..

HOI VAN NGHE DAN GIAN VIET NAM • • •

PHAN DINH DUNG

? , ,_, ' ~ A ca sa TIN NGUlJNG VA LE HOI •

A' A' ? A '

TRUYEN THONG a BIEN HOA

:JOtf-1 (17c/ v/ 000827

THU'Vlf;N I ,... .

TlNH ~PN~ NA.I - - - . - - -

" ,.,,.., ? '

NHAXUATBANTHdIDAI •

'" \ ' ~ ,'

I , ; .

. ·..,..:, / .~

HOI v AN NGHE DAN GIAN VIET NAM . . .

PHAN BINH DUNG

? I' ,,.., ' ~ A ca sa TIN NGUlJNG VA LE HOI •

A' A' ? A '

TRUYEN THONG a BIEN HOA

.);olf ,( f17cJ vV oocis27 THU'Vlf;N I

TJNH. QPN~ NA.I

' ,..., ? "

NHA XUAT BAN THOI DAI .

LOl GIOl THIEU •

Ii

QC nguoi Vi~t Nam, nhfrng linh V\fC va hinh thai van h6a -an ngh~ nay l?i duqc thS hi~n trong m9t s~c thai rieng. hinh kho tang van h6a da d?ng d6 la n

Chrr

, , uang Vinh, Quyet Thang, Tam Hi~p, Tam Hoa, Tan Bien,

, an Hi~p, Tan Hoa, Tan Mai, Tan Phong, Tan Tien, Tan

, , ~n, Thanh Binh, Thong Nhat, Trang Dai, Trung Dung va

a Hi~p Hoa, H6a An, Tan H~nh.

Danh xung Bien Hoa c6 tl:r lau, ten gQi Bien Hoa truoc ,

ay la ten cua m{)t vling dat r{)ng 16n a Nam BC). Tinh Bien ' oa duqc thanh l~p narn 1832 duoi trieu vua Minh M~ng,

1Ia rn{)t trong Ll,lc tinh Nam Ky: Bien Hoa, Gia Dinh, Dinh

uang, VInh Long, An· Giang, Ha Tien. Tinh Bien Hoa luc , ' ' , ' ay ·gio bao gorn cac phan dat cua tinh Dong Nai hi~n nay,

' m{)t phan cua cac tinh Binh Duong, Tay Ninh, Binh Phu&c, , '

Binh Thu~n, Ba Ria - Viing Tau va Thanh pho Ho Chi

Minh hi~n nay. - , '

Trong dien trinh lich su cua vling dat Bong Nai, Bien Hoa d6ng m{)t vai tro quan tr9ng, la trung tam hanh chinh,

? , ,

phat trien kinh te, xa h{)i. Yung dat Bien Hoa n6i rieng, ' , '

Bong Nai n6i chung gan lien v&i S\f ki~n nam 1698, khi , , ,.,,, -

Thong suat Nguyen Hiiu Canh vang l~nh Chua Nguyen , ,

Phuc Chu th\fc hi~n chuyen kinh luqc vao vung dat phuong ? , ,

Nam cua To quoc. Trang chuyen kinh luqc, SU sach·c6 ghi nhfrng vi~c lam cua vi tu6ng tai ba nay' trong d6 c6 vi~c

, ong sap d~t b9 may hanh chanh, xem nhu chinh thuc ha.uh

chanh h6a vling d~t nay vao S\f cai quan cua chua NguySn. . ?

S\f ki~n nay duqc SU sach chep C\l the: "Mua Xuan niim ' 1 , ,

MQ,u Dan (1698), tlai vua Hien Tong Hieu minh hoang tie, , , - ' -

sai Thong sudt Chuang ca Le thanh hdu Nguyen Hiiu Kinh , '

(Canh) vao kinh lu(!c vung tlat Dong Nai (nay la Nam Br)),

12

, ' tl(jt vitng tlat mai thanh phu Gia Dinh g6m hai huy?n:

, huy?n Phuac Long dl;fng dinh Tran Bien, huy?n Tan Bznh

, ..., dl;fng dinh Phien Tran. M6i dinh aij,t chuc Luu thu, Cai bq va Ky 11:1-c t!d quan trj; nha thu(>c c6 hai ty Xa, Lqi t!d lam

' vi?c; quan binh thi c6 ca, il(>i, thuyen, thuy b(> tinh binh va ? , ,

thu(>c binh tie h(J v?. fJat tlai ma r(>ng 1. 000 dij,m, dan s6 ,

han 4 vq,n h(J. Chieu m(> nhfmg luu dan tir chau B6 Chinh , , ,

tra v6 Nam den a khap nai, tl(jt ra phuang, ap, xa, th6n, , , , '

chia cat tlja phqn, mQi nguai phan chiem ru(>ng tlat, chuan tljnh thui tlinh, tliJn va ~qp b(> tjch tlinh tliJn"2•

, Bien Hoa c6 Cu lao Pho la m9t thuang cang 16n cua XU

D6ng Nai - Gia Dinh vao the ky XVII, XVIII. Trong lich ? ,

SU phat t~ien, Cu lao Pho duqc .hinh thanh nhu m

' ' au, nguai NhQ,t Ban, Tay Duong, Do Ba (Java), thuyen u6n t~ • ttJ,p dong ado .. "3. Su sach ghi chep v~n t~t, song

? ,

ua d6 phan anh S\! phat trien kinh te m~nh me cua Cu lao , , '

ho, nhat la ve giao thong hang h6a, day chinh la m()t trung ,

am thuang m~i va giao djch vao lo~i nhat cua Nam BQ vao ,

hai bay gia. ' ' ,

Bien Hoa la dja·ban c6 nhieu phat hi~n ve dau tich cua ' ' ,

fing c9ng dong nguai Tien sa su sinh song. Sv phat hi~n

ua cac nha nghien c(ru khoa h9c xa hQi nhan van trong va , , , ,

goai nu6c suot han mQt the ky- qua da dua den nhitng ket ' ?

lu~n khoa hQC nay VCTi nhieu di chi khao CO dUQ'C khai qu~t: , , ?

hi~n v~t lien quan duqc tim thay. Trong so cac dja diem, di ?

chi khao co tnr&c day thUQC Bien Hoa nay thu()c cac di~

ban cac huy~n, tinh khac. ?

Trong d6, c6 dia diem Cu Lao Rua (nay thu9c huy~n ,

Tan Uyen, tinh Binh Duang). T~i day, ru narn 1897 den ' ' 1910, cac nha nghien Clru da phat hi~n nhieu hi~n V~t do da

r , ' r

cac lo~i, nhfrng manh gom, bi gorn, d9i xe chi bang dat

nung 4. Day la nhfrng cong C\l ma con nguai thai ti~n su su ' ? ,

dl)ng. Ve Sau,· cac nha nghien Clru khao CO trong nu6c ti en

hanh cac dqt tham sat, kliai qu~t tren vilng cu lao nay va da , '

thu th~p them nhfrng hi~n v~t lien quan den thai ky tien su.

3 Trinh Hoai Dire, Gia Dinh thanh thong chf7 NXB Tdng hqp Dang Nai, 2005 4 Le Xuan Di~m, Ph~m Quang San, Bui Chi Hoang, Khiw c6 D6ng Nai thO'i tiJn sit,, NXB Dang Nai, 1991. ·

1 4.

? ? ' ?

Nhfrng dia diem, di chi khao CO thai tien Slr tieu bieu hi~n nay tren phfin d~t Bien Hoa g6m: di chi Binh Ba, Go Me. Di chi Binh Da nay thu()c phuang An Binh, thanh ph6 Bien Hoa. Tu cu6i th€ k:Y XIX d€n dfiu th€ ky XX, cac nha

. , , . ' dja chat nguai Phap da cong bo nhfrng hi~n v~t bang da

I

duqc phat hi~n, duqc t~p trung trong suu t~p cua Chenieux J.

Cung t?i di chi Binh Da, sau nam 1975, cac nha khao ? , ' ' ,

co da tien hanh khai qu~t hai Ian. Lan thu nhat vao narn ' 1979, Ian thu hai vao nam 1993. Qua hai dgt khai qu~t, gi6i

nghien c(ru da thu th~p . duqc m9t luc;mg 16n d~n con s6 ' ' , ,

hang ngan hi~n v~t bang da, bang gom, dat nung, xuang d()ng v?t. D?c bi~t, trong dqt khai qu~t nam 1979, sµ phat hi~n nhfrng thanh do(;ln dan da t?.i day da t9p nen illQt SlJ

' ' ' . ?

chu y d?c bi~t. Day la Ian dau tien tc;ti Vi~t Nam, khao co da ' phat hi~n loc;ti nh(;lC Cl) dan da trong dia tang van h6a. M9t

, ' SO nh?n dinh ban dau danh gia cao S\f phat hi~n nay nhu:

? ?

Day la san pham van h6a tieu bieu va d

, , Di chi Go Me thu9c dia ban phuemg Thong Nhat, thanh

ph6 Bien Hoa. Qua phat hi~n cua nguai dan dia phuong, ' cac nha nghien Clru da dao tham sat vao cac nam dau th~p

, ' nien 80, the ky XX. Hi~n v~t thu duqc gom cac lo(;li riu da,

, , ' nhfrng d9i xe chi, bi gom, chen gom dung r6t dong va

' , nhieu manh gom VO. Di ti ch duqc u6c tinh nien dt so dia ban da tirng ton tt , , so kien true tin ngu5ng, nhfrng pho tuqng tha, nhfrng hi~n

' , , v?t tu nhieu chat li~u c6 lien quan. S\f xuat hi~n cua cac

, , , , kien true tin ngu5ng cho thay vung dat nay vao nhfrng the

ky dftu Cong nguyen la nai t?p trung sinh s6ng cua cac lap ? ?

dan cu co. Song· song v6i vi~c xay dlJilg, phat trien cu

0008~~7 Gao 1, Cay Gao 2), t?i Trang Born (R?ch Bong), t~i Tan Phu (Nam Cat Tien, D? L~k) ... cac di tich phat hi~n t?i

' Bien Hoa nhu t?i Cau Hang (phuang Bilu Hoa), nhfrng pho tuqng Vishnu tim thfty a chua Bfru San (phuang Quang Vinh), a song Dbng Nai (xa H6a An), tuqng Ganesa, cac

·' ' , tuqng than bang da keo a phuang Quang Vinh ... cho thay bu&c vao ky nguyen duang lich tr& di, vling Bien Hoa n6i

' rieng, Dong Nai n6i chung da trai qua "4 giai aoq,n phat ? ' , ,

trien van h6a vai nhieu b ien. cai quan tr9ng: van h6a Oc , . , ~

Eo, van h6a h(lu Oc Eo, van h6a h(lu Oc Eo - Angco s6m -Champa va van h6a Angco mu(Jn - Champa mu(Jn ... diin

, , ra quanh aja ban Cu lao Pho - Bien Hoa hoijc noi r(Jng ra vung hg, luu, trung luu ven song DJng Nai "6.

. . . r •

Tu khi luu dan Vi~t, Hoa den khai khan Bien Hoa, di~n , ' '? '

ffi?O vling dat nay CO nhieu doi thay Ve cac m~t. Nhfrng lap ' ? , '

di dan nay da g6p phan m'a mang, phat trien vung dat Dong Nai, trong d6, Bien Hoa la vi tri trung tam. Song song v&i . -vi~c phat trien cua lap di dan, b9 may cua nha Nguyen hinh . , thanh, phat trien tren vung dat m6i. Trung tam n(>i thi Bien

? ,

Hoa hi~n nay vao thai diem bay gia la trung tam hanh chanh chung cho ca vung Bien Hoa r(>ng 16n. Bien Hoa c6

, . ' , Cu lao Pho - m(>t trong nhfrng nai buon ban sam uat c6 tinh

, ? , , ,

chat thuong cang noi tieng cua Nam B

, ?

M{)t thai khai pha, the h~ di dan Bien Hoa da de l?i , , ' -

nhfrng dau an cua minh. Su sach cua trieu Nguyen nhu Dq,i , , '

Nam nhat thong chi khi de c~p tinh Bien Hoa r{)ng 16n , ' ,

tru6c day, c6 nhac nhieu den nhfmg di ti ch. Chung toi xin ,

luqc neu khai quat nhfrng dau tich trong ph?m vi hanh chanh thanh ph6 Bien Hoa hi~n nay.

? ,

Co thanh Bien Hoa ngay nay con l?i nhfrng dau tich 1 ' vach tuang thanh bang da ong t?i phuang Quang Vinh,

, , . thanh pho Bien Hoa. Theo m{)t so tu li~u: co thanh Bien

, ' , ' , Hoa duqc bat dau xay dap bang dat vao thang 6 nam 1834

' , v6i 4 m~t thanh deu dai 70 truQ'Ilg, cao 4 thu6c 3 tac, day 1 truQ'Ilg, ma 4 cua. Dao hao r{)ng 2 truQ'Ilg, sau sau thu6c. Quan Kham sai Doan Van Phu chiu trach nhi~m tro,ng vi~c tru tinh vi~c lam. Vua Minh M?ng dbng y cho vi~c ch9n

, , , lay 1.000 dan trong h?t d(rng ra xay dap, so dan lam thanh

, ' duqc h~u cap cho tien g?O. Ba nam sau "sµ ki~n kh&i binh" Le Van Khoi, vao thang Gieng nam 1938, vua Minh M?ng

, ?

thay vi~c xay thanh Bien Hoa la cong trinh tr9ng d?i, chuan ' cho xay thanh Bien Hoa va sai phai trach nhi~m cho nhieu

, vi tu6ng quan. Dqt xay d\Illg thanh luc bay gia c6 quy mo

' 16n bang da ong v6i: "Chu vi dai 338 tru

thai, c6 thanh Bien Hoa dong g6p rftt quan tr9ng trong vi~c b6 phong, trftn an vung dftt Bien Hoa - Dbng Nai7 .

, ' , , M9t so den mieu nhu: Dan Xa Tac thu

' ? ,

Den tho nhfrng vi c6 cong viing Bien Hoa noi tieng la ' - , en Le Cong thu

, , " M9t so chua a vung Cu lao Pho nhu chua Hoang An,

' , ' chua Thu Huong gan v6i nhfrng cau chuy~n ve tich due cua

?

nha Ph~t. Nhfrng cau chuy~n the hi~n d~m net tinh nhan qua cua cu()c s6ng con nguai "6 hi~n g~p lanh", lu~t nhan

? , ' ,

qua hien hi~n nhu bai h9c nhac nh6 con nguai ve d~o song lam nguai lfty ch fr tinh thuang ma d6i xu v6i nhau9.

' ' , , ?

Nhieu di tich chua chien khac duqc nhac den v&i kieu ,

thuc kien true, nhfrng tuqng tho d9c dao nhu Btru Phong,

Btru San, Btru Thanh ... ? '·

Qua thai gian dau be, nhfrng cong trinh kien true xua , , ' ,

chi con la dau tich, ky UC. M9t so di tich ton t~i v6'i kien ' ? ,

true c6 nhieu doi thay, gan v6'i nhfrng sv ki~n }ich sir, van

h6a, kien true du(;rc nha nu6'c li~t h~ng di tich.

