I. BİNGÖL SEMP02YUMU

Bingöl Tarih ve Kültür Araşbrmalan Dergisi Yayınlan

Şubat 2007

BingOl Tarlh ve :ımıtor .Araştmnaian Oerg1s1 Yayınlan: l

Tertip Heyeti Doç. Dr. Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ

Dr. İbrahim ÇAPAK Müslüm AYYILDIZ

Abdurrahman ENSARİ Ramazan ÇAKIRCI Bingöl Belediyesi

Bilim Kurulu Prof. Dr. Abdullah BAYRAM

Doç. Dr. Mehmet BARCA Doç Dr. Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ

Doç. Dr. EşrefTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah TAŞKESEN Yrd. Doç. Dr. Abdulhakim KOÇİN

Dr. İbrahim ÇAPAK

&:mpozyumu Destek.leye:ııler .

Bingöl Valilfgl Bingöl Belediyesi Solhan Belediyesi Genç Belediyesi

Karlıova Belediyesi Yayiadece Belediyesi Dıcalar Belediyesi

Egitim Blr Sen Esnaf ve Sanatkarlar Odası

ISBN: 978-975-01944-0-5

BingOl Tarih ve K1llt11r Araştnmalan Oerg1s1 Yaymlan

Genç Cad. Beritan lş Merkezi Kat 3 No: 6 BİNGÖL Tel: O 426 214 05 85

e-mail: bingoltarihderg!sl@gmail.com

KLAsiK İSLAM TARiHLERiNE GöRE ABBASİLERDEN O SMANLlLARA BiNGÖL'ÜN SiYASİ TARiHi

Mehmet AZİMLİ1

Gir1ş

Bu çalışmamızda öncelilde Bingöl'ün ismi konusunda bazı değerlendirme­leri aktaniıktan sonra İslam'ın geldiği yıllara. kadar ki dönemde Bingöl'e ha- · kirniyet kwmuş olan devletlerden kısaca bahsedeceğiz. Daha sonra özellikle Abbasilerden itibaren Bingöl'ü ele geçirmiş olan devletler ve beyliklerin Bin­göl'e hakimiyetinden ve bu dönemdeki siyasi olaylardan bahsetmek istiyoruz.

Bingöl'ün İsmi

Bingöl'ün 1935 ten önce kullanılan ismi olan Çapakçur'un kökeni konu­sunda Evliya Çelebi " Ünlü Grek komutanı İskender'in, bu bölgeden geçerken

! buradaki sudan içtiğini ve çok hoşlandığı için Yunanca "Ab-ı Hayat" yani "Cennet s uyu" anlamına gelen Çapakçur şeklinde isi.ınlendirdiğini" anlatır.2

Bazı araştırmacılar Çapakçur'u bu bölgeye yerleşen Çabaklı adlı 1ürk bo­yu ile irtibatlandınnaktadırlar.3 Bu ismin mik boylan arasından Bulgar 1ürklerinde yer adları olarak kullanıldığı, H unların soyundan gelen Macaris­tari'da da bu tip yer isimlerinin görüldüğü, bu ismin Peçenek lUrklerinde

· asalet, diğer bazı 1ürk boylannda totem olan şahıslar anlamında kullanıldı­ğı aktarılmaktadır. Yine 1ürkiye'nin değişik -yerlerinde bu isme rastlandığı, Denizli, Salihli yöresinde bu isme benzer köy adları bulunduğu aktarılmak­tadır. Bitlis vilayet salnamesinde Kuman 1ürklerinde, bu isim "suyun aktığı yatak" anlamında kullanıldığı belirtilmiştir.4 Bizans'ın son devresinden itiba­ren Bingöl bölgesinde görülen 1ürkmerılerin bu ismi kullandığı belirtilmek­tedir. s İslam tarihi kaynaklan Çapakçur ismini dağlık bir bölge olmasının da

1 Doç.Dr .. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Islam Tarilı1 Anablllm Dalı Başkanı. 2 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz; Seyit Ali Kahraman. Yücel Dağlı. Istanbul.

