HIV/AIDS U ZAKONODAVSTVU CRNE GORE - undp.org€¦ · Brak i porodica 13. Ljudska prava u pravnom poretku Crne Gore..... 47 13.1. Pravni ljekovi za povredu ljudskih prava 13.2. Naknada

HIV/AIDS

U ZAKONODAVSTVU

CRNE GORE

Pregled i analiza zakonodavstva Crne Gore sa predlozima za unaprjeđenje rješenja u

vezi sa zaštitom ljudskih prava osoba koje žive sa HIV–om

s osvrtom na međunarodne propise i praksu

Akcija za ljudska prava

Podgorica

Jul 2012. godine

With the support of

Crnogorska HIV Fondacija

Montenegrin HIV Foundation

Crnogorska HIV Fondacija Montenegrin HIV Foundation

2

1. Uvod.................................................................................................... 4

2. Prevencija HIV-a................................................................................. 5

2.1. Šesti milenijumski razvojni cilj

2.2. Odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori

2.3. Aktivnosti NVO u cilju prevencije HIV infekcije

3. Testiranje na HIV................................................................................ 10

3.1. Preporuke Ujedinjenih nacija

3.2. Pozitivan rezultat na HIV

4. Zdravstvena zaštita............................................................................. 13

4.1. Organizacija zdravstvene zaštite

4.1.1 Pravo na zdravstvenu zaštitu

4.1.2 Prava i dužnosti u ostvarivanju zdravstvene zaštite

5. Socijalna zaštita.................................................................................. 17

6. Stigma i diskriminacija......................................................................... 19

6.1. Pravna regulativa

6.1.1. Ustav Crne Gore i Zakon o zabrani diskriminacije

6.1.1.1. Pravna zaštita

6.2. Evidencija prijavljenih slučajeva diskriminacije

6.3. Zabrana diskriminacije u drugim zakonima

6.4. Diskriminacija osoba sa HIV/AIDS-om

7. Prenošenje HIV-a prema Krivičnom zakoniku .................................... 26

8. HIV i prava zatvorenika....................................................................... 27

9. HIV i prava djeteta .............................................................................. 29

9.1. Prava djeteta

9.2. Testiranje maloljetnika na HIV

SADRŽAJ:


3

10.

HIV i prava stranaca ...........................................................................

33

10.1. Zakon o azilu

11. Zaštita privatnosti................................................................................ 34

11.1. Otkrivanje HIV pozitivnog statusa

11.2. Međunarodna zaštita

11.3. Ustavna i zakonska zaštita u Crnoj Gori

11.4 Protokol rada savjetovališta za prevenciju HIV/AIDS

11.5 Kodeks medicinske etike i deontologije

12. Učešće u društvenom životu............................................................... 41

12.1. Pravo na rad i radni odnosi

12.2. Pravna zaštita

12.3. Gubitak radne sposobnosti

12.4. Pravo na obrazovanje

12.5. Brak i porodica

13. Ljudska prava u pravnom poretku Crne Gore..................................... 47

13.1. Pravni ljekovi za povredu ljudskih prava

13.2. Naknada štete

14. Zaključak............................................................................................. 49


4

AIDS (skraćenica od engleskih riječi Acquired Immune Deficiency Syndrome)

označava sindrom stečenog gubitka imuniteta. Naziv SIDA (skraćenica francuskih

riječi Syndrome d' Immunodeficience Acquise) ima isto značenje i odomaćen je u

našem jeziku. Stečeni gubitak sposobnosti imunološke odbrane organizma znači da

je neki uzročnik onemogućio imuni sistem da se efikasno brani i savlada invaziju

mikrobioloških činilaca koji inače kod zdravih ljudi ne dovode do oboljenja.

HIV znači virus humane imunodeficijencije (Human Immunodeficiency Virus) koji je

uzročnik HIV infekcije, odnosno side ili AIDS-a. Moguće je da osoba inficirana HIV-

om uz odgovarajući tretman ne oboli od AIDS-a. Zbog toga je izuzetno važno otkriti

virus u ranoj fazi infekcije.

Prema podacima Instituta za javno zdravlje Crne Gore, u periodu od 1989. godine,

kada su dijagnostifikovani prvi slučajevi, do kraja 2011. godine, u Crnoj Gori je

ukupno registrovano 128 osoba (uključujući troje djece) sa HIV/AIDS-om, od kojih je

61 osoba HIV pozitivna dok je 67 osoba sa dijagnozom AIDS-a. U istom periodu od

posljedica AIDS-a su umrle 34 osobe, pa su prema zvaničnim podacima 1.12.2011. u

Crnoj Gori živjele 94 osobe sa HIV/AIDS-om, što čini da je prevalencija1 ove infekcije

u Crnoj Gori 0.015℅, što se smatra niskim nivoom epidemije.2

U 2011. godini ukupno je registrovano 9 novih slučajeva HIV/AIDS-a, pa ukupna

incidenca3 novootkrivenih slučajeva za 2011. godinu iznosi 1,45 na 100 000

stanovnika.4 Međutim, većina slučajeva po pravilu ostaje neregistrovana, i Institut za

javno zdravlje procjenjuje da je na kraju 2011. godine u Crnoj Gori zapravo bilo 388

osoba inficiranih HIV-om.5

1 Prevalenca je statistički pojam koji u epidemiologiji označava ukupan broj oboljelih unutar neke populacije u

datom vremenskom trenutku u odnosu na cijelu populaciju. 2 Izjava ministra zdravlja Crne Gore, dr Miodraga Radunovića, „Protiv bolesti nekako, protiv stigme nikako“,

Vijesti, 1. decembar 2011. 3 Incidenca sagledava samo nove slučajeve bolesti u nekom vremenskom intervalu, najčešće za jednu

kalendarsku godinu. 4 Podaci dobijeni 12. jula 2012, Institut za javno zdravlje Crne Gore.

5 „Protiv bolesti nekako, protiv stigme nikako“, Vijesti, 1. decembar 2011.

1. Uvod


5

2.1 Šesti milenijumski razvojni cilj

Milenijumska deklaracija je rezolucija Ujedinjenih nacija, usvojena na 8. plenarnom

zasijedanju 8. septembra 2000.,6 sa osam glavnih razvojnih ciljeva koje su svih 191

država članica UN dogovorile da pokušaju da ostvare do 2015. godine. Kao jedan od

ciljeva (šesti) predviđeno je da se do 2015. zaustavi širenje i započne iskorjenjivanje

bolesti HIV-a/AIDS-a i obezbijedi pomoć djeci koja su izgubila roditelje oboljele od

AIDS-a.

Kao primarni ciljevi u ostvarivanju ovog cilja, Deklaracijom je predviđeno:

- smanjenje rasprostranjenosti HIV-a među populacijom između 15. i 24. godine

starosti;

- što šira upotreba prezervativa i u najmanje rizičnom seksualnom odnosu, i

- povećanje sveobuhvatnog znanja o HIV/AIDS među populacijom između 15. i

24. godine starosti.7

Deklaracijom je predviđeno i da se do 2010. godine obezbijedi jednak pristup

liječenju svim osobama sa HIV/AIDS-om kojima je liječenje potrebno, uz neophodno

poboljšanje dostupnosti antiretroviralnih ljekova osobama u poodmakloj fazi HIV

infekcije.8

Vlada Crne Gore je 7. jula 2005. godine usvojila inicijalni Izvještaj o sprovođenju

Milenijumskih razvojnih ciljeva u Crnoj Gori, koji predstavljaju dio nacionalne

strategije razvoja Crne Gore. Kao članica Ujedinjenih Nacija, Crna Gora ima obavezu

da izradi izvještaj koji koristi ove milenijumske razvojne ciljeve kao okvir za

utvrđivanje postojećeg statusa razvoja.9

Crnu Goru kao članicu Savjeta Evrope obavezuje i Rezolucija Parlamentarne

skupštine Savjeta Evrope 1536 iz 2007. godine pod nazivom HIV/AIDS u Evropi

(HIV/AIDS in Europe) u kojoj se kaže da je potrebno izričito zaštititi osobe koje žive

6United Nations Millennium Declaration (Milenijumska deklaracija Ujedinjenih nacija), rezolucija 55/2 od 8.

septembra 2000. godine. 7United Nations Millennium Declaration (Milenijumska deklaracija Ujedinjenih nacija), rezolucija 55/2 od 8.

septembra 2000. godine. 8Isto.

9Crna Gora i Ujedinjene Nacije, dostupan na:http://www.mip.gov.me/index.php/UN-links/crna-gora-i-

ujedinjene-nacije.html;

2. Prevencija HIV-a

http://www.mip.gov.me/index.php/UN-links/crna-gora-i-ujedinjene-nacije.html

http://www.mip.gov.me/index.php/UN-links/crna-gora-i-ujedinjene-nacije.html


6

sa HIV-om ili AIDS-om od svake vrste diskriminacije (tač. 9.2.), kao i da je potrebno

usvojiti zakone kojim bi se definisali državni standardi zaštite osoba koje su inficirane

HIV-om ili oboljele od AIDS-a, posebno one koje pripadaju ranjivim grupama kao što

su žene i djeca, odnosno oni koji su izgubili člana porodice oboljelog od HIV/AIDS-a

(tač. 11.1).

2.2. Odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori

Crna Gora je kao članica UN-a preuzela obaveze da u skladu sa milenijumskim

razvojnim ciljem obezbijedi odgovarajući odgovor na HIV/AIDS. Vlada Republike

Crne Gore je u junu 2001. osnovala Komisiju za HIV/AIDS. Komisija je osnovana pod

vođstvom Ministarstva zdravlja, a uključuje predstavnike drugih nadležnih

ministarstava, institucija, nevladinih organizacija i osoba koje žive sa HIV/AIDS-om.

Početkom 2004. godine Vlada Crne Gore je zadužila Ministarstvo zdravlja da izradi

Nacionalnu strategiju za borbu protiv HIV/AIDS za 2005-2009. godinu, što je i

učinjeno u novembru 2004. godine u saradnji sa Komisijom za HIV/AIDS.10 Na

osnovu Nacionalne strategije za borbu protiv HIV/AIDS 2005-2009. godine, izrađena

je i Strategija za borbu protiv HIV/AIDS za 2010-2014. godinu, koja je usvojena u

decembru 2010. godine.

Cilj Nacionalne strategije za borbu protiv HIV/AIDS u Crnoj Gori (2010–2014) je da

se zadrži status zemlje s niskom prevalencom HIV infekcije, obezbijedi univerzalan

pristup HIV prevenciji i liječenju i poboljša kvalitet života osoba koje žive sa HIV-om

kroz koordinisani multisektorski odgovor. Da bi se postigao ovaj cilj, potrebno je

preduzeti značajne mjere za smanjenje stigme i diskriminacije i osnažiti zdravstveni

sistem, kako bi se obezbijedio održiv odgovor zdravstvenog sektora.

Crna Gora je, dosad u cilju odgovora na HIV/AIDS u Crnoj Gori sprovela11:

• jednu Nacionalnu strategiju za HIV/AIDS (2005-2009) sa Strategijom za prevenciju

prenošenja HIV-a sa majke na dijete kao sastavnim dijelom;

• osnovala jedno Nacionalno koordinirajuće tijelo (CCM) koje nadzire sprovođenje

programa podržanih grantovima Globalnog fonda za AIDS, tuberkulozu i malariju

(GFATM), a kojim predsjedava ministar zdravlja;+

• jedan sistem za monitoring i evaluaciju nacionalnih HIV/AIDS programa.

Na osnovu izvještaja Vlade baziranom na Nacionalnoj strategiji za borbu protiv HIV-a

u Crnoj Gori 2005-2009. godine urađen je niz nacionalnih smjernica i protokola na

10

Strategija borbe protiv HIV/AIDS u Crnoj Gori, dostupan na:

www.infomladi.me/.../Strategija_borbe_protiv_HIV_i_AIDS.do; 11

Isto;

http://www.infomladi.me/.../Strategija_borbe_protiv_HIV_i_AIDS.do


7

sledeće teme: sigurna krv, seksualno prenosive infekcije, protokol liječenja osoba sa

HIV/AIDS-om, univerzalne mjere predostrožnosti, dobrovoljno savjetovanje i

testiranje, „Youth friendly” standardi zdravstvenih usluga (YFHS), smanjenja štete;

uveden je nadzor nad HIV-om druge generacije koji, osim podataka koji se redovno

prikupljaju, obuhvata i redovno sprovođenje bioloških i bihevioralnih istraživanja.

Dosad su sprovedena 3 bihevioralna istraživanja među mladima (jedno je među

mladima od 18 do 24 godine (2007), dva među mladima 15 do 24 godine (2009,

2012)), među Romima u izbjegličkim kampovima, opštom populacijom u Crnoj Gori,

dok su biološka i bihevioralna istraživanja rađena, među komercijalnim seksualnim

radnicima, intravenskim korisnicima droga i mornarima. Sprovedeni su predviđeni

programi prevencije u posebno osjetljivim grupama u odnosu na HIV infekciju – među

injekcionim korisnicima droga, seksualnim radnicima/ama, muškarcima koji imaju

seksualne odnose sa muškarcima, mornarima, turističkim radnicima, zatvorenicima.

Tokom navedenog perioda pokrenuto je niz aktivnosti u vladinom i posebno NVO

sektoru, sa ciljem da se smanji postojeća stigma i diskriminacija osoba koje žive sa

HIV i osoba iz marginalizovanih grupa koje su više osjetljive na infekciju HIV.12

U cilju prevencije prenošenja HIV-a i drugih polno prenosivih infekcija, u proteklih

šest godina posebno je obučeno više od 1.200 zdravstvenih radnika, među kojima i

stomatologa zaposlenih u privatnim ordinacijama, jedan dio zaposlenih u Ministarstvu

unutrašnjih poslova i javne uprave i učenika Srednje medicinske škole.13

Osnovu Strategije za borbu protiv HIV/AIDS-a (2010-2014) čini osam vodećih

principa:

1. zaštita ljudskih prava svih osoba, kao i smanjenje stigme i diskriminacije, i

stvaranje podržavajućeg okruženja za prevenciju HIV-a, liječenje, njegu i podršku;

2. povjerljivost i privatnost svih podataka na svim nivoima u zdravstvenom i drugim

sektorima;

3. jednak pristup održivim zdravstvenim preventivnim službama za sve građane

(uključujući osobe sa privremenim mjestom boravka) sa posebnom pažnjom na

osobe koje žive sa HIV-om, populacije u najvećem riziku i ranjive grupe (uključujući

raseljena lica i izbjeglice);

4. univerzalan pristup paketu osnovnih cost-effective HIV intervencija za grupe u

najvećem riziku i osobe koje žive sa HIV-om, baziranih na njihovim potrebama;

5. promovisanje zdravih stilova života i intervencija za prevenciju i snaženje

pojedinaca i grupa kako bi mogli da se zaštite od HIV infekcije;

6. učešće ciljnih populacija u izradi, implementaciji i evaluaciji svih predloženih

programa;

12

Isto. 13

Odgovor Insituta za javno zdravlje, jun 2011, dostupan u arhivi Akcije za ljudska prava.


8

7. programiranje, monitoring i evaluacija na osnovu postojećih dokaza, orijentisani na

rezultate;

8. multisektorski pristup HIV-u baziran na dobi, polu i različitosti, uključujući sve

partnere na svim nivoima u okviru javnog, privatnog i neprofitabilnog sektora, u

skladu sa drugim postojećim strategijama i međunarodno prihvaćenim obavezama.

Strateške programske oblasti koje su predviđene ovom Strategijom su:

Bezbjedno i podržavajuće okruženje

1. Smanjiti stigmu i diskriminaciju osoba koje žive sa HIV-om i osoba sa rizičnim

ponašanjem u odnosu na HIV i eliminisati seksualno nasilje i nasilje na rodnoj osnovi.

Prevencija HIV-a među specifičnim ciljnim grupama i ustanovama

2. Prevencija HIV-a i seksualno prenosivih infekcija (SPI) i liječenje SPI među

grupama u najvećem riziku.

3. Prevencija HIV-a i i liječenje SPI među osobama u ustanovama u kojima je rizično

ponašanje u odnosu na HIV prisutnije (zatvori, hoteli) i među grupama kao što su

vojne i uniformisane službe (uključujući pomorce) i socijalno isključene mlade ljude

(kao što su Romi i izbjeglice).

