Historia

76 +Lľ)L�L�0X]\ND�����

lastic People of the Universe to na-zwa wyj!tkowej grupy rockowej, której nieprawdopodobna historia

jest jednym z przyk"adów artystycznej wy-trwa"o#ci. A wszystko zacz$"o si$, a jak%e, za spraw! Beatlesów w po"owie lat 60. To wtedy m"odzi ludzie z Europy Wschodniej i ZSRR doznali objawienia za spraw! Johna Lennona. Trzymani za %elazn! kurtyn! przez d"ugie lata polowali na ka%dy skra-wek ameryka&skiej wolno#ci, ka%dy przed-

miot, d'wi$k czy s"owo, które cho( na chwil$ pomo%e im wyrwa( si$ z szarej pust-ki systemu.

W latach 40. i 50. takimi promykami nadziei by"y utwory jazzowe. Potem drzwi kulturalnego wi$zienia wywa%ali wspólnie Elvis Presley i Billy Haley, ale to Beatlesi byli tymi, którzy ostatecznie wysadzili mur. W jednej chwili pojawi"y si$ tysi!ce gara-%owych zespo"ów, a w samej stolicy Czech by"y ich setki. Zacz!" si$ czas bigbitu.

W marcu 1965 roku do Czech przyby" poeta uznawany za guru hipisów, Alan Ginsberg. Zaproszony przez studentów Uniwersytetu Karola w Pradze, wzi!" udzia" w kilku wieczorach poezji w stolicy Czecho-s"owacji oraz w Bratys"awie. Ginsberg nie tylko czyta" swoje wiersze, ale te% pozwala" sobie na krytyk$ systemu, pokazywanie jego oczywistych wad i nawo"ywanie do oporu. To nie mog"o si$ podoba( w"adzy. Poet$ aresztowano za u%ywanie narkotyków i pu-bliczne pija&stwo, a nast$pnie agenci s"u%by bezpiecze&stwa w"amali si$ do jego pokoju hotelowego, skon)skowali wszystkie zapi-ski, uznaj!c je potem za spro#ne i moralnie niebezpieczne. U%yto ich jako pretekstu, aby wydali( Ginsberga z Czechos"owacji 7 maja 1965 roku.

Artysta wyjecha", ale jego duch pozosta" w#ród Czechów. Ulice Pragi wype"ni"y si$ d"ugow"os! m"odzie%!, obowi!zkowo ubra-n! w niebieskie d%insy i urz!dzaj!c! happe-ningi. Wbrew jedynie s"usznej linii partii coraz bardziej rozwija"a si$ podziemna sce-na muzyczna. Powsta" zespó" Olympic, któ-ry pokaza" Czechom repertuar Beatlesów, a tak%e pierwsza grupa graj!ca psychode-li$ – Primitives. Stopniowo zachodni rock & roll zacz!" si$ pojawia( na antenie czes- kich stacji radiowych, zacz$to wydawa( magazyny pisz!ce o tej muzyce i uczy( o niej w szko"ach. M"odzie% si$ cieszy"a, ale rz!d trzeszcza" w posadach. Kieruj!cy pa&-

Od plastiku

ku ZROQRĂFL'RSöNL�EÚG]LH�VLÚ�SLVDÊ�GěZLÚNL�GR�VïöZ��

]ZLÈ]HN�PX]\NL�]�SROLW\NÈ�L�UHOLJLÈ�EÚG]LH�PRĝOLZ\��6ïRZD�PRJÈ�]�PX]\NöZ�]URELÊ�SU]\ZöGFöZ�

UHZROXFML��PRJÈ�WHĝ�VSUDZLÊ��ĝH�VWDQÈ�VLÚ�Z\NOÚFL�SU]H]�V\VWHP�L�Z�ZLÚ]LHQLDFK�]DSïDFÈ�]GURZLHP� ]D�VZRMH�G]LHïD��*G\�G]LĂ�ĂZLDW�SU]\JOÈGD�VLÚ�

VSUDZLH�3XVV\�5LRW��ZDUWR�ZUöFLÊ�GR�KLVWRULL�VSU]HG����ODW�L�SU]\SRPQLHÊ��VNÈG�Z]LÚïD�VLÚ�.DUWD����

3UDVND�ZLRVQD�������:WHG\�VLÚ�ZV]\VWNR�]DF]ÚïR�

0DFLHM��XNDV]�*RïÚELRZVNL

Historia

77+Lľ)L�L�0X]\ND�����

stwem jako prezydent i I sekretarz Komu-nistycznej Partii Czechos"owacji Antonin Novotny z jawnym obrzydzeniem patrzy" na wzrost obecno#ci zachodniej kultury. Jego stalinowskie wzorce nie pozwala"y za-akceptowa( jakiejkolwiek wolno#ci w tym zakresie. Na szcz$#cie oby"o si$ bez puczu i 5 stycznia 1968 roku Novotny sam zrezy-gnowa" ze stanowiska I sekretarza.

Zast!pi" go o wiele bardziej ugodowy i tolerancyjny Aleksander Dubczek. Kon-tynuowa" on liberalizacj$ ustroju, wnosz!c do czechos"owackiej polityki now! kultur$ polityczn!. Umo%liwi"o to proces zmiany %ycia spo"ecznego i politycznego, nazywany

„prask! wiosn!”. Jedn! z reform Dubczeka by"o wprowadzenie zarz!dzenia o ca"kowi-tej wolno#ci prasy (prawo 84/1968 z dnia 26 czerwca 1968 stwierdza, %e „cenzura jest niedopuszczalna”). Wi$zienia zosta"y oczyszczone z artystów i innych wi$'niów politycznych poprzedniego re%imu. Na uli-cach Pragi rozkwit"a kultura hipisowska, a razem z ni! muzyka.

W ko&cu Kreml uzna", %e sprawy za-sz"y za daleko. O #wicie 21 sierpnia 1968 roku radzieckie czo"gi i 175 000 %o"nierzy z pa&stw Uk"adu Warszawskiego wkroczy-"o do Czechos"owacji, by zaprowadzi( „"ad i porz!dek”. Trzy dni pó'niej by"o po wszystkim i tylko pojedyncze akty despe-rackiego oporu, jak samospalenie Jana Palacha, przypomina"y o nienormalno#ci sytuacji. Ale w g"owach artystów potrzeba oporu zosta"a ju% zaszczepiona. W nied"u-gim czasie zakwit"a na nowo i uderzy"a ze zdwojon! si"!.

Plastic People of the Universe pojawili si$ nieca"y miesi!c po sowieckiej inwazji. Inspiracj! dla za"o%yciela grupy, basisty Milana Hlavsy, by"y takie zespo"y jak *e Doors, *e Fugs, Velver Underground i Frank Zappa, od którego piosenki wzi$"a si$ nazwa czeskiej grupy. W 1969 roku sze-fem artystycznym i menad%erem Plastic Pe-ople zosta" historyk i teoretyk kultury Ivan Jirous. To dzi$ki niemu w sk"adzie pojawi"

si$ by"y gitarzysta *e Primitives, Josef Ja-ní+ek. Zaproszono tak%e altowiolist$ Ji,íego Kabe-a. Ich wspólne koncerty od pocz!tku by"y raczej happeningami ni% typowymi wyst$pami muzycznymi. I od pocz!tku nie podoba"y si$ w"adzy. Wkrótce po inwazji Kreml rozpocz!" proces „normalizacji”, skutecznie sugeruj!c rz!dowi czeskiemu za-mykanie kolejnych klubów, powrót do cen-zurowania wiadomo#ci i )lmów oraz pa-trzenie na r$ce i w teksty poetom, literatom i muzykom. Niektórzy arty#ci, chc!c nadal tworzy( i zarabia(, dostosowywali si$ do narzuconych na nowo norm. Plastic People ani my#leli si$ zmienia(. Pozostali wiod!-c! grup! psychodeliczn! do stycznia 1970,

