktu widzenia, lokalizacji przedmiotu dokumentu w czasie i
przestrzeni.
Określniki dzielimy na:
- rzeczowe (treściowe, ogólne)
- jednostkowe
- geograficzne
- chronologiczne
i w tym szyku zamieszczamy je w haśle przedmiotowym.
I. 1.2.1.Określniki rzeczowe (treściowe, ogólne)
mają postać nazwy ogólnej, pospolitej (nazwy dziedzin wiedzy i życia, okoliczności, aspekty
przedmiotu) np.: historia, archeologia, fizjologia, prawo, psychologia, badanie,
zarządzanie, nauczanie, metody, hodowla.
Wszystkie określniki rzeczowe (ogólne) są kontrolowane kartoteką wzorcową. W
rekordzie wzorcowym zawsze jest zapisany zakres stosowania danego określnika, tzn.
wskazanie, po jakich kategoriach tematów lub po jakich konkretnych tematach można
stosować dany określnik, np.:
określnik archeologia
Uwagi ok
Uwagi określnik - - archeologia - stosuje się po nazwach geograficznych i po
tematach ogólnych
6
określnik hodowla
Uwagi ok
Uwagi określnik - - hodowla - stosuje się po tematach z dziedziny biologii i
zootechniki
określnik bezrobocie
Uwagi ok
Uwagi określnik - - bezrobocie - stosuje się po nazwach geograficznych z wyjątkiem
nazw państw i regionów świata oraz po tematach: Euroregiony, Miasta,
Metropolie (urban.), Obszary popegeerowskie, Regiony przygraniczne,
Strefa podmiejska, Wieś. Stosuje się także po nazwach kategorii osób
określnik nauczanie
Uwagi ok
Uwagi określnik - - nauczanie - stosuje się po nazwach języków, po tematach
ogólnych i formalnych oraz po nazwach osobowych hierarchów Kościoła i
przywódców duchowych poszczególnych religii i wyznań
Przykłady zastosowania:
Mazowsze – archeologia (=archeologia Mazowsza, wykopaliska archeologiczne na
Mazowszu)
Broń – archeologia (=broń odkryta, pozyskana w czasie prac archeologicznych)
Bydło – hodowla (= hodowla bydła)
Nauczyciele – bezrobocie (= zjawisko bezrobocia wśród nauczycieli, nauczyciele bezrobotni)
Język hiszpański – nauczanie (=nauczanie języka hiszpańskiego)
Literatura polska – historia – nauczanie (=nauczanie historii literatury polskiej)
Uwaga: Zakres stosowania określnika odnosi się do określników występujących bezpośrednio
po temacie, na pozycji pierwszego określnika rzeczowego w haśle. Zasada ta nie rozciąga się
na dalsze pozycje, tzn. nie dotyczy drugiego (i ewentualnie kolejnych) określnika
rzeczowego, np.:
7
hasło Sudety – turystyka – obiekty i urządzenia jest poprawne, mimo że z zapisu w uwadze
stosowania określnika – obiekty i urządzenia wynika że stosuje się go wyłącznie po nazwach
ciał zbiorowych.. Określnik ten występuje w powyższym przykładzie jako drugi określnik
rzeczowy w haśle, po określniku – turystyka, który jest stosowany po nazwach
geograficznych.
(nieprawidłowe byłoby hasło Sudety – obiekty i urządzenia)
podobnie hasło Warszawa - środowisko – ochrona jest poprawne, mimo że zapisu w
uwadze stosowania określnika – ochrona wynika, że stosuje się go wyłącznie po tematach
ogólnych i po nazwach obiektów fizjograficznych. Określnik ten występuje w powyższym
przykładzie jako drugi określnik rzeczowy w haśle, po określniku – środowisko, który jest
stosowany po nazwach geograficznych z wyjątkiem nazw państw i regionów świata.
(nieprawidłowe byłoby hasło Warszawa – ochrona)
I.1.2.2. Określniki jednostkowe
zawierają nazwę własną jednostkową (grupa etniczna, nazwa obiektu) np.: Słowianie,
Arabowie, kościół św. Trójcy, zamek Ogrodzieniec
Uwaga: określniki jednostkowe występujące po nazwach geograficznych (części
miejscowości, obiekty w miejscowościach itp.) nie są bezpośrednio kontrolowane kartoteką
wzorcową. W kartotece sporządza się rekord wzorcowy hasła geograficznego z
towarzyszącym określnikiem, np.:
Iwanowice Włościańskie (woj. małopolskie) - kościół św. Trójcy
8
Podzamcze (woj. śląskie) - zamek Ogrodzieniec
Uwaga: nie są określnikami jednostkowymi tytuły dzieł autorskich zapisywane po nazwie
osobowej, nazwy ciał zbiorowych podrzędnych (jednostek organizacyjnych niższego
szczebla) zapisywane po nazwie ciała zbiorowego ani części utworów zapisywane po haśle
tytułowym, np.:
Pan Tadeusz w haśle Mickiewicz, Adam (1798-1855). Pan Tadeusz
Oddział Zagraniczny w haśle Polska Partia Socjalistyczna (1892-1948). Oddział
Zagraniczny.