4. Prevencija HIV-a i liječenje SPI među mladima i opštom populacijom.

5. Prevencija prenosa HIV-a u zdravstvenim i sličnim ustanovama.

Liječenje, njega i podrška

6. Liječenje, njega i podrška osobama inficiranim i pogođenim HIV-om.

Koordinisani i održivi odgovor na osnovu postojećih dokaza

7. Osnažiti bazu podataka, uključujući mapiranje, procjene veličine populacija,

nadzor, monitoring i evaluaciju i planiranje na osnovu postojećih dokaza.

8. Izgraditi kapacitete i osnažiti koordinaciju i održivost nacionalnog odgovora.

Strateški odgovor na HIV/AIDS (2010-2014) ističe kao prioritet promjene ponašanja

muškaraca i žena kod kojih je prisutno rizično ponašanje u odnosu na HIV (kao što je

nezaštićeni analni, oralni i vaginalni seks, injektiranje droga nesterilnim priborom) i

omogućavanje univerzalnog pristupa prevenciji i liječenju. Takođe će se pojačati

napori za unaprijeđenje kvaliteta života osoba koje žive sa HIV-om i prevenciju

prenosa HIV-a njihovim seksualnim partnerima. Poseban napor treba uložiti u

rješavanje problema stigmatizacije i diskriminacije sa kojima se srijeću ove osobe.

Posvećena je pažnja posebnim grupama (vojska, uniformisane službe, djeca i

adolescenti koji žive bez roditelja ili koji rade/žive na ulici) i okruženjima (hoteli,

zatvori, ulica) gdje ljudi imaju više šanse da stupe u rizično ponašanje u odnosu na


9

HIV. Osim toga, fokus je i dalje na primarnoj prevenciji među mladima i opštom

populacijom.

Obezbjeđivanje bezbjedne krvi i krvnih produkata nastaviće se u skladu sa Zakonom

o obezbjeđivanju dovoljne količine bezbjedne krvi iz 2007. godine, kao i primjena

univerzalnih mjera zaštite, kako bi se spriječilo izlaganje HIV infekciji na radnom

mjestu – koje se već primjenjuju za zdravstvene radnike i koje će se proširiti i na

osoblje u policiji i zatvorima.14

2.3. Aktivnosti NVO u cilju prevencije HIV infekcije

Razbijanju predrasuda prema licima koja su oboljela od HIV/AIDS-a i prevenciji HIV

infekcije u Crnoj Gori u velikoj meri doprinose nevladine organizacije. Društvo za

borbu protiv SIDE u Crnoj Gori CAZAS i Omladinski kulturni centar Juventas, dali su

značajan doprinos borbi protiv HIV/AIDS-a.

Juventasov program ”smanjenja štete”15 pokazao je dobre rezultate u smanjenju

transmisije HIV-a i HCV-a među populacijom injekcionih korisnika droga. Program se

odnosi na mjere kojima je cilj smanjivanje štete od upotrebe droga, a koje ne

zahtijevaju nužno smanjenje konzumacije. Ovaj pristup se zalaže za realnu procjenu

štete koja može nastati za pojedinca i društvo, s obzirom na sve aspekte upotrebe

droge. Projekti zamjene starog pribora za injektiranje sterilnim postali su zaštitni znak

širenja ”smanjenja štete” u cijelom svijetu, iako je to samo jedna od inicijativa koje su

proizašle iz tog pristupa.16

Drugi programi se baziraju na promociji upotrebe kondoma i obezbjeđivanju

informacija u vezi sa prevencijom i rehabilitacijom za osobe koje su uključene u

rizična ponašanja (injekcioni korisnici droga, muškarci koji imaju seksualne odnose

sa muškarcima i seksualni radnici/e). Terenski programi su zasnovani na pristupu

skrivenim (hard to reach)i teško dostupnim grupama i stvaranju otvorene

komunikacije da bi im se obezbjedila podrška.17 U okviru terenskih programa

sprovodi se i program „Otvoreno sa zatvorenicima“, koji je NVO Juventas započeo

2004. godine, u saradnji sa Zavodom za izvršenje krivičnih sankcija Podgorica, a pod

pokroviteljstvom Globalnog Fonda za borbu protiv AIDS-a, tuberkuloze i malarije.

Projekat za glavni cilj ima smanjenje rizika od prenosa HIV-a kod osoba koje su na

izdržavanju kazne u ZIKS-u.

14

Isto. 15

Program „Smanjenje štete“, Juventas, dostupan na:http://www.juventas.co.me/index.php/2012-03-20-15-23-

23/o-programu-smanjenje-stete 16

Isto Juventas. 17

Isto.


10

3.1 Preporuke Ujedinjenih nacija

U prevenciji HIV-a, najvažniji korak je testiranje na HIV, uz odgovarajuće

savjetovanje. Testiranje podrazumijeva brz, lak i pouzdan način otkrivanja infekcije, a

s tim u vezi i blagovremeno pružanje informacija, neophodnih savjeta u vezi bolesti,

načinima liječenja i sprečavanje daljeg prenošenja virusa.

U preporukama Programa Ujedinjenih nacija za HIV/AIDS (UNAIDS) i Svjetske

zdravstvene organizacije (SZO) u vezi sa testiranjem na HIV18 ukazuje se na

neophodnost da se testiranje sprovodi na način kojim se obezbeđuju i štite ljudska

prava i garantuje poštovanje etičkih principa. Neophodno je unaprjeđivanje

postojećeg zdravstvenog sistema, kako bi se izgradilo i ojačalo povjerenje građana u

zdravstvene institucije i osigurala diskrecija licima koja se testiraju.

Prema ovim preporukama, neophodno je uvažavati sledeća tri načela prilikom

testiranja:

1. garantovati zaštitu privatnosti,

2. obezbijediti pružanje odgovarajućih savjeta prije i poslije testiranja, i

3. obezbijediti dobrovoljnost, odnosno saglasnost za testiranje.

Osobu koja se testira treba obavijestiti da se testiranje vrši na lični zahtjev, da u

svakom trenutku osoba ima pravo da odbije testiranje, a ako na njega pristane, može

da dobije besplatan savjet nakon testiranja, a u slučaju pozitivnog rezultata, da se

informiše o tome kako i šta dalje preduzeti.

Preporuke UNAIDS/SZO ne podržavaju obavezno testiranje kao dio zdravstvene

zaštite. Dobrovoljno testiranje sa savjetovanjem bi trebalo da dovede do promjene

ponašanja radi izbjegavanja prenošenja HIV-a drugima. Dobrovoljno testiranje treba

sprovesti povezano sa savjetovanjem sa HIV pozitivnim i negativnim osobama i

osvrtom na ljekarsku njegu, i uz pomoć psihologa i socijalnog radnika onima za koje

se ispostavi da su HIV pozitivni.

UNAIDS i SZO smatraju da se testiranje na HIV bez pristanka može smatrati

opravdanim samo izuzetno, kada je pacijent bez svijesti, kada su mu roditelj ili

staratelj odsutni, ili kada je utvrđivanje HIV statusa neophodno za pravilno liječenje.

18

Policy statement on HIV testing (Preporuke u vezi sa HIV testiranjem), UNAIDS/World Health Organisation,

2006.

3. Testiranje na HIV


11

3.2 Testiranje u Crnoj Gori

Prema strateškom odgovoru na HIV/AIDS iz 2010. godine, u Crnoj Gori i dalje postoji

stigma vezano uz HIV, uz prateće probleme vezane za povjerljivost testiranja, što

daje malo podsticaja ljudima da se testiraju na HIV.19 Iako se prema podacima

Instituta za javno zdravlje anonimno testiranje sprovodi u praksi20, ono kao takvo nije

precizirano zakonom ili podzakonskim aktom ministarstva.21 Kao rezultat

neblagovremenog testiranja, mnogi su propustili da se testiraju i uzimaju

odgovarajuću terapiju sve dok se kod njih nijesu razvili simptomi bolesti. Do 2005.

većina osoba s dijagnozom HIV-a testirana je u kasnom stadijumu bolesti, a neke

osobe su se testirale van zemlje da bi sačuvale povjerljivost rezultata. Od 2005.

godine do danas, učinjeni su znatni napori na poboljšanju kvaliteta savjetovanja prije

i poslije testiranja na HIV.

U Podgorici je 11. jula 2005. godine otvoreno prvo Savjetovalište za dobrovoljno i

povjerljivo savjetovanje i testiranje na HIV. Savjetovalište je otvorio Institut za javno

zdravlje uz pomoć CAZAS-a, a pod pokroviteljstvom Project HOPE-a i UNICEF-a.22

Savjetovalište se nalazi u prostorijama Instituta za javno zdravlje u ul. Džona

Džeksona bb, Podgorica i radi ponedjeljkom i utorkom od 16-20h. U periodu od 2005.

do 2010. godine, otvorena je Mreža savjetovališta za dobrovoljno savjetovanje i

testiranje na HIV u okviru populacionih savjetovališta u još 7 domova zdravlja u Crnoj

Gori (Bar, Berane, Bijelo Polje, Kotor, Nikšić, Herceg Novi, Pljevlja). Oko 50

zdravstvenih radnika je prošlo treninge za rad u ovim centrima, a planirana je obuka

još toliko osoba.23

Na osnovu informacije objavljene na internet stranici Instituta za javno zdravlje,

savjetovanje i testiranje je dobrovoljno i povjerljivo.24 Procedura je besplatna i rezultat

je brz (za 24 časa). Ukoliko se zatraži, omogućiće se i da testiranje bude anonimno,

dakle bez ostavljanja ličnih podataka.

U Savjetovalištu se, najprije, obavlja procedura savjetovanja prije testiranja. Dobijaju

se sve neophodne informacije od strane savjetnika u Institutu o proceduri i značaju

19

Nacionalni strateški odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori 2010-2014, maj 2010. godine 20

Institut za javno zdravlje, informacije o savjetovalištu za dobrovoljno i povjerljivo savjetovanje od

21.12.2005. http://www.ijzcg.me/index.php?action=novosti_ops&id=4 21

Jedini pisani propis je Protokol rada Savjetovališta za dobrovoljno i povjerljivo savjetovanje i testiranje koji

pri radu postuju sva savjetovalista u CG (pri DZ Bar, Berane, Herceg Novi, Kotor, Nikšić, Bijelo Polje, Pljevlja,

Podgorica). 22

Isto. 23

Isto. 24

Isto.

http://www.ijzcg.me/index.php?action=novosti_ops&id=4


12

testiranja.25 Dobijaju se i informacije o HIV/AIDS-u, načinima zaštite od HIV-a i

ostalih polno prenosivih bolesti. Na istom mjestu se obavlja i testiranje. Rezultat

saopštava savjetnik, koji u slučaju pozitivnog nalaza na HIV upućuje šta i kako dalje.

Preporuka: Neophodno je odgovarajućim propisima precizirati proceduru testiranja u

skladu s načelima dobrovoljnosti i povjerljivosti.

3.3 Pozitivan rezultat na HIV

Prema Zakonu o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti (Sl. list RCG, br. 32/2005 i

Sl. list CG, br. 14/2010) obavezno je prijavljivanje nošenja antitijela HIV-a (čl. 23).

Zdravstvene ustanove i drugi subjekti koji obavljaju zdravstvenu djelatnost vode

propisane evidencije, registre i baze podataka o zaraznim bolestima koje se povezuju

u jedinstven informacioni sistem (čl. 9). Na osnovu Zakona o zbirkama podataka u

oblasti zdravstva (Sl. list CG, 80/2008), vodi se i registar HIV/AIDS-a (čl. 9), koji

sadrži lične podatke inficiranih, odnosno oboljelih (čl. 10). Ovi podaci se čuvaju u

skladu s načelom povjerljivosti (čl. 5), od kojeg su predviđeni izuzeci na zahtjev

ministarstva ”ako se korišćenjem anonimnih podataka ne može izvršiti pojedina

obaveza ministarstva u skladu sa zakonom” (čl. 49, st. 3).

Zakonom o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti propisano je i da se osobe

oboljele od bolesti HIV obavezno liječe u zdravstvenim ustanovama koje ispunjavaju

odgovarajuće uslove (čl. 25, st. 6).

U zakonu nema drugih preciznijih odredbi koje bi se odnosile na tretman osoba

inficiranih HIV-om, odnosno oboljelih od AIDS-a

25

Vrši se i procjena rizika, perioda prozora, procjenjuje se kvalitet socijalne podrške koju klijenti imaju a koja

im može značajno pomoći u promjeni ponašanja i /ili osobama koje saznaju da su HIV pozitivne biti od velike

podrške u prihvatanju dijagnoze na odgovarajući način (Informacije dobijene u razgovoru sa savjetnicom dr

Aleksandrom Marjanović iz savjetovališta pri Institutu za javno zdravlje, 15.07.2012).

4. Zdravstvena zaštita

Preporuka: S obzirom na to da se infekcija HIV-om razlikuje od drugih zaraznih

bolesti, imajući u vidu ograničene načine prenosa virusa (seksualnim putem,

kontaktom sa inficiranom krvlju - transfuzijom i u toku trudnoće, porođaja i dojenja,

sa HIV pozitivne majke na dijete), trebalo bi u okviru Zakona o zaštiti stanovništva

od zaraznih bolesti posebno regulisati tretman HIV infekcije, ili razmotriti usvajanje

posebnog Zakona koji bi sveobuhvatno uredio položaj lica inficiranih HIV-om.


13

Prema Međunarodnim preporukama u vezi sa HIV/AIDS-om i ljudskim pravima,

države treba da reformišu svoje zakone o zdravstvenoj zaštiti u vezi s ovim

oboljenjem.26 Izmjene su potrebne da bi se regulisala specifična pitanja koja se tiču

infekcije HIV-om, da opšte odredbe koje se odnose na često prenosive bolesti ne bi

bile pogrešno primijenjene na HIV, a sve u cilju usklađivanja nacionalnih propisa s

međunarodnim obavezama koje se odnose na poštovanje i zaštitu ljudskih prava.

Propisi o zdravstvenoj zaštiti treba da zdravstvenim organima omoguće da

obezbijede širok spektar usluga za prevenciju i liječenje HIV/AIDS-a, uključujući

posebno davanje neophodnih informacija i obrazovanje, pristup dobrovoljnom

testiranju i savjetovanju, distribuciju prezervativa, liječenje bolesti zavisnosti, itd.

Zakonodavstvo mora da obezbijedi da se sa svim slučajevima HIV/AIDS-a, koji se

registruju kod nadležnih organa, postupa tako da se obezbijedi zaštita podataka o

ličnosti i povjerljivost. Neophodno je da zdravstveni radnici prođu osnovnu

edukaciju/trening o etici i zaštiti ljudskih prava, kako bi bili pripremljeni da obavljaju

svoj posao na pravi način.

Takođe, potrebno je podstaći i zdravstvene strukovne organizacije da razviju i

obezbijede poštovanje etičkog kodeksa ponašanja i zaštitu ljudskih prava, čiji bi cilj

bio obezbjeđenje povjerljivosti podataka i poštovanje obaveze pružanja zdravstvene

zaštite.

4.1 Organizacija zdravstvene zaštite

Primarna zdravstvena zaštita (PZZ) u Crnoj Gori organizovana je u 18 domova

zdravlja (DZ) i temelji se na dva ključna stuba: timovima izabranih ljekara i centrima

za podršku (savjetovanje), koji su posvećeni prevenciji bolesti i promociji zdravih

stilova života. Prema Zdravstvenom programu za 2009. godinu27, fokus ovih centara

se oslanja na tri prioritetne grupe zdravstvenih stanja: dijabetes, nezarazne bolesti

(kao što je odvikavanje od pušenja) i HIV. Jedan od ključnih principa reforme PZZ je

da su izabrani ljekari odgovorni za upućivanje na druge službe, što znači da

osiguranik može ući u zdravstveni sistem samo preko izabranih ljekara.