Nam 1861, Bien Hoa rai vao tay xam luge thvc dan

Phap. Cung ca nu6'c, Bien Hoa rai vao m9t giai do~n bi ' '

ngo~i xam. Nhan dan Bien Hoa bang nhieu hinh thuc dfrng , ?

len dau tranh danh gi~c: tham gia trong cac to chuc khai ,

binh Truong Dinh, h9i kin Doan Van Cv, Lam Trung ... The , ,

nhung, cling Chung trong the thUOn~ thai CUQC bay gia, cac ' ,

cu9c khai binh, danh gi~c deu that b~i. ..

' Ph\lc V\l cho ITI\lC dich khai thac thu(>c d\a, chinh quyen ,

thu()c dia cua Phap da xay d\fllg m()t so cong trinh hanh

chanh, CO' SCT cong nghi~p, giao thong ... Di~u nay da lam

9 Huynh Van Tm, Phan Dinh Dung, Van 'h6a D6ng Nai (sa thao ), NXB Dbng Nai, 2005.

21

?

cho di~n m~o cua Bien Hoa thay doi. Bien Hoa tung bu6c ?

dinh hinh, chuyen minh vao vi trf cua do thi nhung quy mo

chua l6n. , ,

Trong cu()c hanh trinh trubng ky khang chien chong

ngo~i xam, bao nhieu con dan XU so Bien Hoa da dong g6p ?

cong, cua, S\f hy sinh de Cung each m~ng ca nUCTC hoan

thanh su m~nh giai ph6ng dan t()c. Nhfmg sv ki~n lich su ' cua nhfmg nay dau each m~ng thang Tam nam 1945, tr~n

, tan cong vao thi xa Bien Hoa nam 1946, CUQC pha kham

, , , ?

Tan Hi~p (nam 1956) den chien thang hien hach Nha Xallh

(1959), san bay Bien Hoa (1964), Long Binh ... da di vao ' ' lich SU ve vang cua dan t()c, g6p phan lam r~ng ngcri truyen

, , ' ' thong vilng dat "mien Dong gian lao ma anh dung".

, , ' , ' Noi tiep truyen thong lich SU day tµ hao, ngucri dan

, ' Bien Hoa bu6c vao CUQC song m6i v6i niem tin, xay dvng

?

que huang ngay cang giau m~nh. Ba muai nam ke tu ngay , , , ,

dat nu6c thong nhat tu mua Xuan 1975, thanh pho Bien , ,

Hoa tirng bu6c tien len. Lich SU cua m()t thcri dau tranh hao

hung cua Bien Hoa duqc Nha nu6c phong t~ng Danh hi~u ,

Thanh pho Anh hung Lµc luqng Vu trang nhan dan. V 6i ? ? ,

nhfing bu6c chuyen minh, phat trien, thanh pho Bien Hoa

duqc cong nh~n la do thi 1 o~i II vao nam 1994.

Qua khu la ni~m w hao d€ soi r9i, la hanh trang bu6c vao tuang lai. Nguai dan Bien Hoa trai qua nhfrng thai ky lich Slr da g6p ph~n quan trQng trong lich Slr cua Dflng Nai, cua hao khi D6ng N ai duqc luu danh trong su nu6c nha.

22

Nhfrng con nguai nhu Trfin D~i Dng kinh ky giua th~ thai bfiy gia ma con la m

ao nhfmg cong trinh c6 gia tri v~ lich SU, van h6a cua ca ,

'ng dat phuang Nam ma ong con la m

, Lam Trung phat d

? - -

dinh l&n cua lang xa to chuc D~i le Ky yen .. Le tr9ng nay ' v6i nhieu nghi thuc trang tr9ng, nhfrng sinh ho~t van h6a

nhu hat b{)i, xo gian ... cu6n hut nhi€u nguoi tham dv. Ben """' . , '

c~nh le h{)i Ky yen 6 dinh, t~i cac mieu, c{)ng dong nguoi" ? ,...,, , , ? -

Vi~t thuang to chuc le via Ba. MC)t so mieu to chuc le cung Ba v6i nhfrng ch~p mua bong, di~n tu6ng tich Dia Nang, - , dien xuat nhfrng tro chai dan gian d{)c dao.

' ' CC)ng dong nguoi Hoa 6 Bien Hoa cling c6 nhieu ca s6 , , ?

tin ngu5ng: mieu Quan De, Phvng San 1\f, Thien H~u co , - .

mieu ... Vao cac ngay le, cac ca s6 tin ngu5ng nay to chuc nhfrng sinh ho~t, nghi thuc nghiem trang to long thanh kinh

' ' ' v6i nhfmg vi than linh, nhan than ma c{)ng dong ton kinh, - , tho phvng. Trong cac le te quan tr9ng cua nguoi Hoa 6

~ , . Bien Hoa, le via Ba Thien H~u t~i mieu Thien H~u phuang - , Bitu Long, ten g9i dan gian la Chua Ba dien ra rat d{)c dao,

' - - ' thu hut nhieu nguai. Le h{)i dien ra nhieu ngay v6i cac nghi thuc da d~ng, quy mo r{)ng tren ca vung Bitu Long.

' ' CC)ng dong nguai Hoa Nung v6i nhieu ca s6 tin ngu5ng " tho Quan Am lam chit d~o. Tuy theo tirng dia ban ma vao

? ? -

tirng thoi diem, nguai Hoa Nung to chuc le Ta tai pan (d9c - ' am la D~i Phan). Le h

, -thai d

8

Chrrcrng II

ca so TIN NGUONG v A LE HOI CUA NGUOI VIET 0 BIEN HOA •

I. V AI NET VE NGUOI VIET 0 BIEN HOA • , ,

Theo so li~u thong ke nam 2008, dia ban Bien Hoa c6 , ,

tren 600.000 nguai; trong d6, nguai Vi~t chiem so luQ'llg , , ,

dong nhat. N guai Vi~t c6 m~t va chi em da so trong 26 don , , ,

vi hanh chanh cap phuang, xa. Nguai Vi~t den dat Bien , ,

Hoa kha s6tn, tu the ky XV tr& di va cho den horn nay b&i ' ,

nhieu nguyen nhan xa h9i tac d9ng. Cho den nam 2008, ' ' tinh Dong Nai (tien than la tinh Bien Hoa) kY ni~m 310

? , '

nam hinh thanh va phat trien vilng dat Bien Hoa - Dong

Nai. (Khoang thai gian duqc xac dinh nay tinh tir nam 1698 , , -

- khi ma Thong suat Nguyen Hfru Canh vang m~nh chua Nguy~n vao kinh luqc vung dftt phia Nam). Trong chuyen - , kinh luqc nay, Nguyen Hfru Canh da thiet l~p bQ may quan ly dftu ti en CT vilng dftt nay, dua S\I quan ly hanh chanb chinh thuc cua Vi~t Nam thai bfty gia.

, ' . , ?

Cudan Vi~t den vilng dat Bien Hoa kha s6m, c6 the tu th~ ky XV, XVI. D6 la nhfrng dqt di dan c6 tinh tµ phat cua

29

nhfrng nguai dan tu miSn Trung vao. M()t s6 tu li~u cho ' , ' ,

rang: "Vung dat mien Dong Nam B9 n6i chung, vung dat ' , , ' -

Dong Nai n6i rieng vao cuoi the kY XVL ve CO' ban van con , , ,

la m9t vung dat hoang dii, chua du(JC khai pha. Cuoi the kY ' , , '

1 dau the kY XVII, vitng dat Dong Nai tra nen soi d9ng , '

vai Slf xuat hi?n cua lap cu dan Vi?t tu mien ThutJ,n Quang di cu vao.

? ' Bi kho sa dieu dung, nhfmg nguiri dan mien ThuQ,n , ,

Quang phai riri bo que huang ban quan, tim dat song. ' , ' ' Dong Nai - vung datgan nhu VO chu !Qi mau ma, phi nhieu

da thu hut m9nh me luu ddn Vi?t. Lan song di cu t11 phat , '

cua luu ddn nguiri Vi?t vao ddt Dong Nai ngay cang tang. ' , '

Thanh. phan luu dan rat da dt;1ng, gom: nong. dan ngheo, , ,

nguiri tron tranh binh dtch, suu thue, tit nhan bf luu day, ' ' ' binh linh dao ngi1, thay fang, thay do ngheo va ca nhfmg

, - , , ?

guiri von dii giau c6 nhung van muon tim nai dat mai de

a r9ng cong vi?c lam iin. Nhung di dan nguiri Vi?t thu9c lap tien phong di vao

, ' ung dat mai Dong N ai. theo phuang thuc t11 phat, di le te. 6 nhftng truirng h(Jp ca gia dinh, hoij,c nguiri khoe mqnh

' .. , , , i truac roi don gia dinh den sau hay m9t so gia dinh ket

?

qi thanh nh6m cung di vai nhau. Phuong ti?n di chuyen ' ' ' ,

hinh la thuyen buom va ghe bau vi thiri bay giir vi?c di lq,i . ' , . '

iua cac phu mien Trung vai vung dat mai Dong Nai chu , ' ?

eu la bang iluirng bien. Dz nhien cung c6 nguiri vi kh6ng ' ? , '

6 ghe thuyen, phai mq,o hiem treo tleo vu(lt su6i 'di dan , ,

icng ch¢ng m9t, den m9t dja phuong a m9t thiri gian, thay

0

, , tr¥ tlu()'c thi a lu6n, thay kh6ng tr¥ lq,i tlu()'c thi tli tiep, cu thi Zdn h6i r6i cung vao tiri vung t!dt miri D6ng Nai" 15 •

Trai qua nhi~u giai do~n lich su c~n, hi~n d~i, nguai Vi~t tu cac V-Ung mi~n tren ca nuac ti€p t\lC den vung Bien Hoa

, ? '

sinh song. Cung v&i cu dan da on dinh tru&c day, nhfrng lap cu dan sau nay hoa chung trong c

' , c

' , ' ? '

M~c dau cho den nay' nhieu dia ban c6 S\f thay doi ve ten gQi, vung nong thon xua gia len ph6 thi nhung thuang cac ngoi dinh vftn gifr nguyen ten trong each gQi dan gian.

, ' , ' Mot so dinh tha nhfrng nhan than thi gan lien v6i ten

, g9i cua doi tuQ'Ilg duqc tha. Vi d\l nhu dinh Binh Kinh tha

- , ' Nguyen Hfru Canh thi gan v6i m{)t ten gQi song song la den tha Nguy€n Hfiu Canh, dinh My Khanh tha Nguy€n Tri

' -Phuong thi g9i la den tha Nguyen Tri Phuang, dinh Tan ' ' ' Lan tha Tran ThuQ'Ilg Xuyen thi g9i la den tha Tran

ThuQ'Ilg Xuyen, dinh Tam Hi~p tha Boan Van Cg con duqc g9i la dSn tha Boan Van Cg ... Nhu v~y, dinh, dSn la hai each gQi nhung Cung chi m{)t CO' SCT tin ngu5ng Cua lang Xa

, , ' , ' , d6 la dinh. Chae chan, ten g9i la den tha gan lien v6i doi

, ' , tUQ'Ilg duqc tha xuat hi~n Ve sau nay, khi nhfrng doi tUQ'Ilg

, ?

d6 da mat, ho~c cung c6 the muon hon nfra, trong nhfrng dqt cai t~o dinh nhfrng nam vua giai ph6ng (th~p nien 70,

, , 80 cua the ky XX), nganh van h6a da gan vi~c tho t\I a dinh

, ' v6i m{)t so nhan v~t lich sir duqc chinh quyen each m~ng luc bfty gia cong nh~n.

, ' ' C6 y kien khi nghien Clru ve Nam BC), cho rang: "Dinh

- ' ? la cho rha than Thanh hoang, nai dan tang h

Ngoai vao"16 . Theo chung toi, tru6c tien, dinh la ca sa tin I nguang cua nhfrng nguai dan cung m(>t dia ban cu tru ( chu

, ' ' yeu la lang, xa ho~c cung nhieu lang, c6 ranh lien, giap

? '

nhau) d\fllg nen de tha Than bao h(> cua dia ban d6. , '

Nhfrng ngoi dinh a Bien Hoa thuang bat nguon tir cac , ' ' ' ' ,

mieu, den. Tu luc ban dau, do nhfrng dieu ki~n gan giong ? ,

nhau, c6 the m (>t so lang Ian c~n cung chung d\l'Ilg m(>t ngoi ' .

dinh. Sau nay, ve m~t phan chia hanh chanh, nhfrng lang ?

r(>ng 16n tru&c kia dong dan cu, phat trien thi duqc chia ra ' ... , , ,

nhieu lang th on kliac. Ben C(;lnh yeu to nay' thi m(>t so th on ' lang khac tg l~p dgng nhfrng ngoi dinh m6i cho c(>ng dong

, , minh theo dia ly quy dinh. Vi the so luqng cac ngoi dinh a

, ' ?

vung dat Bien Hoa ngay cang nhieu len theo SlJ phat trien ' cua c(>ng dong dan cu khi hinh thanh cac lang m6i. C6

' ? ?

nhieu truang hqp minh chtrng cho S\1' phat trien nay, C\1 the , , , ,

nhu mieu Ba Lang t';li phuang Thong Nhat, thanh pho Bien , ,

Hoa hi~n t(;li. Ten gQi Ba Lang cho thay xuat xu tlr m(>t ngoi mi~u chung cua ba lang la Lan Thi, Phu&c Lu va Vinh

' , Th(;lnh cung xay dgng, tha tg. Ve sau, mieu Ba Lang chi

con cua lang Lan Thi, hai dinh rn&i duqc l~p them la Phu&c • ? •

Lu va Vinh Th(;lnh. D~c diem nay c6 tinh quy lu~t cho S\f ?

phat trien trong xa h(>i.

Qua khao sat, hi~n nay tren dia ban Bien Hoa, c6., 23 phuang va 03 xa. Trong d6 c6 09 phuang va 03 xa c6 dinh. Cac dia ban phuang, xa c6 dinh duqc phan b6 nhu sau: xa

16 Huynh Qu6c Thitng, Li h()i ddn gian er Nam B(), NXB Van h6a Thong tin, Ha N9i, 2003.

34

, ' , Hi~p Hoa c6 so luQ'llg dinh nhieu nhat la 11 dinh, phuang Th6ng NhAt M dinh, phu0ng Bilu Hoa 03 dinh, phuang Biru Long 03 dinh, phu0ng An Binh 02 dinh, cac phuang

, , Long Binh Tan, Quyet Thang, Tam Hi~p, Quang Vinh, Tan

, -Phong, Tan V~n, Tan Tien moi phuang c6 01 dinh, xa Hoa

?

An c6 02 dinh, xa Tan H~nh 01 dinh. Tong c(>ng c6 33 , , , ,

dinh. Xem xet tren m(>t so yeu to lich SU, S\I phan bo qua , , '

con so tren cho thay, dia ban phuang, xa nao c6 nhieu dinh •

la m(>t trong nhfing dia ban c6 lang, than duqc khai khan s6m a Bien Hoa.