1999. m. 139. 3 Enver Konukçu. Köroğluna Kadar Bingöl, Ankara 1987, 9. 4 Mubammet Beşir Aşan. Elazıg, Tunceli ve Bingöl iilerinde İsk.ıin Izleri, XI-XIII yy. Ankara 1992.

s. 100. 5 Konukçu. s. 9.

l 81N00L SEMPOZVUMU 30

etkisiyle, muhtemelen Arap fonetiğine uydunılmuş hali olan Cebelleur şek­

linde vermektedirler.

Bingöl ismi ise geçmiş efsanelerde, anlatılan susuzluk çeken ordunun bir oeferinin. su aramak için daga çıkıp birçok göl göıünce "burası bir değil, bin gör demesi üzerine bunun coğrafi bir tabir olarak kullanıldı@ belirtilir.6 Or­ta Asya'da bu isme benzer bir şekilde "mink köl" olarak kullanımlanna rast­lanılmaktadır. 1935'e kadar Çapakçur olarak kullanılan Bingöl, bu tarihte is­

mi degiştirilmiştir.7

İslam Dönemine Kadar Bingöl'ün Kısa Tarthi

Bingöl, tarih boyunca önemli ticaret yollannın geçtigi bir konumda idi. Balıdan gelip doguya devam eden önemli ticaret yollanndan biri buradan Van'a ulaşmaktaydı.8 Bundan dolayı tarih boyunca bu bölge bir çok devletin hakimiyetine girdi. İlk çaglarda MÖ. 3000 lerde Bingöl bölgesine 'Iürk boyla­nnın göçleri gerçekleşti. MÖ. 2000'li yıllarda Mitaniler bu bölgelerde hakim oldular, daha sonra Anadolu'da önemli bir medeniyet kurmuş olan Hititler bölgeyi ele geçirdiler. Hititlerin MÖ. l2001erde yılolmasıyla, bölge Urartula­nn elinde kaldı. Urartulara ait kale kalıntıları bunu göstermektedir.9 Urartu­lardan sonra bölge Urartuları yenen Asurlulann elinde kalmışb.r. İngiliz araş­Urmacı Lynch, 1878 de bu bölgede gezerken Asurlulara ait çivi Kitabe yazıla­rına rastlamışb.r. Bingöl bölgesi MÖ. 612'de Asurları ortadan kaldıran İran bölgesinde hakim olan Medlerin eline, sonra Perslere geçmiştir. Genç ilçesin­deki krallozı Dara-Heni kalesi Perslere ait bir yapıdır. 10 Bölge Büyük İsken­der'in burayı ele geçirmesinden sonra Bizans ve Sasaniler arası savaşlarda devamlı el degiştirdi ve bu ·savaşlann zemini oldu. 11

İslam Döneminde Bingöl

Bingöl, Müslümanlar tarafından Diyarbekir üzerinden gelen ordu vasıta­sıyla fethedildi. Fakat bölge devamlı bir şekilde Müslümaniann elinde kala­madı. Bir ara Hamdarıilerden Seyfu'd-Devle, 328/940 tarihindeki Theodosi-

6 Saim Sal<aoglu, 101 Anadolu Efsanesi, İstanbul 1976, s. 235. 7 Konukçu, s. 7. 8 MehmetAli Ünal, XVI. yy Harput Sancagı, Ankara 1989, s. 32. 9 Okan Alay, KUltUr Dünyamızda Bingöl, Ankara 1996, s. 39. 10 Alay, s. 39. ll Konukçu. s. 14: Bingöl İl Yılhğı, Ankara 1995.

