I (..,

KIRSEHiR V ALiLidi ve

G.U. AHiLiK KULTURUNU ARASTIRMA MERKEZi,

I. AHi EVRAN-1 VELi VE AHiLiK ARA~TIRMALARI

SEMPOZYUMU

12-13 Ekim 2004 G.U. Ahi Evran Kampusu / KIR$EHiR

BiLDiRiLER Cil T : I"

Hazrrlayan: r

M. Fatih KOKSAL

Ktr§ehir,.2005

t

AHiLiK'TE MEZBEP OLGUSU

Metin BOZKU~·

GiRi~

. Olkemizde son YJllarda, bir killttirel kimlik arayt~mm tabii sevkiyle, farkh 9evrelere rnensup insanlann Tiirk kiiltiir tarihinin belirli birtaktrn alanlarmda kirni onernli §ahsiyetler ile bazt tarihi kurumlan ~rrmaya yoneldikleri bilinrnektedir. Ozerinde gerek entellektiiel ve gerekse popiiler anlarnda akademisyen ve yazarlann inceleme yaptlg-t, kitaplar yazdtg-I, ba§ta Klr§ehir vilayeti olmak iizere pek 90k vilayetin esnaf-sanatkar odalanmn kutlarnalar, prograrnlar teryip ettigi kurumlann b~mda Ahilik gelmektedir. Bugiin bizler de burada 90k kapsamh bir sernpozyumla Ahiligi farklt yonleriyle konu~acak ve tartJ~acagJ.z.

Ben bu sempozyurna "Ahilikte Mezhep Olgusu" b~ltkl1 tebligi.mle katllrnt~ bulunmaktaytm. Konuyu iki alt b~hk altmda sunacagw. Once "Ahiligin Men§ei" b~hgt altmda Ahilikle ba§ta fiitiivvet ve tasasvvuf olmak iizere bazt sosyal, siyasi ve mezhebi olu~umlann ili§kisini · ve dolayistyla Ahiligin olu~urnundaki etkilerini, sonra Ahiligin Biinyesinde Mevcut bazt sirnge, ritiiel vb. unsurlardan hareketle "Ahilik ve siyasi-dini mezheplerin ili~kisi" konusunu sunmaya 9ah~acagw. Benim burada sunacag-tm bilgi ve degerlendirmeler, oncelikle iilkemi.zde Ahilik konusunda ara~tmna yapan hocalanmlZffi yazdlklannm bir degerlendirmesinden ibaret olacaktrr.

1- Ahiligin Men~ei

XIII. Yiizydm ortalanndan itibaren Anadolu' da Tiirk toplumunun sosyal ve ekonomik hayatmda onemli bir yeri olan Ahiligin me~ei meselesi, bu konuya ilgi duyan biitiin ~actlru:m iizerinde durdugu Ahilige . ait onemli noktalardan birini olu~aktadrr. Burada ar~tlrtnacdann bu konuyu incelerken, Ahiligi daha 90k admdan ve yaptsmdan hareketle, Orta <;ag islam diinyasmdaki Fiitiivvet kurumunun

• Do~. Dr., Cumhuriyet O'niversitesi llahiyat FakOitesi, SiV AS

188 l. Ahilik ~mnalan Sempozyumu / 12-13 Ekim 2004 I KIR~EHiR

bir kopyast, ihvan-1 Safa'nm uzanttst, Bizans loncalannm bir devrum ve Anadolu'da olu~turulmu~ ozgiin bir Tiirk kurumu ~eklinde ele aldtklan anl~tlmaktadtr. Bu -amayla Ahiligin Batmilik, H~i~ilik, Karmatilik, Melamilik. ve Masonluk gibi siyasi, mezhebi ve siifi qlu~umlardan etkilendigi, dolaytstyla bunlara benzetildigi goriilmektedir. Ozellikle burada bazt ara~ttrmactlann, Ahiligin bu olu~umlarla olan ili~kisinin boyutunu kendi on kabulleri dogrultusunda incelediklerini belirtinek gerekir.1

Ahiligin men~ei ve te~ekkiilii stirecinde etkilendigi olu~umlar konusunda ileri siiriilen tezlerden, onun fiitiivvetle olan ili~kisi ile sufi bir yaptlanmaya sahip oldugu konulannda bir fikir birliginin oldugu anl~tlmaktadrr. Elbette bir kurumun birdenbire, daha once hiybir altyaptst olmadan ortaya ytkabilecegi gibi,. sosyolojik olarak imkanstz bir varsaymu kabul etmek miiinkiin degildir. Ozellikle Ahilik ile Fiitiivvet arasmdaki benzerliklerden, Ahiligin fiitiivvetten tamamen farklt ve onunla hiy ilgisi bulunmayan bir kurum oldugu ~eklindeki bir yakl~tmt savunmak zordur. Ornegin Ahilikle fiitiivvetin benzer anlamlar iyerdik.leri; kerem, comertlik, erdem ve ~ecaat gibi, bulundugu ki~iyi diger insanlardan farklt ktlan, birtaktm iistiin vastflarla muttastf ki~ilere isim olduklart ve fiitiivvetin tarihte ilk olarak Hz. Ali ve-ailesine lakap oldugu kaydt bu konuya ait tiim kaynaklarda ifade edilmektedir.l Yine fiitiivvet ile tasavvuf arasmdaki ili~ki ve ~thkli bir etkile~imin y~anmast, fiitiivvetin dogu~undan itibaren tasavvufun rengini almast, her donemde ·fiitiivvet mensuplanmn ogretileri arasmda tasavvufun izlerinin bulunmast3 gibi hususlar, tabiattyla Ahilik ile tasavvuf ili~kisini de beraberind~ getinnektedir.