kiedy to o)cjalnie cofni$to im pa&stwow! licencj$. Oznacza"o to nie tylko odci$cie od mo%liwo#ci otrzymywania honorarium za koncerty, ale tak%e konieczno#( zwrotu wypo%yczonych im instrumentów oraz po-zbawienie sali prób. Muzycy kontynuowali wyst$py jako grupa amatorska. Zdobyli sk!d# stare, ale jeszcze graj!ce instrumenty, a Janí+ek, z zawodu mechanik samochodo-wy, na potrzeby wyst$pów skonstruowa" wzmacniacze ze starych radioodbiorników. W"adza ludowa by"a coraz bardziej za- niepokojona dzia"alno#ci! krn!brnych w"o-chatych ma"olatów.

W czerwcu 1972 roku koncert na przed- mie#ciach Pragi zosta" od- wo"any, gdy pijani cz"on-kowie milicji wszcz$li bójk$ z fanami grupy. Wkrótce potem ostatecz-nie zabroniono muzykom wyst$pów w stolicy. Sy- tuacja nieco si$ poprawi- "a, gdy do zespo"u do"!-czy" znany saksofonista jazzowy, Vratislav Bra-benec. Zgodzi" si$ gra( z Plastic People pod wa- runkiem, %e od tego mo-

mentu b$d! wykonywa( wy"!cznie w"as- ne utwory i tylko po czesku. W"adze w nadziei, %e awanturnictwo usta"o, przy-wróci"y grupie licencj$. Jak si$ okaza"o, tylko na dwa tygodnie. Wtedy uznano, %e jej twórczo#( jest chorobliwa i mo%e mie( negatywny wp"yw na spo"ecze&stwo. Od-mawiaj!c jakichkolwiek zmian, Plastikowi ostatecznie zeszli do podziemia.

Przez reszt$ dekady do#wiadczali coraz wi$kszych trudno#ci, chc!c gdziekolwiek wyst!pi( i nie zosta( za to ukaranym. Ko-rzystali z ka%dej okazji, cho(by z wesel swo-ich przyjació". Wtedy mo%na by"o legalnie wynaj!( sal$ i da( prywatny koncert. Zwy-kle jednak ustalanie miejsca i czasu wyst$pu by"o niczym scena ze szpiegowskiego )lmu albo potajemna schadzka. Wybierano miej-sce oddalone od wi$kszych miejscowo#ci i jak najbardziej odizolowane. Przyjaciele i znajomi poczt! panto.ow! powiadamiali si$ o dacie koncertu, a ostateczne jego miej-sce podawane by"o najwcze#niej na dzie& przed terminem. Publiczno#( wysiada"a z poci!gu na najbli%szej stacji, z której i tak zwykle trzeba by"o i#( kilometrami przez lasy i pola, nierzadko brn!c w b"ocie czy #niegu. Gdy ju% si$ wydawa"o, %e wszystko gra, cz$sto pojawia"a si$ milicja i rozp$dza"a towarzystwo.

W marcu 1974 roku mia"o miejsce naj-bardziej dramatycznie z takich wydarze&,

0ïRG]L�L�W\ONR�SR]RUQLH�JU]HF]QL�

,QZHQFML�QLH�EUDNRZDïR�QLH�W\ONR�Z�PX]\FH�

1DMVï\QQLHMV]D�L�QDMOHSV]D�Sï\WD� Z�KLVWRULL�]HVSRïX�

Historia

78 +Lľ)L�L�0X]\ND�����

nazwane potem masakr! w Czeskich Bu-dziejowicach. Na zaplanowanym wówczas koncercie pojawi"o si$ ponad tysi!c osób, które zasta"y tam oddzia" szturmowy mili-cji. Setki ludzi aresztowano i sp$dzono do ciemnego tunelu nieopodal stacji kolejo-wej. Tam funkcjonariusze na o#lep bili ich pa"kami, a potem skatowanych wsadzili do podstawionego poci!gu do Pragi. Wszyst-kich dok"adnie spisano. Sze#cioro studen-tów aresztowano, a kilkudziesi$ciu wydalo-no z uczelni.