L BINGOL SEMPOZVUMU 31

opolis/Kalikala seferi sırasında bu bölgeyi ele geçirdi ise de fazla kal.madı.12

Seyfu'd-Devle'nin seferi sırasında BiZansWar Hafcic/ Havcic kalesinin inŞa­sıyla meşguldiller ve burayı bırakıp kaçtılar. 13

Ancak, o dönemde Bingöl Suğur diye bilinen BiZans ile Müslümanlar ara­sı sınır bölgesinde olması dolayısıyla, Bizans ve Müslümanlar ara.Sı savaşla­rın zemini olmaya başladı. Bizans bu dönemde gelen İslam akınlarını durdu­rabilmek için, Balkanlardan getirttiği savaşçı Peçenek ve Kuman Türklerini -Anadolu'da doğal bir sınır görevi yapan- Toroslar civarına yerleştirerek gelen İslam akınlarını engellemek istedi. Bu uygulama sadece Balkanlardan kavim­ler getırtmekle kaldı, sonraki yillarda Selçuklu akınlarını d tirdurmak için Er­menistan bölgesindeki Ermeniler de getirtilerek Anadolu'ya ve Kilikya civan­na yerleştirildi. 14 Bu yüzden o dönemde bölgede, Hıristiyan Ermenilerin yaşa­dığı kale ve şehirleri bulunmaktaydı. 15

Bizans bu siyasetirıde Selçuklularm Anadolu'yu ele geçirdiği tarihe -takri­ben dört asır- kadar başanlı olmuş ve Anadolu'nun İslamlaşmasına engel ol­ID:uştur denilebilir. Bu göçler ile o dönemde bölge, yerleşik gayrimüsljm un­surun kendi aralarında da çarpışma alanı olmuştu. Süi'yani tarihçi Abu'l Fa­rac, 1073 yılında bölgedeki Sason senyörü To.rnig ile Bizans komutanı Failar­tos'un Çapakçur bölgesinde savaşa tutuştuğu bilgisini vermektedir.16

Selçuklu Dönemi

Bu dönemde Bingöl ve çevresi, Anadolu'da kurulan Selçuklulara bağlı devletlerin birinin elinden diğerine geçmektedir. Selçukluların doğudan batı­ya yürüyüşü sonucu, bu yürüyüşü durdurmak isteyen Bizans'la aralarında­ki nihai savaş Malazgirt oldu. Malazgirt savaşından galip ayrılan Selçuklular ile mağlup olan Bizans arasında doğal sınır, Kızılırmak olmuştu. Kızıl.ın:nak'ın doğu bölgeleri tamamen Selçukluların eline geçince,17 Çapakçur'da Selçuklu­ların topraklarına katılmıştı. 1~

Selçuklular, bu dönemde Anadolu'yu kendilerine bağlı vassal konumdaki bölgesel devletler ile idare ediyorlardı. O dönemde Danişmentler, Saltukoğul-

12 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tanb.i, (çev. Fikr'et lşıltan). Ankara 1991, s. 258. 13 Ernsl Honigman, Bizans Devleti'nin Dogu Sının, (çev. Fikr'et lşıltan). Istanbul 1970, s. 78. 14 Konukçu s. 14. 15 Yakut el-Hamevi, Mucemu1-Buldan, Beyrut 1990, II. s. 119. 16 Urfalı Mateos, Vekayiname, (çev; Hrant Andresyan), Ankara 1987. s. 148. 17 Konukçu, s. 14. 18 Yılmaz Akbulut, Bingöl Tartbi, Ankara 1995, s . 69.

1. BINGOL SEMPOZVU!InJ . 32

ı Mengücükler, gibi devletler, Doğu Anadolu bölgesine hakimiyet kurmuş an. . Selçuklulara bağlı devletlerdi. Işte bu devletlerden biri olan Erzincan merkez-li Mengücüklüler. Çapakçur bölgesini elinde tutuyordu. Çapakçur. bir müd­det Mengücüklerin idaresinde kaldıktan sonra, 1080 yılında Saltuklular, Er­zurum. Kığı ve Çapakçur'u ele geçirdiler. Bu arada, Çapakçur zaman zaman Bitlis merkezli Dilmaç oğullan ve Sivas-Divriği merkezli Danişmentliler'in de eline geçti.