Fiitiivvet konusunu ar~rranlar, oncelikle Kur-an'da, Hadislerde ve Arap toplumundaki ''feta" kavrammm anlamt iizerine yonelmi~lerdir. Hz. Peygamber'in "Ali'den b~ka yigit (feta), ziilfikardan b~ka kthy yoktur," hadisine istinaden islam'm il.k ytllannda Hz. Ali'nin gosterdigi yigitlik ve ces~;~Tet, onun e11 iyi "feta" ornegi olmasmt saglanu~trr. Fiitiivet ~ecer~lerin~ yogunda fiitiivvet pirlerinin biiyiik yogunhigu Hz. Ali'ye

1 · Ah.ilik' konus~da yapllan ~~~malar ve bunlann degerlendirilmesi konulannda bkz. Ahmet Y~ Ocak Tllrk Sufili~ine Bak.t$1&r, istanbu11996, s.169-190; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Abi Te~kilatJmo Kuru1U$U, Konya 1991, s.7-10 2 Bkz. Abdnl.baki GOipmarh, Tasavvuf, Istanbul, 2000, s.172-174 3 Bkz. N~et <;&gatay, Bir Tiirk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, s.22-28;.Mehmet Saffet Sankaya, XID-XVI. Astrlardaki Anadolu'da Fiitilvvetnamelere Gore Dini inao~ Motifleri, Ankara 2002, s.l27-144.

I. Ahilik.~tmnalan Sempozyumu /12-13 Ekim 2004 I KIR$EHiR 189

kadar uzanmakta ve bunlann yogunlugunu da tasavvuf ehli kimseler olu~turmaktadrr.4

.Selyuklu sultant I. G1yaseddin Keyhtisrev'in tahta geytiginde, culusunu halife Nastr {ll79-1225)'a bildirmesi is:in ~eyh Mecduddm ishak't· Bagdat'a gondermesi, $eyh'in donti~tinde beraberinde Muhyiddin A'rabi, Evhaduddin Kirmani ve Nasuriddin Mahmud {Ahi Evren) gibi pek yok ·alim ve ~eyhi Anadolu'ya getinnesi, bunlann Sultanlar tarafmdan himaye edilmeleri ve halifenin Sultan Alaaddin Keykubad'a fiittivvet tiniformast giydirmek iyin fiittivvet te~kilatmm Seyhti'l­Me~ayihi $ihabuddin Suhreverdi'yi gondennesi ve bu esnada Konya'da btiytik menisimler dtizenlemesi gibi pek yOk husus, Anadolu'da fiittivvet anlay1~1mn yayllmasmda etkili olmu~, dolaytsiyla fiittivvet anlay1~1 iyinde ideal ki~iligi olan Hz. Ali'ye olan baghhg1 da beraberinde getirmi~tir.5

Ftittivvet te~kilatt, iyerisinde barmdrrdtgt Hz. Ali ve ailesine ~~ derin sevgi ve sayg1ya kar~m, 90gu zainan Sii- Batlni unsurlarla mticadelede etkin rol oynamt~trr. Omegin halife Nasrr, · ~ii-batmi propagandalar ile zor gtinler y~ayan yonetimini, ytkllmaktan kurtannak iyin fiittivvet gruplanndan yararlanmak istemi~, bu amayla ke9.disini "Reisti'l Fityan" ilan etmi~ ve boylece fiittivvete de bir ttir resmiyet kazandtrml~trr. Yine Sam bolgesindeki fiittivvet gruplan ~Unni inany etrafmda btittinle~erek ~ii-batmi propagandayla mticadele etmi~lerdir.6

islam d~tincesi iyerisinde tasavvufi dti~tince ile mezhep aktmlan arasmda kar~1hkl1 bir etkile~imin oldugu bir v~adrr. Hatta. kimi zaman herhangi bir hareketin mezhebi veya tasavvufi bir hareketi mi oldugu tartl~dmt~. Ozellikle ~iilik ile tasavvufi dti~tince arasmda pek yok konuda benzerlikler oldugu, etkile~imin y~andtgt hep dile getirilmi~. Omegin, tasavvufi dti~tincede baskm olan, ancak doktiriner bir anlam ifade etmeyen Hz. Ali, Hz. Hiiseyin ve ~iilerce onemsenen kimi ~ahsiyetlerin, tasavvuf geleneginde ve tarikat secerelerinde ~rri bir ~ekilde onemsenmelerinin, ~iilere ~~ bir refleksin sonucu olabilecegi dti~tintilmektedir. Yine ~ii propaganda ve ~ii yayJlmacthk ~tsmda kitleleri etkilenmekten engellemek iyin baz1 stinni tarikatlann Hz. Ali ve ailesini, onlarm kahramanhklanru, y~adlklan st.kmttlan one ytkardlklan gortilmektedir. Y ani, silfilik, Hz. Ali ve onun izinden giden ilk

4 Bkz. <;agatay, a.g.e., s. 12-13. s Bkz. <;agatay, a.g.e., s. 17,29. Yazar burada halife Nasrr'm filtllvveti milli g\1~ yapma gayretlerini anlaltr. · 6 Ahmet Altm~. TOrkiye Sel~uk1ularmda Sosyal ve Ekonomik Hayat, (i.U.S.B.E. · YaymlanmamJ~ Doktora Tezi) Malatya 1998, s.83-.84.

190 I. Ahilik Ar~mnalan Sempozyumu I 12-13 Ekim 2004 I Kiru;EHlR

miisliimanlara ~ahsi sevgi ve saygt gostennek ve onlann ~ahsiyetlerini kendine mihver etmek suretiyle ~iiligin kar~tsma b~anh bir rakip olarak «;tkmt~ttr.7 Bu anlayt~m, yani Hz. Ali ve ailesine, ~~ sevgi ve saygmm ozellikle Miisliiman Tiirklerde ve Hanefi Mezhep anlayt~mda onemli bir yer tuttugu hep mii~ahede edilmektedir. Doh~ytstyla dii~iince ve inan«; sistemleri arasmda kar~thkh etkile~imlerin ya~andtgt hep dikkate almmah ve bunun normal bir durum oldugu kabul edilmelidir.