W odpowiedzi na masakr$, Ivan Jiro-us, którego ju% wtedy powszechnie zwano Magor, czyli /wirus, zorganizowa" Pierw-szy Muzyczny Festiwal Drugiej Kultu-ry. Chodzi"o o jasne odci$cie si$ od tej „pierwszej kultury”, któr! uzna" za totali-tarn! i zbrodnicz!. Impreza mia"a miejsce 1 wrze#nia 1974 roku we wsi Postupice niedaleko Beneszowa. Setki ludzi zgro-madzi"o si$, by pos"ucha( Plastikowych i innych zespo"ów sceny podziemnej. Tym razem oby"o si$ bez przemocy ze strony w"adz. Gorzej by"o kilka miesi$cy pó'niej, gdy Jirous zorganizowa" drug! edycj$ fe-stiwalu. 21 lutego 1976 w Bojanowicach znów zgromadzi"y si$ setki fanów nowej muzyki. Re%im mia" do#(. 17 marca s"u%ba bezpiecze&stwa aresztowa"a 27 muzyków i ich bliskich przyjació", w tym ca"y zes-

pó" Plastic People. Przej$to instrumenty i sprz$t nag"o#nieniowy. Przeszukano domy, kon)skuj!c ta#my, )lmy i wszelkie notatki. Wspó"pracuj!cy z zespo"em Ka-nadyjczyk Paul Wilson zosta" deportowa-ny. Sze#( miesi$cy pó'niej rozpocz!" si$ proces. Po mi$dzynarodowych protestach wi$kszo#( muzyków zwolniono, jednak czterech z nich: Vratislava Brabenca, Ivana Jirousa, Pavla Zají+ka i Svatopluka Karaska oskar%ono o zak"ócanie spokoju publicz-nego.

21 wrze#nia 1976 roku czterech skutych kajdankami artystów zasiad"o w "awach praskiego s!du, który mia" wyda( wyrok nie tyle na nich, co na ca"y rock & roll. Proku-ratorzy ch$tnie wyci!gali wszystkie bardziej wulgarne i spro#ne teksty piosenek i opisy-wali t$ muzyk$ jako antyspo"eczny feno-men, który omamia i demoralizuje czesk!

m"odzie%. Obro&cy starali si$ przekonywa(, %e ka%dy mo%e i powinien mie( prawo pi-sa( to, co chce. Przewrotnie postanowili te% pos"u%y( si$ dorobkiem my#li radzieckiej. Jeden z adwokatów cytowa" na procesie samego Lenina: „Wszyscy topi! si$ u nas w codziennym bagnie administracji. Mini-sterstwa s! gówno warte i resorty s! gówno warte”, czym udowadnia", %e wulgaryzmy mog! odegra( istotn! rol$, gdy cz"owiek w pewnych emocjonalnych sytuacjach nie mo%e si$ inaczej wyrazi(.

Sprawa nie trwa"a d"ugo. Po dwóch dniach zapad"y wyroki. Jirousa skaza-no na 18 miesi$cy wi$zienia, Zají+ka na rok, a dwóch pozosta"ych na 8 miesi$cy. W uzasadnieniu t"umaczono, %e teksty pio-senek zespo"u zawiera"y s"owa powszech-nie uznawane za obel%ywe, a sami muzycy nosili d"ugie w"osy i nigdzie nie pracowali.

Proces Plastikowych przeszed" do histo-rii Czechos"owacji. Na korytarzach s!do-wych poznawali si$ bowiem wyrzuceni po 1968 roku dzia"acze partii komunistycz-nej i profesorowie uniwersyteccy z lud'mi z artystycznego podziemia. Z tych spotka& zrodzi"a si$ Karta 77 – najwa%niejszy ruch czechos"owackiej opozycji demokratycznej. Jednym z jego pierwszych rzeczników by" Vaclav Havel, równie% obecny na rozpra-wie muzyków. Manifest najpierw podpisa"y

