180
HINDI X Page 1

HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर

HINDI X Page 1

HINDI X Page 2

HINDI X Page 3

HINDI X Page 4

सकलत परा पर

पाठ ndash सची

वषय ndash हद

का ndash दसवी 1 पाठयक

2 अपठतगदाा

3 अपठतकावाा

4 पदपरच

5 वाक भदndashरचनाकभ आधारपर

6 रस

7 सारलभखन

8 नभताजीकाचशकाndashसवा का

9 बालगोबन गतndashराकबबभनीपर

10 पदndashसरदास

11 सवाndashदभव

12 काताकाआचलndashवपजनसहा

13 लखनवीअादाजndashपाल

14 कानवीकराककदवचककndashसवशवरदालसकसभना

15 आतकककndashजाकर साद

16 उतसाहndashनराला

17 हदातरतकसकानndashनागाजरन

18 फसल-नागाजरन

19 जाजर पाचकककनाकndashककलभशवर

20 आदर शन

HINDI X Page 5

हनदपाठयक-अकोडसाखा(002)

कादसवीहनदlsquoअrsquo-साकलतपराओाहभतपाठयकरवनदन 2015-2016

साकलतपरा1( ार30 )(अ लndashसतमबर)तथासाकलतपरा2( ार30) (अकबरसभकाचर )हभत ाररव ाजन

रवषवसत उप ार कल ार 1 पठन कौशल गधास व कावयाश पर शीषषक का च नाव वषय-वसत का बध

भाषक द सरचना आद पर ह वकलपी पपन

20 (अ) दोअपठतगदाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

(ब) दोअपठतकावाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

2

वयाकरर कक लल नधाषररत वषयष पर वषय-वसत का बध भाषक द सरचना आद पर पपन

15

15

3 पाठयप सतक क त भाग ndash2व परकपाठयप सतक क तका भाग-2

35

35

(अ) गदयाश खण 15

1 तजसभनधाररतपाठदकमसभगदााकभ आधारपररवष-वसतकाबोध ारषकबादसारचनाआदपर शन|

05

2 तजसभनधाररतगदपाठदकमसभगदााकभ आधाररवदााथदककउउचाचातनवकननकताओाकाआकलनकरनभहभत शन |

10

(ब) कावखखड 15

1 कावबोधवकावपरसवाककसोचककपरखकरनभहभततजसभनधररतकरवताओाकमसभकावााकभ आधारपर शन|

05

2 तजसभनधाररतकरवताओाकभ आधारपररवदााथर दकाकावबोधपरखनभहभत शन|

10

(स) परकपाठपसतककतका ाग-2

परकपिसतकाlsquoकतकाrsquoकभ नधाररतपाठदपरआधारत करलय परक शनप ाजा गा|इस शनकाकल ारपाचअाकहोगा| भ शनरवदााथर दकभ पाठपरआधारतकरदकभ तउनककसावभदनीलताकोपरखनभकभ ल होगा|

05

HINDI X Page 6

4 लभखन 20

(अ) रव ननरवषद रसाद भपररवदााथर दकभ तकर सागतरवचार ककरनभकककताकोपरखनभकभ ल साकभ तबनद दपरआधारतसकसाकक वावावहारकजीवनसभजभ ह रवषदपर200सभ250बददकम कसी करवषप प नबाध|

10

(ब) अ विकतकककतापरकभ िनित पचारकअथवाअनवपचारकरवषदकमसभ कसी करवषपरपत|

5 10

(स)द ग गदााकाlsquoसारलभखनlsquo| 5

कल 90

साकलतपराI 30

साकलतपराII 30

फॉरकवपराऍफ़ -I( ार10)सकसासकाधानआकलन( ार10) फ -३( ार10) फ -4( ार10)

40

कल ार 100

HINDI X Page 7

(रलयपरक पशन पवषक पाठय प सतक पक आधाररत हबगा I इसकक लल पाच अक नधाषररत हहI)