2- Ahilik'le Baz• Mezhebi Unsurlann il~kisi

Ahilikle ilgili tartt~Ilan hususlardan biri de bu kurumun ~ii ya da siinni bir yaptyt temsil edip etmemesi konusudur. Fiitiivveti Ahiligin men~ei kabul edenler a«;tsmdan bu mesele futiivvet anlayt~mm mahiyetini belirlemekten, yani siinni yahut ~ii bir rengi temsil edip etmedigini tespitten ge«;mektedir. Bunun yontemi de futiivvetnamelerin ve Ahi zaviyelerinde uygulanan giri~ merasimleri ile diger normal ritiiellerin dikkatli ve sistemli bir ~ekilde tahlil edilmesi ile miimkiindiir. Bu hususta ar~trmactlar arasmda bir tiir aynhk hemen gaze «;arpmaktadtr. Biz burada, Tiirkiye'de bu konuda gorii~ beyan eden ar~ttrmacrlann gorii~letini ele alacak v_e bazt degerlendirmelerde bulunacagtz.

Tiirkiye'de Ahilik hakkmda ilk bilimsel ftkirleri ortaya koyan Tiirk Kiiltiir Tarihinin hemen her alanmda oldugu gibi, yine merhum Fuad Kopriilii olmu~.8 Bu biiyiik alim Fiitiivvet ve Ahilik konularmda, bazt kitap ve makalelerinde temel fikirlerini dile getirmi~, 'meselenin onemine dikkat «;ekmi~tir. Kopriilii, Tiirk Edebiyatmda ilk Mutasavvzjlar'da Yesevi dervi~lerinin Anadolu'ya geldikten sonra, sahip olduklan zahid ve miitteki anlayt~larmm degi~erek daha serbest ve felsefi bir ~ekil aldtgmt belirtir. Bunun nedenlerini de, AnaClolu'da var olan es!d in!).Dy ve kiiltiir kalmttlanna, yaygm vahdeti viicut anlayt~mm hakimiyetine ve batmi aktmlaim varhgma baglar. 0, bu noktada batinilerin islam aleminin her tarafin ve bilhassa Anadolu ile stkt baglan olan Suriye'de yerle~iklerini, Anadolu'ya buradan geldiklerini, ozellikle saptk inan«;lan yiiziinden takibata ugradtklarmda tasavvuf perdesi alttnda tahrik ve fesatlara kalkt~ttklanru, Anadolu'nun esasen boyle bir hareket i~tin

7 Fazlur Rahma"n, islam, ~ev. Mehmet Dag- Mehmet Aydm, Ankara, 1996, s. 186-190, 217, 244; <;agatay, a.g.e., s. 12-13. 8 ismail GOrkem, KOprillU'nfin Ahilik konusunda yapttgt ~~~malarda, kendinden Once bu konuda ~rma yapan Baha Said, Bursalt Mehmet Tahir ve Hasan Fehmi beylerin haz1rladtklan raporlann etkili oldugu k.anaatindedir. DolayiStyla KOprUlU bu raporlan gOrm~. Bkz. Baha Said Bey, Tiirkiye'de Alevi-Be~i, Abi ve Nusayri Ziimreleri, Yayrna Ha.zrrlayan tsmail GOrkem, Ankara 2000, s.25-26.

I. Ahilik Ar~tmnalan Sempozyumu I 12-13 Ekim 2004 I KlR~EHIR 191

elveri~li oldugunu bu baktmdan Babailer ayaklanmast, Ahilik te~kilatt, Hurufilik ve Bekta~ilik hareketleriyle bunlan takip eden dini hareketlerin, esas itibariyle batmilikten ~tkttgmt soyler.9 Daha sonra, Xlll.yiizytlda Ahilik · adt altmda ~k miihim ve s;ok yaygm bir mesleki- tasavvufi bekarlar ziimresi bulundugunu, bunlarm Osmanhlann ilk zamanlannda miihim bir vazife gordiiklerini, bunlarm fUtiivvet meslegine sahip olup, senetlerini Hz. Ali vasttastyla Hz. Peygamber'e kadar gotiirdiiklerini, sufilerin htrkalanna ~thk fiitiivvet ~alvart giydiklerini, i~lerinde. bir9ok kadtlar ve miiderrislerin bulundugunu bu te~kilatm herhangi bir esnaf toplulugu degil, o te~kilat iizerine istinat eden, akidelerini o vastta ile yayan bir tarikat saytlabilecegini belirtir.10

.

KoprulU daha sonra yaymladtgt "Anadolu 'da js/amiyet" acUt makalesinde, "Ahiler namtyla maruf olan fUtiivvet ziimrelerin, islam aleminin ·hemen her tarafmda goze ~arpati Esnaf Te~kilatt'na merbut'' bulundugunu ve "Karamita dailerinin ismaili-Battni propagandalanyla pek stkt bir surette alakadar" oldugunu ileri siirmekte, aynca Ahilik te~kilatlarmm Rifailik, Mevlevilik, Be~ilik ve Halvetilik gibi tarikatlarla da pek ~ok baktmlardan ili~kili goriilmesi gerektigini, Ahilerin hicri yedinci asnn b~mdan b~layarak dokuzuncu asra kadar, bilhassa an~i devrelerinde siyaseten pek miihim roller oynadtklanm, yine bu ziimrenin Osmanh saltanatmm kurulmasmda biiyiik bir amil oldugunu ve Osmanh idare-i merkeziyesi laytktyla kuvvetleodikten sonra sadece esnaf te~kilatt mahiyetinde kaldtgtm ifade etmektedir. 11

Kopriilii bu fikirlerinden yakla~tk bir yirmi ytl sonra ise, daha once ileri siirdiigii, Ahiligin bir tarikat saytlabilecegi fikrinden vazge~mekte, ama onun yalmzca bir esnaf te~kilat olarak da kabul edilemeyecegi gorii~iinii tekrarla-maktadrr. 12

Yine Kopriilii, ibn-i Battuta'mn, gezdigi yerlerdeki Anadolu halkmm hepsinin Hanefi oldugu ve i~lerinde Kadiri, Raftzi, Mu'tezili, Harici, Miibtedi bulunmadtgt13 ~eklindeki ~ehadetlerine dayanarak Ahiligi siinni bir kurulu~ olarak gormemekte ve "Anadolu'nun siinni merkezlerinde, devlet kontrolii altmda, Ahiler Te~kilatmm siinni mahiyeti