Apokalipsa św. Jana w haśle Biblia. NT. Apokalipsa św. Jana
Nazwy tego typu są wpisywane w odpowiednie podpola w polach 100/600, 110/610 i
130/630.
I.1.2.2.3 Określniki geograficzne
lokalizują przedmiot dokumentu w przestrzeni (np. obiekty na danym terytorium) lub
wskazują na obszar działania, pochodzenie (np. osoby działające na danym terenie lub
pochodzące z jakiegoś regionu).
W JHP BN określnikiem geograficznym mogą być jedynie nazwy państw (aktualnie
istniejących i historycznych), jednostek większych od państw, takich jak kontynenty i ich
części oraz nazwy mórz i oceanów, np.:
Polska, Niemcy, Włochy, Japonia, Rzym, krzyżackie państwo
Ameryka, Ameryka Północna, Azja
Skandynawia, Bliski Wschód, Afryka Północna
Atlantyk, Bałtyk, Egejskie, Morze
9
Przykłady zastosowania:
Zamki i pałace – Polska (= zamki i pałace na terytorium Polski)
Archeolodzy – Finlandia (= archeologowie pochodzenia fińskiego lub związani z Finlandią)
Marginalizacja społeczna - krzyżackie, państwo (=zjawisko marginalizacji pewnych grup
społecznych w dawnym państwie krzyżackim)
Drogi – Skandynawia (= drogi lub sieć dróg w Skandynawii)
Dorsz – połowy - Bałtyk (= połowy dorsza w Bałtyku)
Na prawach wyjątku jako określnik geograficzny można stosować nazwy niektórych krain
historycznych i miast-państw, np.: Śląsk, Czeczenia (Rosja), Inflanty, Niderlandy, Tybet
(Chiny), Wolne Miasto Gdańsk. Uwagi o możliwości stosowania w określniku
geograficznym nazwy geograficznej innej niż należące do wymienionych wyżej grup są
zamieszczone w rekordach wzorcowych, np.:
temat Wolne Miasto Gdańsk
NU Freie Stadt Danzig
NU Gdańsk (woj. pomorskie) - 1918-1939 r.
TK Gdańsk (woj. pomorskie)
zt. odpowiednie tematy z określnikiem - Wolne Miasto Gdańsk, np.:
Mieszkania socjalne - Wolne Miasto Gdańsk, Handel zagraniczny - Wolne
Miasto Gdańsk
Uwagi s
temat Niderlandy
NU Nederlanden
NU Pays Bas
TK Belgia
TK Flandria
TK Holandia
TK Luksemburg
10
zt. odpowiednie tematy z określnikiem - Niderlandy, np.: Reformacja -
Niderlandy, Kształcenie za granicą - Niderlandy
Źródło EP. 1994
Źródło WEP
Uwagi Niderlandy - zakres chronologiczny: dla Holandii do 1571 r.; dla Belgii do
1790 r.
Przykłady zastosowania:
Porty - Wolne Miasto Gdańsk
Znaki cechowe – Niderlandy -15-17 w.
Określniki geograficzne nie są bezpośrednio kontrolowane kartoteką wzorcową, tzn. nie
tworzy się odrębnych rekordów wzorcowych dla wszystkich nazw geograficznych, które
mogą wystąpić w funkcji określnika geograficznego. Informacje o tym, czy dana nazwa
geograficzna może być stosowana jako określnik będą sukcesywnie dopisywane w polu uwag
w rekordach wzorcowych odpowiednich tematów geograficznych.
