I. GENEL BOCEK TAKIMLARI

Bdcekler, hayvanlar aleminin Arthropoda (eklem bacaklilar) ~ubesine bagli olup, bu ~ubenin dzellikle iki Slnlfl tanmsal ydnden dnemlidir:

1. Hexapoda: lnsekta (Bdcekler) 2. Aracnoidaea (Orumcekler ve Akarlar)

1. Hexapoda: lnsekta Slnlfl i<;inde mevcud olan 26 adet taklm ~oyle s1rala-mr:

- Protura - Anoplura - Thysanura - THYSANOPTERA - Co/lembola -HEMIPTERA - Ephemeroptera - HOMOPTERA - Odonata - Neuroptera - ORTHOPTERA - COLEOPTERA - fsoptera - Stresiptera - Plecoptera - Mecoptera - Dermaptera - Trichoptera - Embioptera - LEPIDOPTERA - Psocoptera - DIPTERA - Zoraptera - Siponaptera - Mallophaga - HYMENOPTERA

Yukanda s1ralanan 26 taklm i<;inde bitkisel uretimde ekonomik zararlara se­bep olan bdceklerin buyuk <;ogunlugu 8 taklma ait olup, bu tak1mlar buyuk harf­lerle gosterilmi~tir.

Yaym1m1zm konusunu bu 8 Taklm te~kil edecektir. Unutmamak gerekir ki sistematik, devamli degi~kenlige a<;1kt1r. Her yap1lan

yeni bir ara~tlrma veya bulgu familyalann veya taklmlann par<;alanmasma sebep olabilmektedir.

2. Aracnoideae (Ortimcekgiller): Bu s1mf i<;inde yer alan taklmlardan, bitki­sel uretimi ilgilendiren tek tak1m Acarina olup, klrmlzl orumcekler ve akarlar bu ta­klm i<;indedirler. Diger tak1mlara mensup olan akrepler, drumcekl_er. keneler ve uyuz bdcekleri konumuzun kapsam1 d1~mdad1r.

~u ana kadar verilen bilgi ler i<;inden bir dzet yaparak konumuzu te~kil ede­ceklerin ait olduklan on sistematiklerini belirleyelim:

~ube Stmf Taktm

Arthropoda Hexapoda Orthoptera (Di.iz kanatlllar) Thysanoptera (Kirpik kanatlllar) Hemiptera (Yanm kanatlllar) Homoptera (Benzer kanatlllar) Coleoptera (Km kanatltlar) Lepidoptera (Kelebekler) Diptera (Sinekler) Hymenoptera (Artlar)

Aracnoidea Acarina (Klrmtzt ori.imcekler ve akarlar)

Yukanda belirtilen takJmlann ilave sistematik bilgileri ileriki sayfalarda ele altnacakttr.

II. BiYOLOJiK FORMLAR

Her bocek ti.iri.ini.in ya~am periyodu i<;:inde degi~ik donemleri vardtr. En onemli biyolojik formlar a~agtda gosterilmi~tir:

1. Ergin-----> Yumurta-----> Larva-----> Pupa-----> Ergin 2. Ergin-----> Yumurta-----> Nimf-----> Ergin 3. Ergin-----> Nimf-----> Ergin

A~tklamalar

1. durumda, ergin bocek yumurtalannt bitki dokusuna veya topraga btrakJr. Bu yumurtalardan <;:tkan larvalar (kurt<;:uklar) anaya benzemezler. Beslenip geli~tik­<;:e gomlek degi~tirirler (3-6 defa) ve pup (gelin) olurlar. Pup donemi bitki i.izerinde veya daha <;:ok toprak i<;:inde ge<;:er. Belirli bir sUre sonra bu puplardan ergin'ler <;:t­kar. Ya~am bu zincir i<;:inde devam eder.

Lepidoptera, Coleoptera, Diptera ve Hymenoptera taktmlanna mensup bo­cekler bu tip ba~ka la~tma ornektir. BU tip ba~kala~Ima 'Tam ba~kala~tm" denir (~ekil 1.).

2. durumda, ergin di~inin koydugu yumurtalardan <;:Ikan nimf'ler (Yavrular) gene! hatlan ile anaya benzerler. Genellikle ananm minyati.iri.i gibi gori.ini.irler. An­cak, kanatlar geli~memi~tir. Bu nimfler beslenip geli~tik<;:e gomlek degi~tirirler (3-6 defa). Her gomlek degi~tirmeden sonra anaya benzerlikleri daha da artar.