, Cac don vi phuang khong c6 dinh la: Binh Da, Ho Nai

1, Long Binh, Tam Hoa, Tan Bien, Tam Hi~p, Tan Hoa, ,

Tan Mai, Tan Tien, Thanh Binh, Trang Dai, Trung Dung. Day la nhfrng phuang m6i ·1~p ho~c duqc chia tach ma nhfrng dinh cua lang xa tnr6c day thu(>c don vi hanh chanh khac. Vi d\l, dinh cua lang Binh Ba xua khi chia tach phuang m6i thi thu(>c dia ph~n phu0ng An Binh, dinh cua lang Tan Mai khi chia tach thi thu(>c dia ph~ phuang

, , , , "'"" Thong Nhat ... Nhung, thiet che dinh dau thu(>c dia ph~n cua don vi hanh chanh m6i v~n bao luu nhfing net sinh ho~t

' tin nguang cua c(>ng dong cu dan lang xa tru6c day. . ' '

Dinh a Bien Hoa da trai qua nhieu Ian ti-Ung tu, ton t~o; ,

th~m chi, m(>t so ngoi dinh duqc xay d\Illg m6i tren dia ?

diem cu ho~c di dai nhung khong ra khoi dia ph~ cua lang . ' , ,

bai nhieu yeu to tac d(>ng. Dinh Tan Lan la m(>t vi d\l cho ? ' ,

S\I chuyen dai vi tri tu khu V\fC tren doi XUong Ven song . ,

trong cac nam 1861 va 1906. Sv khac nghi~t cua thai gian ' , ,

lam Cho nhieu thanh to kien true CUa dinh bi hu ho~i, S\I tan

35·

pha cua thien nhien, di;ic bi~t nhfrng tr~n ng~p l\lt trong lich , ' ,

sir da anh hu6ng den nhieu ngoi dinh von xay d\fng tir nhfrng lo~i g6. Trubng hqp dinh Binh Kinh, tru&c c6 ten

' - ' - ' -g9i la Den Le Cong ( tuc den tha Le Thanh Hau Nguy en ' ' Hfru Canh) vao nhung nam dau trieu Tµ Due do bi m\}c

, ' nat, nuac x6i 16 duqc cap tien trung tu va xay dµng each - , cho cu hon 400 met. Tr~n l\lt lich SU nam 1952 cua the ky

' XX xay ra a mien Dong Nam B(> n6i chung, Bien Hoa n6i ' rieng da lam hu h~i nhieu ngoi dinh. V ung Bien Hoa ng~p

' , trong nuac lu nhieu ngay, nhat la khi cac ngoi dinh a ven

' , , ba r~ch, song Dong Nai. Trong thai ky khang shien chong

, Phap vao th~p nien 40 (the ky XX), th\fc hi~n chu truong

? , '

tieu tho khang chien, nhieu ngoi di~ a Bien Hoa bi pha huy. v ai nhfrng tac d9ng tir chinh sach mai sau nam 197 5 vi~c cai t~o dinh lang trong m(>t s6 dinh a Bien Hoa bi bo

, phe hay duqc trung d\}ng vao cac cong vi~c khac da lam

' , , cho nhieu dinh bi xuong cap. Sau nay, trong cac cong tac

' trung tu ton t~o t\f phat cua dan lang, nhieu ngoi dinh c6 , , , ? ?

cac ket cau kien true duqc bo sung, thay doi hoi;ic xay mai ' , ? '

bang cac v~t li~u kien co khac da lam thay doi phan nao

di~n m~o ki~n true chung. , ,

2. Nhfrng thanh to kien true ? ' ,

Trong qua trinh phat trien, trai nhieu thai cu()c, bien . .

d9ng xa h()i, dinh lien !\IC duqc trung tu, ton t~o. Thu6 SO' , , , '

khai, kinh te kh6 khan, l~i them SlJ khong che CUa trieu dinh nen dinh, mi~u xay d\fng v&i quy mo nho. Tir th~ ky · XIX, dinh mi~u duqc phep trung tu, ma n)ng quy mo. Sau

36

nay, v6i S\I phat trien nhi€u m~t CUa kinh t€ - Xa h()i, nhi€u c()ng d6ng dan cu tu nhi€u ngu6n tai l\fc khac nhau da trung tu, ton t~o va th~m chi xay dlJilg m6i nhfrng ngoi

' , , ?

dinh. Nhieu thanh to trong kien true dinh dtrQ'C bo sung vao ph~m vi ca sa tin ngu5ng cua dinh nhu bia ghi danh cong tr~ng a cac dinh CO df>i tUQ'Ilg la nhan thftn, tUQ'Ilg chan dung ... hay cac nha bia ghi danh nhfrng nguai li~t sI cua dia phuong hanh chinh cftp xa.

, ' Quy mo kien true nhfrng ngoi dinh 16n dan theo tY l~

' ' thu~n v6i SlJ ma mang thinh VUQ'Ilg cua c()ng dong. Phan l6n ?

nhfrng ngoi dinh a Bien Hoa duqc xay d\Ifig theo kieu thuc , ?

kien true nha tlr trµ. Day la kieu thuc "nha rubng" nhung ' , ' ,

gian trung tam gom 4 c()t cai bo tri each deu; tir bon c(>t cai, , , ,

cac keo dam, keo quyet dua ra bon hu6ng khac nhau t~o khong gian vuong vlrC. Day chinh la khong gian thieng lieng

, nhat, trung tam cho vi~c tha t1J chinh trong dinh.

, Ngoai chanh di~n, tuy nai ma ngoi dinh c6 nep nha hay

, duqc gQi la Vo ca, nha h(>i, nha tru (hep). Mai dinh thubng

' - , dtrQ'C lqp ng6i vay ca tren gian khung bang rui go. The

, , , nh.ung, m(>t so dinh do tinh tr~ng xuong cap, hu hong n~ng da trung tu sir d\lng lo~i ng6i m6i. Tren n6c dinh thuang

' ' ' duqc trang tri c~p rong chau m~t trai (luifng long trieu nhl!t) hay tranh qua chau (luifng long tranh chau). M(>t s6 duang

, ' ' mai duqc trang tri tuQ'Ilg gom Ca h6a rong hay Lan chau.

' , , , Theo truyen thong, tren cu(>c dat r(>ng thi ngoi dinh bo

?

tri theo thu tg nhu sau: cong dinh, binh phong, V 5 ca, chanh di~n, nha h9i, nha tru. Nhung, m6i ngoi dinh cling

37

' , , ' ph\l thu9c vao nhieu yeu to, nhieu ngoi dinh a Bien Hoa khong theo thu tµ nay ho~c khong c6 nhfing n~p nha ngoai khu chanh di~n. Tuy nai ma dinh duqc xay d1J11g quy mo,

, cac nep nha, V~t li~U xay d1J11g, ton t(;lO khac nhau nhung CO' ban chanh di~n nhfrng ngoi dinh vfrn gifr duqc d

nhieu chfrt li~u ( dvng trµ s~t ho~c be tong), tren c6 g~n bang c6 ten dinh C\l th€, ro rang. C6 nai con them chfr th~n; vi d\l nhu dinh th~n Tan Giam. Cung c6 tru0ng hqp gifr nguyen ten gQi chfr Han: Phu&c Lu c6 mi€u. Tren hai c9t

, , ' ,... dinh, c6 nai khac chfr Han doi nhau, hai chfr dau moi cau ghep l~i la ten cua dinh.

- Brrc binh phong:

M9t sb dinh c6 hue binh phong nhung ben c~nh d6 c6 nhfrng dinh do quy ho~ch dubng giao thong thi khong con.

, ' , Trong bo C\lC truyen thong, c6 le, dinh nao cling c6 b(rc binh phong. Bue binh phong an ngfr phia tru&c gifra san

, dinh. Theo m9t so nha nghien cilu, thi buc binh phong la

, ? ,

m{)t d~ng hua tran bieu thi "cu{)c dat" cua dinh duqc an gifr nghiem nh{lt.

' ' Bue hinh phong thuang duqc xay bang g~ch, trat ho, xi , ? ' '

mang, hai hen duqc dap noi nhfrng du0ng vien. Hai dau t111 , '

gan lien v6i binh phong thucrng d{lt c{lp blip sen hay hai con ' , ?

Ian chau. C6 nhfrng hue binh phong, phia tren dap noi m~t bqm. Tren buc binh phong thucrng duqc trang tri bcri nhfrng

, ? , ' '1 '

· hinh ve, hay dap noi, dap sanh s(r. . . ve CQp hay ho than, ' ? ' '

long -van (rong VOn may), long ho hQi (rang- CQp), rong -? ?

ca (ngu - long), Ian ma ... the hi~n cac tich xua hay bieu thi ' cho tin ni~m ve di ch ly.

Cung cfin neu them v€ each thuc trang tri tren buc binh ? ?

phong khi the hi~n loai CQp. Hinh anh con CQp duqc the , ?

hi~n CO nhfrng chi tiet de phan bi~t dau la CQp (h~m) dau la ' ' ? ? ?

C9p than (than Ho). Sµ phan bi~t the hi~n a diem: C9p

39

(h

vai nhung dinh eo tien di~n, phfin kiSn true nay ve quy mo nho hon nhung tuong Ung theo ehieu dai eua ehanh di~n.

' ? ? ,

t khung tt lo~i go quy ( danh ' m(>c nhu sao, dau, go), cac vi keo, bao lam, hoarth phi. ..

, , , ?

duqc ch~m khac tinh te, sac sao. Kieu thuc cua chanh di~n ? ,

cac dinh a Bien Hoa la kieu kien true nha tu tf\l v6'i gian trung tam hinh vuong. Tir b6n cay CQt 16'n (tu tr\l) cac keo·

, , , quyet, keo dam dua ra bon phuong, tam hu6'ng t~o m(>t

' , ' , khong gian vuong, deu, thap dan xuong so v6i gian trung tam. v ach chanh di~n ve sau duqc xay b~ng tuemg g~ch.

, Dinh Tan V~n (phubng Tan.V~n) c6 kien true tu tf\l nhung

' , ' duqc xay d\Illg bang v~t li~u kien co. Dieu kha khac bi~t so

' v6i cac dinh khac a Bien Hoa, dinh nay c6 phan trung tam ' ? ? '

tho than duqc xay d\!Ilg nho cao len ,theo kieu co lau, t~o nen m(>t 16p mai "d~ng thap" trong phftn chanh di~n.

Chanh di~n la khong gian thieng, trung tam cho vi~c bai tri tho chinh cua dinh. Nhin t6ng th~ tir tren xu6ng, chanh di~n la net ngang thu nhi cua t6ng kiSn true dinh.

, ? ' ,

Bai tri trong ehanh di~n c6 tinh chat dien l~ ve bo tri. Gian tho thftn a gifra. Hai ben c6 Ta ban, Hfru ban li~t vi.

' Tho Than e6 tuqng ho~c eh fr Han d~i tv tren vach ban tho.

41

Tuy nhien, ph\l thu()c vao m6i dinh ma cac s6 luQ'llg d6i , ,

uqng duqc phoi tha, each bai tri m()t so ban tha c6 khac , , , ,

i~t. Cac doi tuQ'llg phoi tha duqc bo tri ban tha doi di~n ' au ben trai va phai chanh di~n. Truac ban tha than

huc than trong nhfrng dip

l~ 16n. Tuy vao di~n tich, vi tri CUQC dftt cua dinh ma c6 nai lam nha tile tiSp theo chanh di~n ho~c ben hong dinh.

, ? ?

Tuy thu()c vao cac nep nha duqc d\fllg trong tong the , , ,

quy mo cua dinh ma nh~n d(;lng loi kien true. Thong thuang, cac nha nghien cuu hay nhin nh~n ki~n true theo

, , ? ' ,

loi viet chu Han de n6i ve kien true chung cua m()t dinh lang: chu Nhfrt, chu Nhi, chu Tam, chu Dinh, chu Cong ...

' Ba la dinh thi luon phai c6 chanh di~n tho than Thanh ' ' , '

hoang, c6 tien di~n. Nhfrng phan kien true tien di~n, h~u ?

di~n, nha tuc/tru c6 the c6 ho~c khong tuy tirng dinh. . ' ,

Thong thuang, cac phan kien true nay duqc xay dgng, ma r()ng vs cac khoang thai gian sau nay khi cu dan cua lang

' ' , d6 c6 dieu ki~n ve kinh te ...

, Khao sat cac dinh tren dia ban Bien Hoa, cho thay cac

dinh c6 16i chfr Nhi va chu Tam chi~m s6 luqng 16n. , , '

- Kien true theo loi chu Nhi (=), gom: dinh Binh Tru6c , ,

(phuang Thong Nhat), dinh Tan V?n (phuang Tan V?n), dinh Binh Ba, dinh An Hao (phubng An Binh), dinh Binh Tri (xa H6a An), dinh Tan H?nh (xa Tan H?nh), dinh Tan L?i, dinh B?ch Khoi (phubng Bful Long), dinh Hoa Qu6i (xa Hi~p ·Hoa), dinh Binh Long (phuang Btru Hoa), dinh

, , Phu6c Lu (phubng Quyet Thang).

, , ' - Kien true theo loi chu Tam ( ), gom: dinh Tan Mai

(phubng Th6ng Nhfrt), dinh H6a An (xa ·H6a An), dinh Binh ThiSn (phubng Quang Vinh), dinh Binh Hoa, dinh Tan My, dinh Binh Tv, dinh Hung Phu, dinh Tan Giam, dinh Thanh Hung.

43

, , ' - Kien true theo loi chu Cong (I), gom: dinh Binh

Duang (phuang Long Binh Tan), dinh My Khanh (phuang Bilu Hoa), dinh Binh Quan (xa Hi~p Hoa).

, 3. Doi ttrqng thO'

, , Doi tuqng tha trong cac dinh Bien Hoa rat phong phu.

' ?

D6 la t~p hqp nhfrng than linh ma dan lang ton tha va the ,

hi~n trong vi~c bai tri trong khuon vien dinh va n()i that cua , ' .

dinh. C6 y kien cho rang: "Cung nhu dijc diem chung cua ' Nam B9, dinh a Bien Hoa ~ Dong Nai tha hang chlJ,c, c6

, , ' ' khi den ba b6n chlJ,c vj than, g6m c6 Thanh hoang, Phuc

' ' ' Than, Than linh va nhung danh nhan sanh tien c6 cong xay dvn,g, kiln thiit dja phuang ... rdt phuc tgp" 17• Sau khi khao sat cac dinh a Bien Hoa, chung toi di vao tirng d6i tuqng

?

tha C\l the nhu sau:

' ?

3.1. Than Thanh hoang bon ciinh

C6 nhung ngu6n tu li~u cho rAng, '"Thanh hoang la ,

khai ni?m Han-Vi?t, che tl9 Thanh hoang thu

van h6a thj dan, bao g6m kinh thanh, tinh thanh va qu(ln, huy?n thanh" 19. Vi~c ly giai va ngu6n g6c anh hu6ng trong

' , ' ' vi~c tha Thanh hoang cua nguai Vi~t con nhieu van de can

' , , ' ' , phai nghien Clru. Dieu chac chan rang, hau het dinh lang , Bien Hoa thanh l~p c6 nien d~i s6m tu khi vung dat nay

? ? ,

duqc khai khan, t6- chuc lang xa mang d~m tinh chat n6ng thon. Trong lang xa cua nguai Vi9t 6 Bien Hoa, nguoi dan • ? '

cua lang xa c6 dinh hieu la tho vi than bao v9 cua lang. Ten gQi chung nhAt ma nguai dan dia phuong gQi la Thanh

? '

hoang ban canh ho~c Than fang v6i each gQi dan gian cung A ?, '

kinh la Ong. Day la each dinh danh chung, kha pho bien 6 ' nhfrng dinh lang Bien Hoa n6i rieng, Dong Nai n6i chung.