Uwaga: W JHP BN nie są stosowane w funkcji określnika geograficznego nazwy
miejscowości, regionów, jednostek administracji państwowej lub kościelnej, obiektów
fizjograficznych (z wyjątkiem mórz i oceanów). W opisach dokumentów, które traktują o
faktach, zjawiskach, obiektach na obszarze mniejszym niż państwo występuje więc określnik
geograficzny uogólniający, np.:
Zamki i pałace - Czechy (choć dokument dotyczy pałacu w Pradze)
Rolnictwo ekologiczne - Polska (choć dokument dotyczy rolnictwa ekologicznego w
Małopolsce)
Adekwatną nazwę obszaru lokalizującego przedmiot dokumentu należy wówczas wskazać w
kolejnym haśle przedmiotowym wyrażonym nazwą geograficzną, np.:
Zamki i pałace - Czechy
Praga (Czechy) - pałac Fürstenbergów
11
Rolnictwo ekologiczne - Polska
Małopolska - rolnictwo
I.1.2.2.4. Określniki chronologiczne
lokalizują przedmiot dokumentu w czasie.
W JHP BN określniki chronologiczne mają uogólniający charakter:
- dla okresu do 1900 r. stosuje się wyłącznie zapisane cyframi arabskimi stulecia, np. 12 w.,
15 w., 19 w. lub przedziały wieków, np.: 15-17 w., 16-19 w.
- dla okresu po 1900 można stosować określniki – 20 w. i – 21 w. lub wyrażone wiekami
szersze zakresy np. 18-20 w., 19-21 w., ale przede wszystkim stosuje się określniki
odpowiadające węższym okresom, związane zazwyczaj z historią polityczną świata, regionu
lub państwa, np. 1914-1918 r., 1945-1948 r., 1944-1989 r., od 1989 r., od 1990 r.
Wszystkie określniki szczegółowe dla 20 w. i 21 w. są kontrolowane kartoteką wzorcową i w
rekordzie wzorcowym mają zapisany zakres stosowania, np.:
określnik 1914-1918 r.
Uwagi ok
Uwagi określnik chronologiczny - - 1914-1918 r. - do ogólnego stosowania
określnik 1944-1956 r.
Uwagi ok
Uwagi określnik chronologiczny - - 1944-1956 r. - stosuje się po temacie i określniku
- Polska, po nazwach miejscowości, regionów i nazwach ciał zbiorowych z
obszaru Polski
określnik 1945-1992 r.
Uwagi ok
12
Uwagi określnik chronologiczny - - 1945-1992 r. - stosuje się po temacie i określniku
- Czechosłowacja, Czechy, Słowacja, po nazwach miejscowości, regionów i
nazwach ciał zbiorowych z obszaru tych państw
Opracowując dokumenty, których przedmiot chcemy zlokalizować w 20-21 w. należy
uważnie dobierać określniki chronologiczne w powiązaniu z tematem geograficznym lub
określnikiem geograficznym jaki stosujemy w danym haśle, np..
opracowując publikację Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956 : taktyka, strategia,
metody. Cz. 2, Lata 1948-1949 hasła przedmiotowe Służba bezpieczeństwa – Polska oraz
Polska - polityka wewnętrzna możemy uzupełnimy określnikiem 1944-1956 r., który stosuje
się po temacie i określniku Polska.
opracowując publikację Polsko-rosyjskie stosunki ekonomiczne : problemy, bariery,
perspektywy : (sympozjum okrągłego stołu) [3-4 marca 1997 r. w Warszawie]
hasło przedmiotowe Polska - a Rosja –gospodarka możemy uzupełnimy określnikiem –od
1989 r., który jest określnikiem ogólnego stosowania, natomiast hasło Rosja - a Polska -
gospodarka należy uzupełnić specyficznym określnikiem – od 1991 r. odnoszącym się do
Federacji Rosyjskiej po rozpadzie ZSRR.
określnik od 1991 r.
Uwagi ok
Uwagi określnik chronologiczny - - od 1991 r. - stosuje się po tematach i
określnikach: Jugosławia, Rosja, po nazwach krajów b. Jugosławii i b.
ZSRR, po nazwach miejscowości, regionów i nazwach ciał zbiorowych z
obszaru tych państw
13
W opisie przedmiotowym jednej publikacji często występują więc różne określniki
geograficzne, związane z realiami politycznymi poszczególnych państw np.:
Publikacja Polsko-czeska współpraca muzealna : dorobek i perspektywy otrzyma hasła
Muzealnictwo – Czechy - od 1993 r.
Czechy - a Polska – kultura - od 1993 r.
(określnik – od 1993 r. jest określnikiem stosowanym po temacie i określniku Czechy dla
wyrażenia okresu po rozpadzie Czechosłowacji i powstaniu niezależnych państw czeskiego i
słowackiego)
oraz
Muzealnictwo – Polska - od 1989 r.
Polska - a Czechy – kultura - od 1989 r.
Wspomnienia rosyjskiej arystokratki Dzienniki berlińskie : 1940-1945 otrzymają hasła
Vasilčikov, Marie (1917-1978)
Arystokracja – Rosja - 1939-1945 r.