Međutim,omogućeno je da osiguranik dobije pristup zdravstvenim uslugama i preko

centara za savjetovanje i to i bez uputa izabranog ljekara.28

26

International guidelines on HIV/AIDS and human rights (Međunarodne preporuke u vezi HIV/AIDS i

ljudskim pravima, usaglašena verzija iz 2006. godine, preporuka br. 3 27

Nacionalni strateski odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori 2010-2014, Vlada Crne Gore u saradnji sa maj 2010.

godine, dostupno na: www.undp.org.me/si/projects/Scale up response to HIV-AIDS among most-at-risk groups

in MNE.doc/Nacrt- Nacionalni strateski odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori 2010-2014.pdf 28

Isto, str. 10-11.

http://www.undp.org.me/si/projects/Scale


14

Od 2002. godine, određeni domovi zdravlja (DZ) u Baru, Beranama, Bijelom Polju,

Herceg Novom i Podgorici pružaju informacije o seksualnom i reproduktivnom

zdravlju i usluge za mlade ljude kao dio inicijative zdravstvenih servisa po mjeri

mladih (Youth Friendly Health Services). Ove službe treba da budu integrisane u

centre za savjetovanje u svih 18 DZ za pružanje anonimnih i besplatnih

savjetodavnih usluga, uključujući i HIV. Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog

staranja izradilo je Standarde za zdravstvene servise po mjeri mladih, a posebna

pažnja posvećena je socijalno isključenim mladima i maloljetnicima.29

4.1.1 Pravo na zdravstvenu zaštitu

Članom 3 Zakona o zdravstvenom osiguranju Crne Gore propisano je da u Crnoj

Gori svi građani imaju pravo na obavezno zdravstveno osiguranje u skladu sa

zakonom.30 Kao posebno zaštićene kategorije u odnosu na obim zaštite predviđeni

su i oboljeli od zaraznih bolesti (čl. 17, tač. 6), dok su inficirani HIV-om izričito

predviđeni kao lica koja ne učestvuju u bilo kom dijelu troškova zdravstvene zaštite

(čl. 61, st. 1, tač. 6).

4.1.2 Prava i dužnosti u ostvarivanju zdravstvene zaštite

Zakon o zdravstvenoj zaštiti Crne Gore (čl. 18)31 propisuje prava i dužnosti građana u

ostvarivanju zdravstvene zaštite. Pored prava na jednakost u cjelokupnom tretmanu

prilikom ostvarivanja zdravstvene zaštite na primarnom, sekundarnom i tercijarnom

nivou, predviđena su i prava na:

1) slobodan izbor doktora medicine i doktora stomatologije;

2) informisanje i obavještavanje o svim pitanjima koja se odnose na zdravlje;

3) samoodlučivanje (slobodan izbor);

4) naknadu štete nanijete pružanjem neodgovarajuće zdravstvene zaštite;

5) drugo stručno mišljenje;

6) odbijanje da se bude predmet naučnog ispitivanja i istraživanja bez svoje

saglasnosti ili bilo kog drugog pregleda ili medicinskog tretmana koji ne služi

njegovom liječenju;

7) privatnost i povjerljivost svih podataka koji se odnose na zdravlje pacijenta;

8) uvid u medicinsku dokumentaciju;

29

Isto 30

Zakon o zdravstvenom osiguranju Crne Gore („Službeni list RCG", br. 39/2004 od 9.6.2004) 31

Zakon o zdravstvenoj zaštiti Crne Gore ("Sl. list RCG", 39/04 i "Sl. list Crne Gore", 14/10, 73/10, 40/11)


15

9) samovoljno napuštanje zdravstvene ustanove;

10) prigovor;

11) hitnu medicinsku pomoć, i

12) druga prava u skladu sa posebnim zakonima.

Pored prava u vezi sa ostvarivanjem zdravstvene zaštite, osobe koje žive sa HIV-om

imaju i određene obaveze kao nosioci zaraznih bolesti.

Prema Zakonu o zdravstvenoj zaštiti, građani su dužni da pravo na zdravstvenu

zaštitu koriste u skladu sa zakonom i uputstvom o liječenju izdatom od strane

zdravstvenog radnika (čl. 22). Prema Zakonu o zaštiti stanovništva od zaraznih

bolesti, među kojima je navedena i ”HIV bolest”, svako ima pravo na zaštitu od

zaraznih bolesti i bolničkih infekcija, kao i obavezu da štiti svoje zdravlje i zdravlje

drugih od tih bolesti (čl. 3, st. 2). Zdravstvene ustanove, pravna lica i građani dužni su

da sarađuju sa nadležnim organima državne uprave, kao i nadležnim zdravstvenim

ustanovama i da im omoguće da obavljaju propisane preglede, uzimaju potrebni

materijal i sprovode mjere za zaštitu stanovništva od zaraznih bolesti i bolničkih

infekcija utvrđenih ovim zakonom (čl. 3, st. 3). Za liječenje HIV infekcije nisu izričito

predviđene mjere ograničenja kretanja u smislu karantina ili striktne izolacije, ali jeste

liječenje u zdravstvenoj ustanovi u odgovarajućim uslovima (čl. 25, st. 6 Zakona o

zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti). Svi pacijenti, uključujući i osobe koje žive sa

HIV-om, dužni su da se pridržavaju opštih akata zdravstvene ustanove o uslovima

boravka i ponašanja u njoj (Zakon o zdravstvenoj zaštiti, čl. 23).

S druge strane, Zakon o pravima pacijanta predviđa da pacijent ima pravo da

slobodno odlučuje o svemu što se tiče njegovog života i zdravlja, osim u slučajevima

kada to direktno ugrožava život i zdravlje drugih lica (čl. 14). Međutim, ova odredba

nije precizirana u odnosu na pacijente inficirane HIV-om. Ako želi, pacijent može da

prekine liječenje i o tome daje pismenu izjavu (čl. 15). Pacijent ima pravo da

samovoljno napusti zdravstvenu ustanovu u kojoj se liječi ”osim u slučajevima kada

bi to štetilo zdravlju i sigurnosti drugih lica i sigurnosti pacijenta, u skladu sa

zakonom” (čl. 35, st. 1). Prinudno zadržavanje pacijenata predviđeno je pod

određenim uslovima u slučaju mentalnih oboljenja, kao i izuzetno, u slučaju

sprečavanja širenja zaraznih bolesti, pogotovo onih koje se smatraju karantinskim, ili

su nepoznate etiologije, imaju visoku stopu smrtnosti i prenose se dodirom i

vazduhom.32 Međutim, kako HIV bolest ne spada u ove kategorije, proizilazi da nije

moguće prinudno zadržati na bolničkom liječenju osobu inficiranu HIV-om, ili oboljelu

od AIDS-a.

32

Zakon o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti, kao gore, čl. 25.


16

Kao što je prethodno navedeno u odjeljku ”Testiranje na HIV”, iako je testiranje u

praksi anonimno, u slučaju pozitivnog rezultata na HIV, obavezno je prijavljivanje tog

slučaja i identiteta testirane osobe.33 Međutim, ova obaveza je izričito propisana

samo kao obaveza zdravstvenih radnika34, ali ne i inficirane osobe, koja bi trebalo da

otkrije svoj identitet. Međutim, Krivični zakonik kao krivično djelo u čl. 287 predviđa

”nepostupanje po propisima, odlukama, naredbama ili nalozima kojima se određuju

mjere za suzbijanje ili sprječavanje opasne zarazne bolesti”, za koje je predviđena

novčana kazna ili zatvor do jedne godine, a što bi se moglo tumačiti kao sankcija za

nepostupanje u skladu s obavezom prijavljivanja. U praksi nije zabilježeno da je neko

do danas kažnjen po ovom osnovu. Obavezu evidentiranja HIV pozitivnog nalaza sa

ili bez otkrivanja identiteta treba precizirati.

Crnu Goru obavezuje Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim

pravima (PESK), koji je ratifikovala SFRJ još 1971. godine.35 Ovaj pakt predviđa i

pravo na dostizanje najboljeg mogućeg nivoa zdravlja (čl. 12), kao i pravo na

socijalno obezbjeđenje (čl. 9). Prava predviđena ovim paktom, za razliku od

građanskih i političkih prava, više su programskog karaktera. Država nije obavezna

da ih u potpunosti obezbijedi, već da stalno unapređuje uslove za njihovo

obezbjeđenje. Međutim, prilikom preduzimanja tih mjera ona ne smije da postupa

diskriminatorno (čl. 2, st. 2 PESK).36 U ovom kontekstu, Komitet za ekonomska,

socijalna i kulturna prava koji je nadležan za nadzor nad primjenom ovog ugovora,

izričito je naveo da status HIV pozitivne osobe potpada pod zabranjen osnov

33

”Obaveznom prijavljivanju, u cilju epidemiološkog nadzora, u skladu sa ovim zakonom, podliježu:

(7) ... i nošenje antigena virusnog hepatitisa "B", antitijela na virusni hepatitis "C" i HIV-a...” (čl. 23, stav 1,

tačka 7 Zakona o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti). Zakon o zbirkama podataka u oblasti zdravstva (Sl.

list CG, br. 80/2008, 40/2011) propisuje obavezno vođenje registara bolesti HIV/AIDS (čl. 9), koji obavezno

sadrže lične podatke o pojedincu (čl. 10). 34

”Obaveznom prijavljivanju, u cilju epidemiološkog nadzora, podliježu ... (7) antitijela na virusni hepatitis "C"

i HIV-a.” Zakon o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti, kao gore, član 23.

Novčanom kaznom od 1.500 eura do 20.000 eura kazniće se za prekršaj pravno lice, ako: postupi suprotno članu

23 ovog zakona (član 39, stav 1, tačka 7), a za prekršaj iz stava 1 ovog člana kazniće se i odgovorno lice

novčanom kaznom od 250 eura do 2.000 eura (član 39, stav 2). Novčanom kaznom od 100 eura do 2.000 eura

kazniće se zdravstveni radnik, ako ne obavlja prijavljivanje zaraznih bolesti u skladu sa zakonom (član 23) (član

43, stav 1, tačka 1). 35

Sl. list SFRJ, 7/71 36

Jedino je dozvoljeno da zemlje u razvoju pribjegnu diskriminaciji stranih državljana, ali samo u odnosu na

uživanje ekonomskih prava (pravo na rad i na pravične uslove rada, na sindikalno organizovanje, štrajk i sl).

Vidi čl. 2, st. 3 PESK.

5. Socijalna zaštita

Preporuka: precizirati anonimnost prilikom testiranja i obavezu prijavljivanja HIV

pozitivnog nalaza uz otkrivanje ili zaštitu identiteta testirane osobe.


17

diskriminacije po osnovu zdravstvenog stanja.37 Komitetu su države ugovornice

dužne da podnose izvještaj o njegovoj primjeni svake četvrte godine, i Crna Gora je

trebalo već da podnese prvi izvještaj kao samostalna država, ali to još nije uradila.

Evropska socijalna povelja (ESP), osnovni instrument zaštite socijalnih i ekonomskih

prava u okviru Savjeta Evrope38 utvrđuje socijalna i ekonomska prava koja se odnose

na egzistencijalna pitanja iz svakodnevnog života građana, kao što su stanovanje,

rad i radni odnosi, zdravstvo i obrazovanje, socijalna zaštita i uživanje svih ovih prava

na zakonit način, bez diskriminacije. Zakon o potvrđivanju izmijenjene Evropske

socijalne povelje (Sl. list CG – Međunarodni ugovori, br. 6/2009), u pogledu sadržine,

usvaja pretežni tekst Povelje, uz rezerve na pojedine članove.

Pravo na socijalno osiguranje predviđeno je u vidu obaveznog osiguranja zaposlenih

lica i materijalne pomoći države onima koji su nesposobni za rad i nemaju sredstava

za život (čl. 67 Ustava Crne Gore). Socijalno osiguranje obuhvata penzijsko,

invalidsko, zdravstveno i osiguranje za slučaj nezaposlenosti. Socijalna zaštita je

uređena Zakonom o socijalnoj i dječjoj zaštiti (Sl. list CG, 78/05). Prava koja se

ostvaruju po osnovu socijalne zaštite su pravo na materijalno obezbeđenje porodice

(MOP), lična invalidnina, njega i pomoć drugog lica, smještaj u ustanovu, smještaj u

drugu porodicu, pomoć za vaspitanje i obrazovanje djece i mladih sa posebnim

potrebama, zdravstvena zaštita, troškovi sahrane i jednokratna novčana pomoć, s tim

da država može obezbijediti i druga prava i oblike socijalne zaštite u skladu sa

materijalnim mogućnostima. Za ostvarivanje prava iz oblasti socijalne zaštite

nadležan je Centar za socijalni rad, koji ima filijale na opštinskom nivou.

U Crnoj Gori nisu predviđena posebna socijalna davanja za osobe koje žive sa HIV-

om, već one mogu da apliciraju za socijalnu pomoć ako ispunjavaju opšte uslove za

ostvarivanje prava iz socijalne zaštite, dakle, ako nemaju sredstava za život ili zbog

prirode bolesti ne mogu da privređuju za sebe i svoju porodicu.

37

CESCR, General Comment No. 19, Opšti komentar broj 19 (The Right to Social Security, art. 9, Pravo na

socijalno obezbjeđenje, član 9), E/C.12/GC/19, tačka 29. 38

Povelja je usvojena 1961, stupila je na snagu 1965. godine, a revidirana je 1996. godine.

6. Stigma i diskriminacija


18

Evropski sud za ljudska prava definisao je diskriminaciju na osnovu čl. 14 i čl. 1

Protokola br. 12 Evropske konvencije o ljudskim pravima kao različit tretman osoba u

istim ili sličnim situacijama bez razumnog i objektivnog opravdanja.39 Opravdano

razlikovanje postoji samo ako postoji opravdan cilj koji se time želi postići i razumni

odnos srazmere između tog cilja i sredstava koja se koriste za njegovo ostvarenje.40

Da bi se opravdao nejednak tretmana ljudi po osnovu njihove seksualne orijentacije,

pola, vjeroispovjesti i rase, Evropski sud za ljudska prava zahtijeva da se zadovolji

posebno težak teret dokazivanja.41

6.1 Pravna regulativa

6.1.1 Ustav Crne Gore i Zakon o zabrani diskriminacije

Ustav Crne Gore propisuje da su svi pred zakonom jednaki, bez obzira na bilo kakvu

posebnost ili lično svojstvo (čl. 17), kao i da svako ima pravo na jednaku zaštitu

svojih prava i sloboda (čl. 19). Ustav zabranjuje i svaku neposrednu ili posrednu

diskriminaciju, po bilo kom osnovu (čl. 8, st. 1).

Predviđena je i mogućnost uvođenja mjera afirmativne akcije („pozitivne

diskriminacije“), odnosno posebnih mjera usmjerenih ka ispravljanju faktičkih

nejednakosti (čl. 8, st. 2). Ove mjere, kako to nalažu i međunarodni standardi, mogu

biti samo privremene (st. 3). Otvorena definicija zabrane diskriminacije, „po bilo kom

osnovu“, otvara put širem tumačenju diskriminacije, koje, pored tradicionalnih oblika

navedenih u međunarodnim ugovorima, uključuje i sve druge postojeće i nove oblike

diskriminacije, kao što je i diskriminacija po osnovu statusa HIV pozitivne osobe.

Zakon o zabrani diskriminacije (Sl. list CG, 46/2010) stupio je na snagu 14. avgusta

2010. Zakon je usklađen s međunarodnim obavezama, ali je mogao biti precizniji i

potpuniji, u skladu s preporukama međunarodnih organizacija i predlozima domaćih

nevladinih organizacija.42

Diskriminacija je Zakonom definisana kao svako neopravdano, pravno ili faktičko,

neposredno ili posredno pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno

39

Od novijih presuda, Sejdić i Finci protiv BiH, 2009. 40

Isto. 41

L.B. v. France, 2008. 42

Predlozi OEBS/ODIHR i Venecijanske komisije dostupni su na: http://www.minmanj.gov.me ; za predloge

Akcije za ljudska prava vidI http://www.hraction.org/wp-

content/uploads/komentar_nacrta_zakona_o_zastiti_od_diskriminacije_hra.pd ;

http://www.minmanj.gov.me/

http://www.hraction.org/wp-content/uploads/komentar_nacrta_zakona_o_zastiti_od_diskriminacije_hra.pd

http://www.hraction.org/wp-content/uploads/komentar_nacrta_zakona_o_zastiti_od_diskriminacije_hra.pd


19

propuštanje postupanja prema jednom licu, odnosno grupi lica u odnosu na druga

lica, kao i isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva nekom licu u odnosu na

druga lica, koje se zasniva, pored ostalog, i na zdravstvenom stanju, rodnom

identitetu, seksualnoj orijentaciji i invaliditetu, što su sve osnovi od značaja za HIV

pozitivne osobe (čl. 2, st. 2).