Bu dönemde Doğu. Anadolu ve özellikle Güney Doğu Anadolu'da hakimi­yet kurmuş olan Selçuklulara bağlı Artuldular da zaman zaman Çapakçur'u hakimiyetlerine almışlardı. 1104 yılında Artuklulardan Sölanen bey, Artuk­lulara ait en önemli merkez olan Mardin'in ellerinden çıkacağı endişesiyle Mardin'i ele geçirince, karşılığında Mardin'in eski hakimi olan kardeşinin oğ­lu Ali'ye Çapakçur'u ikta olarak vermişti. 19 Bu da gösjeriyor ki bu tarihlerde bölge Artulduların elinde idi. Bu dönemde Artukluların değişik kollan bölge­ye hakim oldu. Nitekim .1112'de Artuklulardan Belek, amcası İlgazi'nin yar­dımı ile Çapakçur'u ele geçirmişti. 20

Bu tarihten yaklaşık 25 yıl sonra Musul merkezli Zengilerin lideri Nuret­tin Zengi. Çapakçur'u ele geçirdi. Nurettin Zengi, Urfa Haçlı KonUuğu'nun başındaki Joscelin'i habersiz ve tedbirsiz yakalayıp Haçlıların elindeki Urfa'yı ele geçirmek istiyordu. 21 Bu sebeple Urfa'yı ·fetbetmek niyetini hissettirme­mek için, 1139'da Artulduların hakimiyetindeki Dara, Rasuluayn ve Çapak­çur'u ele geçirdi ve Çapakçur bir müqdet onların elinde kaldı.22

Zengilerden sonra bölgenin .hakimi olan Mısır merkez~ Eyyübiler. Mar­din'e bağlı idare edilen Çapakçur'un bakimi oldular. 1186 yılında Selahattin, oğlu Takiyüddin'e Hama, Menbiç, Maarra, Kefertab, Meyyafankın, Cebele, Lazki.ye ve Çapakçur çevresini ikta etti. 23 Selahattin'in oğlu Takıyuddin'in bölgede Hıristiyanlara yönelik katliamlar ve zulümler yaptığı belirtilmekte­dir.24

Bingöl ve çevresi Selahattin'in ölümünde 1186 da iki oğlundan Efdal'in hissesine düştü ve ona verildi. 1191'de bölge Eyyubiler'den Selahattin'in oğ­lu Takiyüddin, tarafından tekrar ele geçiıildi.2_5 Dokuz yıl sonra 1200 tarihin-

19 İbnü'l-Esir, el-Kamil, Beyrut 1979, X. s. 392. 20 Aşan, s. 84. 21 Işın Demirkent. Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi, Ankara 1994, n. ls. 41. 22 Demirkent. n, s. 134. 23 İbnü'l-Esir. XI. s. 524. 24 Abu'l-Farac, Gregoıy, Abu1-Farac TarilıJ, (çev. Ömer Rıza Do~]. Ankara 1987, n. s. 459. 25 Ramazan Şeşen. Selabattln Eyyiibi ve Devlet. Istanbull987, s. 147.

[. BINCOL SEMPOZYUMU ·33

de Selahattin'in kardeşi Adil, Selahattin'in oglu Efdal'ı Mısır'da kuşatınca, Ef­dal lle amcası Adil Hani, Meyyafarikin ve Çapakçur'un Efdal'da kalması ko­nusunda anlaşb.lar.26 Ancak, bu anlaşmaya rağmenAdil'in oglu Eşrefbölge­yi ele geçirdi. Eşref, 1219'da bölgedeki rakipleri düşmanları kendisine karşı birlik oluşturup savaşa başlayınca, rakiplerinin içinden Amid Emiri'ne birlik­ten ayrılma karşılığında Hani lle Çapakçur'u teslim etti, Dara'yı da vermeyi taahhüt etti.27 ~d Emiri de Eyyübllere karşı oluşan birlikten ayrıldı.28 Ça­pakçur, 1223'ün sonlarına kadar Eşrefin kardeşi Şehabeddin Gazi'$ elin­de kaldı. Fakat Şehabeddin isyan edince abisi Eşref, etraftan kuvvet toplayıp bölgeyi yeniden ele geçirdi. 29 Fakat bu da çok sürmedi beş yıl sonra 1228'de, Moğol ordularının önünden kaçan Harzemşah sultanı Celalettin bölgeyi ele geçirdi. 30 ·