' Theo quan ni9m cua nguai dan, vi than nay duqc dan lang ' . ,

ton tha VI la than linh thuong dan, bao V9 CUQC song binh yen cua dan lang, lam cho mua gi6 thu~n hoa, mua mang

, ' , , tot tuai. . . Than ban phu6c cho ai song tot, thanh kinh, tin

' ' , than nhu ban cho g~p nhfrng dieu may man, clril ra khoi

, -nhfrng luc khon nguy, lam n~n ... va cling san sang quo

, ?

trach, hinh ph~t v6i nhfrng ai song khong ngay thang, th~t ' ,

tha, khong ton kinh than nhu: khien cho b9nh t~t, lam an ? ?

· kh6ng duqc phat trien, lam vao hiem nguy. . . T\fll chung, ' ' ' tin ngu5ng tho than lang la m()t vi than linh, phuc than

? ? ,

cong chinh, hi en linh. Sau nay, c6 nhfrng chuyen bi en, m()t , '

so nhan than duqc ton la Thanh hoang cua lang xa c6 danh ?

tinh C\l the.

19_ Tnrong NgQ~ Tubng va nh6m tic gia, Dinh Nam B9 - Tin nguang va nghi

le, NXB Tp. Ho Chi Minh, 1993.

45

' Than duqc tha trong chanh di~n. Tren b~ tha chanh di~n thuang c6 m9t ngai g6 vang duqc ch?m tr6 tinh vi,

, ?

son son thep vang de 6 gifra, phia hen c6 b9 ao, mao, hia.

Gifra chanh di~n thuang c6 ch fr Han d?i tg "Thfin". M9t s6 ' dinh thi than duqc tha c6 ten gQi rieng va chanh di~n c6

' ' , tUQ'Ilg tha. Thuang nhfrng dlnh tha than c6 nguon goc la ' nhfrng nhan than thi co tuQ'Ilg tha nhu a dinh Tan Lan, dinh

My Khanh. Vi~c t?C tuqng nay thuang do nhfrng bo lao dia phuong t?O tac tru6c day. Tuqng duqc t(J.O tac v6i dang ve

' , ' cua vi nam than c6. the ngoi, uy nghi tren ngai, dang ve

, trang nghiem v6i doi mat sang tren guong m~t phuc h~u.

, , ' M9t so dinh 6 Bien Hoa c6 sac phong cua cac trieu vua

nha Nguy~n20 . M9t s6 dinh c6 s~c phong tir tri~u vua Thi~u , , ,

Tri nhung chiem so luqng 16n la sac phong thai vua Tv Duc21 (Tµ Due ngu nien). Theo nha nghien ctru Ly Vi~t

, ' , , ' Dung cho biet: "Hau het, sac than a cac dinh trong Nam B9 a Ju la Gia Phong hay Ll!Y tij,ng, nghra la cac ilinh nay

, ' ' , truac kia dii c6 sac roi, nay trieu dinh Hue lqi ban tij,ng m9t

20 vs phong s~~ cho thfin Thanh hoang, c6 nhi@µ ngu6n tu li~u 'cho biet,them: Tir thbi tµla Tran, d~c bi~t thai nha Le, ,c6 nhieu ,d

' , , . lan nua". Tren mt

, , thang Gieng la ngay 201211852 cho tlen het ngay 30 thang Chc;ip du la ngay 71211853. Ngay 22111 nam Nham Ty tla sang ngay 0110111853. V(ty, ngay.29111 nam Tl! Due thu nam tuc ngay 29111 nam Nham Ty la ngay 0810111853".

? , ,

Day la each tinh de doi chieu qua duang lich. . ,

Cac Thanh hoang duqc tha tren dia ban thanh pho Bien , ?

Hoa duqc nha nu6c phong kien phong t~ng the hi~n qua , '

m()t van ban gQi la Sac than. Day la m

Khao sat cac dinh c6 sic phong a Bien Hoa, cho thfry c6 hai dgng Thanh hoang duqc phong t~ng tuac hi~u:

.. ' .. , ThuQ'llg dang than va Thanh hoang chung chung ( c6 the

? ? ' ..

hieu la hg dang than). .. '

Thanh hoang b~c ThuQ'Ilg dang than a cac dinh Bien Hoa c6 nhfrng vi nhu Nguyen Hfru Canh (tha a dinh Binh

' - ' Kinh/ den tha Nguyen Hfru Canh), Tran ThuQ'Ilg Xuyen ' ' ( dinh Tan Lan/ den tha Tran ThuQ'llg Xuyen), c6 cong lao

, ' ?

16n v6i dan, v6i nu6c. Luc mat di duqc trieu dinh bieu ' duong cong trgng cho l~p den tha ho~c bai long dan ton

.. ' ' kinh ma tha. Cac b~c ThuQ'Ilg dang than deu c6 S\f ti ch, cong trgng va hQ ten ro rang.

? '

Thanh hoang b~c 'Trung dang than a cac dinh Bien Hoa khong thfry neu. Nhung dinh c6 sic phong v6i cac my tg chung chung: Quang H~u, Chanh Trgc, Hfru Thi~n

' , Don N gung chi than (ph\l thu9c vao sac duqc phong

? '

trong thai gian Cl,l the). Day la nhfrng vi than ma nguai dan cua dja phuang th(J tg khong ro danh tinh, S\f tich

, ' ' nhung thu9c trong h~ thong chinh than duqc trieu dgi phong ki@n thai bfry gia cong nh~n hay theo long dan ton tho ma nha vua phong thfrn m9t each chung chung. Day

' ? ,...,, ,

la nhfrng Than Thanh bon canh duqc nha Nguyen xep ? '

ao hgng H~ dang than.

Ben c~nh d6, c6 nhfrng dinh dfru. khong c6 sic phong ua nha vua nhung nguai dan d\Illg dinh de tha Th~n hoang 6n canh. N guai dan tin ni~m, ton tha la vi thfrn cua lang,

8

3.2. Nhiin than , ' .

M(>t so dinh a Bien Hoa tho than la nhfrng con nguo1 c6 th~t trong lich Slr, CO nhfrng Cong lao tren nhi~u m~t df>i VCTi

, , vling dat Bien Hoa hay ca Nam B9 ho~c cua dat nuac.

, ' -Nhfing nhan v~t nay c6 m9t so duqc trieu dinh nha Nguy en

' , ? '

phong than qua sac phong (Thuqng dang than) ho~c cling ,

c6 nhfing nguoi khong duqc sac phong nhung long dan ton ' tho. E>uqc tho tv a dinh, duqc nhan dan ton lam phuc than

, , . cua XU sa. Chae chan, nhfrng nhan v~t nay c6 sau khi dinh

' thanh l~p. Nhu v~y, thua ban dau thanh l~p, dinh la nai tho ?

Thanh hoang bon canh, khi nhung nhan v~t lich SU duqc ,

ton tho trong dinh, xem nhu dan lang cua dinh ay ton hQ la ' ,

Thanh hoang ho~c dong nhat vai vi Thanh hoang c6 khai . ,

ni~m chung chung truac d6. Trang so cac dinh a Bien Hoa, , ' '

doi tuqng tho la nhan than gom nhfrng nhan v~t sau day:

- Nguy~n Hfi'u Canh:

E>uqc tho t~i dinh B inh Kinh, xa Hi~p Hoa.

Nguy€n Hilu Canh (Kinh) sinh nam 1650, t~i xa Chuang Tin, huy~n Phong L()c (nay la xa V ~n Ninh, huy~n Quang Ninh, tinh Quang Binh). Tuang truy~n, tir thua nho, Nguy€n Hfru Canh thong minh~· hQc gioi, sam ren luy~n thao luqc, van vo song toan. Ong theo cha la Ti~t ch~

' - ' Chieu Vo hau Nguyen Hfru D~t, tham gia nhieu tr~n m~c, l~p nen cong 16'n, duqc chua N guy€n phong Chuffii.g cai ca , tran thu Binh Khang (Khanh Hoa ngay nay).

La m()t vi tuang tai, Nguy~n Hfru Canh duqc chua Nguy~n Phuc Chu sai lam Th6ng suftt kinh luqc xu D6ng

49

. " , Na1 nam 1698. Ong d~t doanh tr~i t~i Cu lao Pho, cling quan chuc du6i quySn thiSt l~p b9 may hanh chanh nai

, " , VL1ng dat m6i. Ong d~t xu Nam B9 lam phu Gia Dinh, lay

' , xu Dong Nai lam huy~n Phu6c Long, d~t dinh Tran Bien; , ,

lay xu Sai Gon lam huy~n Tan Binh, d\fl1g dinh Phien Tran. , , -

Du thai gian chuyen kinh luge ngan ngui nhung Nguyen , Hiiu Canh da th\l'C hi~n m()t so cong vi~c quan tr9ng va c6

' ? y nghia 16n, d~t nen tang cho Cong CUQC khai khan m~nh ,

me vilng Nam B9 thai bay gia. Tu m()t vilng luu dan tv - ?

phat, Nguy en Hilu Canh dinh hu6ng phat trien, thu n~p, ? ,

chieu m9 them dan, khai khan ru()ng dat, d~t dan vi hanh ? , ' '

chanh, chuan dinh thue, l~p b9 tich dinh dien ... t~o ca sa ? ' ,

cho vi~c phat trien Dong Nai, chinh thuc h6a vilng dat m6i ?

nay·vao lanh tho nu6c nha.

' Nam 1699' hoan thanh SU m~nh d~p lo~n a mien bi en , ' -

gi6i do vua Chan L~p la N~c Thu chong chua Nguyen, tren duang tr& vs, Nguyen Hilu Canh bi b~nh. Ngay 16 thang 5

,.,., , ' . nam 1700, Nguyen Hiiu Canh mat t~i Sam Giang (R~ch

' ' , ' Garn). Linh cilu cua ong dugc dua ve Cu lao Pho huyen tang. Chua Nguyen truy t~ng Nguyen Hfru Canh la Hi~p

' , ' tan cong than, d~c tien ·Chuang dinh, Trang hoan hau. Thai

- ?

cac vua Nguyen, ong dugc truy phong Thuqng dang cong ' , , ,_ '

than d~c Tran phu quoc Chuang ca v6i tu6c Le Thanh hau. - ,

Khi Nguyen Hfru Canh mat, nhan dan Bien Hoa -' . . , ' .

Dong N ai thuang kinh, to long bi et an da dong tam cai dinh Binh Hoanh thanh dinh Binh Kinh trang nghiem tha ong. Nai huy€n tang linh cfru ong, nguai dan xay m9 d~ tuang v9ng ong.

50

"

- Nguy~n Tri Phtr

- Trftn Thrrqng Xuyen:

Duqc tha t~i dinh Tan Lan, phuang Hoa Binh. ' ' ,

Tran Thuqng Xuyen tv Tran Thang Tai, sinh vao nam ·'

nao khong ro va mat khoang nam 1720, nguai tinh Quang , ?

Dong (Trung Quoc), nguyen la Tong Hinh binh ba chau Cao ' ' - Loi - Liem du6i trieu Minh. Nam 1649, vuong trieu Minh

? ,

s\lp do. Nam 1679, sau khi phat ca "bai Man ph\lc Minh" , , that b~i, ong dem hon 3. 000 quan than tin cung gia quyen

' , ' -tren 50 thuyen den D~i Vi~t xin thuan ph\lc. Chua Nguyen

' , ?

Phuc Tan (1648-1687)-chap thu~n cho vao khai khan xir Dong Phf> dang con hoang sa.

1

.

' , Tran Thuqng Xuyen dua doan nguai cua minh den dinh

cu t~i vung Nang N~i d~i phf> (dia ph~n Ban Lan). Cung ,

nh6m luu dan nguai Vi~t den tru6c, ong va lµc luqng cua , ?

minh tien hanh khai khan quy mo 16n. M~t khac, ong chieu , , ,

t~p thuong nhan nguai Hoa kien thiet pho xii, t~o l~p cac ca ? ? '

s6 thuong m~i. V 6i bi~t tai to chirc, chang bao lau Tran , ,

Thuqng Xuyen da bien vting dat hoang sa thanh thi tu buon ' , , ?

ban sam uat, kinh te phat trien nhanh ch6ng. N ong N ~i d~i , , '

pho (con gQi la Cu lao Pho) tr6 thanh thuang cang phon , ,

thinh, la trung tam thuong m~i va giao dich quoc te vao b~c , ,

nhat phuang Nam luc bay gia. ' Tran Thuqng Xuyen la m

bien cuong nu6c Vi~t. Nam 1715, ong l

?

sa cua to chuc nghia quan. Doan Van Cµ va 16 nghia quan duqc chon chung trong mot nfrm m

Ngay 20 - 8 - 1864, Huynh Cong Tftn phan b()i dftn dubng gi~c Phap bftt nga bao vay danh up can cu Go Cong.

?

Truong Dinh bi tr9ng thuong. Khong de rai vao tay gi~c, ? ,

ong da rut guam tµ sat de bao toan thanh danh, khi tiet

nguai anh hung.

, , 3.3. Doi tuvng phoi thiJ'

Thftn Thanh hoang la d6i tuQ'llg chinh tha trong chanh , ,

di~n cua dinh. Ben c~nh d6, vi~c phoi tha cung rat da d~ng nhfrng l&p thftn linh th€ hi~n tin ni~m cua nguai dan. dia

. ' , , phuong c6 dinh. Trong phan chanh di~n, doi tuqng phoi

' tha c6 nhfrng than linh chi mang tinh y ni~m nhung cung ' ? ,

c6 than linh duqc neu danh tanh C\l the. Cac doi tuqng tung tµ thuang duqc tha t~i ~ac ban tha bftng g~ch, xi-mang theo

? ' ,

vach chanh di~n cua dinh, the hi~n, than hi~u duqc viet ' ,

bang ch fr Han tren vach ban tha. Tuy theo dinh ma doi , ' ,

tuqng duqc phoi tha nhieu hay it chu khong giong nhau. ' ? '

Trong dinh con tha nhfrng b~c Thay, To nghe hay nhfing vi ' ,

nhan than von la cac nguai con cua lang xa c6 cong lao, ' ' due tr9ng v6i danh xung nhu Tien su, Tien hien, H~u

' hien ... Tich hqp tha trong ph~m vi cua dirih, con c6 nhfing ' ,

vi than khac duqc tha trong cac mieu nhu: Ngu Hanh ' ? ? ' '

nuong nuang, Ba Chua Xu, Than Ho, Tho than, Than ' Nang ... Qua khao sat a cac dinh than Bien Hoa, vi~c dvng

, ? •

mieu tha' dia diem trong ph~m vi dinh tuy thu()c vao tirng dinh C\l th€. Trong phftn khao Clru nay, chung toi gi6i thi~u

, , , ? , '

m{)t SO doi tUQ'llg phoi tha pho bien trong cac dinh than Bien Hoa nhu sau:

55

- Ta ban, Hfru ban:

Trong chanh di~n cua dinh, hai ben ban tha Thftn thuang c6 hai ban tha Ta ban, Hfru ban. Hai ban tha nay , thuang viet chi.I Han v6i n

thu0ng b6 tri tren vach cua h~u di~n. Dinh Binh ThiSn - , (phu0ng Quang Vinh) tha Nh~c su, Le su doi xfrng ben TiSn thfr huong chfrc. T~i dinh Binh Hoa (xa Hi~p Hoa), thi

' # -bai tri ben vach hong tien di~n c6 ban tha Nh~c SU va Le su. Dinh Tan V~n (phu0ng Tan V~n) tha Tien su ben phai

' , ban tha H~u hien 6 khu nha khach, doi xfrng v&i ban tha Dong tru tu m~nh (Tao quan).