पपी-1साकलतपराओाकाकल ार६०तथाफॉरकवपराओाकाकल ार

४० ततहोगाIफॉरकवपराओाकभ ४० ततकमसभ त भकसतकम5 ततकमसभ

त भक ाग(समपर वषर कम10 तत)शवववाचनकवलदकभ परहभतआरत

होगाIभष30 ततफॉरकवकरााकनपाठचारकभ अनअागदजसभ-पठनलभखन

वाकरपाठपसतकवपरकपाठपसतकपरआधारतहोगाIइसकमबोलनभसननभलखनभ

वबोधपभआधारतकवखकलखतअथवाकारकलापदपरआधारतपर काजा

सकताहI

2साकलतपरा क( स-1)90अाकदककहोगीI90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प

३०अाकदकमसभपरवतरतकरलाजा गातदपराात भडनधारर काजा गातथा

साकलतपरादो( स-2)90अाकदककहोगीव90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प 30

अाकदकमसभपरवतरतकरनभकभ उपराात भडकानधारर काजा गाI

HINDI X Page 8

कादसवीाहादअndashसाकलत वाफॉरकवपराओाहभतपाठयककारव ाजन

कर स पाठयप सतक पर स

( अपहल सक सतस र ) दवतीय स

( अक र सक राचष )

क त भाग-2 FA-1 FA-2 SA-I FA-3 FA-4 SA-2

गदय ण

10 सवा काndashनभताजीकाचशका

11 राकवबभनीपरndashबालगोबन गत

12 पालndashलखनवीअादाज

13 सवशवरदालसकसभनाndashकानवीकराककदवचकक

14 कनन ाडारndash ककहानीह ी

15 कहावीर साददरववभदndashसती-ाकभ रवरोधीकतकोकाखाडन

16 तीनिकशndashनवबतखानभकमइबादत

17 दातआनादकवसरानndashसासकत

कावय ण

1 सरदास-उधवतकहवअतबड ागी

2 तलसीदासndashराकndashलकndashपरराकसावाद

3 दभवndashपाखानीनपरकाजबज

4 जाकर साद-आतककक

HINDI X Page 9

5 सरकााततपाठपlsquoनरालाrsquondashउतसाहअनहारहह

6 नागाजरनndashहदातरतकसकानफसल

7 ागरजाककारकाथरndash ााकत ना

8 ऋतराजndashकनादान

9 कागलभडबरालndashसागतकार

क तका भाग -2 FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 वपजनसहाndashकाताकाआचल

2 ककलभशवरndashजाजर पाचकककनाक

3 कध कााकरा- साना-साना tksfM+

4 व सादकशlsquoरिrsquo हठाझलनीहभरानीहोराका

5 अभndashक कदलखताह

वयाकरर FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 रचनाकभ आधारपरवाक- भद(3अाक)

2 वाउ(4अाक)

3 पद-परच(4अाक)

4 रस(4अाक)

5 अपठतगदााrsquo (5+5=10)

6 अपठतकावाा (5+5=10)

7 पत-लभखन(5अाक)

8 नबाध-लभखन(10अाक)

9 सार-लभखन(5अाक)

HINDI X Page 10

कभ निरवदालसागठनपनासा ाग

रवष-हनदसाकाननद

अपठतकाअथर होताहजोपपानहागाअथारत प जोपाठयकककपिसतकासभ

नहालाजाताह|गदाावपदाापरआधारत शनदप भजातभह|इससभ ातदका

कानसकवााकहोताह|उनकभ साहितक ान भतकारवसतार ीहोताहसाथह

ातदककविकतगतोतता वाअ विकतकककता ीबपतीहब

वध

अपठतगदाावपदाापरआधारत शनदकोहलकरतभसकनमनलखतबातदका

धानरखनाचाह |

1 द भग भगदााकोधानपवरकपपभ|

2 पपतमसककखबातदकोरभखाा कतकरम|

3 शनदकभ उततरदभतभसक ाषासरलहोनीचाह |

4 उततरसरलसापतवसहजहोनभचाह |

5 उततरकमिजतनाप ाजाउतनाहलखनाचाह |

6 ीषरकसमबनधी शनदकागदाावपदााकभ कभ नि ावकोधानकमरखकर

उततरदिज |

7 उततरसदवपर वाककमदम|

HINDI X Page 11

थकसतअ लसभसतमबर खखड-(क)