Zabranjena je neposredna i posredna diskriminacija. Neposredna diskriminacija

postoji ako se aktom, radnjom ili nečinjenjem lice ili grupa lica, u istoj ili sličnoj

situaciji, dovode ili su dovedeni, odnosno mogu biti dovedeni u nejednak položaj u

odnosu na drugo lice ili grupu lica po nekom od pomenutih osnova, osim ako su taj

akt, radnja ili nečinjenje objektivno i razumno opravdani zakonitim ciljem, uz upotrebu

sredstava koja su primjerena i neophodna za postizanje cilja, odnosno u prihvatljivo

srazmjernom odnosu sa ciljem koji se želi postići (čl. 2, st. 3). Posredna

diskriminacija postoji ako prividno neutralna odredba propisa ili opšteg akta, kriterijum

ili praksa dovodi ili bi mogla dovesti lice ili grupu lica u nejednak položaj u odnosu na

druga lica ili grupu lica, po nekom od pomenutih osnova, osim ako je ta odredba,

kriterijum ili praksa objektivno i razumno opravdana zakonitim ciljem, uz upotrebu

sredstava koja su primjerena i neophodna za postizanje cilja, odnosno u prihvatljivo

srazmjernom odnosu sa ciljem koji se želi postići (čl. 2, st. 4).

Diskriminacijom se smatra i podsticanje ili davanje instrukcija da se određeno lice ili

grupa lica diskriminišu po nekom od pomenutih osnova (čl. 2, st. 5).

Zabranjeno je pozivanje na odgovornost zbog prijavljivanja diskriminacije

(viktimizacija), davanja iskaza pred nadležnim organom ili nuđenja dokaza u

postupku u kojem se ispituje slučaj diskriminacije, što predstavlja novi oblik zaštite

žrtava i onih koji prijavljuju diskiminatorno postupanje (čl. 4). Određeni su teški oblici

diskriminacije, kada je diskriminacija prisutna po više osnova, ponavlja se, ili se

dešava u kontinuitetu i sl. (čl. 20). Mjere afirmativne akcije se ne smatraju

diskriminacijom (čl. 14). Pristanak lica na diskriminaciju ne oslobađa odgovornosti

lice koje vrši diskriminaciju (čl. 6).

Među posebnim slučajevima diskriminacije navedenim u Zakonu, navedeni su i

diskriminacija po osnovu zdravstvenog stanja (čl. 12) i diskriminacija u pružanju

javnih usluga (čl. 11), koji su posebno od značaja za osobe inficirane HIV-om,

odnosno oboljele od AIDS-a. Tako je izričito propisano da će se onemogućavanje,

ograničavanje ili otežavanje zapošljavanja, rada, školovanja ili bilo koje drugo

neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje prema licu ili grupi lica po

osnovu zdravstvenog stanja, smatrati diskriminacijom. Pored toga, zabranjeno je i

uznemiravanje (čl. 7), mobing (čl. 8), segregacija (čl. 9), diskriminacija u korišćenju

objekata i površina u javnoj upotrebi (čl. 10), diskriminacija po osnovu starosne dobi

(čl. 13), diskriminacija u oblasti vaspitanja, obrazovanja i stručnog osposobljavanja

(čl. 15), diskriminacija u oblasti rada (čl. 16) i diskriminacija po osnovu rodnog


20

identiteta i seksualne orijentacije (čl. 19). Ovakav način nabrajanja posebnih

slučajeva diskriminacije je čest u zakonskim rješenjima drugih zemalja i zadovoljava

standarde efikasne zaštite od diskriminacije, zato što daje jasne smjernice i ne

ostavlja prostora za nedoumicu oko primjene u određenim slučajevima. Međutim,

diskriminacija oboljelih od HIV/AIDS nije izričito predviđena ili objašnjena ovim

Zakonom, mada primjeri diskriminacije ovih osoba u praksi postoje, od uskraćivanja

upotrebe npr. teretane do uskraćivanja prava na zdravstvenu zaštitu.

Preporuka: Bilo bi korisno preciziranjem zakona pojasniti da razlikovanje osoba

inficiranih HIV-om može biti opravdano samo u izuzetno rijetkim slučajevima, a da se

po pravilu smatra neopravdanim.

6.1.1.1 Pravna zaštita

U pogledu zaštite, predviđena je sudska zaštita, podnošenjem tužbe nadležnom

sudu, u kom slučaju se vodi hitan postupak prema pravilima parničnog postupka ili

podnošenje pritužbe Zaštitniku ljudskih prava i sloboda43 (čl. 24 Zakon o zabrani

diskriminacije).

Za sudski postupak zaštite od diskriminacije nadležan je sud opšte mjesne

nadležnosti (sud na čijem je području sjedište ili prebivalište tuženog), ali može biti

nadležan i sud na čijem je području sjedište, odnosno prebivalište tužioca (žrtve

diskriminatornog postupanja) (čl. 25), što predstavlja izuzetak u odnosu na pravila

parničnog postupka i olakšava žrtvi pristup sudu. Tužbu, pored oštećenog, mogu

podnijeti i Zaštitnik i organizacije koje se bave zaštitom ljudskih prava, uz pisanu

saglasnost oštećenog (čl. 30).

Rok za podnošenje tužbe je 90 dana od dana saznanja za diskriminaciju (čl. 27).

Ovaj rok je bolje rješenje od prvobitno predloženog roka od 60 dana, međutim, s

obzirom na to da se predviđa novo sredstvo pravne zaštite na koje građani tek treba

da se naviknu, posebno u uslovima nedostatka organizovane besplatne pravne

pomoći, osim subjektivnog roka od 90 dana trebalo je predvidjeti i objektivni rok od

npr. 1 godine.44

Osim utvrđenja da je tuženi diskriminatorski postupao prema tužiocu, tužbom se

može tražiti zabrana vršenja radnje od koje prijeti diskriminacija, odnosno zabrana

ponavljanja radnje diskriminacije; naknada štete i objavljivanje u medijima presude

kojom je utvrđena diskriminacija na trošak tuženog, ukoliko je diskriminacija izvršena

putem medija (čl. 26).

43

Adresa Zaštitnika: Bul. Sv. Petra Cetinjskog 1A/2, 20000 Podgorica; telefon: 020/225-395; na sajtu

http://www.ombudsman.co.me/ nalazi se i obrazac za podnošenje pritužbe; 44

Ovakvo rješenje predviđa čl. 13, st. 4 Zakona o zabrani diskriminacije BiH, dok zakoni Hrvatske i Srbije ne

predviđaju nikakve rokove za podnošenje tužbe.

http://www.ombudsman.co.me/


21

Prije pokretanja ili u toku postupka tužilac može zahtijevati privremenu mjeru ako

učini vjerovatnim da je mjera potrebna da bi se spriječila opasnost od nastupanja

nenaknadive štete, osobito teške povrede prava na jednako postupanje ili

sprječavanje nasilja (čl. 28). O privremenoj mjeri sud je dužan da donese odluku bez

odlaganja. Ukoliko tužilac učini vjerovatnim da je tuženi izvršio akt diskriminacije,

teret dokazivanja da usljed tog akta nije došlo do povrede jednakosti u pravima i pred

zakonom prelazi na tuženog (čl. 29).

Ova odredba predstavlja odstupanje od načela parničnog postupka, prema kome

teret dokazivanja snosi tužilac, u cilju olakšanja položaja žrtve.

6.2. Evidencija prijavljenih slučajeva diskriminacije

Zakonom o zabrani diskriminacije propisano je da su sudovi, inspekcijski organi i

organi za prekršaje obavezni da vode posebnu evidenciju o podnijetim tužbama u

vezi sa diskriminacijom i da podatke iz evidencije blagovremeno dostave Zaštitniku

(čl. 33). Pravilnik o vođenju evidencija slučajeva diskriminacije (Sl. list CG, 23/11)

donijet je 6. maja 2011. godine.

Prema informacijama Zaštitnika ljudskih prava i sloboda u 2011. godini i prvoj

polovini 2012. godine nije bilo prijavljenih slučajeva diskriminacije osoba inficiranih

HIV-om.45

Prema podacima Društva za borbu protiv side u Crnoj Gori (CAZAS), od 2010.

godine do juna 2012. godine bilo je usmenih pritužbi na stigmatizaciju i diskriminaciju,

ali niko nije želio da prijavi pomenuti slučaj.46

6.3 Zabrana diskriminacije u drugim zakonima

Zakon o radu (Sl. list CG, 49/2008 i 26/2009) propisuje da je zabranjena neposredna

i posredna diskriminacija lica koja traže zaposlenje, kao i zaposlenih, s obzirom na

pol, rođenje, jezik, rasu, vjeru, boju kože, starost, trudnoću, zdravstveno stanje,

invaliditet, nacionalnost, bračni status, porodične obaveze, seksualno opredjeljenje,

političko ili drugo uvjerenje, socijalno porijeklo, imovno stanje, članstvo u političkim i

sindikalnim organizacijama ili neko drugo lično svojstvo (čl. 5).

45

Informacija primljena od Zaštitnika ljudskih prava i sloboda Crne Gore 15.07.2012. 46

Odgovor Sanje Šišović Program koordinatorka CAZAS-a na pitanje Istraživača Akcije za ljudska prava 2.jul

2012. godine


22

Zakon o zapošljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja od nezaposlenosti (Sl.

list CG, 14/2010) predviđa da se ostvarivanje prava po osnovu nezaposlenosti

zasniva i na načelu zabrane diskriminacije.

Zakon o elektronskim medijima (Sl. list CG, 46/2010) propisuje da se radijskim ili

televizijskim programom ne smije podsticati, omogućavati podsticanje ili širiti mržnja

ili diskriminacija po osnovu rase, etničke pripadnosti, boje kože, pola, jezika, vjere,

političkog ili drugog uvjerenja, nacionalnog ili socijalnog porijekla, imovnog stanja,

članstva u sindikatu, obrazovanja, društvenog položaja, bračnog ili porodičnog

statusa, starosne dobi, zdravstvenog stanja, invaliditeta, genetskog nasljeđa, rodnog

identiteta ili polne orjentacije (čl. 48, st. 2).

Zakon o zdravstvenoj zaštiti (Sl. list RCG, 39/2004) u članu 4 predviđa da su u

ostvarivanju prava na zdravstvenu zaštitu građani jednaki, bez obzira na nacionalnu

pripadnost, rasu, pol, starost, jezik, vjeru, obrazovanje, socijalno porijeklo, imovno

stanje i drugo lično svojstvo.

Zakon o socijalnoj i dječijoj zaštiti (Sl. list RCG, 78/2005) u članu 5 garantuje

jednakost građana u ostvarivanju prava iz socijalne i dječije zaštite, bez obzira na

nacionalnu pripadnost, rasu, pol, jezik, vjeru, socijalno porijeklo ili druga lična

svojstva.

Zakon o medijima (Sl. list RCG, 51/2002) zabranjuje objavljivanje informacija i

mišljenja kojima se podstiče diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv osoba ili grupe

osoba zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, vjeri, naciji, etničkoj grupi,

polu ili seksualnoj opredijeljenosti (čl. 23). Osnivač medija i autor neće odgovarati

samo ako su objavljene informacije i mišljenja dio naučnog ili autorskog rada koji se

bavi javnom stvari a objavljeni su bez namjere da se podstiče na diskriminaciju,

mržnju ili nasilje i dio su objektivnog novinarskog izvještaja ili su objavljeni s

namjerom da se kritički ukaže na diskriminaciju, mržnju, nasilje ili pojave koje

predstavljaju ili mogu da predstavljaju podsticanje na takvo ponašanje.

Opšti zakon o obrazovanju i vaspitanju47 zabranjuje fizičko, psihičko i socijalno

nasilje; zlostavljanje i zanemarivanje djece i učenika; fizičko kažnjavanje i vrijeđanje

ličnosti, odnosno seksualnu zloupotrebu djece i učenika ili zaposlenih i svaki drugi

oblik diskriminacije (čl. 9a).

6.4 Diskriminacija osoba sa HIV/AIDS-om

Visok nivo stigmatizacije i diskriminacije i dalje postoji prema ljudima koji žive sa HIV-

om, i to posebno u odnosu na osobe koje pružaju seksualne usluge, injekcione

47

Sl. list RCG, 6472002, 31/2005, 49/2007 i 45/2010;


23

korisnike droga i muškarce koji imaju seks sa muškarcima.48 ”Stigma kod

zdravstvenih radnika, službenika koji se bave sprovođenjem zakona i opšte javnosti

rezultirali su niskim nivoom korišćenja usluga testiranja i savjetovanja na HIV, kao i

poteškoćama u dopiranju do muškaraca koji imaju seks sa muškarcima. Ovo je

praćeno nedostatkom povjerenja u usluge i smatra se glavnom preprekom u

implementaciji prethodne Nacionalne strategije za borbu protiv HIV-a Crnoj Gori

2005-2009.”49 Prema istraživanju javnog mnjenja NVO CEDEM iz juna 2011, 54,1%

ispitanika ne bi voljelo da za komšiju ima osobu sa AIDS-om.50

Osobe pogođene HIV/AIDS-om do sada nisu tražile pravnu zaštitu, pa nije zvanično

poznato da je ikada u Crnoj Gori došlo do neopravdanog otkaza ili drugog vida

diskriminacije po ovom osnovu na radnom mjestu, ili u odnosu na pružanje javnih

usluga, uključujući i zdravstvenih usluga. Slijede primjeri koji su se dogodili u Crnoj

Gori, a nisu procesuirani:

PRIMJER 1: Pacijent HIV pozitivan ulazi kod izabranog doktora. Kaže da je došao po

uput za konzilijum infektologa po koji dolazi svakog mjeseca. Nakon saopštavanja

HIV statusa, doktorka panično uzima ključ od ordinacije izlazi, zaključava pacijenta u

ordinaciju i trkom ulazi kod direktora ustanove govoreći da je u njenoj ordinaciji HIV

pozitivna osoba.

PRIMJER 2: Žena, 48 godina, HIV pozitivna i dobrog zdravstvenog stanja dobija

infarkt. U kardio centru na samom prijemu saopštava da je HIV pozitivna i da

obavijeste njenog ljekara. Istog trenutka doktor, koji je primio, govori medicinskoj

sestri koja joj pomaže da skine košulju „ne diraj je”, a doktorka u čekaonici, na pitanje

pratioca kako je žena koju su primili, izuzetno grubim glasom govori „jeli to ona sto

ima Sidu“ i ulazi u ordinaciju bez ikakvog objašnjenja za pratioca.

PRIMJER 3: Pacijent, 32 godine, HIV pozitivan 6 mjeseci, ima bolove u leđima u

poslednje tri godine. Ljekar koji ga je liječio predlaže operaciju kao rutinsku

proceduru. Po saznanju HIV pozitivnog statusa odlazi ljekaru, saopštava mu

dijagnozu i očekuje zakazivanje operacije. Ljekar, ne samo da kaže da operacije

neće biti jer nije potrebna, već izbjegava svaki direktni razgovor sa pacijentom.

Prema saznanjima udruženja građana koja imaju kontakt sa osobama inficiranim

HIV-om, problem predstavlja otkaz zakupa stana, obično uz navođenje drugih

razloga, a ne inficiranosti HIV-om. Tužbe u ovim slučajevima dodatno onemogućava i

rasprostranjena praksa u Crnoj Gori da se stanovi daju u zakup bez ugovora o

zakupu kako bi se izbjeglo plaćanje poreza. Problem je i odbijanje zdravstvene

zaštite koje se pravda drugim razlozima, posebno u slučaju ginekoloških i

48

Nacionalni strateški odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori 2010-2014, Ministarstvo zdravlja Crne Gore, maj

2010. 49

Isto, strana 12. 50

Prema istom istraživanju, 57% za komšije ne bi homoseksualce, a čak 76,3% narkomane:

http://www.cedem.me/fajlovi/attach_fajlovi/pdf/istrazivanje_diskirminacije_2011-2011-6-13.pdf


24

stomatoloških usluga. Međutim, u poslednjih nekoliko godina radilo se na obukama

specijalista i razvijani su programi monitoringa, zbog čega je diskriminacija u

zdravstvu ipak pod većom kontrolom nego ranije, jer postoji krug specijalista na koje

se ovi pacijenti upućuju i zahvaljujući tome nema zastoja u liječenju.51 Iako

pojedinačnih slučajeva diskriminacije i dalje ima, prema saznanjima aktivista NVO,

razlozi uzdržavanja od pravne zaštite su nepovjerenje u sistem i strah od

eksponiranja u društvu u kojem i dalje postoje snažne predrasude.