' ' ' - Tien hien, H'u hien:

Tuy theo dinh ma d~t ban tha. Theo bai tri truySn , ' ' '

thong, ban tha Tien hien, H~u hien d~t phia sau chanh di~n tha thftn Thanh hoang. Phia sau trung tam chanh di~n thu0ng c6 m()t bile tir0ng ngan. Gifra d~t ban tha Tien su,

' ' ' , hai ben la ban tha Tien hien, H~u hien. The nhung, qua . . ' khao sat cac dinh 6 Bien Hoa, vi~c bai tri ban tha Tien

' ' ? ,

hien, H~u hien khong theo quy chuan chung. M()t so dinh ' , ,

bai tri theo each thfrc truyen thong, cling c6 m()t so dinh d~t \ ' ' ' ,

ban tha Tien hien, H~u hien trong chanh di~n doi xung , ' ' '

nhau. Doi tuqng tha Tien hien, H~u hien nhfrng nguai c6 ' cong l~p lang, l~p dinh tren nhieu phuong di~n luc con

, , song. Sau khi mat di, ghi nh& cong on, uy tin, d~o due ma nguai dan dia phuong tha trong dinh. Du&i cac b~c TiSn .

' ' ' , , hien, H~u hien la nhfrng nguai Tien boi, H~u boi c6 cong.

• • C6 nhfrng dinh, c6 nhfrng bai vi C\l the neu danh tanh C\l the vs nguai duqc tha.

' ' ' ' ' Rieng ve Tien hien, H~u hien, c6 nhieu each g9i· va duqc ly giai nhu sau22 :

22 D6 Ba Nghi~p, Huynh Ngoc Trang, Phan Dinh Dung va nh6m tac gia (Bao tang D6ng Nai), Cu lao Ph6 Lich su va Van h6a, NXB D6ng Nai, 1998.

57

' ' ., ' . ., ' - Tien hien khai khan, H(lu hien khai ca: Tien hien la

' ung nguoi c6 c6ng quy dan l~p lang. H~u hien c6 cong "y dvng cac cong trinh phuc lqi cho lang, xa.

' ' ., ' ' ' - Tien hien khai khan, H(lu hien khai canh: Tien hien c6 ' c" ng quy dan l~p lang. H~u hien c6 cong giup dan khai

? " oang ma ru9ng. ' ' ., ' ., ' '

- Tien hien khai khan, H(lu hien khai khan: Tien hien c6 ' ,

ong quy dan l~p lang nhung lang bi xieu tan. H~u hien den u phai ·quy dan l~p lang m&i tren ca s& lang cii.

' , , - Tien boi, H~u boi, htrong chrrc hfru cong:

, , ' ' Day la nhfrng con nguoi noi tiep cac b~c Tien hien, H~u

' ien, nhfrng huang chuc c6 cong v6'i lang xa qua cac thoi '. M

huang chuc. Yung Cu lao Ph6 c6 hai ngoi dinh th~ hi~n r5 net vi~c th a cac huang chuc. Dinh B inh Xuang c6 ban th a "TiSn D

1niSn Trung vao Na1n B9 khai khftn da dua vi thftn nay vao . tho trong nhfrng dinh a vung dftt 1n6i. Tin nguang nay g6c cua nguoi Chain 1na tiSn than la la thftn Kalkyvatara24 •

' ' , , Nhfrng ly giai ve nguon g6c cua d6i tuqng tho la B~ch

Ma Thai Gia1n kha da d~ng. The nhung, khi duqc tho trong dinh cua nguai Vi~t a Bien Hoa n6i rieng, a D6ng Nai n6i chung, trong tin ni~1n dan gian, nguai dan tin d6 la con v?t cai CUa thftn lang, cling la lTIQt d~ng thftn linh.

Trong 1n(>t sf> dinh a Bien Hoa, c6 1n(>t sf> dinh l~i tach rieng thanh hai ban tho rieng bi~t, bai tri d6i l?p nhau trong chanh di~n. Dinh Tan Lan (phuang Hoa Binh) la m

ma ph~m vi san dinh r9ng, dia phuong con mang hinh thai , ,

kinh te nong nghi~p nhu a cac dinh vung Cu lao P~o ( xa ' , ' Hi~p Hoa). The nhung, cung c6 truang hqp Than Nong duqc tho trong chanh di~n nhu a dinh Binh Xuong (xa Hi~p Hoa), dinh Binh Thi~n (phuang Quang Vinh). Cach

' ' bai tri tho Than Nong trong dinh Binh Thien (Quang Vinh) ' ' ' la rieng bi~t v6i vi~c ban tho Than, c6 than hi~u Than N ong

, ' hoang de ben ta ell.a ban tho than Thanh hoang trong chanh

, -di~n, doi xlrl1g vai Ban tho Thanh mau duqc cho la ba Nfr

' , Oa ben hfru. Day la hai vi tri .ma hau het cac dinh a Bien Hoa d~t ban tho ell.a Ta ban, Hfru ban li~t vi.

, ' ' Doi tuqng Than N ong duqc cho la "vi than phu h

- Nfr Oa Thanh .mftu:

Chi c6 dinh Binh ThiSn a phuemg Quang Vinh, Bien Hoa c6 ban tha Nu Oa Thanh mfiu trong chanh di~n. Day la m()t net rieng a cac ca sa tin nguang dan gian a Bien Hoa. Thong thuang, tin ngu5ng tha Ba thuemg a mi~u rieng bi~t.

, ' ' Nu Oa c6 goc tf ch la m()t nu than trong than tho~i cua , Trung Quoc. Day la nguai c6 cong d()i da va trai khi trt)

, , . chong trai bi hu hong, khien trai bi l~ch. Vi~c dua tha Nu

..., ' ' Oa Thanh mau va Than Nong trong chanh di~n tha than a

' ? '

dinh Binh Thien the hi~n nhfrng vi than cua ThuQ'Ilg gi6i , , . , giup cho trai dat CO CUQC song an lanh (nguai giup trai dat

• khong nh~p l~i de c(ru nguai, nguai bay ve cho con nguai

, , biet each lam an, sinh song). Trong m{)t chirng m\{C nao

' ? ? ,..,,,, • '

d6, c6 the hieu vi~c tung·t\f Nu Oa Thanh mau, Than Nong ' ' ' hen than Thanh hoang lam tang them quyen uy, quyen l\fc,

~ ' ' hien linh than Thanh hoang cua dinh Binh Thien khi c6 S\f

' trQ" giup cua hai vj than linh thUQ'Ilg gi6i nay, hen C~nh d6 , '

con c6 Ta ban, la ban von luon c~n· ke. ? ' ' ?

- Ngfi Hanh, ThO' Tho than, Than Ho: \ ,

Trong khuon vien cua dinh, thuemg c6 nhfrng mieu tha. , ; ? ' ' ?

Doi tuQ'Ilg tha thuemg thay la Tho Than, Than Ho, Ngii Hanh nuang... v6i chinh danh ten gQi. Nhung cling c6

, " , truang hqp g9i chung chung la mieu Ong, mieu Ba. Trong

..., , ?

nhfrng le cling dinh, cac mieu cling duqc to chuc nhfrng . '

nghi thuc cung nhung dan gian ho~c chi la m()t phan trong cac nghi thuc chung. Tvc l~ cac d6i tuqng tho nay chung toi n6i ro hon trong phftn Lo~i hinh Mi~u va L~ h

, - Chien si tr~n vong:

Hi~u m9t each chung nh~t, d6i tuqng tha 6 day la nhfrng chiSn sI chSt tr~n qua cac thai ky xay ra tren dia ban

? , ,

cua lang xa. Cung c6 the trong so d6 c6 nhfrng nguoi chet ' ,

khong nai nuang tga, lang thang, d6i khat nen hay quay ""' , ,

nhieu con nguoi. M9t so dan tho Chien sI tr~n vong c6 tho ' cung cho .th~p lo~i co hon. Dan tho thuong la m9t b~ xay

b~ng xi-mang, g~ch cao vira phai, d~t ben hong cua dinh. Trong cac dip le dinh 16n hay nho, dan chi~n sI tr~n vong

' , deu duqc thap nhang, cling thi.

' , - Cac vi than dU'

' , ban li?t vj chu than, Duang kim Hoang tie, Ng9c Hoang

, ' , ?

Thur;ng tie, Ciru Thien huyen nu, Bae Dau ciru trung tinh quan, Nam Tao !1:1-c ty tinh quan, Thgp phuang Tam thi , , nhat thiet chu ph NXB D6ng Nai 1998.

64

Trong van t~ dinh Binh Xuung (xa Hi~p Hoa), cho th~y vao th~ ky XVIII, dinh Binh Xuung tho D~i Can Tu vi Thanh nuung vuung va Phi V ?n tu6ng quan. G6c ti ch

thftn vi D~i Can Tu vi Thanh nuung vuung du9c ly giai cho la Duung Thai H?u va ba cong chua nguoi Nain Han.

B6n ba hoang nay hy sinh khi quan Mong Cb tieu di~t quan T6ng t~i Nhai Sun (Quang Dong) vao nain 1279. Xa~ cua b6n vi nay troi d~t r6i t~p vao cua Can, huy~n Quynh Luu, tinh Ngh~ An. Nhftin tranh thu nh6in di thfrn

, , ' nha Tong thain gia chong quan Nguyen nen vua nha Tran da phong Duung Thai H?u iny hi~u tren27 . Nguoi dan dia phuung ton ba lain thftn cua Can. Danh xung Phi V?n tu6ng quan la m()t vi quan ten N guy€n Ph\lc c6 g6c Thanh H6a. Ong lain quan du6i thoi H?u Le, tung la thfry cua hoang tu Tu Thanh (tuc vua Le Thanh Tong sau nay), gifr

?

chuc Do chi huy d(>i Cain Y v~ bao v~ kinh thanh. Sau nay lo vi~c h?u cfrn luung thµc Ilic vua Le Thanh Tong danh

" Chiem Thanh. Ong khong ban l~nh ra khui Ilic troi dang bao d~ bao v~ quan sI va luung thµc cua tri€u dinh. Vi~c lam nay cua ong bi gian thftn gie1n pha nen bi XU theo quan phap. v€ sau, ong du9c tninh oan va nguoi dan ton

' ? ? -

tho lam than cua bien Thanh H6a va cua bien Da Nang.

27 Cung c6 each giai thich ngu6n g6c khac tren, cho r~ng: Dt nguai con trai nhung bi m(>t thu phi ghen ghet nen thue ba tn\l len c~t b(> ph?n sinh d\lc cua dua tre. Khi vua di tuAn- v€ th~y Vmmg h~u sinh con quiti di, day b6n ngucYi di nui khac. B6n ngucYi nay di d~n Cl'.ra Can thi ch~t. Nhli'ng ngucYi nay duqc dan gian ton tho la th~n giup ngm)·i di bi~n.

65

Nhu v?y, day la hai vi th~n dugc nhfrng di dan tir 1niSn B~c dua den 1niSn Trung, sau vao Na1n B(> tha nhu nhfrng

' ? ?

vi than bien, giup da, h9 tri nhfrng nguai di bien. , ' ,

M9t chi tiet thu vi trong nguon tu li~u "Cu lao Pho -Lich SU va van h6a" con cho biet: dinh Binh Xuang con tha cac chua Nguy€n Ho~ng, Nguy€n Phuc Nguyen, Nguy€n

,..., ' - ,...,, Phuc Lan, Nguyen Phuc Tan, Nguyen Phuc Tran, Nguyen

Phuc Chu, Nguy€n Phuc Tru va Qu~n cong Bui Ta Han, Khanh Qu?n cong Nguy€n Phuc Ky va Ph6 Qu?n cong Luang Van Chanh. Dinh nay khong tha chua Nguy€n Phuc Khoat - c6 le dinh hinh thanh vao giai do~n chua N guy€n Phuc Khoat (1738-1765). Qu?n cong Bui Ta Han la vo

, tu&ng thai H?u Le, nguai c6 cong khai pha dat Thu?n H6a,

d~t nSn 1n6ng cho Chua Hoang vao Na1n. Ph6 Qu?n Cong Luang Van Chanh la nguai c6 cong khai pha vung Quang

Na1n va Phu Yen. Day cling la nhfrng vi chua, qu?n cong dugc luu dan tir IniSn Trung de1n vao tha a Bien Hoa.

-3.4. Nhu:ng ngity le tlinh Trong na1n, ngoai 1€ Ky yen la 1€ l&n thi in6i dinh c6

nhfrng ngay 1€ cling theo I~ dugc duy tri. The nhung, hi~n ' - ?

nay, c6 nhieu ngay le tru&c day khong con to chuc. Trong ,,.., . , ?

nhfrng ngay le nay, tuy theo dinh Ina Ban Quy te to chuc

v&i quy ino khac nhau, ho~c cling c6 nhfrng ngay 1€, ong Tir (nguai gifr dinh thµc hi~n vi~c bay IS, th~p nhang).

Do chiu nhiSu tac d(>ng, anh hu&ng, nh~t la SlJ hoa tr(>n, dan xen trong tin nguang - ton giao cua c(>ng d6ng cu dan

66

nen nhfrng ngay l~ trong na1n 6 dinh kha nhi~u. Trong 1n9t na1n tinh theo Ain lich, cac ngoi dinh a B1en Hoa c6 cac ngay cling 1€ duqc th6ng ke ban dftu nhu sau:

- L€ Nguy en dan vao ngay cu6i cua thang Ch?p trong na1n.

T 6 chuc vao luc giao thira ho~c s~ng 1nung 1n9t thang Gieng. Don ngay dfiu na1n (tan nien), T€t thftn - don Xuan.

- L€ Khai h? ( cou g9i la Gia ftn) tb chuc vao ngay mung 7 thang Gieng.

, , , Tru6c day co tl)c h? cay neu xuong. Lay an ra khoi hQp

dS b~t dftu lain vi~c trong na1n m6i. Cung San thftn, Hb ' ?

than va d9ng tho tuqng trung.

- L€ Thuqng nguyen/Thuqng nguan (R~1n thang Gieng) tb chuc vao ngay 15 thang Gieng.