Pamiętniki rosyjskie -1939-1945 r.
oraz
Rosjanie za granicą – Niemcy - 1933-1945 r.
Berlin (Niemcy) -1933-1945 r.
14
(określnik – 1933-1945 r. jest określnikiem stosowanym po temacie i określniku Niemcy
oraz po tematach geograficznych zawierających nazwy regionów i miejscowości
zlokalizowanych w Niemczech dla wyrażenia okresu Trzeciej Rzeszy)
a także
Hitleryzm – zwalczanie – Niemcy. To hasło nie wymaga użycia określnika chronologicznego,
gdyż temat Hitleryzm jest już nacechowany chronologicznie.
Uwaga: jeśli w haśle przedmiotowym występują dwie nazwy geograficzne (w temacie i w
określniku), wówczas określnik chronologiczny odnosi się do tematu, np.:
Polska – polityka – Niemcy - 1944-1956 r.
(określnik -1944-1956 r. odnosi się do tematu Polska)
Niemcy - a Czechosłowacja - 1918-1945 r.
(określnik -1918-1945 r. odnosi się do tematu Niemcy)
Uwaga: po tematach formalnych – z wyjątkiem tematów Pamiętniki i Publicystyka (i tematów
węższych zakresowo, np. Felieton) – stosuje się wyłącznie określniki chronologiczne
wyrażone wiekiem, np.
Powieść polska – 20 w. (nie: Powieść polska – 1918-1939 r.),
Poezja angielska – 21 w. (nie: Poezja angielska – od 2001 r.).
15
Określniki chronologiczne odnoszące się do krótszych okresów mogą być natomiast
stosowane wówczas, gdy przedmiotem dokumentu jest forma, rodzaj, gatunek w ujęciu
historycznym, np.
Powieść polska – historia – 1918-1939 r.
Po wybranych grupach tematów można stosować określniki chronologiczne swobodne,
niekontrolowane kartoteką wzorcową, a wyrażone datą roczną. Dotyczy to tematów
związanych z wyborami powszechnymi (np. Wybory parlamentarne, Wybory samorządowe,
Wybory prezydenckie), spisami ludności (Spis powszechny, Spis ludności)
oraz klęskami elementarnymi (np. Powódź, Trzęsienie ziemi).
Przykłady zastosowania:
Powódź – Czechy – 1997 r.
Wybory prezydenckie – Polska – 2010 r.
Spis powszechny – Węgry - 1990 r.
Szczególnym określnikiem chronologicznym jest określnik zaczynający się od frazy „stan na
… ”, stosowany po tematach z dziedziny prawa. i określniku - prawo, po określniku - podział
administracyjny, podział polityczny i po tematach wyrażających badania środowiska
człowieka
Przykłady zastosowania:
Prawo cywilne – Polska – stan na 1990 r.
Policja – prawo – Stany Zjednoczone – stan na 2001 r.
Europa - podział polityczny - stan na 1815 r.
Bałtyk (wybrzeże) – środowisko – Polska - stan na 2006 r.
16
I.2. Zasady doboru i redakcji merytorycznej haseł
Autorki Słownika JHP BN, Ewa Stępniakowa i Janina Trzcińska, podtrzymały
podstawową zasadę metodyki Adama Łysakowskiego, tj. zasadę wyszczególniającego
formułowania tematów i uogólniającego formułowania określników i określiły zasady
tworzenia zasobu słownictwa, które w większości są stosowane do dziś:
Słownictwo ma charakter uniwersalny. JHP BN jest systemem otwartym, zasób słownictwa
nie podlega żadnym ograniczeniom i odzwierciedla tematykę gromadzonych dokumentów.
I.2.1 Kontrola merytoryczna i leksykalna
Przed wprowadzeniem do zasobu słownictwa przedmiotowego potencjalne tematy są
poddawane kontroli merytorycznej i leksykalnej. Terminy i wyrażenia akceptowane do
stosowania jako tematy powinny odpowiadać polskiej terminologii z danej dziedziny i
pochodzić z wiarygodnych polskich źródeł informacji. Eliminowane są wyrażenia niejasne,
archaiczne, gwarowe i środowiskowy żargon.
Początkowo jako źródła tematów preferowano najbardziej popularne, jednotomowe
encyklopedie, wychodząc z założenia, że jest to źródło najbardziej dostępne dla przeciętnego
użytkownika. Obecnie podstawowym zasobem terminów są wielkie encyklopedie
17
uniwersalne oraz encyklopedie dziedzinowe i słowniki terminologiczne, w mniejszym stopniu
monografie i artykuły naukowe, wydawnictwa urzędowe, akty prawne. Terminy są ponadto
weryfikowane w aktualnym słowniku języka polskiego. Od kilkunastu lat nieocenionym
źródłem informacji i weryfikacji są zasoby internetowe, z zastrzeżeniem sprawdzenia
wiarygodności źródła.