अपठतगदाा

1 निमलखतगदााकोधानसभपप रद ग शनदकभ उततरकमसह

उततर ाकरलख |

(अ) कबापनभबभ भको ीकत रकलासखाा|दोनदहासभजातभ रअपनी-

अपनीकत र ाबभचकरआतभ|बापकककतर डभपदो प भकमबकतीपरबभ भकककतर दका

करकभ वलआठदसआनभसभअाधकनकलता|हासभलवनभपरबभ भकभ पासबठकर

बापउसकककत र दकमरहतदकोसकझाता रअगलभदनउनहमसधारनभकभ ल कहता

|हयकवषवसभचलतारहा|लकासकझदारथा|उसनभरपताककबातदकोधानसभ

सनी रअपनीकलाकमसधारकरनभका तनकरतारहाक सकबादलकभ कक

कत र ा ीडभप प भककबकनभलगी|बाप ीउसीतरहसकझाता रकत र दकमहोनभ

वालभदोषदककतरफउसकाधानखीाचता|बभ भनभ रअाधकधानदातोकला ी र

अाधकनखर|कत र ाापााच-पााच प भककबकनभलगी|सधारकभ ल सकझनभकायक

बापनभतब ीबादन का| कदनबभ भनभझझलाकरकहाआपतोदोषनकालनभकक

बातबादहनहाकरतभ|कभरकलाअबतोआपसभ ीअउ पह|कझभ कत र कभ पााच प भ

कलतभहजब कआपकोदोह प भ|बापनभकहाबभाजबक तमहारउउकाथातब

कझभ अपनीकलाककपरताकाअहाकारहोगा र फरसधारककबातसोचना ोदा

|तबसभकभर गतरकगा रदोरप भसभअाधककककत र ाानबनासका|क चाहता

हवह लतकनकरो|अपनीतदकोसकझनभ रसधारनभकायकसदाजाररखो

ता कबहकरकत र ााबनानभवालभशभीकमपहचसको|

1 बाप रबभ भकाबनातभथभ

(क) कत र ा(ख)कत रकला

(ग) प भ(घ)क नहा

2 हासभलवकरबापअपनभबभ भकोकासकझाताथा

(क) कतर द (ख)कत र दककतदको

(ग)कत र दकककलाको (घ)कत र दककबयकको

HINDI X Page 12

3 ारम कमबभ भकककतर दकाकर कतनाकलताथा (क) आठ-दसआनभ(ख)दस-बारहआनभ

(ग) ः-सातआनभ(घ)चार- ःआनभ

4 बभाबापसभकदझझलागा

(क) बापदवाराबभ भकककत र दकमनरातरदोषनकालनभकभ कार

(ख) बापदवाराबभ भकककत र दकक ासा

(ग) बभ भकककत र दकककककतपााच प भकलनभकभ कार

(घ) बभ भकमघकाडहोनभकभ कार

5आपकककत र ाहकभाडभपदो प भकमहकदबकतीरहा

(क) बापकमकलाककपरताकाअहाकारहोगाथा|

(ख) बापकककत र ाकउचीकीककथी|

(ग) बापससताबभचनभकाआदहोगाथा|

(घ) बापसभदभहातीलोगहकत र दखरदतभथभ|

उततर-1 (क) 2(ख) 3(क) 4(क) 5(क)

2 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(ब)अउ ानागरकबननभकभ ल ारतकभ ाचीनरवचारकदनभक नकदका ावधान काह|इननकदकमवाी रववहारककरकतरव रअाधकारकासकाचतनवारहतकपारसपरकसकावसहोग रसभवाकक ावनाआदनकबहतकहतवपरकानभग भह|इनस ीगदकारवकास कबालककमदउसककबारावसथासभह काजा तोवहअपनभदभकाशभरठनागरकबनसकताह|वाी वाववहारकककधरतास ीकभ ल सखदाकहोतीहसकाजकमहादरकसकावककवरकरतीह कनतअहाकारहनविकतहिसनतधवाी ररववहारका ोगकरसकताह|िजस कार कविकतकोसकाजकमरहकरअपनभववहारसभकतरव रअाधकारकक ावनासभ ावकरहनाचाह |उसकाकतरवहोजाताह कनतोवहसवाकोाोसाकाककरम रनहदसरदकोकरनभदमिजससभदभकभ समकानसमपितत रसवा कानकोठभसigqiexclpsa | 1 अउ भनागरकबननभकभ गदकारवकासकनरकमकबसभकरनाचाह