9 Fuad KaprOIO., Turk Edebiyatmda ilk Mutasavvlflar, Ankara, 1991, 5.205-207. 1° Kllpr010., Turk Edebiyatmda ilk Mutasavvaflar, 5.211-215. 11 F. Bodinger- F KllprOIO, "Anadolu'da islamiyet", ~ev. Ragtp Hulu5i, yay.haz. Mehmet Konar, istanbul, 1996, s. 53,54;98. 12 Fuad KoprOIO., "Osmaoh Devletioio Kurulu~u"; Ankara, 1988, 5.89-93. 13 ibn Battfita,

192 I. Afiilik ~tmnalan Sempozyumu /12-13 Ekim 2004 I KIR$EHiR

almt~ olmast, onlann men~ei hakkmdaki fikrin yanh~hgmt ispat etmez"14

demektedir. Ancak, biz Kopriilii'niin tespitlerinden, ismaili, Karmatl ve Batml unsurlann, zot durumda kalmalanndan dolayt Ahilige stzdtklanm, bu arada ger~ek kimliklerini gizleyerek tasavvuf perdesi al~mda faaliyet yliriittiiklerini anlamaktaytz. Bu durumda Ahiligin devlet ve balk nazarmda me~ru, kabul edilebilir hatta te~vik edilir oldugunu, Batmi unsurlann ise Ahilik ve tasavvufu hayatlanm kurtarmak i~in maske olarak kullandtklanm anlamaktaytz. Aynca sosyal ~evrenin, oralarda te~ekkiil eden ve geli~en olu~umlar iizerinde baskm ve tabii miiessir oldugunu dikkate ahr isek, gerek Batmi unsurlarui Anadolu'da farklt bir ~izgiyi benimseyebileceklerini ve gerekse Ahilerin ~ehir ve kasabalarda farklt inan~ ve tutumlar sergileyebileceklerini dikkate almak durumundaytz.

Tiirkiye'de Fiitiivve( ve Ahilik konusunda ilk ciddi ve detayh ar~rrma yapanlardan birisi de merhum Abdiilbaki Golpmarb olmu~tUr. Golpmarh, istanbul Universitesi iktisat Fakiiltesi Mecmuast'nda "islam ve Tiirk illerinde Fiitiivvet Te~kilatJ. ve Kaynaklan " adtyla . yaymladtgt eserinin ilk ktsmmda, Fiitiivvet ve Ahi terimleri iizerinde durmu~, bazt onemli :flitiivvetnfunelerin ilk defa k~tl~ttrmalarmt, tahlillerini yapml~, :flitiivvetin erkam, rutiivvet ehlinin inan~lan ve :flitiivvet te~kilattnm yaytldtgt yerleri incelemi~ ve Ahiligi ele ahm~ttr.15

Golpmarh, Fiitiivvetle Melameti aym ~eyler olarak kabul etmi~ ve :flitiivveti, melamet dii~iincesinin halka yaytlmast, i~9i ve esnaf smtfmm te~kilatlanmast olarak gormii~tiir. Yine o, rutiivvet ile tasavvuf arasmda bazt hususlarda benzerlikler olsa da, aralannda ciddi farklar oldugunu belirtmi~tii. Ona gore flituvvet silsilesi Hz. Muharnmed'e ul~rr. Ancak burada tasavvufun bir kolunda oldugu gibi Ebubekir'e dayanan ·silsile yoktur. Biitiip rutiivvet ehli, Ali'yi b~ sayar ve ahi denen -flitiivvet ~eyhlerinin silsileleri, mutlaka Ali'ye ul~nhr. Onlara gore Ali'nin belini, Hz. Muhammed baglamt~, ona ~alvar giydirmi~tir.16 Burada O'nun tasavvuf ile rutiivvet arasmda bazt ortak noktalann bulundugunu tespitle beraber, :flitiivvet ehlinin, zaviyede oturup riyazetle, zikirle ugr~mayt, vaktf mahm yemeyi ho~ gormeyip, herkesin mutlaka bir i~, bir sanat sahibi olmasmt, ~ah~masmt, elinin emegi ile ge~inmesini temel bilmeleri

14 Kopr!iiO, a.g.e., s.89-93. 15 Bkz. AbdO!baki Golpmarh, "Islam ve Tiirk il/erinde Fiitiivvet Te~kilatz ve Kfzynak/arz ", iiiiFM, c.Xl, no: 1-4, (Ekim 1949-Temmuz 1950}, s. 3-354. Bu makalenin 3-102. Sayfalan aras1 inceleme, 103-354. Sayfalar aras1 metinleri ihtiva etmektedir. 16 Bkz. AbdOibaki Golpmarh, Tasavvuf, istanbul, 2000, s. 179-181.

I. Ahilik ~ttrmalan Sempozyumu /12-13 Ekim 2004 I KIR~EHiR 193

ve karde~Ier arasmda bir yardiml~mayi saglamalan gibi hususlarda aynldigmi belirttigini gormekteyiz.

Golpmarh, once melamet ve fiitiivvet erbabmm ilk devirlerde belli bir mezhebinin olmadigmi, ancak kendilerince, yollarmm Ali'ye dayanmas1 ve Ehl-i Beyt sevgisinin bunlarda temel bir inan~t oldugumi, dolaylslyla bunlarda, Stinnilikten ziyade $iilik karakterinin daha a9lk bulundugunu belirtir. Sonra, "Ftitiivvet ehlinin, kendilerini Ali'ye mensup saymalan,· yollanmn Ali yolu olduguna inanmalan, Ehl-i Beyt'e btiytik bir sevgi beslemeleri, Ehl-i Beyt imamlarm1 birlikte anmalan, Veda haccmda Hz. Peygamber'in, Ali'yi Allah emriyle vasiy ve imam olarak iimmete bildirdigini soylemeleri, ilk u9 ·halifenin adlanm anmamalan,. ansalar bile zevahiri kurtarmak i9in andlklan, okuduklan kitaplarda dua ve senalarda, kitaplarm b~lannda Oniki imam'm adlanru amp On ikinci imam1 Mehdi kabul etmeleri ve zuhurunu beklemeleri ve daha bir9ok esaslarda imam1yye inan~tlarml benimsemi~ ·olmalan dti§tintiltirse, Stinni olmalarma imkan ve ihtimal olmadtgm1"17 iddia eder. ·