V 6n co ngu6n g6c la 1€ nghi nong nghi~p, sau duqc Ph~t giao d6ng h6a theo l~ soc v9ng hang thang (soc la ngay 1nung MQt, v9ng la ngay R~m cua m6i thang). Via t? on . , Thien Quan d?i de vi da ban cho mua thu~n gio hoa, 1nua

, , mang tot tuai sau 1nua thu ho?ch tru6c tet Nguy en dan.

- L€ L~p xuan28 duqc t6 cht'rc vao ngay b~t dftu vao mua Xuan hang nan:i. D6i chi~u qua duang lich thuang rai vao ngay 1nung 04 hay lTIUng 05 thaDg 02.

28 Cac ngay L?p Xuan, L?p H~, L?p Thu, L,?P Bong la m9t trong 24 ti6t khi cua c*c lich Trung Hoa, Vi~t.,Nam, Han Quoc, Nh?t Ban. B,ay la nhung ngay ma tiet trcri c6 nhu·gg d~c djem rieng trong qua t~inh chuyen, vao mua. Tuy theo cac dinh ma to chirc le, thong thucmg chi dot nhang, sfra so~n ban tho trong dinh.

67

- LS Han thµc va ti~t Thanh Minh t6 chl:rc vao ngay inung 3 thang Ba.

,_ ? , '

+ Le L?p h~ duqc to chl:rc vao ngay bat dau vao inua he ' , ,

hang nain. Doi chieu qua duang Jich thuang rai vao cac

ngay inung 05, 06 ho?c 07 thang 5. - ?

+ Le Doan ngQ to chl:rc vao mung 5 thang nain. - ' ?

+ Le Trung nguyen/Trung nguan (Rain thang Bay) to chl:rc vao ngay R~in thang Bay ..

, . ' ' Theo quan ni~m la via Dia Quan d~i de, vi than coi ve

, ' -dat. Ram thang Bay trong Ph?t giao la Le Vu Ian xa t()i

vong nhan nen trong tin ni~m cung t~i dinh cling anh

huang, theo nghTa cung vong hf>n. ,...,, ? , '

- Le L?p thu duqc to chl:rc vao ngay bat dau vao mua thu h~ng nam. D6i chi~u qua duang lich thuang rai vao cac ngay inung 06, 07 ho?c 08 thang 8.

- ' ?

- Le Trung thu (Rain thang Tam) duqc to chl:rc vao

ngay 15 thang Tam.

- LS Trung cuu duqc t6 chl:rc vao ngay inung 09

thang Chin. - . ?

- Le Trung th?p duqc to chl:rc vao ngay mung 10 thang Muai.

- ' . ?

- Le H~ nguyen/ H~ nguan (Rain thang Muai) to chl:rc vao ngay R~1n thang Muai.

Theo quan ni~1n la via Thuy Quan d~i d~ - vi thfrn giai tru t~t ach cho con nguai.

68

? , '

- L€ L~p thu duqc to chuc vao ngay bat dau vao 1nua thu hang na1n. D6i chi~u qua duang lich thuerng rai vao cac ngay 1nung 06, 07 ho~c 08 thang 11.

- T~t Tao Quan duqc t6 chuc vao ngay 23 thang Ch~p.

- L€ Nie1n fin (s~p fin) t6 chuc vao ngay 25 thang Ch~p.

Ti€n dua thfin Thanh hoang v~ trai trinh cao nhfrng cong vi~c cai quan trong 1n9t na1n. Huang chuc nra con

, , ' dau, bo vao h(>p nie1n kin l~i cho den ngay 1nong 7 thang Gieng m6i 1n6 ra.

- ' ? ,

- Le Ruac than duac to chuc vao de1n cuoi na1n ain lich . . ?

(tuy theo na1n, c6 the vao ngay 29, ho~c 30, 31 thang Ch~p ). Ruac Thfin v~ ngµ t~i dinh, d6n na1n 1nai va bftt dfiu cho 1n9t na1n cai quan 1nai.

?

Tuy nhien, tuy thu(>c vao tung dinh 1na to chuc chi 1n9t s6 ngay theo l~ cua lang tru6c day. Lich nhfrng ngay tren khong phai la 1n(>t quy l~ cho cac dinh. C6 nhfrng ngay 1€ chi c6 thu dinh (ngueri trong coi) thµc hi~n sua so~n ban

, ?

tha, thap nhang hay dang v~t pha1n nai cac ban tha trong dinh. Ngoai tru IS Ky yen Ian, thi cac ngay IS trong na1n , , , nhu Nie1n an, Ma an, tet Nguyen dan ... thi c6 SlJ tha1n gia dfiy du cua Ban quy t~ dinh.

III. LE HOI ti DINH • 1. L~ h{H Ky yen qua nhfi'ng g6c nhin LS h(>i Ky yen (Cfiu an) - ten nguai dan thuang gQi 1€

cung t~ chinh cua dinh. Day la 1n9t IS quan tr9ng, IS Ian 1n6i na1n cua dinh lang a Bien Hoa. Thai gian cua IS Ky

69

yen cua 1n6i dinh a Bien Hoa khac nhau nhung ph6 bi~n nh~t la lS diSn ra vao n1ua xuan va thu. M

' - , - Tac gia Ho Tuang va Nguyen Hfru The trong cong

, ' -trinh Dinh a thanh ph6 H6 Chi Minh neu: "M71-c dich le h

- Tac gia N guy~n Van Quy~t va nh61n tac gia trong cong trinh Nh?c l~ Na1n B

IS nghi nong nghi~p c6 xua vfrn hai hoa va thich ung trong Inoi truong do thj v6'i S\f phat tri~n CUa nhi~U nganh ngh~

- ?

trong xa h

' , , ?

ay' do lo(;li heo den tuyen rat hiein nen c6 the ch9n heo ring nhung ky heo Zang (heo dfnn tring, d6in den). Heo tS

"""' ..,.., ' -hai qua le tinh sanh-'-'. Nhu v~y, heo cling than trong le Ky

' ?

I en phai dUQ'C ch9n inua can th~n, dUQ'C chain SOC ky uang, khi Uun thit d~ cling thi duqc ''tr6i l(;li, khieng vao ru6c ban tho th~n trinh 1€, lain cho heo keu tiSng to. Nhu

? "' , ,

~y' de trinh bao cho than bi et la heo con song, khoe in~nh , ? ' ,

ua tieng keu de than chap nh~n, vui long. '

Chuy~n kieng kY. trong ch9n heo lang cling than, theo n()t each ly giai cho r~ng th~ hi~n S\f lira d6i cua con nguai l:ra nguy~n nhung khong th\fc hi~n lain th~n lang qua ph';lt.

' , , uang truyen, xua kia c6 nguai den dinh khan va hl:ra se ling th~n in9t con heo lang nSu th~n phu h9 cho dieu mong 6c cua ininh thanh S\f th\fc. Khi u6c nguy~n thanh, nguai ia cling thftn in{)t con heo b~ng khoai lang. Thfty S\f thftt

' ?

hl:ra cua nguai kia nen than lang noi gi~n, ph(;lt ca dan lang. a1n d6, dan lang ganh chiu n~n h~n han, inftt inua, xay ra

d6i kein va sau d6 c6 ca n(;ln lvt 16n. Vi v~y, sau nay khi dan lang cling kieng kY. heo lang v6i hain y luon ca heo c6 nhieu d61n da tring, den34 • Th\l'C ra day la in()t each ly giai ina nhi€u nguoi trong Ban Quy tS cac dinh tra lai khi duqc

, ? ? '

hoi den. C6 the hieu, vi~c ch9n heo den tuyen, khong c6 , ? ? , ,

doin CO the hieu la S\f di~p tnau, thong nhat, khong CO S\f

33 Tinh uy, Uy ban nhan dan tinh D6ng Nai, Dia chi Dbng Nai. T~p V - Van h6a Xa h(> i, NXB T 6ng hQ'p DcSng N ai, 2001. 34 Nguy€n Van Quy~t (chu bien), Ph;;un Lan Huung, Lam Nhan, Nht;tc ti Nam B(J, Nghi thi'rc va nh9c ti trong Cltng dinh va tang ma cila ngia3'i Vi?t o· Dbng Nai, NXB T6ng hQ'p DcSng Nai, 2005.

74

? -

pha t~p, the hi~n long thanh tru6c sau nhu 1n

fun l!ch) thi trong ky h9p HC;l nguyen (R~1n thang Muai) thi ? ?

to chuc ban bC;lC, phan Cong C\l the.

Ban T~ tµ cua cac dinh 6 Bien Hoa cling nhu cac dinh ' . - '

tren dja ban tinh Dong Nai trong le Ky yen g61n cac vi duqc phan cong nhu sau:

- Chanh ni~1n huang (1n()t nguai): thay 1n~t dan lang , '

dang huang va khan nguy~n len than Thanh hoang. Day la chuc trach vinh dµ nh~t.

, , - Chanh te (1n()t nguai): dung chu te trong cac nghi

?

thuc. Thuang ch9n nhfrng nguai c6 sue khoe, c6 the quy ? - ' trong cac buoi le tC;li huang an truoc ban tha than - H

nhoi cft1n tay ), khai thai binh ( danh 1no ngang), khai 1ninh chinh (danh chieng), khai 1ninh chung (danh chu6ng 16'n -

? ,

thuang a cac dinh 16n), khai d~i c6 ( danh tr6ng 16'n). - Thi l?p (b6n ho~c sau nguai): Thi l?p chanh di~n

dung hftu hai ben ban tha Thftn, thi l?p ta dinh va thi l?p

hfru dinh dung hai ben ban tha Ta ban, Hfru ban.

- Thfty 1€ (m9t nguai - con gQi la huang 1€): nguai di€u ? f - ,

khien chung cho le dung nghi thuc Va dQC Van te. - - , ?

- H9c tro le (con gQi la le sinh, t6i thieu la 3 d6i ho~c

nhi€u la 6 d6i tuy theo dinh): cac d6i 1€ sinh dung m()t ch6 ? -

ho~c di chuyen theo S\f phan c6ng tru6'c. Thuang c6 d6i le

sinh dung xu6'ng hai ben huang an h9i d6ng, tu th~ khoanh tay trang nghiem, ho to cac ti~t ffi\IC trong Chuang trinh. - - , , Truac day, con c6 d6i le sinh h6 trq nhac ro l~i cac tiet lll\IC ma doi 1€ sinh chinh da xu6'ng len. Cac d6i 1€ sinh di d()ng

chia lain hai d6i: d6i dang (bung den), d6i dai (bung dai,

huang, ruqu ho~c tra ). C6 nai the1n cac d6i 1€ sinh a hen ban tha Ta ban va Hfru ban.

, , - Dao thai (hai den b6n doi nfr/thuang duqc ch9n tu

doan hat b()i): c6 nhi~1n V\l di sau 1€ sinh, qu~t va hat , , '

chuc t\}~g khi tien hanh cac nghi thuc hien tuan huang, dang tra ruqu.

- Ban nh~c 1€ ( dfty du la 11 nguai chai 11 lo~i nh~c C\l ? '

co truyen ho~c thuang la 4 ho~c 5 nguai): do dinh thue - , -ph\lc V\l trong le cling. Neu· Ban nh~c le du 11 nguai thi

, , chai cac lo~i nh~c C\l: 2 tr6ng nh~c, 1 trong con, 1 c~p

77

hach, 2 dan gao, 2 dan co, 1 tu1n, 1 b?c, 1 tr6ng ca1n, 1 en thau, 1 ken lllQC, 1 d_6ng va 1 d6ng 16. Trong cac IS ky en cac dinh a Bien Hoa hi~n nay, ban nh?C IS thu(Jng chi

, , , 6 5 den 6 nguai, chai cac lo?i nh?c C\l: trong nh?c, trong O'lll, ken lllQC, dan CO, nao b?t. ..

' , , - Linh hau (bon nguai): bon thanh nien h6a trang thanh

' ' , nh l~ xua dung hau hai ben huang an H()i dong.

- Thu tu (1n()t nguai): ng6i tuc tnJC C?nh ban tha thftn , ,,.,,,,, ? -

uot thai gian le de go chuong cho khach le bai va trong luc , "'-' ,..,,, , ' e thi nh?n le v?t do le sinh dang len, sap vao ban tha than.

Cac thanh vien trong Ban tS tv v6i chuc trach vai vs ?

UQ'C giao phai th\IC hi~n IDQt each kinh can, trang tr9ng. ' ?

rong d6, c6 quy dinh ve trang ph\IC r5 rang. Theo t\}C co, uy dinh nhu sau:

, , ' , Cac vi Chanh ni~1n huang, Chanh te, Ph6 te, Boi te,

, , . ong hien, Tay hien phai m?c ao th\lng xanh (ao dia, ao

S), dftu bit khan den va phai trai gi6i tru6c khi hanh IS. Cac , -

i Chap SlJ, Thi l?p va Huang le phai in?c ao dai, d()i khan en. LS sinh c6 trang ph\IC cua cac tu tai xua: ao th\}ng

' , anh, dau d()i 1nao tu tai den, lung that dai l\la, chan di hia. ao thai trang diS1n d?ng cac tien nu, dfiu d9i 1nao ph\lng,

ai train ng9c, 1n?c ao la sen theu ki1n tuySn. Ban_ nh?c IS, ' ' hu tu phai in?c ao dai, dau bit khan. Linh hau 1n?t son

, ' ,,...,, ' ?

han, dau d9i n6n go (ho~c n6n la nho ), quan ao do co ifra, qucln xanh, chan quftn xa C?P den, lung 1nang gua1n 6, tay ccl1n giao 1nac.

-1.3. Ccic nghi thu:c trong le Ky yen Thvc tS, tru&c day, c8c nghi thuc trong 1€ Ky yen a

dinh lang dugc thvc hi~n dfty du. ThS nhung, 1n9t khoang, thai gian a cac dinh lang a Bien Hoa duqc "cai t~o" trong vi~c xay dvng n€p s6ng van hoa 1nai tu sau na1n 197 s. Dinh lang duqc dung vao m9t s6 cong vi~c khac, kh6ng c6 tinh chftt Cua ffiQt CO' SO tin nguang do tinh chftt ap d~t

? , , ,

khien cuang cua the che quan ly. Kien true dinh bi bo phe, , , -

bi hu ho~i, xuong cap nghie1n tr9ng nhung d~c bi~t, le Ky ? ?

yen khong con duqc to chuc. Sau nay, v6i chinh sach doi

m6i, nhfrng gia tri van h6a cua nhan dan duqc nhin nh~n tu

ffiQt each khach quan nen da tac d(>ng tich ClJC toi vi9c khoi

phl,IC cac 1€ Cung, 1€ hQi dinh.