(क)बारावसथासभ(ख) कोरावसथासभ (ग)वावसथासभ(घ) कसी ीअवसथासभ

HINDI X Page 13

2 कसकककधरतासबकभ ल सखदाीहोतीह

(क)खान-पानकक(ख)पहननभओपनभकक

(ग)वाीववहारकक(घ)घर-बाहरकक

3कसाविकतिसनतधवाी ररववहारका ोगकरताह

(क)अवसरवाद(ख)अहाकार

(ग)रवनीत(घ)अलकसत 4सहोग रसभवाकक ावनासभआह

(क)सभवा ावना(ख)सहकारता

(ग)सहरता(घ)ln~Hkkouk 5 इसगधााकभ ल उपरकतीषरकहोगा (क)अाधकार रकतरव(ख)अउ ानागरक

(ग)आदर जीवन(घ)साकािजकजीवनउततरndash1(क) 2(ग) 3(ग) 4(ख) 5(ख) 3 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर छाकर लल ल | (स)आजहक कसवतातराररककिसथतपाचकभ ह|राररककअनवार रवभषताओाकमदो

हकारभपासह- वगोलकअखाडता रसाासकतक कतापरनतअ ीतकहकउसवाीको

ापतनहाकरसकभ हिजसकम कसवतातराररदसरभराररदकभ नकअपनापरचदभताह

|जहाातकबह ाषा ाषीहोनभका शनहोसभदभदककसाखाककनहाहिजनकभ नन

ागदकम नन ाषाओाककिसथतह|परउनककअरविउ ननसवतातताककपरापरानभउनहम

रवषकसवरदसभ करागरचलभनभकककतादभदह|हकारभदभकककथाक दसरह|

हकारपरतातताआाधीतफानककतरहनहाआािजसकाआकिसककसापकर तीअन तसभ

अिसततवकोका रपतकरदभताह|वहतोरोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान

सासकमसकाकरररकमवापतहोगाह|हकनभअपनभसमपर अिसततवसभउसकभ ारको

दवरहनहाअन व का रहकमहोतहासकसत ीरवसकतहोगाकककककोा ी

रवजभतारविजतकरराजनतक तवपाकरहसातरनहाहोताको कसाासकतक तव

कभ बनाराजनतकरवजनपर हनसथाी|घना सासकारदकमाचरजीवनपातीह र

सासकारकभ अवाहकासाहतकलाआदह|दघरकालसभरवदभी ाषाहकारभ

रवचाररवनक राकाकाधकहनहारहवहहकारभरवदवान रसासकतहोनभका

HINDI X Page 14

का ीकानीजातीरहह|ोसीिसथतकमदहककमसभअनभकउसकभ अ ावकमतो

ाच कतसासा वनहाहोती|राररजीवनककपरताकभ ल उसकभ कनोजगतकोककतकरना

होगा रहकार रवभष तनसाधहकद कररकोबााधनभवाल शाखलाकोजकनभ

वालशाखलाअाधक ecirclt+होतीह|

1सवतातता ापतकरनभकभ पशचात प ीरारर ाषाकभ पकमहकअबतकठपक कारकभ का ापतनहाकरपा ह

(क)वाी(ख)रवचार

(ग) ाव(घ)सोच-सकझ

2हकारभहापरतातताआा

(क)आाधीकभ सकान(ख)तफानकभ सकान

(ग)रोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान(घ)वषारकभ सकान

3ाकलासाहतआद कसकभ वाहकह

(क)परवार(ख)विकत

(ग)सकाज(घ)सासकार

4हक कसकभ अ ावकमजीरवतरहनभकककरपनासभसहरउठतभह

(क)लोक ाषा(ख)कात ाषा

(ग)रवदभ ाषा(घ)राज ाषा

5 जीवनककपरताकभ ल आवशकह

(क)सखसरवधाओाकाहोना(ख)उसकभ कनोजगतकोककतकरना

(ग)अपनीवाीकाहोना(घ)सवतात

4 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(द)सकसत ाथद वाानीअन वीजनदकाकहनाहककजीवन कककरभतह|हकमककरकभ ल जीवनकलाह|कठनाइद वादःख रकरहकारभत हिजनकाहकमसाकनाकरनाह रउनकभ रवरसाघषर करकभ हकभरवजीबनानाहवादःखअा भखीकभ सवीनाककारभकसरपरनभठपकहकहाह कldquoकारअपनीकतसभपर अनभकबारकतकाअन वकरचकभ ह| कनतवीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभrdquo| रवशवकभ ाःसकसतकहापरषदकभ जीवनवतअकरकाकभ नकारताजाजर वाागन रराररपतअताहकलाकनसभलभकर ारतकभ राररपतकहातकागाधी र ारतकभ धानकातीलालबहादरासतीकभ जीवनचरतहकमहादभतभहकककहानताकारहससाघषर