GOipmarh daha sonra melamiler ile fiitiivvetyilerin tam manas1yla isn~eriyye- Caferi mezhebine, yani imamiyye'ye rhensup olmadtklarmi, usulde ve furu'da, inan~tlarmda ve geleneklerinde bu mezhebe uymadiklarmt, inan9 ve geleneklerinin hurafele~Ie ortilmti~ oldugunu ifade eder ve ~oyle der "Ftitiivvet ehlinin, Ftitiivvethamelere gore torenleri, gelenekleri hi9bir vakit imamiyye inan9larma uymaz; bunlarda uydurmalar ve hurafeler yer almi~trr, bunlarda batmilik izleri gortinmektedir. Sonra fiitiivvet ehli arasmda stinni olanlar yok muydu; Osmanh tilkesindeki hafizlar, din adamlan, devlet memurlan, imamiyye · mezhebine mi girmi~lerdi? Buna mtispet cevap veremeyiz"18

Golpmarh, burada Ftitiivvet ehli arasmda Caferi mezhebini bilenlerin ve ona uyanlarm az da olsa bulundugunu kabul etmekte, ancak toplumun tam olarak bu mezhebe mensup oldugunu iddia ~tmemektedir:

0, bu toplumun batini temaytillerle yogrulmu~, fakat esas baktmmdan ~ii olmasa bile ~iile~mi~ fakat, hi9bir zaman tam stinni olarak da bulunmam1~ bir toplum olarak gormektedir.

Golpmarh, Osmanh'mn ilk zamanlarmda padi~ahlarm da fiitiivvet ehlindeo olduklan ve fiitiivvet ehlinin reisi saytldlklarmdan, Ahiligin ( esnaf te~kilatmdan) devlette bir birlik halinde olundugunu belirtir, .ancak. . .

17 GOipmarh, Tasavvuf, s.l85,191-194. Geni~ bilgi iyin Bkz. GOipmarh a.g.m., s.57-62. 18 G6lpmarh, a.g.m., s.6l-62.

194 I. Ahilik ~trmalan Sempozyumu /12-13 Ekim 2004 I KIR~EHIR

~eyhiilislamhgm kurulmas1 ve siinniligin gii~lenmesi yiiziinden devletten koptugunu, Fatih'in zamanmdan itibaren de adeta iran'a bagh bir te~kilat haline geldigini Selim ve Siileyman devrinde uygulanan siyasetin ftitiivvet ehlini din d1~1 gordiigunil fakat biitiin olup biten_lerden sonra devletin Ahiligi kontrol altma almak istedigini, ahi Babalann tasdik ve azl yetkisini kendisinin kullanmaya ba~ladigmi ifade eder. 19

Koprulu ve Golpmarh gibi Ahiligi ftitiivvet te~kilatmm bir devam1 ve batini, ~ii karakterli bir te~kilat gorerilerin yanmda Ahiligi Anadolu'ya ozgii, siinni inan<;h bir . Turk kurumu olarak goren, degerlendiren ar~tmnac1lar da vard1r. ben bu noktada Ne~at <;agatay, Y, Nuri Oztiirk ve Mikail Bayram'm yaki~Imlan ile Ahmet Y~ar Ocak'm baz1 tespitlerini sunmak istiyorum.

TUrkiye'de ftitiivvet ve Ahilik konusunda ara$Umalan bulunan bilim adamlarmdan biri de Ne~at <;agatay' d1r. <;agatay ilk olarak, 1952 ydmda, "Fiiliivvet Ahi Muessesesinin Men~ei Meselesz.,'20 isimli makalesi ile Ahilik kurumunun kokenini ele alm1~, 1974 yilmda ise Bir Turk Kurumu Olan Ahilik admdaki, Ahilige . munhas1r eserini yazmt~t1r. <;agatay, bu eserin giri~ k1smmda, Ahiligin Fiitiivvet kurumundan ayn ve TUrkler'e ozgil bir kurum oldugu tezinden hareketle, Filtiivvet ve Ahiligin tarifelerini yapm1~, giri~ten sonra fiitiivvetin tarihi geli~imini incelemi~, sonra g9rilnil~e ahilige benzer islam ve Batt dilnyasmdaki muhtelif kurumlarla Ahiligin ~~~~tmnasm1 yapmt~tlf. Daha sonra Anadolu Ahiliginin ortaya ~akJ~lru, Osmanh doneminde Ahlligin rolii ile ibn Buttunta'mil Ahiler hakkmdaki mil~ahedelerinin aktanm~tir. Y azar Ahiligin, Osmanh esnaf ve sanatkarlar kurumu olarak bu devirde degi~ime tigrayan kurumun ekonomik ve sosyal faaliyetlerini, te~kilatmt, yayiii~ml incelemi~tir. Son olarak, yine fiitilvvetnameler koriusuna donmil~, ftitiiyvetin niteligi, kokenleri, tilrleri, bir devlet b~kan1 eliyle orgiltlenrnesi ile ftitiivvetle ahiligin ~ynntdan konularmi incelemi~tir?1

Ne~et <;agatay'm, Ahiligin ftitiivvetin mevcut oldugu b~ka illkelerde degil de Anadolu'da ortaya ylkttgt tarzmdaki tezi, ozellikle muhafazakar milliyet<;i tarih gorii~ilne mensup popiller ~tlfmacdar tarafindan benimsenmi~ olmakla beraber, 0, Tilrklerin medeni kurumlar geli~tirmeye kabiliyetli olmadlklan iddiasma bir tepki olarak bu tezi hararetle savunmu~ ve eserinin hemen biltiinilnde bu tezi ispata

19 Bkz.GOlpmarh, Tasavvuf, s.l87-l88. 20 Bkz N~t <;agatay, "Fiituvvet- Ahi Milessesesinin Men~ei Mese1esi", "A01FD, Ill (1952), 5.58-68". 21 Bkz. N~et ~y, Bir Turk Kurumu Olan Abilik, Ankara, 1989.