Powyżej opisane zasady doboru redakcji haseł nie zawsze można zastosować w
praktyce. Nowe zjawiska społeczne, odkrycia, technologie, aktualne wydarzenia polityczne
zwykle nie są jeszcze ujmowane i definiowane w dostępnych publikacjach typu
encyklopedycznego i słownikowego, stąd problem ze znalezieniem odpowiedniej, a nie
całkiem potocznej nazwy. Tematy JHP BN bywają więc formułowane na podstawie innych
dostępnych źródeł – zagranicznych baz danych, publicystyki, zasobów internetowych o
charakterze popularnym czy okazjonalnym; czasem po utrwaleniu się bardziej właściwego
nazewnictwa bywają zmieniane. Pewna grupa terminów, np. z zakresu nauk społecznych,
ekonomicznych czy technicznych, które funkcjonują wyłącznie w wersji anglojęzycznej i nie
mają polskiego odpowiednika jest wprowadzana w wersji obcojęzycznej (np.: Timesharing,
Public relation, Hosting, Outsourcing, Streetworking).
Wszystkie nazwy własne (osobowe, korporatywne, geograficzne i tytuły), które są podawane
w oryginalnej wersji językowej zapisanej pismem innym niż łacińskie, muszą być
transliterowane zgodnie z aktualnymi normami (wykaz Polskich Norm z tego zakresu zob.
http://www.bn.org.pl/download/document/1247667179.pdf ).
Dalszym etapem kontroli leksyki jest zapewnienie jednolitości i jednoznaczności słownictwa,
czyli eliminacja synonimów i rozróżnienie homonimów.
18
I.2.2. Synonimy i wyrażenia bliskoznaczne
Jeśli dany przedmiot może być opisany za pomocą więcej niż jednego terminu, należy
zdecydować, które z wyrażeń będzie terminem stosowanym w danym zbiorze informacji, a
które zostaną odrzucone, tzn. wystąpią jedynie w charakterze odsyłaczy kierujących do
terminu właściwego. Dotyczy to zarówno synonimów w ścisłym znaczeniu słowa, jak i
wyrażeń bliskoznacznych w stopniu, który utrudnia lub uniemożliwia wybór właściwego
terminu (quasi-synonimy). Spośród wyrażeń synonimicznych i wybiera się, w kolejności
preferencji:
- przyjęte w encyklopediach uniwersalnych,
- przyjęte w encyklopediach specjalistycznych,
- częściej spotykane w piśmiennictwie, bazach danych czy zasobach internetowych.
Np.:
Alkoholizm (nie: Pijaństwo)
Łowiectwo (nie: Myślistwo)
Histopatologia (nie: Histologia patologiczna)
Mikroelementy (nie: Pierwiastki śladowe)
Barwa (nie: Kolor)
Oporniki (nie: Rezystory)
Przeznaczenie (nie: Los, nie: Predestynacja)
Omdlenie (nie: Zemdlenie, nie: Utrata przytomności)
Działalność charytatywna (nie: Dobroczynność, nie: Filantropia)
Eliminacja synonimów sprawia, że dokumenty o określonym przedmiocie gromadzone są pod
jedną nazwą, niezależnie od terminologii podawanej w tekstach.
19
Książki dotyczące jednego przedmiotu, a zatytułowane:
Chemia rolna : podstawy teoretyczne i praktyczne
Chemia rolnicza : podręcznik dla studentów wyższych szkół rolniczych
Chemizacja w ogrodnictwie
Agrochemia : poradnik nawożenia i ochrony roślin
będą opisane tym samym hasłem Agrochemia, ponieważ taki termin przyjęto w Słowniku
JHP BN, a pozostałe uznano za warianty nazwy –formy odrzucone:
temat/okr. Agrochemia
NU Chemia rolna
NU Chemikalia - stosowanie - rolnictwo
NU Chemizacja rolnictwa
NU Rolnictwo - chemia
TS Chemia
TS Rolnictwo - badanie
TK Nawozy
TK Pestycydy
Analogicznie, książki o tytułach:
Mikroelementy w życiu roślin, zwierząt i ludzi
Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym
Biopierwiastki w praktyce medycznej
będą skupione w katalogu przedmiotowym pod jednym hasłem: Mikroelementy
temat/okr. Mikroelementy
NU Biopierwiastki
NU Pierwiastki śladowe
TS Pierwiastki chemiczne
TK Analiza śladowa
TK Biochemia
TW Mikronawozy
20
I.2.3. Homonimy
Homonimy różnicujemy za pomocą dopowiedzeń, którymi zwykle są skróty nazw dziedzin
pochodzące z wykazu skrótów zamieszczanego w Encyklopedii Powszechnej PWN.