51

Informacije dobijene od Crnogorskog društva za borbu protiv side CAZAS (www.cazas.org), preuzeto iz

”Ljudska prava u Crnoj Gori 2010 – 2011”, Akcija za ljudska prava, Podorica, 2011, str. 108, dostupno na

http://www.hraction.org/wp-content/uploads/Ljudska_prava_u_Crnoj_Gori_2010-2011.pdf.

7. Prenošenje HIV-a u Krivičnom zakoniku

http://www.cazas.org/

http://www.hraction.org/wp-content/uploads/Ljudska_prava_u_Crnoj_Gori_2010-2011.pdf


25

Zajednički program Ujedinjenih nacija za AIDS (UNAIDS) apeluje na države da

kažnjavanje ograniče na slučajeve namjernog prenošenja, pri čemu je osoba svjesna

HIV-pozitivnog statusa, postupa sa umišljajem, i tako dovodi do prenošenja HIV

infekcije.52 Posebno, kažnjavanje ne bi trebalo primjenjivati u slučajevima kada ne

postoji veliki rizik od prenošenja infekcije, kada inficirana osoba nije znala da je HIV-

pozitivna ili nije znala kako se HIV prenosi, zatim kada je drugo lice upoznala sa

svojim HIV-pozitivnim statusom, nije otkrila da je HIV-pozitivna usled opasnosti od

nasilja ili drugih negativnih posledica, ili kada je preduzela neophodne mjere da

smanji rizik od prenošenja bolesti, npr. upotrebom prezervativa. Umesto

kriminalizacije prenošenja HIV-a, države bi trebalo da prošire programe i mjere za

koje se pokazalo da smanjuju učestalost prenošenja HIV-a, čime se obezbeđuje

zaštita ljudskih prava kako osoba koje žive sa HIV-om, tako i osoba koje su HIV-

negativne.

Izmjenama Krivičnog zakonika u 2010. godini brisano je krivično djelo Prenošenje

infekcije HIV-om iz člana 289 KZ, kojim je bilo sankcionisano dovođenje drugog u

opasnost od infekcije HIV-om; nepridržavanje propisa i mjera u vezi sprječavanja

širenja HIV infekcije i prenos infekcije HIV iz nehata, kao i svjesno prenošenje HIV-

a.53 U obrazloženju za brisanje navedenog člana navodi se da je ovo djelo ”pokriveno

drugim krivičnim djelima iz oblasti krivičnih djela protiv zdravlja, kao i da su danas

neki oblici ovog krivičnog djela postali anahroni, jer zbog razvoja medicine i

pronalaska novih medikamenata HIV infekcija ne znači uvijek i smrtni ishod”.54

Krivični zakonik predviđa krivična djela Nepostupanje po zdravstvenim propisima za

suzbijanje opasne zarazne bolesti (čl. 287)55 i Prenošenje opasne zarazne bolesti (čl.

288)56. U slučaju težih posljedica ili smrti zbog nepostupanja po propisima,

predviđene su strožije kazne i do dvanaest godina zatvora. Ovo posljednje krivično

djelo omogućava kažnjavanje HIV pozitivne osobe koja svjesno postupi suprotno

nalozima ljekara i nezaštićenim seksualnim odnosom prenese infekciju drugoj osobi.

52

Criminalisation of HIV Transmission, UNAIDS, avgust 2008. 53

Obrazloženje za donošenje Zakona o izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika, Ministarstvo pravde,

dostupno na:

http://www.skupstina.me/cms/site_data/AKTI%202010/obrazlozenje%20iymjena%20krivicnog%20zakona.pdf ; 54

Isto. 55

”Ko ne postupa po propisima, odlukama, naredbama ili nalozima kojima se određuju mjere za suzbijanje ili

sprječavanje opasne zarazne bolesti, kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom do jedne godine.” 56

”Ko ne postupa po propisima, odlukama, naredbama ili nalozima za suzbijanje ili sprječavanje opasne zarazne

bolesti, pa usljed toga dođe do prenošenja te bolesti, kazniće se zatvorom do tri godine.”

8. HIV i prava zatvorenika

http://www.skupstina.me/cms/site_data/AKTI%202010/obrazlozenje%20iymjena%20krivicnog%20zakona.pdf


26

Prema podacima dobijenim od zaposlenih u Zdravstvenoj službi Zavoda za izvršenje

krivičnih sankcija (ZIKS), veliki procenat osuđeničke/pritvoreničke populacije čine

zavisnici od psihoaktivnih supstanci.57 U martu 2012. godine Institut za javno zdravlje

u saradnji sa NVO Juventas sproveo je istraživanje o prisutnosti HIV-a, virusnih

hepatitisa B i C među zatvorenicima. U istraživanju je dobrovoljno učestvovalo 307

osuđenika, među kojima nije bilo onih čiji je test na HIV bio pozitivan, a biološko

uzorkovanje je rađeno sa brzim imunohromatografskim testovima.58

Sva lica na izdržavanju kazne zatvora su osiguranici obaveznog zdravstvenog

osiguranja.59 U ZIKS-u imaju pravo na liječenje na isti način kao i lica na slobodi, a

ukoliko su potrebni zdravstveni uslovi koje ZIKS ne može da obezbijedi, obezbjeđuje

se liječenje u odgovarajućoj zdravstvenoj ustanovi.60

Nevladine organizacije su posebno doprinijele prevenciji širenja HIV infekcije u ZIKS-

u. Juventas je, u saradnji sa Zavodom za izvršenje krivičnih sankcija Podgorica,

2004. godine započeo aktivnosti na prevenciji HIV-a u zatvorima, a od 2006. godine,

sprovodi projekat “Otvoreno sa zatvorenicima“, pod pokroviteljstvom Globalnog fonda

za borbu protiv AIDS-a, tuberkuloze i malarije. Projekat za glavni cilj ima smanjenje

rizika za prenos HIV-a kod osoba na izdržavanju kazne.

Ciljna populacija koja je obuhvaćena ovim projektom, koji se i danas kontinuirano

sprovodi, su osuđenici, maloljetni delinkventi i

Terenski i socijalni radnici Juventasa već godinama sprovode ovaj projekat, kroz koji

osuđenicima i zatvorskom stručnom osoblju pružaju informacije o rizicima prenosa

infekcije HIV-om, kao i o samim programima smanjenja štete, kroz edukativne

radionice i štampani materijal. Edukativne radionice obuhvataju informisanje o

HIV/AIDS-u, seksualno prenosivim infekcijama, pravilnom korišćenju kondoma,

rizicima prenosa hepatitisa A, B i C, kao i o pravilnom injektiranju droga i riziku od

predoziranja.

Juventas je u okviru ovog projekta organizovao jednu osnovnu i dvije napredne

obuke za stručno osoblje ZIKS-a, u oblasti programa smanjenja štete i prevencije

HIV-a. U cilju razmjenjivanja iskustava, Juventas je organizovao studijske posjete

zatvorima zemalja u regionu.61

57

Poštovanje ljudskih prava pritvorenih lica i lica na izdržavanju kazne zatvora u Zavodu za izvršenje krivičnih

sankcija, Akcija za ljudska prava, Centar za antidiskriminaciju EKVISTA, Centar za građansko obrazovanje,

Sigurna ženska kuća, 22. jun 2012, dostupno: http://www.hraction.org/?page_id=1069 58

Podatak Instituta za javno zdravlje, jul 2012. 59

Zakon o zdravstvenom osiguranju (Sl. list RCG 39/2004), član 8, st. 1, tač. 25. 60

Zakon o izdržavanju krivičnih sankcija (Sl. list CG 25/94, 29/94, 69/2003, 65/2004 i Sl. list CG 32/2011), čl.

14, 42, 43. 61

http://www.juventas.co.me/index.php/2012-03-20-15-23-23/otvoreno-sa-zatvorenicima;

9. HIV, djeca i njihova prava

http://www.hraction.org/?page_id=1069

http://www.juventas.co.me/index.php/2012-03-20-15-23-23/otvoreno-sa-zatvorenicima


27

9.1 Prava djeteta

Prema Dablinskoj deklaraciji o saradnji u borbi protiv HIV/AIDS-a od 2004. mladi,

iako predstavljaju osjetljivu grupu, predstavljaju i glavnu pokretačku snagu u borbi

protiv HIV/AIDS-a na nacionalnom i regionalnom nivou.62

U Političkoj deklaraciji o HIV/AIDS-u od 2006. izražava se zabrinutost povodom

borbe protiv HIV/AIDS-a kod mlađe populacije, jer je utvrđeno da među mladim

ljudima postoji nedostatak informisanosti i obrazovanja u vezi sa tom temom, kao i da

polovinu novoinficiranih osoba predstavljaju djeca i mladi do 25. godine života.63

Prava djeteta zaštićena su svim međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima, a

posebno Konvencijom o pravima djeteta. Ona u članu 1 definiše dijete kao svako

ljudsko biće do osamnaest godina života, ukoliko se, po zakonu koji se primenjuje na

to dijete, punoljetstvo ne stiče ranije. Konvencijom su, pored prava koja se garantuju

odraslima (pravo na život, na zabranu diskriminacije, pravo na privatnost, itd.),

zajemčena i posebna prava djeteta.

Mnoga od ovih prava odnose se na HIV – prije svega član 3, kojim se propisuje da je

poštovanje najboljeg interesa djeteta od prvenstvenog značaja; član 12, kojim se štite

sloboda izražavanja djeteta i njegovo pravo da se uzme u obzir njegovo mišljenje;

član 16, kojim se djetetu garantuje pravo na privatnost i član 24, kojim se djetetu

priznaje pravo na uživanje najvišeg ostvarivog zdravstvenog standarda i kapaciteta

za liječenje i zdravstvenu rehabilitaciju.

Crna Gora je potpisnica Konvencije o pravima djeteta. Na osnovu Konvencije, Crna

Gora je preuzela obavezu da podnosi periodične izveštaje o načinu njene primjene

Komitetu za prava djeteta (u nastavku „Komitet“). U tom smislu Vlada je podnijela

Inicijalni izveštaj Crne Gore o primjeni Konvencije o pravima djeteta za period 2006–

2008. godine. Početkom 2010. godine Komitet je primio i izvještaje od strane NVO,

Zaštitnika ljudskih prava i sloboda, kancelarije UNICEF-a za Crnu Goru i drugih

međunarodnih organizacija o pravima djece u Crnoj Gori. Na osnovu tog materijala i

razgovora s predstavnicima Vlade i NVO, Komitet je usvojio Završne napomene sa

preporukama 1. oktobra 2010. godine.64 Komitet je izrazio zabrinutost zbog odsustva

definicije djeteta u domaćem zakonodavstvu i nedostatka preciznosti termina dijete,

62

Dublin Declaration on Partnership to fight HIV/AIDS in Europe and Central Asia (Dablinska deklaracija o

saradnji u borbi protiv HIV/AIDS-a), 24. februar 2004. 63

Political Declaration on HIV/AIDS (Politička deklaracija o HIV/AIDS-u),

rezolucija Generalne skupštine UN-a 60/262 od 15. juna 2006. 64

Preporuke Komiteta Ujedinjenih nacija za prava djeteta, oktobar 2010, tačke 55 i 56. Preporuke dostupne na

internet stranici Ministarstva rada i socijalnog staranja:

http://www.mrs.gov.me/biblioteka?query=komitet&sortDirection=desc.

http://www.mrs.gov.me/biblioteka?query=komitet&sortDirection=desc


28

maloljetnik i maloljetno lice. Razlikovanje djeteta od maloljetnika, sa daljom

klasifikacijom na mlađe i starije maloljetnike u zavisnosti od starosne dobi za Komitet

je neprihvatljivo.65 U odnosu na zaštitu od HIV-a, Komitet je izrazio zabrinutost da je

opšte znanje o HIV/AIDS-u, naročito među romskim devojčicama, veoma nisko.

Preporučeno je Crnoj Gori da ojača svoje preventivne napore sprovođenjem

kampanja i obrazovnih programa, posebno u školama, u cilju podizanja svijesti o

polno prenosivim infekcijama, uključujućiHIV / AIDS-a, kao i o metodama prevencije.

Primarna prevencija među mladima i opštom populacijom prema Nacrtu Nacionalnog

strateškog odgovora na HIV/AIDS iz maja 2010. godine podrazumijeva da se do

2015. godine obezbijede informacije o primarnoj prevenciji HIV-a i seksualno

prenosivih infekcija (SPI), među mladima i opštom populacijom.

Kao indikator uspješnosti ispunjavanja cilja predviđeni su procenti:

- ženskih i muških mladih osoba (15-24), koji su tačno naveli načine prevencije

prenosa HIV-a seksualnim putem i koji su odbacili glavne zablude o

prenošenju HIV-a;

- ženskih i muških mladih osoba(15-24) koji su imali polni odnos prije 15. godine

života;

- osnovnih i srednjih škola koje su sprovodile edukativne programe o HIV-u kroz

predmet „Zdravi stilovi života“.

Predviđene aktivnosti za ispunjavanje cilja su:

4.1. Uvođenje predmeta „Zdravi stilovi života“ (uključujući i HIV i SPI) u nastavni plan

i program srednjih škola;

4.2. Sprovođenje obuke o vršnjačkoj edukaciji, debatama i prevenciji SPI i HIV-a na

osnovu životnih vještina (mladi adolescenti i drugi mladi) u školama i drugim

mjestima;

4.3. Uspostavljanje pravnog okvira za zdravstveni servis po mjeri mladih (na

engleskom jeziku: Youth Friendly Health Services YFHS koji podrazumijeva pružanje

zdravstvenih usluga mladima, najčešće kroz ambulante ginekologije i

dermatovenerološke ambulante u cilju pružanja usluga iz domena seksualnog i

reproduktivnog zdravlja pacijenata), kao dio savjetovališta integrisanih sa DST i SPI

službama u okviru Domova zdravlja;

4.4. Praćenje implementacije nacionalnih standarda za YFHS posvećujući posebnu

pažnju pristupu socijalno-isključenih mladih osoba;

65

Isto.


29

4.5. Integrisanje službe za dobrovoljno savjetovanje (DST) i testiranje na seksualno

prenosive infekcije (SPI) kao i zdravstveni servis po mjeri mladih (YFHS) u sistem

primarne zdravstvene zaštite;

4.6. Sprovođenje javnih kampanja (npr. koncerti) u cilju pružanja informacija o

primarnoj prevenciji HIV-a i SPI i promociji upotrebe kondoma među mladima;

4.7. Sprovođenje godišnjih nacionalnih kampanja protiv stigme i diskriminacije kojima

će se istaći pitanja pola, seksualnosti, nasilja i HIV-a.66

Djeca koja su HIV pozitivna nalaze se u pojačanom riziku od diskriminacije u pogledu

prava na redovno školovanje. O tome vidjeti više u odjeljku 12.4. Pravo na

obrazovanje.

9.2 Testiranje maloljetnika na HIV

Medicinska intervencija nad maloljetnim pacijentom može se preduzeti uz pristanak

njegovog zakonskog zastupnika ili staraoca.67 Predviđeno je da maloljetno lice može

u vezi pristanka na medicinsku intervenciju dati izjavu, koja se cijeni i uzima u obzir u

skladu sa godinama starosti i stepenom razumijevanja zdravstvenog stanja.68

Nadležni zdravstveni radnik koji smatra da zakonski zastupnik ili staralac pacijenta ne

postupa u najboljem interesu maloljetnog pacijenta dužan je da o tome odmah

obavijesti nadležni organ starateljstva.69

Davanje saglasnosti maloljetnog lica na testiranje na HIV trebalo bi posmatrati kroz

prizmu prava koja su zagarantovana Konvencijom, prije svega članom 14 stav 1,

kojim se strane ugovornice obavezuju da djetetu koje je sposobno da stvori

sopstveno mišljenje obezbijede pravo slobodnog izražavanja tog mišljenja o svim

pitanjima koja ga se tiču, u skladu sa njegovim uzrastom i zrelošću.

Prava djeteta da učestvuje u stvaranju i primjeni HIV programa za djecu garantovana

su Konvencijom, i to zabranom diskriminacije i pravom na privatnost djeteta koje živi

sa HIV-om, kao i pravom djeteta na slobodu izražavanja mišljenja i pravom da se to

mišljenje uzme u obzir. Na osnovu preporuka, prilikom tretiranja pitanja koja se tiču

djece i HIV-a, potrebno im je prilagoditi odgovarajuće propise i praksu.