Orthoptera, Hemiptera, Homoptera ve Thysanoptera taktmlanna bagl1 bo­cekler bu tip ba~kala~Ima ornektir. Bu tip ba~kala~Ima "Basit ba~kala~tm" denir (~ekil 2.).

~ekil 1. Tam Ba~kala~Imda Biyolojik Seyir:

8 ___.,._ ta_ Q ~ A~· .

. . .

. I_/ D E

c

Coleoptera Taklml: A- Yumurta, B-C-D Muhtelif Larva Donemleri, E- Pupa F- Ergin.

A 8 c D

Diptera Taklm1: A- Yumurta, B- Larva. c- Pupa, D- Ergin.

3. durumda, ergin di~iler direkt olarak nimf (Yavru) dogururlar. Nimfler, bes­lenip geli~tik<;e gomlek degi~tirip ergin hale ge<;erler.

Homoptera taklmma bagh baz1 ti.irlerin belirli mevsimlerdeki <;ogalma bi<;imi boyledir.

Yukanda belirttigimiz 3 degi~ik i.ireme ve ba~kala~Im ~ekli tanmsal i.iri.inler­de zararh boceklerin pek<;ogunu temsil edeceginden bu bilgileri yeterli gori.iyoruz.

~ekil 2. Basit Ba~kala~1mda Biyolojik Seyir:

0 ~ A E

~ £2 D ttl 1-

e <U 8

• .... Cl. .E

• <U :I:

F

c E G

A- Yumurta, 8-C-D-E-F- Muhtelif Nimf Dbnemleri, G- Ergin

D

A- Yumurta, 8-C-D-E-F- Muhtelif Nimf Dbnemleri, G-Ergin

E £2 ttl 1-I:J ... <U .... Cl. 0 s:: I:J

"' ;:,

t=. A 8 c D

A- Tam Bliyumu~ Larva, B- Prepupa, c- Pupa, D- Ergin

Ill. LARVA TiPLERi

Tam ba~kala~1m ic;inde larva tamm1 c;ok buyuk onem arzeder. ~unku, tanm­sal urunlere zarar veren bocek tak1mlan ic;inde, baz1 tak1mlann sadece larva do­nemleri zararhdJr. brnegin: Lepidoptera, Hymenoptera, Diptera'larda ve Coleoptera­/ann baz1 tlirlerinde sadece larvalar ekonomik zarara neden olurlar.

Bu nedenle, sorun olarak kar~1la~11an bir larvanm ~eklinden, tipinden, ag1z ve bacak yap1smdan yararlamlarak mensup oldugu tak1m1 te~his etmek mlimkun ve gereklidir.

Degi~ik baz1 taktmlara ait larvalann ozellikleri a~ag-tda verilmi~tir.

1. Lepidoptera Larvalarl

Birkac; istisna d1~mda ~oyle tammlanabilir: Oc; c;ift gogus (thorax) bacagmdan sonra 2 halka (segment) bo~tur. Oc;uncu

halkadan itibaren genellikle 6. halkaya kadar (6. halka dahil) kann bacaklan (her halkada 1 c;ift) ta~Jrlar. Son halkada anal bacaklan bulunur .

.1. Hymenoptera Larvalarl

Bu taktma mensup zararh boceklerin larvalannda genellikle uc; c;ift gogus bacag-tndan sonra 1 halka bo~tur. lkinci halkadan itibaren 6-8 c;ift kann bacagma sahiptirler.

3. Diptera Larvalar•

Diptera larvalannda ·'hie; ayak yoktur. Gozler kaybolmu~. ag1z yok gibidir. Ag-tz parc;as1 olarak sadece bir c;engel lOp altmda farkedilebilir. vucudun arka bolu­mu on klsma gore daha dolgundur.

4. coleoptera Larvalar•

Enc;ok degi~iklik gosteren larva gruplan bu taktm ic;inde gorulur. - Baz1 Oyelerinin larvalan k1sa ve kut gorunumlu. Ag1z parc;alan belirgindir.

AyaksJzdJrlar. - Baz1 Oyelerin larvalan uzun-ince fakat ba~ ktsm1 kahn ve c;omak ~eklinde-

dir. - Baz1 uyelerin larvalan iri ve ktvnk, ag1z parc;alan belirgin ve aynca kuwetli

3 c;ift gogus bacagma sahiptirler. - Baz1 uyelerin larvalann yass1 gorunumlu, 3 c;ift gogus bacagma sahip olup,

c;ok hareketlidirler.