0LODQ�+ODYVD�L�(JRQ�%RQG\

,YDQ�-LURXV�SR]RVWDï� ķ¥ZLUXVHPĵ�GR�NRñFD�

.RQFHUW�3ODVWLF�3HRSOH�RI�WKH�8QLYHUVH�Z������URNX

7DEOLFD�SDPLÈWNRZD�QD�GRPX�� Z�NWöU\P�PLHV]NDï�0LODQ�+ODYVD�

,YDQ�-LURXV�SU]\�SUDF\�� ,QVSLUDFMD�VWRL�RERN�

1LHSRNRUQ\�SRHWD�(JRQ�%RQG\1LHSRNRUQ\�SRHWD�(JRQ�%RQG\

Historia

79+Lľ)L�L�0X]\ND�����

242 osoby, ostatecznie – tysi!c. Autorzy Karty 77 nadawali rzeczom w"a#ciwe nazwy. „O)arami apartheidu” nazwali tysi!ce osób, którym od 1970 roku z powodu pogl!dów odmówiono pracy w ich zawodach.

Pod koniec lat 70. Plastikowi zacz$li nagrywa( swoj! muzyk$ na ta#my i roz-prowadza( je w#ród znajomych i fanów. Cz$#( z tych nagra&, przeszmuglowana na Zachód, zosta"a tam wydana w o)cjalnym obiegu. Pierwszy z takich albumów po-wsta" ju% na prze"omie 1973/74 w jednym

z czeskich zamków i zosta" wydany w roku ‘78 bez wiedzy zespo"u. Zatytu"owano go „Zakazany klub szcz$#liwych serc Egona Bondego”. Na p"ycie znalaz"a si$ oryginalna mieszanka psychodelicznego jazz-rocka, elementy klasyki oraz masa wyj!tkowych, prze#miewczych tekstów poety, )lozofa i pisarza Egona Bondego, jednego z dwóch bohaterów „Czu"ego barbarzy&cy” Hraba-la. Gdy na pocz!tku lat 50. czescy poeci pisali, %e oto „wysoko nad szpalerem mo-drzewi i kalin/utkany z marmuru i gwiaz-d/w u#miechu naszym #mieje si$ Stalin/bezpieczny stra%nik naszych miast”, Egon Bondy notowa": „z pewn! ostro%no#ci! pierdz$/%ebym si$ nie zesra"/wczorajszy dzie&/oprócz tego, %e zjad"em zup$ faso-low!/nie zaznaczy" si$ niczym”. Jego szo- kuj!ce wiersze narusza"y j$zykowe tabu,

a w erze neostalinizmu lat 70. idealnie nadawa"y si$ Plastikom na szlagworty.

1 pa'dziernika 1977 roku w wiejskim domu Vaclava Havla odby"a si$ trzecia od-s"ona festiwalu Drugiej Kultury. Milicja nie przerwa"a imprezy, ale szczelnie otoczy"a teren, okazuj!c swoj! obecno#( i czujno#( przez ca"y koncert, który zorganizowano w stodole. Ta#m$ z tego wyst$pu wydano dwa lata pó'niej pod tytu"em „Sto punk-tów”. Kolejny album – „Granie z pasj!” – po#wi$cono ukrzy%owaniu Chrystusa i na-

grano na kolejnym koncercie w posiad"o#ci Havla w 1980 roku. Milicja oczywi#cie by"a obecna.

W kwietniu 1981 roku Plastikowi zare-jestrowali kolejny wyst$p w domu nieda-leko Czeskiej Lipy. Kilka tygodni pó'niej w tajemniczych okoliczno#ciach budynek spali" si$ do fundamentów. Wkrótce potem bezpieka aresztowa"a Brabenca i dr$czy"a wielogodzinnymi przes"uchaniami. Rok pó'niej, w wyniku regularnych aresztowa& i tortur, zmuszono w ko&cu artyst$ do emi-gracji. Saksofonista osiad" w Scarborough w Toronto i zaj!" si$ ogrodnictwem.