Tren dia ban Bien Hoa, 1€ Ky yen a cac dinh c6 thai gian khac nhau ths nhung cac nghi thuc trong cung ts thfin

luon dugc tuan thu. Thong thuang, cac nghi tS thfin phai ' - , , ' " '

day du cac le: Tue yet, Dan ca va te Tien hien, H~u hien. - . ? -

D~i le Ky yen thi c6 dinh to chuc ganh hat b9i

1.3.1. Nghi thi'tc thzr(Jng Thdn kj;

Tru6c khi vao LS, cay phu6ng tru6c san dinh duqc thuqng ky - tire ca IS/con g9i la Thftn ky. Thong thuang cac

' , Than ky a cac dinh Bien Hoa la ca ngu sac: phia gifra 1nau

? '

vang (tuqng trung hanh tho), roi 1nau xanh (tuqng trung hanh ITIQC ), ITiaU do ( tuqng trung hanh hoa ), mau tr~ng (tuqng trung hanh ki1n) va ngoai cung la mau thn (tuqng trung hanh thuy ), c6 duang vi Sn, c6 duoi nheo duqc keo len. C6 dinh thi Ban quy t~ l?p huang an du6i chan cay phu6ng nhung cling c6 nai chi trinh khfin . trir6c ban tha

' ' . ' Than roi thuqng Than ky.

, 1.3.2. Nghi thuc Thinh sac

, , M()t so dinh c6 sac phong thuang duqc gifr a dinh thi

, - ,_ , , , den le Ky yen lam le khai sac. The nhung, m(H so dinh thi S~C phong khong gifr a dinh bai SQ' mfit Va khong bao quan

, ky luang (tru&c day, tren dia ban Bien Hoa, c6 nc;tn sac phong cua dinh bi mfit c~p ). S~c phong duqc dua v~ gifr

?

Va bao quan can th?n tc;ti lTIQt nha CUa nguai CO uy tin, CO ' ?

dieu ki~n da1n bao trong qua trinh luu gifr. C6 the do Ban , .. quy te xe1n xet, ch9n ky luang trong cac thanh vien cua

, Ban quy te.

, ' Khi thinh sac, da1n ru&c go1n cac thanh vien trong chuc

, , ?

trach duqc giao c6 lien quan trong Ban quy te, Te tv to chuc thµc hi~n. Di thinh s~c, c6 nguai dan tha1n dµ di theo phi a sau long dinh ( ngai lain b~ng g6 duqc san son, th~p vang) do cac l~ sinh ki~u di. Tu dinh, doan ru&c di vS nai

80

cftt gifr s~c phong. Tuy theo each thuc t6 chuc cua 1n6i dinh 1na doan ru6c dong hay khong. T 6 chuc do an ru&c thinh s~c trang nghie1n, trang ph\lc cac thanh vien, b() ph~n duqc phan cong theo trang ph\lC quy dinh trong Ban t€ tv thvc

hi~n nghie1n chinh. , -

Neu c6 do an ru&c c6 1nua lan thi do an lan di tru&c dan duang. Ti€p theo la nhfrng nguai cfim ca l~nh, trflng l~nh, tr6ng, chieng va dan nh~c lS. Hai ben ho~c ti€p theo sau la lS sinh nhu h6a trang nhu nhfrng nguai linh l~ ngay xua hftu quan, tay cfi1n ·16 be) cua dinh. Phia sau la long dinh duqc b6n lS sinh khieng tren vai. Sau long dinh la thanh

. vien Ban quy t€ va nhfrng nguai tham dv doan ru6'c. , ,

Den nai gifr sac, c6 nghi thuc dang huang, dang ruqu, , ? ' ,

trinh bao, bai l~y va khan nguy~n de than biet va xin thinh nghinh v~ dinh hanh lS. Cac thu t\lc xong, s~c thfin duqc d~t

, ' -trong long dinh. Thuang sac than d~t trong mt. Khi ve d€n dinh, thi doan ru6c lam lS an vi v6i cac nghi thuc dang huang, dang ruqu, dang tra.

81

1. 3. 3. Nghi thi'rc Ii Tue yit

Con g9i la IS YSt (ra 1n~t thfrn). Truac khi lain IS, nguai dan trong lang t?p trung dong dao t?i dinh. Theo I~, IS thuang diSn vao ban de1n, gia Ty. Ban Quy tS, Ban TS tv

? ?

va nhfrng nguai Ian tuoi trong dinh to chuc h

, - Nghi tiet dang hrrO'ng:

, , Theo thu tv, khi khai hanh nghi tiet thi cac Chap S\f

vien khai ba h6i tr6ng, 1n6, chieng (kich phat ta1n thong). , , , ,

Tiep theo la tr6ng, 1n6, chieng duqc danh ba tieng xen ke nhau ba lftn (Thai binh chung c6 t~ 1ninh). Ban nh~c IS vao

, , tru6c huang an, khai nh~c ban tau "Nghinh thien tiep gia" theo nhip ba h6i chin ch?p xong ~hi tra lui ra dinh vi t~i b(>

, - -van danh cho ban nh~c trong su6t thoi gian le. Le sinh d?t dai huang len huang an ngo~i. Chanh ni~1n huang thvc hi~n cac nghi thuc bo trft1n vao dai huang CO S\f ph\l giup cua hai 1€ sinh. LS sinh va dao thai dang huang len ban tho thftn. Sau d6, cling thvc hi~n nghi thuc dang huang t~i ban Ta ban, hfru ban li~t vi.

, ' , , -- Nghi tiet tuan rtrQ'U thrr nhat (Sa hien le):

Dan nh~c IS danh tiSng Thet r6i d6 tr6ng. LS sinh bung , , ',,,'

dai ruqu vao, cac vi Chu te, Pho te, B6i te tiep lay bau ruqu xa, r6t ruqu vao ba cai ly ( chung) r6i dua cho IS sinh. M(>t doi is sinh bung den va m9t doi bung c?p dai di truac, theo

, , ' , , sau la Chanh te, Pho te, Boi te den tru6c ban huang an

, ' , ngo~i. Chanh te rot day ba ly ruqu trinh khan xong dua cho 1€ sinh, di theo sau la dao thai tiSn dSn ban tho thftn. Sau do, is sinh rot ruqu vao chung dSn cac ban tho khac (phan

, , ,.,,,,, , , hien). Cac dao thai hat: "Tan tuac le dang sa hien. Hien tuftn SO' la hiSn tuftn SO'". Dan nh~c 1€ xay B~c lap Tu.

, , - N ghi tiet d9c van te:

, , ' , Van te thuong duqc viet bang chfr Han tren giay vang

hay h6ng tuy~n, kim tien. M(>t s6 dinh thi hi~n nay vi€t

83

bftng chfr qu6c ngfr. N(>i dung -ph'ftn dftu van tS neu thai . ? , ? -

gian, dia die1n, Ban Te tv cua dirth lang khi to chuc le cling , ' ,

Ky yen. Tiep theo neu li~t ke cac vi than duqc 1nai den , chung gia1n va nhfrng lai ca ngqi cong due va lai khan

, ' ?

nguy~n cua dan lang doi v6i than Thanh hoang bon canh. , , ,

Cac vi trong Ban Te tv dung vao vi tri. Chu te den - , ?

truac huang an ngo?i. Le sinh de1n van te vao. Chuan bi , ' , ?

d9c van te m9i nguai deu quy xuong kinh can. Cac lo?i ' - , nh?C khi t?lTI ngung. Thay le d9c van te theo thu tv. D~c

' • . ? ,

bi~t, khi neu ten lTIQt vi than thi ngung de chap S\f Vien khai , , ,

nh?C khi: ba tieng cua mo, chieng, trong. Khi van te d9c ' 1••w/ T

xong, thay le' d~t van te tren huang an ngo?i. Nh?C khi Cl,l duqc gi6ng len.

, ' , , -- Nghi tiet tuan rlfQ'U thrr hai (A hien le):

Thvc hi~n cac nghi IS tuong tv nghi thuc dang tuftn ruqu thu nhftt. LS sinh bung dai ruqu vao, cac vi Chu tS, Ph6

, ' , , , ' te, Boi te tiep lay bau ruqu xa, r6t ruqu vao ba cai ly ( chung) r6i dua cho IS sinh. M(>t doi IS sinh bung den va 1n

Chu tS, Ph6 tS, B6i te tiep l~y bftu ruqu xa, r6t ruqu vao ba cai ly ( chung) r6i dua cho 1€ sinh. M

ngo?i. M6i nguai nh?n ly ruqu u6ng, nh?n ph~n thit nang len ngang tran lain d9ng tac huang 19c th~n. Cac dao thai

... ' hat: "Ain phu6c th9 t

khi thoc ti~t. Chanh t€ cft1n chen hung l~y nhfrng gi9t huy~t dftu tien Va lTIQt it long C?O tu gay heo bo chung VaO chen.

L€ sinh dang chen huy~t, long nay len ban tha (1nao huy€t). Sau khi th9c ti~t, con heo duqc khieng ra. Ti~p theo, L€ sinh th\IC hi~n nghi ti€t dang tra d~t tren huang an. Chanh

, ' , ?

te Caln chen huyet Va long de1n ra lTIQt dia die1n trong ph?lTI , - , ,

Vi san dinh lay dao dao lTIQt lo dat, chon huyet, long nay , , , ? ,

xuong (e inao huyet). Dia die1n thuang chon la a m()t goc cay hay du6i chan cua t~lll binh phong.

1.3.5. Nghi thi'rc Li Dan ca Con gQi la 1€ Dan ca ( t\l hQp dfty du). Day la 1€ chinh

trong 1€ Ky yen. Theo l~ xua, 1€ Dan ca thuang b~t dftu vao luc 0 gia ngay thu hai. Ngay nay, thai gian hanh 1€ tuy thui in5, chieng, tr6ng. - ' ' , Le sinh tuan t\I xu6ng cac phan vi~c trong cac nghi tiet

, , ?

dang te. C6 in()t so die1n khac sau: - , ' -

Le Tue yet xu6ng ''Nghinh than cue cung bed", "Le thanh" - ' - , thi le Dan ca xu6ng: "T g thdn CUC cung bai"' "Le T dt".

87

,..., , ' ' . ' 1. 3. 6. Nghi Le te Tien hien va H(lu hien

Tuy thu(>c vao tfrng dinh Ina theri gian t6 chuc Nghi """' , ' ' ' ,

thuc Le te Tien hien, H?u hien khac nhau. C6 nai te sau thµc hi~n sau khi nghi thuc Dan ca hoan tfrt, c6 nai d~ sang ngay thu ba 1n6i thµc hi~n.

Cac thanh vien trong Ban T~ tµ duqc phan c6ng dung """' ' , ? vao cac vj tri quy djnh. Le sinh xu6ng cac phan nghi tiet de

tfrng thanh vien theo tu~n tµ thµc hi~n. Tfrt ca nhung nghi ti~t thµc hi~n tru6c huang an ban ther Ti~n hi~n, H?u hi~n. Truac tien, vj Chanh ni~1n huang khfrn nguy~n va dua huang cho 1€ sinh dang len ban ther Ti~n hi~n, H?u hi~n. Ti~p theo, cac vj Chanh t~, Ph6 te, B6i t~ thµc hi~n dang

' , ' , ruqu Ian nhat. Sau khi tuan ruqu thu nhat xong, nguai dan

' ' ' tha1n dµ vao bai l

, - , sac tuang tg nhu le Thinh sac. Song cling tuy thu9c vao tung dinh 1na c6 sv gian luqc. C6 dinh khong c6 nghi thuc

, , ,. nay vi sac duqc gifr t~i dinh ho?c dinh khong c6 sac phong. C6 th~, khi h6i s~c khong c6 doan lan, doan ru6c cling

, ? ' ,

kh6ng dong nhu luc thinh sac. T6 chuc doan hoi sac trang nghie1n, cac thanh vien, b9 ph?n duqc phan cong theo trang ph\lc quy d!nh trong Ban TS tv th\.fc hi~n nghie1n chinh. Thu tlJ di trong doan nhu khi th\.fc hi~n thinh s~c. Sau khi

, , , ' khan nguy~n, khan trinh, sac than duqc dua vao long ditih

' , , ,..,,, dua ve nai cat gifr. Ben nai, phai l~un le an vi v&i nhfrng

, , nghi tiet dang huang, dang ruqu, dang tra., trinh khan va d?t

, ' -h9p d\.fng sac than an vi cho cu.

1.3.8. Nghi thi'rc tlua khach , , , ,

C6 nai g9i la Tong on, tong phong, tong djch, tong quid. LS dua khach duqc th\IC hi~n ngoai san dinh nh~1n dua tiSn cac Ive luqng linh ling da quy ph\lc thftn thanh hoang v~ d\f IS. Va nguai dan cling cfiu mong qua nghi thuc

, nay, cac on dich, b~nh t?t, gi6 d(lc ... duqc tong di xa, kh6ng

, , gay h?i, lain anh huang den CUQC song cua dan lang. Cung

. . ?

tuy thu9c vao tung dinh ma to chuc quy 1n6 16n hay nho, ' , ' "' ?

day du cac nghi tiet hay gian luqc nhieu phan. Co nai t6 - , chuc tu san le ra ben nu&c phia tru&c dinh. Co nai phai trai

, , qua in9t do?n duang kha dai tir dinh ra ben nu&c, ben song nao d6 trong ph?1n vi lang da duqc ch9n. Cac IS v?t thuang

, , ' -la g?O, Inuoi, giay tien Ina ... Ngoai le v?t cua dinh, nhfrng gia dinh trong lang x61n cling c6 th~ de1n gop nhfrng IS v?t chung trong IS nghi nay. L€ sinh xu&ng cac buo·c thvc hi~n.

89

· Sau khi thl)'c hi~n cac nghi tiet dang huang, ruqu, tra, thfty 1€ dQc sa r6i d6t di. T~t ca 1€ v?t, den, nhang ... duqc bo tren

, , ' ' ' , , 1n

-lat tuflng. L€ nay thucJng duqc ti~n hanh sau khi nghi thuc )an ca hoan tftt. Day duqc xe1n la phfin h(>i cua trong d?i 1€ Ky yen cua dinh.

Trong D?i 1€ Ky yen, ngoai nhfrng nghi thuc cua in{)t 1€ Ky yen theo I~ cua dinh lang thi con c6 cac 1€ Xay chfiu -D?i b

' ' thaJn trong 1ni?ng, Xdy chdu ban van ban VO la cac cau chu

' aU(JC tl9c !an, oai nghi, dong dqc, Xay chau VO vi cac cif chi, T ?

each an m{jc, l6i tl9c cdu chu GU(JC bieu 19 nu)t each dung 1niinh nhu m

+ Giai do~n thu nhftt gQi la d~ nhftt cftp. Danh ba lftn ? , ,,_ ' ,

tren 3 die1n a in~t trong. Moi lan 3 tieng nh~, vua danh vua d9c lai nguy~n theo thu tµ. Lai nguy~n c6 khac nhau nhung tµu chung cftu di~u an, thinh vuqng cho lang xa, dftt nu6c, cho in9i nguai nhu sau:

, ' , , ? , .,

- Danh trong Hin thu nhat (nhat kich co): Nhat da co , thien ha thai binh hoac San ha xa tac thien ha thai binh ... . . .

, ' ? ?

- Danh trong lan thu hai (nhi kich co): Nht da co xa ,

tac khuang ninh ho~c Phong hoa vu thu(ln. Ba tanh an cu lc;ic nghi?p ...

, ' ? .,

- Danh trong lan thu ba (ta1n kich co): Tam aa co le dan hoan lt;tc, ba gia th9 phuac ho~c Le thu thai binh. ..