~ekil 3. Muhtelif Larva Tipleri

B c

A D ~F

G

A- Coleopter Larvas! (Fam. Coccinellidoe), B- Coleopter Larvas! (Fam. Meloidoe), C-E-G- Le­pidopter Larvalan (Fam. Noctuidoe ve Geometridoe) D- Coleopter Larvas! (Fam. Melo­idoe). F- Dipter Larvas! (Fam. Trypetidoe), H- Hymenopter Larvas! (Fam. Tenthredinidoe), I- Coleopter Larvas! (Fam. Curculionidoe)

Diger tak.Jmlara (Orthoptera, Thysanoptera, Hemiptera, Homoptera) ait bo­ceklerin yumurtadan sonraki donemlerine nimf ad1 verilmektedir.

Daha oncede ifade edildigi gibi nimf'ler analannm minyatl.ir benzerleridir. Ancak, baz1 tak.Jmlara ait tUrlerin nimflerinde ba~lang1<;ta kanatlar iyi geli~memi~ veya bacak say1s1 anaya gore eksik olabilir.

IV. BOCEKLERDE AGIZ Y APILARI VE BESLENME ~EKiLLERi

Tanmsal yonden konumuzu te~kil eden tak1mlar i<;:inde Orthoptera, Thysa­noptera, Hemiptera ve Homoptera taklmlanna mensup zararhlann gerek ergin, ge­rekse nimf formlan kUltUr bitkilerinde zararhd1r.

Lepidoptera, Diptera ve Hymenoptera tak1mlanna ait bireylerde, kUitUr bitki­lerinde zararh olan form larva'd1r.

Coleoptera takJmmda her iki formda (ergin ve larva) zararh turler oldugu gi­bi, sadece larva formunun zararh oldugu tlirler de mevcuttur.

Konumuz ic;:inde ele ahnan takJmlara ait tlirlerin zararh formlannm Lie; degi­~ik tipteki ag1z yapJian onlann beslenme ~eklini de belirler.

Orthoptera, Coleoptera, Lepidoptera (Larvalan), Hymenoptera takmilanna ait zararhlarda ag1z yap1s1 JSJnCJ-c;:igneyici tiptedir.

Bu zararhlar, bitkiyi 1smp kopard1klan parc;:ay1 c;:igneyerek beslenirler. Diptera takJmma ait larvalarda ag1z yap1s1 biraz degi~ik olup, larvalarm agi­

zmda bulunan bir c;:engel ile, JsJrma i~lemi dokuyu kaz1ma ~ekline donu~mu~tur. Homoptera ve Hemiptera takJmma bagh uyelerde sokucu-emici ag1z tipi ge­

li~mi$tir. Bunlar sahip olduklan hortumu bitki dokusuna sokup, bitki ozsuyunu emerek beslenirler.

Thysanoptera tak1mma bagh uyelerde ag1z yap1lan emici tipte ise de, soku­culuk ozelligi yerine torpuleyicilik ozelligindedir.

V. T AKIMLARIN BAZI OZELLiKLERiNE TOPLU BAKI$

bnceki bolumlerde verilen bilgilerin l$1gl altmda ve baz1 tamamlayJcl bilgile­rin de ilavesi ile, yukanda ad1 gec;:en takJmlann baz1 ozellikleri Tablo 1'de verilmi~­tir.

Tablo 1. Bitkisel iiriinler ic;in onemli alan taklmlann baz1 oze//ik/eri

TakJmlar zararlr Larva veya nimflerde

formlan Agrz tipi Thorax - Abdomen

bacaklan Ba$kala$1m

ORTHOPTERA E-N (igneyici var Yok Bas it THYSANOPTERA E-N T. Emici var Yok Basit HEMIPTERA E-N s. Emici var Yok Basit HOMOPTERA E-N s. Emici var Yok Bas it COLEOPTERA L-E (igneyici Degi$ken Yok Tam LEPIDOPTERA L (igneyici Var Var Tam DIPTERA L KaZIYICI Yok Yok Tam HYMENOPTERA L (igneyici Var Var Tam ACARINA E-N s. Emici var Var Basit

A~lklamalar: E: Ergin, L: Larva, N: Nimf, T: Torpuleyici, S: Sokucu

VI. PUPA TiPLERi ('ekil4)

~ek.il 4. Muhtelif Pupa Tipleri

'' B

D

A· FI~I Pupa, B- Mumya Pupa, C·D- Serbest Pupa

Tam ba~kala~Im gec,:iren boceklerde, ba~kala~Imm son donemini te~kil eden pupa'nm i..ic,: degi~ik tipi onemlidir.