Bu tarihten yaklaşık yirmi beş yıl sonra Moğollar, Selçukluları 1243'de Kösedağ savaşında yenince, bölge Moğolların Anadolu lle görevlendirdikleri komutanları Baycu Noyan'ın eline geçti ve İlhanlılara bağlandı. Yirmi üç yıl sonra 1266 da Selçuklu suıtarurun'kızı, Moğollara gelin gidince. mehir karşı­lığı olarak Çapakçur vllayeti namyeleriyle birlikte Ermen diyarına kadar Sel­çuklulara hediye edildi.31 Bölgede Selçuklulardan kalma eser o~arak, Kığı'da Peltembey cami ve Solhan'a 25 km uzakl.ıkt$ Kale köyünde bir cami ve kül­liye bulunmaktadır.32 Sonraki yıllarda Irak bölgesindeki Moğollara bağlı Ce­

· ıayirliler, zaman zaman bölgeye kadar geldiler. Nitekim Celayirli liderlerden Uveys buraya uğradı. 33 Bu tarihten itibaren bölge, yerel kuvvetlerin elinde kaldı.

Akkoyunlular

1380-1~68 arası Doğu Anadolu'da hüküm süren Karakoyunlular, Çapak­çur'a hakim idiler. Karakoyunlulara ait bir aşiret olan Baranlar Çabakçur'da yaşadı. Timur Anadolu seferisırasında burada34 1387 karargah kurdu.35 An-

26 lbnll'l·Eslr. XII. s. 156. 27 Abu1· Farac, ll, s. 507. 28 lbnll1·Eslr, XII. s. 342. 29 lbnll'l·Eslr, XII, ·s. 421. 30 lbnll1-Eslr, XII, s. 481. 31 lbn Blbl, el·Evamlrü'l-Alalyye F1'l· Umur17·Ala.Jyye. Selçulmame, (çev. Mtlrsel Oztı:irk), Ankara

1996, s. 183. . 32 Alay, s. 44. 33 Faruk Sllmer, Kanıkoyunlular, Ankara 1984, s . 42. 34 Yaşar Yücel, Timur'un Ortadoğu Seferfert ve Sonuçlan, Ankara 1989, s. 6 . 35 Metin 1\ıncel, "Bingöl" DlA, lstanbul 1992, VI, s. 183.

34 L B!NcOı. SEMPOZYUMU ·

cak o dön~mde Çabakçur'a çekilen Karakoyunlu Kara Mehmet, Timur ordu~ suıla geçitleri kapadığı için, 35 Timur Muş'a çekilmek zorunda kaldı. 37 Bu dö~ nemde Timur'un oglu Şahruh ile aniaşamayarak Baysungur önünden kaçan İskender· Mirza Çapakçur'a geldi.38 Burası o dönemde bir uğrak yeriydi. Böl~ ge Karakoyunlular ile Diyarbakır merkezli büyüyen Akkoyunlular arası reka~

. betlerin alanı olmuştu ve final niteliği diyebileceğimiz çarpışma Çapakçur'da gerçekleşti ve bu savaş sonucu Karakoyunlular tarihe kanşti.