Np.:
Róża (bot.) i Róża (med.)
Byliny (bot.) i Byliny (lit.)
Mars (astr.) i Mars (rel.)
Rak (med.) i Rak (zool.)
Inteligencja (psychol.) i Inteligencja (socjol.)
gdzie bot. = botanika, med. = medycyna, lit. = literatura, astr. = astronomia, rel. = religia,
religioznawstwo, zool. = zoologia, psychol. = psychologia, socjol. = socjologia..
Dopowiedzenie rozróżniające dodaje się również wtedy, gdy dany termin występuje w
Słowniku tylko w jednym znaczeniu, np.:
Róg (muz.)
Kompilatory (informat.)
Wrotki (zool.).
Jeśli skrót nazwy dziedziny nie wystarcza do rozróżnienia dwu terminów, należy użyć innego,
bardziej precyzyjnego dopowiedzenia identyfikującego, np.:
Kusaki (ptaki) i Kusaki (chrząszcze) – dopowiedzenie (zool.) nie rozróżniłoby tych
tematów.
21
I.3. Struktura i prezentacja artykułu przedmiotowego JHP BN
Kartoteka wzorcowa JHP BN jest prowadzona w formacie MARC21 rekordu
wzorcowego. Hasła przedmiotowe są w rekordzie uporządkowane i zapisane w odpowiednich
polach opatrzonych etykietami właściwymi dla rodzaju hasła i jego funkcji, co zapewnia
poprawne funkcjonowanie indeksu przedmiotowego w systemie zautomatyzowanym.
Dla osób korzystających z kartoteki wzorcowej haseł przedmiotowych jako źródła informacji
o słownictwie i podstawowych regułach metodycznych kluczowe są:
Pola grupy 1XX – zawierają hasło wzorcowe, czyli hasło przyjęte do stosowania
Pola grupy 4XX– terminy odrzucone, hasła których nie należy używać
Pola grupy 5XX – terminy wchodzące w relacje, rozróżniane na podstawie zawartości
podpola w
- jeśli podpole w zawiera kod „g” – termin szerszy
- jeśli podpole w zawiera kod „h” – termin węższy
- jeśli podpole w nie jest wypełnione – termin skojarzony
Np.:
LDR %b n %c z %d + %e + %f n %g + %h +4500
001 %a a10089640
008 %a 050120+!!as9nnbabn++++++++++!a+ana++++!+
010 %a p 2004308773
22
039 %a 9 %y 200506041107 %z VLOAD
040 %a WA N %c WA N
150 %a Rynek ubezpieczeniowy
450 %a Rynek reasekuracyjny
450 %a Ubezpieczenia %x handel
550 %a Brokerzy ubezpieczeniowi
550 %w g %a Rynek finansowy
550 %a Ryzyko
550 %w h %a Ubezpieczenia
902 %a 070809
Wzorcowe hasła przedmiotowe są zapisywane w polach formatu MARC21 opatrzonych
następującymi etykietami:
Pola grupy 1xx
100 – hasło osobowe
110 – hasło korporatywne – nazwa ciała zbiorowego
111 – hasło korporatywne – nazwa imprezy
130 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony)
150 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe)
151 – hasło geograficzne
155 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny)
23
180 – określnik ogólny (rzeczowy)
182 – określnik chronologiczny
400 – hasło osobowe – wariant nazwy (odsyłacz całkowity)
410 – hasło korporatywne – ciało zbiorowe - wariant nazwy (odsyłacz całkowity)
411 – hasło korporatywne – impreza - wariant nazwy imprezy (odsyłacz całkowity)
430 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) – wariant tytułu (odsyłacz całkowity)
450 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) – wariant hasła (odsyłacz całkowity)
451 – hasło geograficzne – wariant nazwy (odsyłacz całkowity)
455 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) – wariant hasła (odsyłacz całkowity)
500 – hasło osobowe wchodzące w relację hierarchiczną lub kojarzeniową z hasłem w polu z
grupy 1XX
510 – hasło korporatywne – nazwa ciała zbiorowego wchodzące w relację hierarchiczną lub
kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX
511 – hasło korporatywne – nazwa imprezy wchodzące w relację hierarchiczną lub
kojarzeniową relacje z hasłem w polu z grupy 1XX
530 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) wchodzące w relację hierarchiczną lub
kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX
550 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) wchodzące w relację hierarchiczną lub
kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX
551 – hasło geograficzne wchodzące w relację hierarchiczną lub kojarzeniową z hasłem w
polu z grupy 1XX
555 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) wchodzące w relację hierarchiczną lub
kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX
24
260 odsyłacz orientacyjny całkowity
360 odsyłacz orientacyjny
podpola określników:
x – określnik ogólny (rzeczowy) lub jednostkowy
z – określnik geograficzny
y – określnik geograficzny
Kartoteka wzorcowa JHP BN jest od ponad piętnastu lat prowadzona w formacie typu MARC
(początkowo USMARC, obecnie MARC21) i w tym formacie jest udostępniana. Jednak ze
względu na przyzwyczajenia i wygodę naszych użytkowników przedstawiamy kartotekę
również w tradycyjnie stosowanym schemacie, zbliżonym do zapisu artykułów
deskryptorowych w tezaurusach. Pierwszą wyświetlaną, podstawową maską prezentacji
publicznej rekordu hasła przedmiotowego JHP BN jest zapis jaki przyjęto w Słowniku
począwszy od drugiego wydania. Hasła przedmiotowe w artykule są oznaczone
następującymi symbolami:
[Termin przyjęty – pierwszy element artykułu, brak oznakowania]
NU = nie używaj (synonim lub quasi-synonim)
TS = termin szerszy (nadrzędny)
TW = termin węższy (podrzędny)
TK = termin kojarzeniowy
25
Terminy odrzucone odsyłają do terminów przyjętych poprzedzonych symbolem
U = używaj
Np.:
temat/okr. Rynek ubezpieczeniowy
NU Rynek reasekuracyjny
NU Ubezpieczenia - handel
TK Brokerzy ubezpieczeniowi
TS Rynek finansowy
TK Ryzyko
TW Ubezpieczenia
26
I.4. Budowa rozwiniętego hasła przedmiotowego
Hasło przedmiotowe JHP BN jest budowane wg następującego schematu:
TEMAT (dopowiedzenie) – określnik/-i rzeczowe - określnik geograficzny -
określnik chronologiczny.
np.:
Prawo rodzinne – historia – Polska – 19-21 w
Kobieta – bezrobocie – Europa – od 2001 r.
Zamki i pałace – Czechy
Młodzież – psychologia
Opowiadanie polskie – 20 w.
W uzasadnionych przypadkach w haśle przedmiotowym może wystąpić więcej niż jeden
określnik rzeczowy, np.:
Warszawa – kultura – socjologia – 1944-1956 r..
Wody podziemne – ochrona – prawo – Polska – stan na 2005 r.
W haśle przedmiotowym nie może wystąpić więcej niż jeden określnik geograficzny i więcej
niż jeden określnik chronologiczny. Jeśli przedmiot dokumentu lokalizujemy w wielu
miejscach lub w różnych okresach, należy zbudować odpowiednio więcej haseł
przedmiotowych uwzględniających wszystkie uwarunkowania, np.:
charakterystykę przedmiotową dokumentu na temat polityki społecznej w Polsce i w Austrii
będą stanowić dwa hasła:
Polityka społeczna – Polska oraz Polityka społeczna – Austria
27
(nie: Polityka społeczna – Polska – Austria),
wybór tekstów dotyczących przemysłu zbrojeniowego w okresie pierwszej i drugiej wojny
światowej opiszemy za pomocą haseł:
Przemysł zbrojeniowy – 1914-1918 r. oraz Przemysł zbrojeniowy – 1939-1945 r.
(nie: Przemysł zbrojeniowy – 1914-1918 r. – 1939-1945 r.)
28
I.5. Udostępnianie JHP BN
W 1989 r. zasób słownictwa JHP BN po raz pierwszy udostępniono publicznie jako
drukowany Słownik Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Kolejne zmienione i
rozszerzone wydania publikowano w odstępach czteroletnich, w 1993, 1997, 2001 i 2005 r..
Słownik drukowany zawierał wszystkie hasła ogólne oraz określniki, a z haseł jednostkowych
jedynie te, które wchodzą w relacje z hasłami ogólnymi. Wydanie piąte z 2005 r. byłą ostatnią
edycją drukowaną.
Od 2001 r. kartoteka wzorcowa JHP BN w formacie MARC21 jest prezentowana w witrynie
elektronicznej BN
ścieżki dostępu:
www.bn.org.pl > Dla bibliotekarzy > JHP BN > Słownik
lub bezpośrednio pod adresem http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=19 ) jako baza
danych w programie MAK.