Kada je u pitanju savjetovanje u vezi sa HIV-om, nije sporno da je preporučljivo bez

obzira na godine maloljetnika, kao što nije sporno ni pitanje da li se pojavljuje u

66

Nacionalni strateški odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori 2010-2014, maj 2010, dostupno na:

www.undp.org.me/si/projects/Scale up response to HIV-AIDS among most-at-risk groups in MNE.doc/Nacrt-

Nacionalni strateski odgovor na HIV/AIDS u Crnoj Gori 2010-2014.pdf 67

Zakon o pravima pacijenata (Sl. list CG 40/2011), čl. 17, st. 1 68

Isto, čl. 17, st. 2. 69

Isto, čl. 17, st. 3.

http://www.undp.org.me/si/projects/Scale


30

prisustvu roditelja ili ne. Međutim, kada je riječ o testiranju maloljetnih osoba na HIV

otvaraju se brojne dileme. Potrebno je u svakom pojedinačnom slučaju procijeniti

značaj testiranja i da li je u najboljem interesu djeteta.

Predlog: Potrebno je primijeniti Konvenciju o pravima djeteta u smislu poštovanja

odluke djeteta, kada su u pitanju medicinske intervencije (uključujući i testiranje na

HIV) prema maloljetnicima starijim od 14 godina.

Zakonom o strancima (Sl. list CG, 82/2008 i 72/2009) propisana su prava na ulazak,

kretanje i boravak stranaca na teritoriji Crne Gore (čl. 1). Ovaj zakon se ne

primjenjuje na strance koji po međunarodnom pravu uživaju privilegije i imunitete,

dok se na lica bez državljanstva primjenjuju odredbe potvrđenih i objavljenih

međunarodnih ugovora i opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava, ako je to za

njih povoljnije (čl. 2). U postupku odlučivanja o pravima i obavezama stranaca po

pravilu se primjenjuje Zakon o opštem upravnom postupku, osim kada Zakon o

strancima predviđa drugačije (čl. 5).

10. HIV, stranci i njihova prava


31

10.1 Zakon o azilu

Zakon o azilu (Sl. list CG, 45/2006) počeo je da se primjenjuje 25. januara 2007.

godine.

Azil se daje strancima kojima je potrebna međunarodna zaštita u skladu sa

ratifikovanim međunarodnim ugovorima i opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog

prava (čl. 2 Zakona). Status izbjeglice priznaje se strancu ako se utvrdi da je

opravdan strah od progona zbog njegove rase, vjere, nacionalnosti, pripadnosti

određenoj društvenoj grupi ili političkih mišljenja u državi porijekla (čl. 2). Zakonom je

izričito zabranjena diskriminacija lica koja traže azil po bilo kom osnovu (čl. 7).

Navedeno je da osobe kojima je priznat status izbjeglice u Crnoj Gori imaju pravo,

pored ostalog, i na zdravstvenu i socijalnu zaštitu (čl. 44). Zavod za zbrinjavanje

izbjeglica, kao organ nadležan za poslove zbrinjavanja, obavezan je da pruža pomoć

ovim licima u ostvarivanju navedenih prava.

Obaveze lica koje traži azil prema članu 30 stav 7 sadrže, između ostalog, i obavezu

da se podvrgne zdravstvenom pregledu i drugim mjerama u cilju sprječavanja širenja

zaraznih bolesti, u skladu sa propisima iz oblasti zdravstva. Prema informaciji

dobijenoj od Zavoda za zbrinjavanje izbjeglica, ovaj pregled ne podrazumijeva

testiranje na HIV.70

70

Razgovor sa službenikom Zavoda D.J. 16. jula 2012.


32

11.1 Otkrivanje HIV pozitivnog statusa

Objavljivanjem podataka o HIV statusu otkrivaju se intimni detalji o zdravstvenom

stanju ili drugi podaci lične prirode koje osoba po pravilu ima pravo da zadrži za

sebe. Otkrivanje ove vrste podataka, i povrede privatnosti osobe koja živi sa

HIV/AIDS-om, u našem društvu dovodi do drugih neželjenih i dalekosežnih

posljedica, kao što su društveno neprihvatanje ili odbacivanje, diskriminacija, gubitak

posla, otkaz zakupa stana i nasilja.

Nedovoljne garancije zaštite privatnosti HIV pozitivnih osoba, posebno u odnosu na

zaštitu povjerljivosti rezultata analize krvi i postupak testiranja, ne ohrabruju testiranje

i sprječavaju preventivno djelovanje na širenje HIV infekcije. Na ovaj način

dalekosežni javni interes za utvrđivanjem svih osoba inficiranih HIV-om biva ozbiljno

ugrožen.

11.2 Međunarodna zaštita

Članovi 17 PGP i 8 EKPS garantuju pravo na privatnost, navodeći i njegove posebne

aspekte kao što su porodični život, autonomija doma i prepiske.

Pravo na privatnost, u užem smislu, služi zaštiti od neželjenog publiciteta, a prema

širem shvatanju, podrazumijeva ličnu autonomiju svake osobe, odnosno njenu

slobodu da, bez ometanja od strane države ili drugih lica, određuje način svog života.

Evropski sud za ljudska prava prihvata šire tumačenje koncepta privatnosti i smatra

da se sadržina ovog prava ne može unaprijed taksativno odrediti.71

U slučaju Z. protiv Finske, podnositeljka predstavke se žalila, pored ostalog, i na

propust finskih vlasti, posebno policije, da spriječe objavljivanje u medijima njenog

identiteta i zdravstvenog stanja kao potencijalnog prenosioca infekcije HIV-om, koje

je za posljednicu imalo i prestanak njenog radnog odnosa. Evropski sud za ljudska

prava je utvrdio da objavljivanje identiteta lica, odnosno njegovog statusa HIV

pozitivne osobe predstavlja povredu prava na poštovanje privatnog i porodičnog

života, zagarantovanog članom 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima.72

Konvencija Savjeta Evrope o zaštiti lica u odnosu na automatsku obradu ličnih

podataka prvi je obavezujući međunarodni instrument u oblasti zaštite podataka o

71

Costello-Roberts protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 1993. 72

Z. protiv Finske, predstavka broj 22009/93, presuda od 25. februara 1997.

11. Zaštita privatnosti


33

ličnosti.73 Ona uspostavlja obavezu država ugovornica da preduzmu neophodne

mjere da bi se obezbijedila zakonska zaštita osnovnih ljudskih prava u vezi sa

automatskom obradom ličnih podataka.

Konvencijom je predviđeno da zdravstveni podaci o ličnosti spadaju u posebnu vrstu

podataka koji se mogu obrađivati samo ako je obezbijeđena njihova odgovarajuća

zaštita. „Zdravstvenim podacima o ličnosti“ smatraju se podaci koji se odnose na

prošlost, sadašnjost i budućnost u odnosu na fizičko i mentalno zdravlje pojedinca.

Podaci se mogu odnositi na osobu koja je bolesna, zdrava ili preminula.

Dodatni protokol uz Konvenciju o zaštiti lica u odnosu na automatsku obradu ličnih

podataka dopunjuje Konvenciju tako što nalaže da se u državama ugovornicama

obrazuju nadzorni organi, i bliže uređuje prekogranični protok ličnih podataka do

primaoca koji nije u nadležnosti strane ugovornice Konvencije.74

11.3. Ustavna i zakonska zaštita u Crnoj Gori

Ustav jemči nepovrjedivost privatnosti (čl. 28, st. 2) i pravo na poštovanje privatnog i

porodičnog života (čl. 40). Privatnost se štiti i kroz zaštitu podataka o ličnosti (čl. 43).

Iz razloga zaštite privatnosti dozvoljeno je ograničiti i pravo na pristup informacijama

(čl. 51, st. 2) i na javnost suđenja (čl. 120), ali se ova ograničenja moraju tumačiti u

skladu s neophodnom potrebom demokratskog društva i načelom proporcionalnosti

(čl. 24, st. 1). Dozvoljena ograničenja prava na privatnost predviđena su kroz pravo

na pretres stana (čl. 41) i na tajni nadzor na osnovu sudske odluke (čl. 42, st. 2).

Zaštita ličnih podataka predviđena je u nekoliko zakona: Zakonu o zaštiti podataka o

ličnosti, Zakonu o slobodnom pristupu informacijama, Krivičnom zakoniku, Zakonu o

policiji, Zakonu o radu, Zakonu o poreskoj administraciji, Zakonu o državnoj upravi,

Zakonu o zdravstvenoj zaštiti, Zakonu o pravima pacijenata i Zakonu o zbirkama

podataka u oblasti zdravstva.

Zakon o zaštiti podataka o ličnosti (Sl. list CG, 79/2008 i 70/2009), koji se

primjenjuje od 1. jula 2009, detaljnije određuje uslove za prikupljanje i obradu ličnih

podataka i propisuje da svrha prikupljanja podataka mora biti unaprijed jasno

određena. Podaci koji se odnose na zdravstveno stanje spadaju u posebnu

kategoriju ličnih podataka (čl. 9, stav 1, tačka 7), koja se može obrađivati samo uz

saglasnost lica na koje se odnosi ili kad je obrada ličnih podataka neophodna radi

otkrivanja, prevencije i dijagnostikovanja bolesti i liječenja lica, kao i radi

unaprjeđenja zdravstvene djelatnosti, ako te podatke obrađuje zdravstveni radnik ili

73

Sl. list SRJ – Međunarodni ugovori, 1/92, Sl. list SRJ, 11/05. 74

Sl. list CG – Međunarodni ugovori, 6/2009.


34

drugo lice koje podliježe propisanim obavezama čuvanja profesionalne tajne; kad je

to neophodno radi zaštite života, zdravlja ili drugih interesa lica na koje se odnose

lični podaci ili drugog lica, a lice nije u mogućnosti da lično da saglasnost, kao i u

drugim slučajevima propisanim zakonom. Posebne kategorije ličnih podataka

posebno se označavaju i štite radi sprječavanja neovlašćenog pristupa tim podacima

(član 13, stav 2).

Zakon o slobodnom pristupu informacijama (Sl. list RCG, 68/2005) razrađuje

ustavno pravo na pristup informacijama u posjedu organa vlasti, i propisuje da pravo

na pristup ima svako domaće i strano pravno i fizičko lice (čl. 1). S druge strane,

Zakon dozvoljava da se pristup informacijama ograniči ako bi se objelodanjivanjem

značajno ugrozili privatnost i druga lična prava pojedinaca, osim u slučaju potrebe

sudskog ili upravnog postupka (čl. 9, st. 6).

Krivičnim zakonikom (Sl. list RCG, 70/2003, 13/2004, 47/2006, Sl. list CG, 40/2008,

25/2010, 32/2011) propisano je krivično djelo Neovlašćeno prikupljanje ličnih

podataka (čl. 176) i predviđena novčana kazna ili zatvor do jedne godine za onoga

ko podatke o ličnosti koji se prikupljaju, obrađuju i koriste na osnovu zakona

neovlašćeno pribavi, saopšti drugom ili upotrijebi u svrhu za koju nijesu namijenjeni

(čl. 176, st. 1). Ista kazna je predviđena i za učinioca koji protivno zakonu prikuplja

podatke o ličnosti građana ili tako prikupljene podatke koristi (čl. 176, st. 2). Za slučaj

da je učinilac ovog krivičnog djela službeno lice u vršenju službe, propisana je kazna

zatvora do tri godine (čl. 176, st. 3).

Krivičnim djelom Neovlašćeno otkrivanje tajne predviđene su sankcije za advokata,

ljekara ili drugo lice koje neovlašćeno otkrije tajnu koju je saznalo u vršenju svog

poziva (novčana kazna ili zatvor do jedne godine), osim ako je otkrivanje tajne u

opštem interesu ili interesu drugog lica, koji je pretežniji od interesa čuvanja tajne (čl.

171). Problem u praksi nastaje zbog toga što neki medicinski radnici identitet HIV

pozitivnih osoba otkrivaju u uvjerenju da time djeluju u opštem interesu, koji je važniji

od zaštite privatnosti inficiranog pojedinca. S druge strane, nije bilo sudske prakse u

kojoj bi se pokazalo u kojim slučajevima bi izuzetno bilo opravdano otkriti tajnu o HIV

pozitivnom statusu neke osobe (npr. u situaciji kada postoje uvjerljivi podaci o tome

da se osoba ne pridržava uputstava ljekara o zaštićenom seksualnom odnosu i sl).

Krivičnim djelom Povreda tajnosti pisma i drugih pošiljki, za povredu tajnosti pisma i

drugih pošiljki, predviđena je novčana kazna ili kazna zatvora do jedne godine, osim

kada ovo krivično djelo učini službeno lice u vršenju službe, za šta je predviđena

kazna zatvora do tri godine (čl. 172). Iznošenje ličnih i porodičnih prilika (čl. 197) je

krivično djelo kojim se kažnjava za iznošenje ili pronošenje podataka iz ličnog ili

porodičnog života nekog lica koji mogu škoditi njegovoj časti ili ugledu u iznosu od tri

hiljade do deset hiljada eura (član 197, stav 1). Teži oblici djela su ako je učinjeno

putem medija ili sličnih sredstava ili na javnom skupu, ili je dovelo ili moglo dovesti do


35

teških posljedica za oštećenog (član 197, stav 2). Neće se kazniti za iznošenje ili

pronošenje ličnih ili porodičnih prilika koje je učinjeno u vršenju službene dužnosti,

novinarskog poziva, odbrani nekog prava ili pri zaštiti opravdanih interesa, učinilac se

neće kazniti, ako dokaže istinitost svog tvrđenja ili ako dokaže da je imao osnovanog

razloga da povjeruje u istinitost onog što je iznosio ili pronosio (član 197, stav 4).

Ostaje da se u sudskoj praksi protumači ”opravdani interes” koji bi opravdao

objavljivanje podataka o HIV pozitivnom statusu neke osobe tako da se ne povrijedi

njeno pravo na privatnost.

Zakon o policiji (Sl. list RCG, 28/2005 i Sl. list CG, 88/2009) propisuje da policija

prikuplja, obrađuje i koristi lične podatke i o njima vodi evidencije, sve dok su ti

podaci potrebni za sprječavanje i otkrivanje krivičnih djela, prekršaja i otkrivanje

učinilaca (čl. 18, st. 1), i to korišćenjem postojećih zbirki podataka ili u neposrednom

kontaktu sa licima na koje se ti podaci odnose, odnosno drugim licima (čl. 18, st. 2).

Zakon o radu (Sl. list CG, 49/2008 i 26/2009) propisuje da poslodavac ne može od

lica sa kojim namjerava da zaključi ugovor o radu zahtijevati podatke o porodičnom,

odnosno bračnom statusu i planiranju porodice, kao ni dostavljanje isprava i drugih

dokaza koji nisu od neposrednog značaja za obavljanje poslova za koje zasniva

radni odnos ili zaključuje ugovor o radu (čl. 18, st. 2). Novčana kazna za kršenje ove

odredbe iznosi od desetostrukog do tristostrukog iznosa minimalne zarade u Crnoj

Gori (čl. 172).

Zakon o državnoj upravi (Sl. list RCG, 38/2003 i Sl. list CG, 22/2008) propisuje da

su građanima dostupni podaci, dokumenta, izvještaji i informacije organa državne

uprave, osim u slučajevima određenim zakonom (čl. 4). Pristup podacima,

dokumentima, izvještajima i informacijama organa državne uprave koji se odnose na

pojedina fizička i pravna lica moguće je samo ako za to postoji pravni interes

povezan sa sudskim i drugim postupkom u kome građanin ostvaruje svoja prava,

obaveze i pravne interese (čl. 51, st. 2). Uskraćivanje ili odbijanje zahtjeva mora se

obrazložiti u pisanoj formi i omogućiti korišćenje prava na podnošenje predstavke

koja se podnosi organu koji vrši nadzor nad radom organa državne uprave (čl. 51, st.

3).

Zakonom o zdravstvenoj zaštiti (Sl. list CG, 39/2004, 14/2010) propisano je pravo

pacijenta na povjerljivost svih podataka koji se odnose na njegovo zdravlje (čl. 18, st.