Karakoyunluların hüküından Cihanşah bölgedeki rakibi Akkoyunlu~ lar'dan Diyarbakır'ı almak için, 15 Mayıs 1467'de Akkoyunlulara karşı yola çıkarken, 39 o günlerdeki Osmanlıların kudretli sultanı Fatih'ten izin ve yar~ dun istemişti. Cihanşah, Muş üzerinden Çapakçur'a vardı. 40 Rakibi Akkoyurı~ lu h~dan Uzun Hasan'da Osmanlılardan çekindiğinden dolayı Osmarılı sultanı Fatih'e gönderdiği meırtıipta. Cihanşah'ın kendisine ait topraklara girdiğinden ve Çapakçur'a geldiğinden bahsetmektedir. Uzun Hasan. 30 Ekiİn 1467'de Murat suyu üzerinde Çapakçur'da yapılan savaşta Cihanşah'ı yendi.41 Cihanşah etrafındakilerle Kığı'ya çekildi. Savaştan yaklaşık on gün sonra, ll Kasım 1467'de Uzun Hasan'ın birlikleri Cihanşah'ı habersiz bir şe~ kilde karargahında bastılar. Cihanşah kaçsa da Uzun Hasan'ın askerlerinden · İskender isimli bir 1ürkmen tarafından yakalandı ve .öldürüldü. 42 Şahın elbi~ selerini ve silahlannı alan bu 1ürkmen ordugab.a döndü. 43

Bu savaşla Uzun Hasan, Karakoyunlulan ortadan kaldırdı ve sıra Osman~

Warla mücadeleye geldi.44 Karakoyunlular, Çapakçur'un kuzey batısında Aşağı Karavelyun .~öyü civarındaki Baran köyünde para bastırmışlardır. Ay~ nı yerde İlhanlılar. Celayirliler, EretnaWar da para bastırmıştır.45 Akkoyunlu~ ların Çapakçur'da eserleri bulunmaktadır. Kığı'daki Kığı cami 140l'de45 Uzun Hasan'ın da dahil olduğu Bayındırlı boyundan Fahrettin'Kutluk oğlu Pir Ha~

san tarafından yapılmıştır. 47 Yine Uzun Hasan, Trabzon Rum imparatoruİlun

36 !smail Aka, Miiz.a. Şahruh ve Zamanı, Ankara 1994, s. 14. 37 Sümer, s. so-sı. 38 Sümer, s. 116. 39 Walter Hınz. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyt, (çev. Tevfik Bıyıklıoglu), Ankara 1992, s. 44. 40 Ebubekir Tlhrani, Kitab-u Diyarbekriyye, (çev Mehmet Demirdağ), İstanbul 1992, s. 230. 41 Devletşah Semerkandi, Tezidre-l Devletşah, (çev: Necati Lugal), lstanbull977, rv. s. S37. 42 Seyfettin Erşahin, Akkoyunlu/ar, Ankara 2002, s. 73.

. 43 Hınz. s. 44. 44 Hınz. s. so. 4S Faruk. s. 18. 46 Rehber Anslklopedi, Istanbul, U. s. 370. 47 Aşan, 90: Alay, s. 40.

L 81Nc0ı. SEMPOZVUMU 35

lozı olan eşi Despina için Genç'te saray yaptı. Genç ilçesi Diyarbug köyü y~­lonında Akkoyunlu dönemine ait kümbet tipi harabeler bulunmaktadır.48

Otlukbeli savaşından sonra Akkoyunlularm bölgeden çekilmesiyle mahalli beylerin elinde kalan Çapakçur, Şah İsmail tarafından ele geçirildi. Şah İsıiıa-

. ·· il piyarbakır'ı Osmanlılardan alabilmek için Muş üzerinden Çapakçur yoluyla Kara Han komutasmda49 asker sevk etmişti.50 Yavuz Sultarı Selim Doğu sefe­ri dönüşü Çapakçur bölgesindeki beyler, idris-i Bit,lisi ve Bıyıklı Mehmet Pa­şa'ya itaatlerini arz ettiler. Bunun karŞılığı olarak hepsi yerlerinde bırakıldılar ve bu tarihten itibaren Çapakçur Osmanlıya bağlı olarak yönefi!di.51

48 Alay, s. 45.

49 Ali Emlri. Osmanh Vllayat-ı Şarkiyyesi, (Yay. Haz; Heyet), Ankara 2005. s. 63. 50 İdris-i Bltlisi. Selimşahn.aıııe. (çev. Hlcab! Kırlangıç), Ankara 2001, s. 239.

51 Evliya Çelebı, m. s. 139; Bingöl İl Yılhğı. ~ 1995, s. 95. ~. \