A. Fl~l Pupa

Canii pup bir orti..i ic,:indedir. Bu ortli, fi<;:I ~eklinde otup Uzerinde enine daire­ler ~eklinde segment c,:izgileri bulunur. Bocek ergin hale gec,:ince fi<;:Inm tepesindeki kapag1 kald1rarak d1~anya <;:Jkar.

Bu tip pup Diptera taklmmda bulunur.

B. serbest Pupa

Bu tip pup'da ozel bir orti..i yoktur. canh pupun anten, bacak ve kanat izleri vi..icud i..izerinde serbest olarak bulunur.

Bu ~ekil pup, ozellikle Coleoptera ve Hymenoptera takimlannda bulunur.

c. Mumya Pupa

Bu tip pupta da ozel bir ortli yoktur. Vi..icud Uyeleri (bacak, kanat izleri), vi..i­cuda SikJ ~ekilde yap1~1ktir.

Bu ~ekil pup Lepidoptera tak1m1nda bulunur ise de, Coleoptera, Diptera ve Hymenoptera tak1mlannm baz1 Uyelerinde de soz konusudur.

VII. BOCEKLERDE YUMURTLAMA VE YUMURT A 'EKiLLERi

Boceklerde hayatm devam1 yumurta ve yumurtlama ile mUmkUndUr. Baz1 bbcek t:Urlerinde dollenmeksizin yumurtanm geli~imi mUmkUn ise de, genellikle dollenmi~ yumurtalar geli~ebilir.

Bocek yumurtalan genellikle milimetrik oi~Uierdedir. ~ekilleri ve renkleri de­gi~kendir. TUrlere bagh olarak yuvarlak, oval, dilimli oval, yass1, elipsoid, silindirik ... ~ekillerde olabilir.

Yumurtalar tUrlere bagli olarak degi~ik ~ekillerde konulur: Klimeler, ikili-U~IU gruplar veya tek tek olarak. .. toprak yUzeyine veya i~ine, yaprak yUzeyine veya i~ine, meyve yUzeyine veya i~ine, tomurcuklann d1~ma veya i~ine, sUrgUn ve dalla­nn yUzeyine ...

VIII. BOCEKLERDE UREME GUCU VE YILLIK DOL (NESiL) SA YISI

Boceklerde Ureme gUcU, konulan yumurta say1sma ve yilhk dol say1sma, ik­lim ve g1da ~artlanna gore degi~kendir.

Baz1 takimlann Uyeleri bir y1lda 15-20'ye kadar dol verirken (Homoptera ve Acarina), baz1 takimlann Uyeleri 2-3 y1lda bir nesil verirler (Coleoptera).

Bir bocegin biyolojik donemini tamamlayabilmesi i<;in minimum 1s1 smmna gereksinimi vard1r. Bu sm1ra "Geli~me e~igi" denir.

Geli~me e~igi ornegin 1 o·c olan bir bocek, s1caklik bu derecenin altmda kal­dlgl sUrece geli~emez ve ba~kala~1m durur.

Geli~rne e~iginin Uzerinde seyreden s1cakllklar geli~menin devammda etken olup bunlara "Etkili sJcak.hklar" denir.

Her bocegin bir neslini (Yumurtadan-yumurtaya) tamamlayabilmesi i~in be­lirli bir etkili Slcakliklar toplamma ihtiyao vard1r. Sabit olan bu s1caklik toplamma termal k.onstant denir.

Yukanda izah edilen geli~me e~igi ve termal konstant'l ornekleyelim: Geli~me e~igi 1 o·c olan bir bocegin termal konstantl 250 gUn/derece ise; 22"C sabit s1cakl1kta bu bbcek bir neslini; 22- 10= 12"C, 250/12= 20.8 gUnde

tamamlar. Aym bbcek 16· c sabit S1cakl1kta bir neslini; 16-1o·c= 6·c, 25016= 41.6 gUnde

tamamlar. zararh bir bocegin geli~me e~igi ve termal konstant1 bilinmek kaydl ile, gUn­

llik ortalama sJCakliklar kaydedilerek, bu bocegin nesiller itibariyle <;lki~ tarihleri hesaplanabilir.

Pratikte ihbar-ikaz sistemi ile yonlendirilen ila<;lamalar bu hesaba dayana­rak yap11ir.