I. Ahilik ~tmnalan Sempozyumu I 12-13 Ekim 2004 I KlR~EHiR 195

~ah~mJ~tJr. Ancak onun bu tezi, yine Ahiligi bir TUrk Kurumu olarak Anadolu'da dogmu~ kabul eden b~ Mikail Bayram ve diger baz1 ~mnacdar tarafindan dahi bUtUnUyle kabul edilmemi~.22

<;agatay, ftitUvvet te~kilatmm kurulmasmdan onceki donemlerde, bazJ gruplarm devlet yonetimin zaytf dU~tUgu durumlarda yagma ve huzursuzluklar ~tkardtklanm, bunlar arasmda bir mezhep birliginin olmadtgtm, bu nedenle zamanla aralanna ~ii, ismaili vb. heterodoks mezhep mensuplannm girdigini kaydetmi~tir. Bu gruplann ge~im sdunttsmdan kurtulmak ve hayatlarmt gtivene almak istediklerini ve zamanla kimi ~ehirlerde gtivenlik gU~lerinin yetersiz oldugu durumlarda bunlarm mitis gU~ler olarak istihdam edildiklerini ve bu dagmtk JO~lerin zamanla ftittivvet anlayt~J etrafmdan birle~tiklerini ifade etmi~tir.

<;agatay, KoprUlU ve bazt oryantalistlerin, fiitUvvetin batinilikten dogdugu ~eklindeki iddiasma ise, ~ii-batiniligin X.yy'm b~lannda Fatuni devletinin kurulu~u ile stirekli ve etkili blr orgtit olarak faaliyetlerde bulundugunu, kar1~1k inan~. ve saplantdarla Abbasi hilafetini ortadan kaldrrmak ve sUnni inanca aykm inan~lar yayrnak i~in her tarafa davetyilerin gonderildigini belirtmekte; ftittivvetin Batmilikten ~t.kttg-t konusunun, ~ii-imamiyye'ye bagh halife Nasrr'm dtizenlettigi ftittivvetnamelerdeki soy kUttiklerinde Hz. Ali soyundan gelenlerin isimlerinin bulunmasma dayamlarak ileri sUrtildUgiinU betirtmi~. Oysa SUhreverdi (v.l234)' den once yaz~lmt~ fiitUvvetnamelerde, Risale-i Kii~eyri'de, strf comertligini anlatmak i~in ge~en, Zeynelabidin (v.712) d1~mda imamiyye ve b~ka ~ii mezheplerin benimsedikleri irnamlardan hi~biri hakkmda ve stinni kurallar dt~mda hi~bir kaydm olmadtgllll ifade etmi~tir. Ayrtca ~ii- imamiyye'ye mensup olan halife Nasrr'm dtizenlettigi ftittivvetnamelerde de tam "batmi" denecek bir htikmtin olmadtgmi, ~ii-batini unsurlann fiitUvvetnamelere sonralart girdigini belirtmi~tir.24

Yine <;agatay, biitiin fiitUvvetnamelerde ehli ftitiivvetin giyecegi renklerden soz edilirken, kiZII ve san rengin ~eytan ve frravn renkleri olduklanm, igren~ bulunduklarmi; bu iki rengin igren~ sayilmalannm ise Abbasilere isyan eden Babekilerin ktrmiZI giymeleri ile Fatimilerin bayrak renginin san olmas1 ile ilgili oldugunu kaydetmi~tir. Ayrtca halife Nasrr'u:i imamiyye mezhebine ge~mesinin, devletin belli bOigelerinde ~ii

22 Bkz. Mikail Bayram. Abi Evren ve Abi T~kilatmm Kurulu$U, K~nya, 1991, s. 27-30. 23 <;agatay, a.g.e., s.S-6. 24 Bkz. <;agatay, a.g.e., s.l4-15.

196 I. Ahilik ~tmnalan Sempozyumu I 12-13 Ek.im 2004 I KIR$EHiR

egilimli insanlann dini-siyasi nedenlerle 91kardtklan isyanlan onlemek, benzer ama9la rutlivvet piri ve aym zamanda $afi olan bilylik tasavvuf bilgini Silhreverdi'nin· de, yazchgt fiitlivvetnamesine hem tasavvuf. hem imamiyye inan9lan almak suretiyle, hem sufileri hem de ~Hleri fiitlivvet illkilsilnde ve halifenin b~kanhgt altmda birle~tirmek istedigini 25

kaydetmi~tir.

<;agatay, Ahilikle, Mevlevilik, Bek~ilik, Melamilik ve Rfifailik gibi tarikatlerin ahlaki kurallanm, Ahiliginki ile aym kokenden, yani fiitlivvetnamelerden aldtklanndan aralanndaki ili~kinin dogal oldugunu, 9ilnkil bu yonde aralannda benzerliklerin bulundugunu, Ahiligin bu gibi silnni ya da ~ii- batini tarikatlerle aym nitelikte goriilmesinin nedeninin bu ortak koken oldugunu belirtmi~tir. Aynca, Ahiligin oteden beri gizli bir dernek saytlmasmm ise, bilnyesine alacagt yeni ilyelerde bir taktm nitelikler arandtgma ve istedikleri nitelikleri ~Imayanlarm kurulu~un toplanttlanna sokulmadtgtna baglanu~ttr.26

<;agatay, Ahilige benzetilen olu~umlann tarihi silreylerini, amaylanmo ve Ahilikle kar~tl~rmalanm yapmt~ ve bu kooudaki ili~ki ve benzerlikleri reddetmi~tir?7