Swój ostatni album – „Mysz o pó"nocy” Plastikowi nagrali w 1986 roku. Brzmia" ju% bardziej popowo, ale pozosta" w nim wci!% %ywy duch tekstów i klimatu ca"ego dorobku grupy. W czerwcu ‘86 w Czecho-s"owacji odby" si$ pierwszy ogólnokrajowy festiwal rocka Rockfest 86. Wiele zespo-"ów, dot!d prze#ladowanych przez w"adze, dosta"o o)cjaln! zgod$ na wyst$py. Libe-ralizacja systemu sprawi"a, %e i znienawi-dzonych Plastikowych postanowiono nie-jako u"askawi(. Muzycy dostali propozycj$ zmiany nazwy i pod tym warunkiem mogli ponownie otrzyma( licencj$. Wewn$trzne dyskusje nad rz!dow! propozycj! dopro-wadzi"y jednak w kwietniu 1988 roku do rozwi!zania grupy. Perkusista Jan Brabec za nic nie chcia" si$ zgodzi( na zmiany. Hlavsa za"o%y" za to nied"ugo potem nowy zespó", który nazwa" Pó"noc. W jego sk"ad wesz"o trzech ex-Plastikowych – Hlavsa, Kabe- i Janí+ek, a tak%e kilkoro m"odych

muzyków, jak #piewaczka operowa Micha-ela Nemcova, wiolonczelista Tomas Schilla czy gitarzysta Karel Jancak.

W tym samym czasie /wirusa po raz kolejny skazano na wi$zienie za publiczne czytanie anarchistycznej poezji. W sumie pomi$dzy ‘73 i ‘89 rokiem sp$dzi" w wi$-zieniach osiem i pó" roku. Mimo to po-zosta" sob! i do ko&ca %ycia nikomu nie uleg". Zmar" 9 listopada 2011 roku, a prasa og"osi"a, %e w wieku 67 lat odszed" „boha-ter”. Ale poniewa% to s"owo w Czechach mo%e odrzuca(, dodano, %e tak%e „poeta” i „pijak”. Zanim umar", zd!%y" si$ jeszcze na-cieszy( kasacj! wyroku na jego przyjació". 18 lutego 2003 roku S!d Najwy%szy na wniosek ministerstwa sprawiedliwo#ci anulowa" wyrok z 1976 roku.

Plastikowi powrócili na scen$ w 1997, gdy prezydent Vaclav Havel zaprosi" ich na Hradczany, aby zagrali dla uczczenia 20. rocznicy Karty 77. Milan Hlavsa zmar" w 2001 roku w Pradze, Egon Bondy – w 2007 w Bratys"awie. W cz$#ciowo no-

wym sk"adzie zespó" jednak wci!% dzia"a. Arty#ci regularnie wyst$puj! na nowej sce-nie praskiego Teatru Narodowego (Národ-ního divadla). W 2009 roku wydali swój najnowszy album „Maska za maskou”.

Plastic People of the Universe wykorzysty-wali teksty, które nie ka%demu si$ spodobaj! i pisali muzyk$, która nie ka%demu b$dzie odpowiada(. Swoj! postaw! pokazali jednak niez"omno#( wobec re%imu i potra)li wal-czy( o wolno#( dla ka%dego, nawet mocno kontrowersyjnego przejawu sztuki. 35 lat temu Karta 77 zjednoczy"a intelektualistów i artystów w imi$ obrony takich piosenek, jak „Zatwardzenie”, w imi$ wieszania na koncertach w$dzonych #ledzi, z których olej kapa" na publiczno#( i w imi$ d"ugich w"o-sów. Zjednoczy"a w imi$ prawa do wolno#ci s"owa i wolno#ci w ogóle. Warto pami$ta( o tamtych chwilach, gdy dzi# #wiat upomina si$ o los rosyjskich dziewczyn z Pussy Riot. Historia lubi si$ powtarza(. ◆

-RVHI�-DQãÌHN

9UDWLVODY� %UDEHQHF

-Lāã�.DEHĄ

']LVLHMV]\�VNïDG�3ODVWLNRZ\FK