Pratikte, bir bocegin ergin formunun tesbiti ile hemen ila<;li mi.lcadeleye ge­<;ilmez. Ergin hale ge<;en bir bocegin belirli bir sUre gtdalanmast ve bilahare <;iftle~ip

yumurta koymast ve hatta ila<;lamaya ba~lamak i<;in konulan yumurtalann a<;tlma­ya ba~lamast gerekir. Bu nedenle pratikte Termal konstanta bagh farkli hiperboller soz konusudur. drnegin:

A hiperbolii: Yumurtadan-ergine B hiperbolii: Yumurtadan-ergin'in y umurtalannm yansmt koydugu si.lreleri

kapsar C hiperboiU: Yumurtadan-ergin'in oiUmUne ge<;en sUreleri kapsar Pratikte, ozellikle <;ok nesil veren zararh boceklerin mUteakip nesillerinin <;t­

ki~ tarihlerinin beklentileri, o yorenin uzun y1llar ortalama s1cakhklan degerlendiri­lerek saptanabilir.

IX. TARIMSAL BiTKiLERDE ZARARLI OLAN ONEMLi BOCEKLERiN GENEL SiSTEMATiGi

t. Genel Bilgiler

Yaymm ba~mda belirtilen 26 taklma bagh alan toplam familya say1s1 700 ci ­vannda olup bu familyalann takriben % 80'ni ad1 ge<;en 8 taklm1 olu~turmaktad1r. Ancak bu familyalann ve bu familyalara bagh tUrlerin sadece bir klsm1 tanmsal kUitUrlerde ekonomik anlamda zararhd1r.

Bocek sistematigi <;ok kan~1k ve tamamen akademik bir konudur. Bir boce­gin tUrUne ininceye kadar 8-10 degi~ik tanmm yapilmasi gerekmektedir.

Hemen belirtmek gerekir ki, bu yaymm te~hise yonelik bilgiler vermek gibi bir iddiasi yoktur ve olamaz. Ama<; pratikte kar~tla~Jian sorunlann hi<; olmazsa ta­kim ve mUmkUn ise familya bazmda tammma yard1mo olmakt1r.

Pratikte kar~1la~11an sorunlar degi~ik olabilir. Baz1 durumlarda cinsini yaklnen bildigimiz bir bocek sorunu kar~tm1za <;1kabilir. drnegin; bir Yaprak biti (Aphis). Bu durumda zararhnm cinsi bellidir. Yaptlacak tammlamada en uygun olant bu zararh­nm bir Aphis spp. oldugunu belirtmektir. Bunun anlamt, zararhnm Aphis cinsine bagh bir tOr oldugudur.

Kar~tla~IIan zararh bocegi hi<; tammtyorsak, ilk etapta zararhnm biyolojik for­muna gore (ergin, nimf veya larva) hangi taktma ait oldugu tesbit edilmeye <;ah~tl­mahdlr. Boyle bir tesbitten emin isek ikinci etapta familya bazma inmeye gayret edilmelidir. Bu tesbitte zararhnm morfolojik yap1s1 yanmda Uzerinde beslendigi ko­nuk<;u ve yaymda ihtiva edilen ~ekil ve fotograflardan yararlantlabilir. Kaldi ki bir zararhyt taklm bazmda tamyabilmek bile ila<; tercihi yonUnden onemli bir adtmd1r.

2. Boceklerin isimlendirilmesi

Bbceklerin ilmi anlamda .tur bazmda isimlendirilmesi Lie; kelimeden olu~ur. Birinci kelime cinsini, ikinci kelime tlirunu, Li<;Lincu kelime ise o bbcegi tammlayan bilim adammm admt (tam veya klsalttlm1~ olarak) ta~tr.

Ornegin: Holf/ocampa brevis Klug. Bunun anlamt Hop/ocampa cinsine baglt brevis turu Klug tarafmdan

tamm lanm1~t1r. Bazt durumlarda tammt yapan bilim adammm ismi parantez i<;inde gbsterilir. Ornegin: Leptinotarsa decemblineata (Say}. Bunun anlamt, Say tarafmdan

decimlineata ismi ba~ka bir cinse baglanarak verilmi~ ancak bilahare Leptinotarsa cinsi i~inde yerini alm1~t1r.

lsimlendirmelerde ilk kelime her zaman buyuk harf ile, ikinci kelime kuc;uk harf ile ba~lar ve yaymlarda italik harfler ile belirtilir. Daktilo edilmi~ rapor veya notlarda ise bu iki kelimenin altt c;izilir.

Ornegin: camotamus barbarus Costa.

3. zararb Boceklerin sistematigi

Bu kadar bOcek zenginligi i<;inde kliltlir bitkilerini tehdit eden en bnemli fa­milyalar ile bu familyalara bagll en bnemli tlirlerin sistematigi en basit ~ekilde (fa­klm-familya-cins ve tlir} verilecektir.