Tilrkiye'de Ahilik konusunda ~ttrma yapanlardan birisi de Mikail Bayram'drr. Uzuilca bir zamandan beri kendini Ahiligin ve ozellikle de Ahi Evren'in tarihi ~ahsiyetinin giln t~tgma 91kanlmasma adayan Mikail Bayram, A hi Evren ve A hi Te{kilatzmri KurulU§u adh eseri ile bu konuda daha once 9e~itli dergilerde yaymlarum~ makalelerini bir anlamda bir araya getirmi~tir. 0, eserini bir giri~ ve be~ bolilm halinde derlemi~tir, Giri~ ktsmmda "Ahi" kelimesinin sozlilk ve tsttlah anlamlan ilzerinde durmu~, ahilik konusunda Tilrkiye'de Battda ve .islam DUnyasmda yaptlan 9ah~malart vermi~, Birinci bolilmde rutiivvet ve tarihyesini ele almt~ ve "Anadolu'da Filtlivvet" b~hgt alttnda Ahilik­Filtlivvet ili~kisini incelemi~tir. Onun bu b~hk altmda yapttg. degerlendirmelerden Filtilvvet ile Ahilik arasmda yakm bir ili~kinin oldugunu ve Ahiligin Filtlivvet te~kilat yaptsmm i9inde te~ekkill ettigine dair goril~ilnil anlamaktadrr. ikinci bolilmde Ahi Evren'in ger~k ~ahsiyeti ve eserlerin·in tespiti, Uyilncil bolilmde Ahi Evren'in hayatt, Dordilncil bolilmde Ahi Evren'in oldilrillmesi ve Ahi Evren'den sonra

25 Bkz. <;agatay, a.g:e., s.l7. 26 Bkz. <;agatay, a.g.e., s.Sl. 27 <;agatay, a.g.e., s.SI-65, 73-78.

I. Ahilik ~tmnalan Sempozyumu /12-13 Ekim 2004 I ~EHIR 197

Ahilik, Be~inci boltimde ise Ahi Te~kilatmm kurulu~u, kurucusu, kurucusundaki bu fikrin kaynaklan ve yap1s1 konulanm ele almi~t1r .

. Mikail Bayram, fiitUvvet ile tasavvuf arasmda s1kt ·bir ili~ki ve benzerlikler bulundugunu, Hz. Ali ve ogullannm intikammm. almmas1

· konusunda fiitUvvet ehli arasmda Hz. Ali'ye ozel bir sayg1 ve onem verildigini, aym ~eyin tasavvuf i~in de ge~erli oldugunu, fiitUvvet birlilderinin devletlerin hizmetinde goriildiikleri gibi bazan da gayri siinni ziimreler olarak isyanlarda - Batmiler ve Karmatiler isYanmda oldugu gibi ~ aktif rot oynadlklann1 belirtmi~tir.28 0 fiitUvvet te~kilatmm halife Nasr tarafmdan dinl-siyasi emellerj istikametinde yeniden organize edilip yeni bir mahiyet kazand1gtm, halifenin bir ~ok ~eyhi de bu ama~la hizmetinde toplad1gmt buna Anadolu'daki Ttirkmen ~eyh ve dervi~lerin de katdd1gm• belirtmi~, ancak halifenin hangi gaye ile Abbasi -siinni politikasmdan aynhp ~ii-imamiye meZhebine ge~mesi konusunun yeterince a~1k olrilad1gtm, burada bir takim· politik hesaplann oldugunu kaydetmi~ti19•

Y azar halifenin ~iiligini sorgulam1~ ve "onun ~iiligi fiitUvvet silsilesini ~iilerin imamlarma dayandmnaktan ibaret bir ~iilik miydi yoksa akide bakumndan da m1 ~ii idi?" ~eklinde bir ayruna gitmi~ir. Onun y~n ~evresinde alan alimlerin ve ~eyhlerin hepsinin stinni olmas1 halifenin, hakim stinni dtinyaya kendisini kabul ettirrnesi, 46 yd iktidar olmast gibi ger~ekler dikkate almd1gtfida onun inane; baklmmdan degil de sadece FUtUvvet silsilesini ~iilerin 1.2 imamma dayanmas1 yoniiyle "imamiyye" mezhebine girmi~ olabilecegini, aynca onun ~iilik ve stinniligi ~ahsmda birle~e gibi bir gayret i~mde oldugunu da ifade etm~.30

Mikail Bayramm Ahilik ve baz1 mezhebi unsurlarla ili~kisi konulanndaki gorii~lerini daha ~ok Ahi Evren'in hayatlm incelerken gormekteyiz. Ozellilde 0, Ahilikle ihvan1 Safa, H~i~iyye Orgiitti, Tasavvuf ve Mulamet ili~kilerini bu baglamda ele almtjtlr. Ona gore Ahi Evren, te§kilat~thgt ihvant Safa ve Batmilikten alm~tlr. 1

TUrkiye'de Ahilik, FUttivvet ve Tasavvuf konusunu, Ahilikle ~ii­batini unsurlarm ili~kisini inceleyen ar~ttrmactlardan bir digeri de Y~ar :Nuri Oztiirk'ttir. Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler adh eserinde, .

28 Bayram. a.g.e., s.15-19. 29 Bayram. a.g.e., s.25-26. 30 Bkz. Bayram., a.g.e., s.26-27. 31 Bkz. Bayram, a.g.e., s. 143-147.