1, tač. 7). Prema Zakonu o zdravstvenoj zaštiti, svaki pacijent ima pravo na

povjerljivost podataka koje je saopštio zdravstvenom radniku, kao i pravo na zaštitu

privatnosti u postupku zdravstvene zaštite.75 Izuzetno, zdravstveni radnik može biti

oslobođen čuvanja profesionalne tajne na osnovu saglasnosti lica o čijem se

zdravstvenom stanju radi ili ako je to neophodno učiniti u javnom interesu ili u

75

Zakon o zdravstvenoj zaštiti (Sl. list RCG, 39/2004) čl. 24.


36

interesu drugog lica (čl. 24, st. 2 i 3). Kao javni interes ili interes drugog lica,

predviđeno je: otkrivanje ili suđenje za najteža krivična djela, ako bi ono bilo znatno

usporeno ili onemogućeno bez otkrivanja podataka o zdravstvenom stanju

građanina; zaštita javnog zdravlja i bezbjednosti; sprječavanje izlaganja drugog lica

neposrednoj i ozbiljnoj opasnosti za njegov život ili zdravlje. Ove odredbe bi mogle

biti tumačene i tako da omogućavaju otkrivanje informacije o inficiranosti HIV-om, u

cilju zaštite drugih lica. Međutim, imajući u vidu gore navedenu presudu Evropskog

suda za ljudska prava u slučaju Z. protiv Finske, ove zakonske mogućnosti treba

koristiti samo izuzetno.

Preporuka: Odredbe člana 24 Zakona o zdravstvenoj zaštiti kojima su predviđeni

izuzeci od poštovanja prava na privatnost i povjerljivost medicinskih podataka

potrebno je dodatno precizirati.

Zakonom o pravima pacijenata (Sl. list CG, 40/2010) predviđeno je pravo na

informisanje i obavještavanje pacijenta posebno o njegovom zdravstvenom stanju i

bolesti (čl. 7), pravo na samostalno donošenje odluke o tretmanu na osnovu

odgovarajućih informacija (čl. 14), pravo uvida u svoju medicinsku dokumentaciju i

pravo kopiranja te dokumentacije (čl. 21), pravo da odbije da bude predmet naučnog

ispitivanja i istraživanja (čl. 22-24), pravo na privatnost i povjerljivost (čl. 27-29). Ovo

pravo na privatnost i povjerljivost podrazumijeva da svi lični podaci i informacije koje

je pacijent saopštio zdravstvenom radniku, kao i podaci iz medicinske dokumentacije

predstavljaju profesionalnu tajnu i čuvaju se u skladu sa posebnim zakonom (Zakon

o zbirkama podataka u oblasti zdravstva, Sl. list CG, 80/2008, 40/2011). Pacijent ima

pravo da odredi lica kojima se može dati obavještenje, kao i lica koja su isključena ili

koja mogu djelimično biti obaviještena o njegovoj bolesti i očekivanom ishodu (čl. 29,

st. 1). Pacijent ima pravo da odredi lica koja mogu biti obaviještena o njegovom

prijemu u zdravstvenu ustanovu i o zdravstvenom stanju, kao i lica kojima ova

informacija ne može biti saopštena (čl. 29, st. 2). Postoji obaveza zdravstvene

ustanove da o zdravstvenom stanju redovno obavještava lica koja je pacijent odredio

da mogu biti obaviještena (čl. 29, st. 3). Predviđeno je i pravo na prigovor i na

naknadu štete zbog pogoršanja zdravstvenog stanja zbog nestručnog ili nesavjesnog

rada zdravstvenih radnika (čl. 33 i 34). Međutim, među kaznenim odredbama koje su

propisane za slučaj kršenja odredbi ovog zakona (čl. 37 i 38), nije predviđeno

kažnjavanje za slučaj obavještavanja o zdravstvenom stanju pacijenta onih osoba

koje za to nemaju pacijentov pristanak, odnosno za uskraćivanje prava pacijentu da

odredi osobe koje treba ili ne treba da primaju informacije o njegovom zdravstvenom

stanju.


37

Preporuka: Odredbe Zakona o pravima pacijenata o pravu na privatnost i

povjerljivost (čl. 27-29) uskladiti za članom 24 Zakona o zdravstvenoj zaštiti. Zakon o

pravima pacijenata dopuniti odgovarajućim kaznenim odredbama za kršenje

posebnih prava na privatnost i povjerljivost pacijenata iz čl. 27-29 tog Zakona.

Zakon o zbirkama podataka u oblasti zdravstva (Sl. list CG, 80/2008) uređuje

vrste, sadržaj i način vođenja zbirki podataka u oblasti zdravstva i način prikupljanja,

obrade, korišćenja, zaštite i čuvanja podataka iz zbirki (čl. 1). Zbirkama upravlja

Institut za javno zdravlje. Zbirke se vode, pored ostalih načela i na osnovu načela

povjerljivosti (čl. 5, st. 1). Među registrima bolesti od većeg socio-medicinskog

značaja posebno je navedeno vođenje registra HIV/AIDS-a (čl. 9), koji sadrži lične

podatke o oboljelom pojedincu (čl. 10). Predviđeno je da se po pravilu koriste

anonimni podaci, osim na zahtjev ministarstva, u slučaju kada se ”korišćenjem

anonimnih podataka ne može izvršiti pojedina obaveza ministarstva u skladu sa

zakonom” (čl. 49, st. 3).

11.4 Protokol rada savjetovališta za prevenciju HIV/AIDS

Institut za javno zdravlje Crne Gore donio je interni akt, Protokol o radu savjetovališta

za prevenciju HIV/AIDS, koja su do sada osnovana u samom Institutu i sedam

domova zdravlja u Crnoj Gori, na osnovu Strategije borbe protiv HIV/AIDS Vlade

Crne Gore iz 2005. godine. U predgovoru Protokola naglašeno je da “osnovni

standard koji se odnosi na ovo Savjetovalište zahtijeva omogućavanje anonimnog

testiranja i savjetovanja, što uslovljava da ove usluge nije moguće vezati za

pacijenta”. Sam postupak testiranja i savjetovanja i način na koji se obezbjeđuje

anonomnost su precizirani u Protokolu. Međutim, Protokol se ne nadovezuje na bilo

koji pravni opšte obavezujući akt, niti je njegovo donošenje i sadržaj bar okvirno

predviđen opšte obavezujućim propisom.

Preporuka: U cilju unaprijeđenja povjerenja u povjerljivost testiranja i ohrabrivanja što

više ljudi koji su doživjeli rizične situacije da se testiraju, neophodno je precizno

zakonom ili drugim opšteobavezujućim aktom propisati povjerljivost postupka

testiranja na HIV/AIDS i u skladu sa prethodnim predlozima za jačanje garancija

prava na privatnost u skladu sa osobenostima slučaja osoba inficiranih HIV-om.

11.5 Kodeks medicinske etike i deontologije

Obaveza zaštite privatnosti pacijenta predviđena je Kodeksom medicinske etike i

deontologije Ljekarske komore Crne Gore iz 2009. godine. Kodeks medicinske etike i


38

deontologije predstavlja skup profesionalnih normi i pravila u radu i ponašanju

doktora pri obavljanju ljekarske prakse.

Ljekar je dužan da ćuti o onom što mu je u svojstvu ljekara povjereno, ili o onome što

je saznao od bolesnika i poslije smrti bolesnika. U to spadaju i pismena saopštenja

bolesnika, rentgenski snimci i ostali nalazi. Ljekar ih je ovlašćen otkriti ukoliko je

oslobođen čuvanja ljekarske tajne, ili ako je to potrebno za zaštitu nekog većeg

pravnog dobra, ili kada bi čuvanje tajne ugrozilo život i zdravlje drugih ljudi.

Ljekar treba da sačini potrebne zabilješke o konstatacijama i donesenim mjerama u

izvršavanju svog zanimanja. Ljekar je dužan da pruži uvid u dokumentaciju pacijentu,

a izuzetak su djelovi koji sadrže subjektivne utiske i opažanja ljekara.

Ljekarska dokumentacija, snimci, bilješke, histološki preparati, čuvaju se 10 godina

po okončanju liječenja, ako prema zakonskim odredbama to nije drugačije riješeno.

Po prestanku rada ordinacije, ljekar svoje bilješke i nalaze treba da čuva ili da se

pobrine za odgovarajuću zaštitu.

Predlog: Neophodno je zakonom precizirati pravo na zaštitu privatnosti HIV pozitivnih

osoba u odnosu na pravo na zaštitu zdravlja ostalih lica. Propisati postupak

anonimnog testiranja na HIV i garancije za poštovanje i zaštitu privatnosti, kao i

izuzetke, kada je u pitanju postupanje medicinskog osoblja i tretiranje medicinske

dokumentacije.


39

12.1 Pravo na rad i radni odnosi

Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Univerzalna

deklaracija o ljudskim pravima proglašavaju da svako ima pravo na rad, slobodan

izbor zaposlenja, pravične i zadovoljavajuće uslove rada i zaštitu od nezaposlenosti.

Ovo pravo podrazumijeva pravo na zaposlenje bez diskriminacije, jednakost u zaštiti

prava na rad, zabranu prinudnog rada i zabranu samovoljnog (neopravdanog)

otpuštanja.76

Ovo pravo je povrijeđeno kada postoji obaveza da se zaposleni podvrgne

obaveznom testiranju na HIV i kada postoji mogućnost da pozitivni rezultat testa

prouzrokuje gubitak posla, nemogućnost dobijanja posla, kao i uskraćivanje

određenih beneficija. Države su dužne da obezbijede zaštitu prava osoba koje žive

sa HIV-om da rade sve dok su u stanju da nesmetano obavljaju svoj posao.

Takođe, u skladu sa postojećim pravilima za lica koja boluju od drugih bolesti, i HIV-

pozitivnim osobama mora se obezbijediti da ostanu zaposlene. Nakon što izgube

radnu sposobnost, HIV-pozitivne osobe moraju da dobiju jednake mogućnosti u

ostvarivanju prava na učešće u raznim programima za bolesna i hendikepirana lica.

Od kandidata za posao ili zaposlenih ne bi trebalo zahtijevati da poslodavcu, niti

drugim licima, otkriju svoj HIV status pri ostvarivanju prava na nadoknade za

zaposlene, doprinose za penzioni fond ili programe zdravstvenog osiguranja.

Obaveza država da preventivno djeluju u sprječavanju bilo koje vrste diskriminacije

na radnom mjestu, naročito one u vezi sa HIV statusom, trebalo bi da obuhvati i

privatni sektor.

Kao dio pogodnosti na poslu, svi zaposleni imaju pravo na sigurne i zdrave radne

uslove. „U većini zanimanja i strukovnih djelatnosti, obavljanje posla ne uključuje rizik

dobijanja ili prenošenja HIV-a među zaposlenima, od strane zaposlenih prema

klijentima ili od strane klijenata prema zaposlenima.“77 U svakom slučaju, tamo gdje

postoji mogućnost prenošenja bolesti na radnom mestu, kao što je to u sektoru

zdravstvene zaštite, države bi trebalo da preduzmu mjere za smanjenje rizika od

prenošenja bolesti. Konkretno, zaposleni u zdravstvu morali bi da budu pravilno

76

Isto, tačke 2, 4, 6. 77

Consultation on AIDS and the Workplace (Konsultacije u vezi sa AIDS-om na radnom mestu), Svetska

zdravstvena organizacija u saradnji sa Međunarodnom organizacijom rada, Ženeva, 1988.

12. Učešće u društvenom životu


40

obučeni u oblasti opšte predostrožnosti u odnosu na prenošenje infekcije i da budu

opremljeni sredstvima za sprovođenje odgovarajućih procedura.

Ustav predviđa da svako ima pravo na rad, slobodan izbor zanimanja i zapošljavanja,

na pravične i humane uslove rada i zaštitu za vrijeme nezaposlenosti (čl. 62).

Osnovna i neposredno primjenjiva obaveza države iz PESK je da obezbijedi da ne

bude diskriminacije pri zapošljavanju, i da obezbijedi jednaku zaštitu u vezi sa

zapošljavanjem, u svim životnim dobima od osnovnog obrazovanja do penzije.78

Ustav zabranjuje svaku neposrednu ili posrednu diskriminaciju, po bilo kom osnovu

(čl. 8). Zakon o radu detaljno definiše diskriminaciju, kao i uznemiravanje po više

osnova, uključujući bilo koje lično svojstvo (čl. 5). Zabranjeno je i seksualno

uznemiravanje, kao svako verbalno i neverbalno ponašanje, koje predstavlja povredu

dostojanstva lica koje traži zaposlenje ili zaposlenog u sferi polnog života, čime

izaziva strah zaposlenog ili poniženje (čl. 8). Diskriminatorsko postupanje zabranjeno

je posebno u pogledu propisivanja uslova za zapošljavanje i izbor kandidata, uslova

rada i svih prava iz radnog odnosa, obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja,

napredovanja na poslu, kao i u slučajevima otkaza ugovora o radu. Pored toga,

diskriminatorske odredbe ugovora o radu su ništave (čl. 7). Diskriminacijom se ne

smatra razlikovanje koje je nužno za obavljanje određenog posla, kao ni afirmativna

akcija prema određenim kategorijama ljudi (čl. 9). U slučaju kršenja ovih odredbi,

zaposleni ili lice koje traži zaposlenje, može pokrenuti parnični postupak (čl. 10).

Zakonom o zabrani diskriminacije (Sl. list CG, 46/10) posebno je zabranjena

diskriminacija u oblasti rada. Zaštitu od diskriminacije uživa svako lice u radnom

odnosu, odnosno svako ko po bilo kom osnovu učestvuje u radu (čl. 16, st. 1).

12.2 Pravna zaštita

Zaposleni koji smatra da mu je neko pravo po osnovu rada povrijeđeno, može se

obratiti, i anonimno, inspekciji rada, može pokrenuti spor pred nadležnim sudom, koji

mora biti hitno rješavan, ili može da zajedno sa poslodavcem iznese sporna pitanja

pred arbitražu (čl. 120–122 ZoR). Propisano je i da novčana potraživanja iz rada i po

osnovu rada ne zastarijevaju (čl. 123 ZoR).

Zakon o zabrani diskriminacije predviđa nekoliko oblika zaštite od diskriminacije, u

vidu podnošenja pritužbe Zaštitniku ljudskih prava i sloboda, pokretanja sudskog

spora i prekršajnog postupka. Ovim Zakonom je naglašeno da niko ne može da trpi

štetne posljedice zbog prijavljivanja slučaja diskriminacije, davanja iskaza pred

78

Više o zabrani diskriminacije u radnim odnosima vidi Opšti komentar br. 20 o zabrani diskriminacije u

ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Komitet za ekonomska socijalna i kulturna prava, dok. UN

E/C.12/GC/20, 10. jun 2009. i stav 32 Opšteg komentara br. 18.;


41

nadležnim organom ili nuđenja dokaza u postupku u kojem se ispituje slučaj

diskriminacije (čl. 4).

12.3 Gubitak radne sposobnosti

Infekcija HIV-om, sama po sebi, nije uslov za gubitak radne sposobnosti, onako kako

je radna sposobnost definisana Zakonom o radu79. Kako je ovim Zakonom

zabranjena svaka diskriminacija u vezi sa zapošljavanjem i radom, osobe koje žive

sa HIV-om, kao i ostali zaposleni, imaju pravo na odgovarajuću zaradu, bezbjednost i

javno zdravlje na radu, zatim na zdravstvenu zaštitu, zaštitu ličnog integriteta, i druga

prava u slučaju bolesti, smanjenja ili gubitka radne sposobnosti ili starosti, kao i na

materijalno obezbeđenje za vrijeme privremene nezaposlenosti. Oni imaju pravo i na

druge oblike zaštite, u skladu sa Zakonom.

Pravo na posebnu zaštitu imaju: zaposlena žena, sva lica mlađa od 18 godina i

zaposlena lica sa invaliditetom.

Zaposleni je dužan da, prije zaključenja ugovora o radu, obavijesti poslodavca o

svom zdravstvenom stanju ili drugim okolnostima koje bitno utiču na obavljanje

poslova za koje se zasniva radni odnos, ili koje mogu da ugroze život i zdravlje

drugih lica Zakon o radu (Sl. list CG, 49/2008, 26/2009 i 59/2011), čl. 13, st. 5.

Pitanje u kojim okolnostima HIV status može da ugrozi zdravlje drugih lica i kada i na

koje poslove može da utiče – otvara velike dileme i predstavlja temu rasprave

mnogih svetskih foruma, pa i sudskih organa. Načelno, pri redovnim socijalnim

odnosima HIV status ne predstavlja direktnu opasnost, ali se ipak moraju uzeti u

obzir sve činjenice kako bi ovo pitanje bilo jasno regulisano, uz poštovanje zaštite

javnog zdravlja i ljudskih prava.