Baza jest aktualizowana raz w tygodniu.
29
Kartoteka wzorcowa obejmuje wszystkie hasła JHP BN (tematy ogólne i jednostkowe oraz
określniki), nie zawiera natomiast haseł przedmiotowych rozwiniętych. Zainteresowane
biblioteki mogą uzyskać tę bazę na nośniku elektronicznym lub w postaci pliku w formacie
wymiennym.
W trybie tygodniowym w witrynie BN są udostępniane wykazy zmian w słownictwie JHP
BN (http://www.bn.org.pl/dla-bibliotekarzy/jhp-bn/wykazy-zmian ) z podziałem na wykazy
haseł nowych, usuniętych i zmodyfikowanych.
30
Hasła nowe i zmodyfikowane można również pobierać z serwera BN w pliku.
Kartoteka wzorcowa jest podstawowym i najbardziej aktualnym źródłem informacji o zasobie
słownictwa i z niej przede wszystkim powinny korzystać osoby katalogujące przedmiotowo w
JHP BN. Mając świadomość wielu zalet edycji drukowanej (zwłaszcza na etapie szkolenia,
ale również w przypadku bardziej zaawansowanych poszukiwań rozwiązań modelowych),
będziemy udostępniać Słownik JHP BN w wersji edycyjnej w witrynie BN w formacie PDF.
Bibliotekarze będą mieli możliwość pełnego przeszukiwania tekstu artykułów
przedmiotowych (w tym pól uwag), a w razie potrzeby również wydruku części lub nawet
całości pliku.
31
Od 2005 r. hasła JHP BN, w tym także hasła przedmiotowe rozwinięte są dostępne w
katalogu NUKAT (www.nukat.edu.pl > dla katalogujących > Przedmiot/Gatunek/Forma), od
sierpnia 2007 r. baza jest aktualizowana raz w tygodniu.
Uwaga: w katalogu NUKAT w indeksie Przedmiot/Gatunek/Forma są prezentowane hasła
przedmiotowe języków: KABA, JHP BN i MeSH.
32
Osoby katalogujące przedmiotowo w JHP BN, a korzystające z tego źródła informacji,
powinny zwracać uwagę na zapis o pochodzeniu rekordu wzorcowego i stosować w swoich
katalogach jedynie hasła oznaczone |JHP BN|.
33
I.5.1. Korzystanie z kartoteki wzorcowej JHP BN w programie MAK
W udostępnianej kartotece wzorcowej JHP BN tematy i określniki są dostępne przez jeden
wspólny indeks z etykietą „temat/okr.”.
Każde z haseł przyjętych do stosowania ma w rekordzie wzorcowym ma tę samą etykietę
co nie oznacza, że hasło to można stosować zarówno w funkcji tematu jak i określnika.
Temat zapisywany jest zawsze wielką literą, a jego rekord wzorcowy zawiera z reguły
informacje o hasłach odrzuconych i/lub powiązanych oznaczone symbolami NU, TS, TK,
TW. Określnik zapisywany jest małą literą, rekord wzorcowy nie zawiera terminów
powiązanych (z nielicznymi wyjątkami), natomiast zawsze zawiera informację o zakresie
stosowania danego określnika.
Jednoznaczny zapis występuje w formacie MARC21, gdzie tematy występują w polach z
etykietami 100, 110, 111, 130, 150, 151, 155, natomiast określniki w polach z etykietami 180,
182.
34
Indeks kartoteki wzorcowej zawiera zarówno hasła przyjęte do stosowanie, jak i terminy
odrzucone. Poszukując odpowiednich tematów nie można poprzestać na sprawdzeniu, czy
dany termin pojawia się w indeksie, należy otworzyć rekord wzorcowy i sprawdzić, czy
poszukiwany temat nie jest opatrzony symbolem NU. Jeśli tak, należy sprawdzić jaki termin
synonimiczny lub quasi-synonimiczny został przyjęty do stosowania.
35
Np.
z 20 pozycji indeksowych jedynie sześć (02, 04, 07, 09, 12, 14, 15,) to hasła przyjęte do
stosowania, pozostałe to formy odsyłaczowe zapisane w rekordach wzorcowych jako NU
(pola grupy 4xx formatu MARC21).
Poszukując hasła do opisu dokumentu na temat retabulów ołtarzowych otwieramy rekord
wzorcowy z odpowiedniej pozycji indeksowej (20)
i uzyskujemy informacje, że tematem przyjętym do stosowania jest temat „Ołtarze”.