+ Giai do~n thu hai g9i lad~ nhi cftp. Danh ba h6i tr6ng a vong thai cµc gifra 1n~t tr6ng. Ti~p theo 1n6i lftn danh nh~ va xu6ng nhu sau:

, ' , , ? ? , .,

- Danh trong lan thu nhat (nhat die1n co): Nhat diem l6i ' oanh Thien than cam i'rng ho~c Tru Can Kham (tri'r sir bt;ti,

Sif hu). , ' ? ? .,

- Danh trong lan thu hai (nhi die1n co): Nht diem d(Jng . , ,

afa Vt;tn thanh giang linh ho~c L(lp Trung Chan Can (co , l(lp sir kh6c l6c, sir chet, quy).

, ' ? ? ? .,

- Danh trong lan thu ba (ta1n die1n co): Tam diem ban than Phu th9 khuang ninh ho~c T6n Ly Khan Doai (Cdu xin phu, !(Jc, phuc, difc).

? ' + Giai do~n thu hai g9i la Ta1n da co. Danh 1n9t hoi , , , ,

trong i:: vong thai cµc gifra 1n~t trong. Tiep theo, Chap S\f

93

danh ba h6i tr6ng, danh In?nh. M6i h6i tr6ng theo thu tµ , ? ' '

vua danh vua ho: Nhat tla co linh than lai giang hg, (hoi thu , ? ?

nhat), Nht tla co ban than, huang ehue, binh tlinh tan el:fu khuang ninh (h6i thu hai), Tam tla c6 ba tanh binh an v6 s~r (h6i thu ha). Ban d~u nhjp tr6ng thua nhung cang v~ sau

' ' cang nh?t han v&i quan ni~1n "tien ban h(lu phu", c6 ITI\JC dich, y nghia c~u cho dan lang ngay cang thjnh vuqng.

, ' , , ?

Trong chau khai trang, dan trong chien dap l?i theo the , ' , ,,..,

thuc. Trong chau duqc khieng d?t du&i san khau. Le Xay ' ? ? ,

chau thµc hi~n cac nghi thuc de Khai thong thai eve de tiep , -

t\lc tien hanh le D?i b

cft1n b6 nhang da d6t kh6i nghi ngut 1nua nhfrng d(>ng tac tn?nh ra b6n hu&ng. Mua xong dang b6 huang cho huang chuc 1nang len cling thftn. Man 1nua nay tuqng trung cho

thai eve dang v~n hanh.

- Xang nh\rt nguy~t:

Man di~n nay tuqng trung cho am duang (Thai eve v~n hanh sinh ra ain duang). Am t ~ho khi duang - m~t trai (Thai Duang thien tu/nam d6ng vai) va lTIQt cho khi ain - 1n~t trang (Thai A1n hoang h~u/nfr dong vai). Vai Thai Duang thien tu dftu d9i mao g~n long chitn trI, m~t do, v~n long bao, quftn giap, mang hia, tay

' ~ ca1n ma (ho~c chen) tron b9c vai do. Vai Thai Am hoang

" , , ?

h~u dau giat train, m~t trang, v~n ao co la sen, chan di v& tr~ng, tay cft1n ma (ho~c chen) tron b9c vai tr~ng. Hai vai nam nfr Cung mua, thuang quay ITI~t vao nhau, thinh thoang cho hai ma (ho~c ch en) Ch?lll up vao nhau bi~u hi~n SV giao hoa, tuang sinh tuang kh~c gifra atn - duang.

- Tam tai (Thien - Dia - Nhan):

Con g9i la Ta1n da (da phuc, da !(Jc, da th9), hay Ta1n tinh (ba ng6i sao Phuc, L(Jc, Th9) Ba nguai vao vai ong Phuc - L(>c - Th938 .

38 C6 y ki€n cho r~ng: ong Phuc la hlnh tu9ng ong D~u Yen Son do·i Tf>ng (Trung Hoa), la nguai cha c6 5 ngucJi con d6 Ti€n si vinh quy cling ngay (c6 Phuc). Ong LQC la hlnh tugng ong Quach Tu Nghi do·i Duang (Trung Hoa), la d?i th~n qrc phftm ma vua ciing phai kieng n~ ( c6 L9c ). Ong Th9 la hlnh tm;mg ong Dong Phuung Soc dc»i Han (Trung Hoa), dugc xem da an dugc dao ti en (s6ng th9 ).

95

Vai ong Phuc duqc h6a trang ong gia dfru d

, ' , Ta1n san. Quoc thai ddn an. Phong aieu vu thu

- Bat tien hi~n tho: . Tuqng trung cho Bat Quai. Ta1n nguai vao vai ta1n vi

tien chuc th9 v6'i nhfrng h6a trang theo d~c di~m rieng. M6i ' vi tien ca1n nhfrng "bao v~t'' tuqng trung cho nhfrng thuc

an, cua quy giup con nguai truang sinh. Cac vai ta1n vi tien , ?

hat cac bai theo di~u loi, khach va dang pha1n v~t. ,

- Gia quan tan tu&c:

La 1€ ph\l c6 man di€n mang tinh hai hu6'c. M(>t nguai.

dong vai Linh quan ( thuang du6'i hinh d~ng ong Dia, vui ' ' tinh), duqc h6a trang dau d(>i mu canh chuon, deo m~t n~

? '

ong Dia, m~c cam bao, ca1n qu~t mua vui sau d6 mua but , ""' ,

viet 1 cau lien c6 n(>i dung "Gia quan Tan tuac" (thang quan , , '

tien chuc) giao cho Ban Te t1J d~t a ban tha H(>i dong ngo~i. -2.4. Ng/ti tlurc le Ton vuung

Sau nghi thuc cua 1€ D~i b(>i v6'i cac 1nan diSn la hat ' ' ""' tuong. Hat tuong v6'i nhfrng va c6 n(>i dung dien tich xua, ., ' , ,

the hi~n phan chinh nghia thang phi nghia, chan d~o thang , ?

ta d~o, long trung thanh, chan th~t thang S\f hie1n ac, XU ' , ,.

ninh. Tich tuong San H~u va m(>t so tich tuong khac duqc ,...,, ~ , '

cac doan hat ch9n

Nhfrng vai di€n trung tuong duqc h6a trang sao cho lam n6i b~t duqc nhan v~t phu hqp v&i dia vi, tinh each, hanh d(>ng lien quan trong cau chuy~n. Tuy theo each di€n cua tung doan ina c6 nhfrng canh tuang xung, phu hqp theo each di~n nhung phai lain r6 duqc canh Ton vuang v&i nhung nghi thuc trang tr9ng. Day la 1n(>t do~n ino ta kha chi ti~t v~ canh Ton vuang trong tu6ng San H~u: "Khi

' , , , tuong hat den aoq,n trao Quoc an cho Hoang tu thi ngung

, - ?

hat, tat ca dien vien vao h

2.5. Ng/ti thu,c H6i cltau

Ml)c dich cua I~ Ia trinh cao vai Thftn vi~c hat chftu da , , ' , ,..,.,

ket thuc. Trang chau duqc khieng ra san khau. Le sinh va . , ' , '

V! Chap sµ thinh roi chau (la chap sµ thµc hi~n phan Xay ' ,..,., ,...,, , ' ?

chau) di ra lain le. Le sinh xuang "Chap SlJ vien hoi co". , , ? '

Chap sv vien khan nguy~n, ho Ian: "Tay trir tien nguy~n. , , '

Thau den Thien hoang. Hat xuang da yen. Phong Dieu vfi , , , '

thu~n. Quoc Thai dan an". Tiep theo, Chap sv danh hai hoi , ' ' , , , '

trong chau: hoi thu nhat 12 tieng trong Ian, hoi thu. hai , , ' , ,

tieng trong truac Ian sau nho dan. Danh trong xong, Chap SlJ thlJC hi~n cac nghi tiet vai ban tha than Va Vat roi chau , ' , '

, , . len san khau. Dao kep ganh hat b

IV. LOAI HINH MIEU VA LE HOI . . ? ' ,

1. Tong quan ve lo~i hinh mieu

Mi~u la lTIQt lo?i hinh ca sa tin ngu6ng dan gian cua , ,

tguai Vi~t a Bien Hoa c6 tu rat s61n. C6 le, ngay tu khi den rung Bien Hoa - D6ng Nai, cac l&p di dan ben C?nh cong

? ' , ,

li~c khai khan, ffiUU cau mt cay co thv , ,

16n, c6 nai l?p ben bo song hay trong vung go dat cao. Doi tuqng ther cling 6 1ni€u cling kha da d?ng v6i t~p hqp nhi€u thfin hi~u chinh danh nhung cling c6 nhfrng thfin hi~u c6

, , ?

tinh chat y ni~1n chung. Ten niieu cling the hi~n sµ da dc;tng trong each g9i dan gian nhu:

, , , - Ten 1nieu gan v6i doi tuqng tha: m

, " , " ?

1nieu Ong C9p (phuang Long Binh), 1nieu Than Ho ( dinh Binh Tru6c, phuang Th6ng Nhftt), 1niSu Ba Thanh (phuang Buu Long), 1niSu Chua Xu trong dinh Binh Thi~n (phuang Quang Vinh) va 6 dinh Tan L?i (phuang Buu Long).

, , , , - Ten 1nieu gan v6i doi tucyng tha va dja danh lang, ap

nhu: 1niSu Ba Bau Hang (phuc)'ng Tan Phong), 1niSu Ba Tan , , , ,

Hi~p (phuang Tan Tien), 1nieu Dae Phu&c (ten Iang Dae Phu6c xua thu(>c phuang Tan V?n).

, , ? ? ,

- Ten 1nieu gan vai d?c die1n tieu bieu nai 1nieu hi~n t6n: 1niSu v6i ten gQi loai cay c6i t?i ch6. Vi dµ nhu: 1niSu Ba Cay Cain (phuang Tan Mai) - ch~c ch~n nai ca sa iniSu nay c6 lo?i cay Cain to Ian ho?c miSu Cay Quan tha Ba Thien H?u (phuang Buu Long) - nai day c6 lo?i cay Quan in9c ben ba song C?nh iniSu. Con c6 cac iniSu khac nhu

, , inieu Cay Thi, inieu Cay Chain (phuang Trung Dung),

, 1.1. Kien true va bai tri

Ban d~u 1niSu thuang duqc xay d1Jng v6i quy mo nho, th§p. Tuy tung cµin dan cu, lang xa vai yeu c~u chung 1na xay d1Jng, In CT inang, ton t?O, trung tu qua nhi~U thai ky. Tuy v?y, so v6i dinh, iniSu c6 kiSn true kha dan gian. V~t li~u duqc xay d1Jng hi~n t6n cua da ph~n iniSu tha a Bien Hoa b~ng nhfrng v?t li~u kien c6 xi-1nang, g?ch.

KiSn true iniSu (J d?ng hinh vuong ho?c chfr nh~t. B(> khung ki~n true thuang duqc Uun b~ng cac lo?i cay g6, Inai lqp ng6i (ho~c ton), tuang g?ch, xi-1nang, nen 16t g(;lch. Cac 1niSu thuang c6 lTIQt cua chinh ra vao b~ng g6. Ben C?nh

102

d6, c6 m()t s6 1ni€u v6i tuang bao, phftn d~ cua tr6ng. Hai ben CUa, tuy theo dfJi tuqng tha trong 1ni€u Ina CO nhfrng

cau d6i, thuang b~ng chfr Han.

Vi~c bai tri trong 1ni€u tha cling kha dan gian. Thong , '

thuang, c6 m()t ban tha gan lien v6i vach tuang sau. Nhfrng

ngoi 1ni€u c6 di~n tich n)ng thi c6 ban tha v6i vach rieng, ' ., , .

phia sau vach tuang nay la phan de trong duqc dung luu

gifr nhfrng d6 v~t dung trong 1~ mi€u. M()t s6 ban tha cua , ' ?

cac mieu c6 phan a1n de chua nhfrng v~t dl)ng khac. Tren

ban tha cac 1ni€u, tuy theo d6i tuqng tha ma nguai dan dia

phuang bai tri bat nhang, lu huang ho?c tranh, anh, tuqng.

Thftn hi~u cua d6i tuqng tha duqc vi€t b~ng chfr Han tren gicly do dan tren vach ho?c tren trang g6 hay linh vi. Cung

' ?

c6 nai, than hi~u duqc t:;io chfr tren khung xi-mang. C6 the

n6i, ban tha chinh cua mi€u tha a Bien Hoa duqc bai tri dan gian.

, , , Trang bai tri tha, m()t so mieu c6 tuqng tha. Doi tuqng " , , , .,

tha Ong a 1n{)t so 1nieu nhu mieu Co Th:;ich ( dinh Tan Lan, , "

phuang Hoa Binh), 1nieu Ong Da (phuang Biru Long), , ,

1nieu Dae Phu6c (phuang Tan V :;in) thi c6 tang da duqc

phu vai do. D6i tuqng tha la Ba (Nfr) thi m()t s6 1ni€u c6

tuqng tha. Phftn Ian la tuqng th:;ich cao. M9t s6 tuqng duqc ' ,

thinh ru6c tu nai khac ve tha. Mieu tha ba Chua Xu thi , ,

1n9t tuqng, 1nieu tha N gu Hanh thi t~y thu(>c tung mieu. C6

1ni€u tha 1n()t tuqng nhung cling c6 1ni€u bai tri na1n tuqng

Ba v6i s~c di~n trang ph\lC khac nhau ung v6i tung d?c ? -

die1n than vi 1noi Ba.

103

- -.----------------

, 1.2. Doi tu(lng thiJ cung

, , Doi tuqng ther a cac Inieu Bien Hoa kha da d?ng. ,Ngoai

nhfrng d6i tuqng ther cung chinh v6i ten gQi, thfin hi~u cv ? ? ,

the, c6 the n6i, c6 sv tich hqp da d?ng trong d6i tuqng ther ' , '

cung a nhieu 1nieu tren dia ban Bien Hoa. Dieu nay phan anh tinh dung hqp tin nguang dan gian, chiu S\l' tac d(>ng,

?

anh huang cac ton giao khac ma Ph~t giao the hi~n kha r5 ,

net. Qua doi tuqng th(r cung da d?ng VOi S\l' dung hqp nay, ? ,

c6 the n6i, 1nieu th a a Bien Hoa cling phan anh tinh hoa d6ng, dung di trong tin ni~In ther cung cua ngueri Vi~t a

?

Bien Hoa n6i chung hay tung dia die1n dan cu n6i rieng. , ? ' ? '

Mieu - c6 the ther than lang ho~c cling c6 the ther cac than linh khac 1na ngueri dan tin d6 la nhung vi thfin linh c6

' ? ' ' quyen nang, linh ling va c6 the giup cho nhfrng dieu can , , '

thiet, mong u6c trong CUQC song ca nhan hay c

hqp trong qua trinh c()ng cu. C6 nhi~u vi nfr th~n duac tha c6 g6c tich tu "que g6c" cua ngu6n di dan Vi~t (B~c B9, Trung B(>), nh~p cu cua nguai Hoa41 (Trung Qu6c) hoac SU dung hqp trong tin ni~ITI Vai cac n