79

Zakon je objavljen u "Službenom listu CG", br. 49/2008, 26/2009 i 59/2011. Vidi: čl. 24. Zakona - 88/2009-

20. Vidi: čl. 32. Zakona - 26/2010-16.;

Predlozi:

Potrebno je preventivno precizirati opravdani rizik od obavljanja određenih

poslova od strane lica inficiranim HIV-om i tako spriječiti diskriminaciju u svim

ostalim slučajevima.

Obezbijediti da lica oboljela od AIDS-a koja više nisu radno sposobna dobiju

naknadu kao i sva ostala lica nesposobna za rad usled bolesti.

Preko nadležnog ministarstva, obezbijediti podršku udruženjima osoba koje žive

sa HIV-om.


42

12.4 Pravo na obrazovanje

Obrazovanje je i posebno ljudsko pravo i nezamjenjivo sredstvo za ostvarenje drugih

ljudskih prava.80 To je pravo koje može da osposobi ekonomski i društveno

marginalizovane ljude i djecu da se izdignu iz siromaštva i uključe u društvo. Države

sve više obrazovanje prepoznaju kao jednu od najboljih finansijskih investicija, ali,

kako je primijetio Komitet za ekonomska, socijalna i kulturna prava, značaj

obrazovanja nije samo praktičan: „dobro obrazovan, prosvijetljen i aktivan um,

sposoban za slobodno i široko sagledavanje stvari, predstavlja radost i nagradu

ljudskog postojanja“.81

Kao i druga ljudska prava i pravo na obrazovanje mora biti obezbijeđeno svima bez

diskriminacije po bilo kom zabranjenom osnovu.82

Ustav Crne Gore jemči pravo na školovanje pod jednakim uslovima i propisuje da je

osnovno obrazovanje besplatno i obavezno (čl. 75). U Crnoj Gori besplatnost

školovanja odnosi se i na redovno srednjoškolsko i visokoškolsko školovanje, što

znači da se na ovaj način ustavna odredba približava zahtjevu iz člana 13, stav 2 (b) i

(c) Pakta o ekonomskim i socijalnim pravima, prema kome su države dužne da

postepeno obezbijede besplatnost i viših stepena obrazovanja od osnovnog.

Opšti zakon o vaspitanju i obrazovanju (Sl. list RCG, 64/02, 45/10) uređuje

predškolsko, osnovno, srednje opšte i stručno obrazovanje, vaspitanje i obrazovanje

lica sa posebnim potrebama i obrazovanje odraslih. Ovim zakonom su propisani i

ciljevi obrazovanja, među kojima i da razvija svijest, potrebu i sposobnost za

očuvanje i unaprjeđenje ljudskih prava, pravne države, prirodne i društvene sredine,

multietičnosti i različitosti (čl. 4, tač. 4).

Zakon zabranjuje diskriminaciju u ostvarivanju prava na obrazovanje (čl. 9). Imajući u

vidu potresan slučaj iz 2001. godine, kada su roditelji đaka iz OŠ ”Milorad Musa

Burzan”, protestovali ne dozvolivši da njihova djeca pohađaju nastavu u istoj prostoriji

sa HIV pozitivnim djetetom, pa je zbog toga za dijete bila organizovana individualna

nastava, treba naglasiti da je ovakav tretman djeteta diskriminatoran i da je država

dužna da preduzme sve potrebne mjere obrazovanja roditelja ili druge kako bi

obezbijedila da dijete ne doživljava duševne bolove zbog neopravdanog postupanja

motivisanog predrasudama i neznanjem. Nažalost, u praksi se u međuvremenu

dogodio još jedan sličan slučaj, koji nije procesuiran, da je direktor škole ”prijateljski”

posavjetovao majku HIV pozitivne djevojčice prilikom upisa u prvi razred da je vodi

80

Opšti komentar o pravu na obrazovanje, čl. 13 PESK (The Right to Education (Article 13), Committee on

Economic, Social and Cultural Rights, E/C.12/1999/10 8 December 1999. Treba imati u vidu i da Pakt predviđa

poseban član o pravu na obrazovanje. 81

Isto, tačka 1. 82

To je osnovni uslov, na osnovu člana 2 PESK, a u gore citiranom Opštem komentaru člana 13 pominje se u

tački 6 b).


43

kući i nađe joj učiteljicu ili učitelja koji će dolaziti kući da joj samostalno drži časove.

Direktoru je prethodno predočeno odobrenje ljekara za pohađanje škole.

U okviru nastavnog programa za osnovne škole, kao izborni predmet, uveden je

predmet Zdravi stilovi života. Program je finansijski podržan od strane Globalnog

Fonda za borbu protiv AIDS-a, tuberkuloze i malarije (u okviru projekta “Podrška

sprovođenju strategije za HIV/AIDS u Crnoj Gori).83 Broj učenika koji su birali ovaj

predmet i broj nastavnika koji je realizovao program se povećava iz godine u godinu.

Tako je, na primjer, u školskoj 2008/09.godini ovaj predmet izučavalo oko 900

učenika, školske 2009/10 ga je odabralo oko 2400 učenika, da bi u školskoj

2010/2011 godini taj broj narastao na oko 4100. Za ovaj predmet, obučeno je 165

nastavnika iz 89 osnovnih škola.84 Nejasno je zbog čega izučavanje ovih

egzistencijalno bitnih tema nije uvršteno u obavezni nastavni program.

U okviru sprovođenja projekta Nacionalnog strateškog odogovora na HIV/AIDS 2010-

2014, predviđeno je i uvođenje ovog predmeta u srednje škole, pa je u skladu sa tim

ciljem i izrađen nastavni program za izborni predmet Zdravi stilovi života za

gimnazije, dok je za srednje stručne škole uveden kao međupredmetni sadržaj.85

U Crnoj Gori ne postoji predmet Seksualno obrazovanje. Međutim, među izborne

teme za učenike i učenice sedmog razreda, u sklopu predmeta Građanskog

vaspitanja i obrazovanja uvršteni su: ”Odnosi među polovima-seksualno vaspitanje”,

“Kako steći ljubav i povjerenje”, “Ekologija, tjelesno i društveno zdravlje”.

12.5 Brak i porodica

Prema Porodičnom zakonu Crne Gore86, nema nikakvih ograničenja u pogledu

porodičnih i bračnih odnosa za lica koja žive sa HIV-om i, uopšte, za nosioce neke

83

Zdravi stilovi zivota, Zavod za skolstvo Crne Gore, dostupno na:

www.zzs.gov.me/rubrike/projekti/projekti/zdravi stilovi zivota/; 84

Isto; 85

Isto; 86

"Službeni list Republike Crne Gore, broj 1/2007"od 9.1.2007. god.

Preporuke:

Država bi trebalo da kroz obrazovanje unaprjeđuje poštovanje, toleranciju i

nediskriminativno ponašanje prema osobama koje žive sa HIV-om.

Neophodno je obezbijediti nesmetan pristup obrazovanju za djecu koja žive

sa HIV-om, u smislu zabrane svake izolacije ili posebnog tretmana – ali i

stvaranje tolerantnog okruženja sa punom brigom za zaštitu zdravlja sve

djece.

Uz pomoć obaveznih nastavnih programa za svu djecu odgovarajućeg

uzrasta, potrebno je obezbijediti seksualno obrazovanje i upoznavanje sa

prirodom HIV/AIDS-a, radi suzbijanja predrasuda i olakšavanja položaja

bolesnika, a naročito djece.

http://www.zzs.gov.me/rubrike/projekti/projekti/zdravi%20stilovi%20zivota/


44

polno prenosive bolesti. Jedino što postoji, jeste mogućnost rušljivosti (relativne

ništavosti) braka – naime, brak je važeći, ali se može tražiti njegovo poništenje, ako

je riječ o zabludi u vezi sa nekom od bitnih osobina supružnika, kojom bi se mogla

smatrati i inficiranost HIV-om ili oboljenjem od AIDS-a. Može se poništiti brak

sklopljen u zabludi o bitnim osobinama jednog bračnog druga koje bi drugog bračnog

druga odvratilo od stupanja u brak da ih je znao i koje su dovele do ozbiljne i trajne

poremećenosti bračnih odnosa (član 50 ).

Na osnovu Ustava Crne Gore ratifikovani međunarodni ugovori i opšteprihvaćena

pravila međunarodnog prava sastavni su dio unutrašnjeg pravnog poretka, imaju

primat nad domaćim zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju kada odnose

uređuju drukčije od domaćeg zakonodavstava, što može predstavljati problematično

rješenje, kako je naprijed navedeno.

13. Ljudska prava u pravnom poretku Crne Gore


45

Crnu Goru obavezuju svi univerzalni međunarodni ugovori o ljudskim pravima koji su

obavezivali državnu zajednicu Srbija i Crna Gora (SCG), Saveznu Republiku

Jugoslaviju (SRJ) i Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju (SFRJ).87

13.1 Pravni ljekovi za povredu ljudskih prava

Jedan od osnovnih preduslova za stvarno uživanje ljudskih prava je postojanje

djelotvornih pravnih ljekova. Pravo na djelotvorni pravni lijek se oslanja na opštu

obavezu države da obezbijedi uživanje ljudskih prava, a ne samo da poštuje (ne

krši) prava propisana međunarodnim ugovorima.88

Ustav predviđa da Ustavni sud odlučuje o ustavnoj žalbi zbog povrede ljudskih prava

i sloboda zajamčenih Ustavom, nakon iscrpljivanja svih djelotvornih pravnih

sredstava (čl. 149, tač. 3).

Zakonom o Ustavnom sudu Crne Gore (Sl. list CG, 64/2008) određeno je da se

ustavna žalba zbog povrede ljudskih prava i sloboda zajamčenih Ustavom može

podnijeti protiv pojedinačnog akta državnog organa, organa državne uprave, organa

lokalne samouprave ili pravnog lica koje vrši javna ovlašćenja (čl. 48, st. 1). Ustavni

sud je ovlašćen da reaguje samo u slučaju kršenja prava koje je u konkretnom

slučaju učinjeno pojedinačnim aktom, koji onda može samo da ukine i vrati predmet

na ponovni postupak organu koji je akt donio (čl. 56, st. 1). Ovo ograničenje sužava

kapacitet Ustavnog suda da zaštiti ljudska prava i u onim slučajevima kada je uzrok

kršenja prava nečinjenje, dakle nedonošenje akta, ili kada su prava prekršena nekom

faktičkom radnjom.

S druge strane, kada utvrdi da je pojedinačnim aktom povrijeđeno ljudsko pravo,

Ustavni sud jedino može taj akt da ukine i predmet vrati organu koji ga je donio na

ponovno odlučivanje. Na ovaj način je opet ograničena zaštita ljudskih prava jer

Ustavnom sudu nije omogućeno da odmah obustavi takvo stanje i spriječi nastupanje

štete ili njeno uvećanje, tako što će narediti da lice odmah bude pušteno na slobodu

ili da se obustavi postupak ekstradicije, da se izvrši neka odluka itd. Takođe,

Ustavnom sudu treba omogućiti i da dosudi pravično zadovoljenje zbog nastalog

kršenja prava, a ne da se u svakom slučaju podnosilac žalbe primorava da naknadno

vodi posebnu parnicu za obeštećenje zbog pretrpljene povrede prava.

87

Odluka o proglašenju nezavisnosti Crne Gore, tačka 3, Sl. list 36/2006. Crna Goraje po proglašenju

nezavisnosti uputila izjavu o sukscesiji navedenih međunarodnih ugovora Ujedinjenim nacijama.; 88

Komitet za ljudska prava, Opšti komentar br.3, 1981 ( Human Rights Committee, Implementation at the

national level, Article 2, General Comment no. 3, 1981);


46

Ustavna žalba se može podnijeti nakon iscrpljivanja svih djelotvornih pravnih

sredstava, što, prema Zakonu o Ustavnom sudu, znači tek pošto podnosilac ustavne

žalbe iskoristi sva pravna sredstva na koja je imao pravo u skladu sa zakonom (čl.

48, st. 2).

Za povrede ljudskih prava opštim aktima (zakonima, uredbama i sl.) nije moguće

podnijeti ustavnu žalbu, čak ni ako ti akti samim svojim postojanjem neposredno krše

ustavom garantovana ljudska prava. Jedina mogućnost zaštite ljudskih prava od

povreda opštim aktima je podnošenje inicijative za pokretanje postupka za ocjenu

njihove ustavnosti i zakonitosti. Ustavni sud može, ali ne mora da postupi po inicijativi

građana, dok mora da postupi po predlogu za ocjenu ustavnosti koji podnesu pet

poslanika, državni organ, organ lokalne samouprave ili Zaštitnik ljudskih prava i

sloboda.89

13.2 Naknada štete

Na osnovu opštih načela građanskog prava, mora se izvršiti naknada štete pričinjene

drugome na nezakonit način. Naknada štete prema Zakonu o obligacionim odnosima

Crne Gore90 podrazumijeva povraćaj u pređašnje stanje, ili, ako to nije moguće,

novčanom odštetom (član 192).

Mogu se zamisliti situacije, i one stvarno postoje, u kojima je šteta nastala u vezi sa

inficiranošću HIV-om, počev od povrede prava na privatnost, do različitih oblika

diskriminacije koji mogu nanijeti i ozbiljnu materijalnu štetu.

U Crnoj Gori ne postoji poseban, sveobuhvatan propis koji odnosi na zaštitu prava

HIV pozitivnih osoba, odnosno oboljelih od AIDS-a. Zaštita njihovih prava predviđena

je, po pravilu, posredno, prema opštim odredbama o zabrani diskriminacije na

osnovu zdravstvenog stanja, odredbama o načelnoj zaštiti privatnosti, zakonima o

socijalnoj i zdravstvenoj zaštiti.

89

Član 150, st. 2 Zakona o Ustavnom sudu; čl. 26 Zakona o zaštitniku ljudskih prava i sloboda.; 90

Sl.list 47/08 od 07.08.2008.godine;

14. Zaključak


47

Stigma i predrasude prema osobama koje žive sa HIV-om u Crnoj Gori, kao i prema

osobama homoseksualne i biseksualne orijentacije, još su izuzetno prisutne i

prožimaju sve nivoe društva. Nedostatak sistematskog obaveznog obrazovanja na

temu seksualnosti i seksualno prenosivih bolesti pospješuju ovakve predrasude i od

crnogorskog društva čine potencijalno rizično okruženje za kršenje ljudskih prava

djece i odraslih koji su inficirani HIV-om. U praksi nažalost ima primjera i zdravstvenih

i prosvjetnih radnika koji nemaju osnovna znanja o načinima prenosa HIV-a, pa zbog

toga osjećaju strah i postupaju diskriminatorno.

Zaštitu privatnosti osoba inficiranih HIV-om posebno je važno zaštititi zato što su te

osobe po pravilu posebno ugrožene i trpe ozbiljne posljedice u slučaju objavljivanja

njihovog zdravstvenog statusa. Od ove zaštite treba precizno predvidjeti izuzetke u

slučaju kada postoje saznanja da inficirana osoba ne želi da postupa po upustvima

ljekara ili da po njima ne postupa i tako ugrožava zdravlje drugih. Neuvjerljiva zaštita

pritvatnosti po pravilu odvraća druge od testiranja i utvrđivanja infekcije, što u

krajnjem za društvo ima pogubne posljedice. Zbog toga je zaštitu privatnosti

neophodno precizirati u odnosu na HIV pozitivne osobe, i tako je učiniti uvjerljivom i

ohrabrujućom.

Zbog nedovoljnog poznavanja specifičnosti prenošenja HIV-a, i načelnih propisa o

zabrani diskriminacije koji ne preciziraju situaciju osoba inficiranih HIV-om, treba

očekivati da će u praksi diskriminacija ovih osoba biti srazmjerno česta. Zbog toga bi

trebalo precizirati postojeće garancije ljudskih prava u skladu s međunarodnim

preporukama u odnosu na HIV pozitivne osobe, i razmotriti usvajanje odgovarajućih

mjera pozitivne diskriminacije u njihovu korist.

Documents

HIV/AIDS U ZAKONODAVSTVU CRNE GORE - undp.org€¦ · Brak i porodica 13. Ljudska prava u pravnom poretku Crne Gore..... 47 13.1. Pravni ljekovi za povredu ljudskih prava 13.2. Naknada