198 I. Ahilik ~ttnnalan Sempozyumu /12-13 Ekim 2004 I KIR~EHiR

Y azar Ftitiivvet ve Ahilik b~hg,t altmda ~u tespitleri yapm1~t1r: Ftitiivvet ve · Onun bir te~kilat halindeki uzantiSI olan ahilik tasavvufun onemli kavramlanm te~kil ederler. Feta-ahi her ~eyden once bir sufidirler. Ftitiivvet-ahilik, Be~ilik ve Melamilik'le s:ok derinden .ili~kilidirler. Ftitiivvet ve ahilik, ayn iki kurum degil, Ahilik, fUtiivvetin Ttirk illerindeki kurumsalla~masi ve te~kilatlanmasidJr. Ftitiivvet te~kilat, hicri IV .asnn sonlanndan itibaren TUrk illerinde ortaya, Ahi te~kilat1 olarak s:ooyor ve bu olgu, fUtiivvetin manevi s:ehresini korumakla birlikte Onu TUrk insanma has bir karaktere btiriiyor. Bir gaziler, alp-erenler, bacllar, dervi~ler kadrosuyla toplumun ahlak boyutlarmdan askerlik ve politik boyutlanna kadar btitiin alanlara yayllarak geni~liyor. Ahilik-Ftitiivvet ahlakmm esas1 Hz. Peygamberin direktifleridir. Peygamber ahlakmm sahabe is:indeki en mtikemrnel ternsilcisi ise Hz. Ali'dir. Btitiin tasavvuf disiplinlerinde esas olan Ali ve Ehlibeyt sevgisi fUttivvet ve ahilikte daha fazla dikkat s:ekiyor. Bunun sebebi "feta" s1fatmm Hz. Peygamber tarafindan Hz. Ali'ye verilmi~ olmasidtr. Bu olgu, fUtiivvetin bir $ii kurum olarak ele almrnasm1 hakh gostermez. Ftittivvet bir feta ahlak! kurumudur. Ali ve Ehlibeyti sevmekle $iilik aym ~ey degildir. 0 halde ali ve Ehlibeyt sevilir, $iilik ise, bir sevginin, politik s:tkJ~lara alet edilmesi olay1dtr. Y ani Ehlibeyt sevgisi dinsel-ruhsal bir olgu, $iilik ise siyasal bir olgudur. Eger fUttivvet ve ahilik btinyesindeki bu sevgide siyasal $iilik manasmda yorumlanabilecek belirtiler goriilmti~se bunlar kurumun temelinde olan keyfiyetler degil, sonradan ithal edilmi~ unsurlardrr. Ahilerde gizlilik bir meslek kurumu olmanm zorun'tu kurallan otesine gitmez. Karmati- Batini karakterde bir gizlilik, Ahilik biinyesinde asia mevcut degildir. Ahiler, btinyelerine alacaklan ki~ilerin meslekte ehliyet ve ahlakta temizligini kontrol etme d1~mda bir istihbarat da yapmazlardt. Esasen, ana gayesi topluma hizmet olan bir kurumun biinyesi bir "inistik gizlilik"e pek mtisait degildir. Bu gers:egin bir uzant1s1 olarak ahi zaviyelerinde, sanat erbabt ve esnaf yamnda kadt, vaiz, mtiderris ve yoneticiye kadar her kategoriden insana rastlamak mtimktin olmaktad1r.32

Tiirkiye'de ahilik konusunda yap1lan ~ttrmalan, yaymlanan kitaplan Turk Sufiligine Bala#ar adh eserinde inceleyen Ahmet Y ~ar Ocak, Ahilige dair eserleri kronolojik srrayla ele almt~, bu eserleri tamtma ve degerlendirmeye (yakl~tm, yontem, kaynaklar, htiktirn, kanaat ve yorumlar) tabii tutmu~tur. Yazar, Ahilik~ fUttivvet ili~kisi, Ahiligin Anadolu 'ya ozgti bir kurum oldugu ve Ahiligin te~kilat

yaptsmda Karmatiligin rolti konularda kanaatlerini belirtmi~tir. Ocak'a gore, Ahiligin fiitiivvetten tamamen farkh ve Onunla his: ilgisi

32 Y ~ Nuri Oztlirk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Istanbul, 1999, s.239-252.

l. Ahilik ~annalan Sempozyumu I 12-13 Ekim 2004 I ~EHiR 199

bulunmayan Anadolu'ya ozgii bir kurum oldugu, ~eklindeki yakl~Jm temelsiz ve zorlama bir yakl~Jmdir. <;iinkii Anadolu d1~mda, ozellikle iran ve Azerbaycan'da, daha Ttirklerin Anadolu'ya geli~inden ~ok onceleri y~auu~ ve vefat etrni~ Ahiler bulur~maktadir. Aynca Ahilik gibi bir te~kilatm, ancak iyice geli~mi~ yerle~ik bir sosyo-ekonomik yapmm iiriinii olabilecegi, dolayJslyla boyle bir altyaptyl daha QZ\10 bir zamandan beri tamyan ve benzeri te~ekkiilleri ~ok eski zamandan beri ortaya koymu~ toplumlarda, klsaca iran'da aramanm dogru olacagma dair deliller vardrr.33

Yine Ocak'a gore, Melameti fiitiivvet~ilerin esnaf tabakasmdan olmasmdan dolayt, bu gelenek iizerine geli$en Ahilik bir esnaf te~kilatl gortintiisii vermi, oysa bu nUanm · farkedilmesi gerekir, aksi halde Ahilik' teki sufi tarikatlerin hemen aym ohm silsile-i meratibi ve bunun yansJttJgt te~kilat yaptstm izah miimkiin degildir. Dolayistyla Ahilik, fiitiivvet te~kilat1 ile slk1 baglannh, Tiirkler tarafmdan Anadolu'da geli~tirilmekle beraber, birtakJm irani kokleri olan bir te~kilatnr. ilk fiitiivv~tname saytlan Siilemi'nin (v. l021) fiitiivvetnamesinden Siiherverdi (v.l234)'nin yaz<hgt kii~iik risaleye gelinceye kadar fiitiivvetnamelerde a~1k ve belirgin bir $ii motife rastlanmaz. Diger yandan Anadolu'da XV. yiizyddan itibaren Ahiler'le Be~iler arasmda cemaate giri~ merasimleri, kullanllan terceman ve giilbanklar arasmda benzerlikler vard1r. burada $ii motiflerin varhgi ile, Ahiligin biitiin yonleriyle $ii bir kurum oldugunu ~oylemek arasmda fark vardrr. Ne var ki, Ahi te~kilatlanm klasik manada su katJlmami~ siinni bir kurum olarak kabul etrnek de ger~egi tam yans1trnaz. Zaten ahilerin XVI. yiizytldan itibaren Osmanh merkez yonetimin takip ettigi baski politikast sonucu .dag1larak diger tarikatlerden ~ok, Be~i ve Melami Cemaatleri i~ine dagJimalan da bunun bir b~ka gostergesidir.34

33 Bkz. Ocak. a.g.e., s.179-184. 34 Bkz. Ocak. a.g.e., s.l85-190.