ीलताअपराजभविकततवह|इनकहापरषदकोजीवनकमअनभकसाकदकासाकनाकरना

HINDI X Page 15

पताथा|परनतवभघबरा नहासाघषर करतभरहभ रअातकमसफलह साघषर कभ कागर कमअकभ लाहचलनापताह|कोाबाहरिकतआपकोसहातानहाकरतीह|परशकदपइउ ािकतवलगनआदकानवीगविकतकोसाघषर करनभ रजीवनकमसफलता ापतकरनभकाकागर सतकरतभह1इसअनउ भदकाउपकतीषरकदिज (क)जीवन कककरभत(ख)सफलताकारहसस

(ग)साघषर रसफलता(घ)बपतभचलो

2अपराजभकारवलोकह

(क)पराजभ(ख)परािजत

(ग)अज(घ)अजभ

3 अन वीजनदकाकहनाहककजीवनककरभतहरचनाकक दिर सभकसावाकह

(क)सरल(ख)साकत

(ग)कश(घ)साधार

4हपाठआपकोका भरादभताह

(क)साघषर कक(ख)ककर कक

(ग)िकतकक(घ)कवजकसतीकक

5वीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभकाआह

(क)वीर कबारहकरतभह(ख)वीरपहलबारकरजातभह

(ग)वीरकर-करकरनहाजीतभ(घ)वीरअकरहोजातभह

HINDI X Page 16

अपठत बध- कावयाश

1 निसलल त कावयाश कब ोयानपवषक प कर दयक गयक पपनष कक वकलप च नकर

लल ल ndash

(अ) चलभगावककओरजहापरहरभखभतलहरातभ

कभोपरहकषकघकतभसखसभगीतगातभ|

गभहबनाकरजवलभकरसरपर ारखरभह

बीज-बीजकम हरजसभदखतभवअभ ह|

चलभगावककओरझदपीजहाझकभ धरतीकम

तरकभ नीचभ खभलरहभहबउचभ नजकसतीकम|

कपरल गगरागोरआतीहबलखाती

दभख कसीगरजनकोसमकखसहसारकाजाती|

1 खभतदकमगभहचनाकरकसभदखाादभतभह

(क) लहरातभ(ख)गातभह

(ग)अभ ह (घ)बोझल खभ ह

2 करवनभ हर कनहमकहाह

(क)गभहचनाकर(ख)कषकद(ग)खभतद(घ)वद

3बउचभ कहाखभलरहभह(क)तरकभ नीचभ (ख)खभत

(ग) ााव(घ)घर

4गोरकदरकाजातीह

(क)उसकभ कसीनभबलखातभदभखलाह(ख)उसकभ सरपर ारगगराह

(ग) ो भबउचदकोदभखकर(घ)सहसा कसीगरजनकभ समकखआजानभपर

5वबदकापारवाचीह (क)व(ख)पवधा

(ग)तर(घ)परप

नतर 1(घ) 2(घ) 3(क) 4(घ) 5(ग)

2 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

HINDI X Page 17

(ब)बहतनाजथाअपनभसखपर

परनकदोदनसखव व

कबाद ीनहारहावह

दभखाजबदनरातचीरवन

नतकराहआहम रताह

कनभदःखकातरहोहोकर

जबजबदर-दरकरफलाा

सखकभ अ लाषीकनकभरभ

तबतबसदानरादारपाा

ठोकरखा-खाकरपााह

दःखकाकारकारताह|

1करवको कसपरनाजथा

(क)दःखपर(ख)सखपर

(ग)करवतापर(घ)लभखनपर

2करव कसकोसागरसकझबठा

(क)कसखको(ख)सखदःखको

(ग)करवतापर(घ)कारताको

3सख रदखकसभह

(क)बहतअउ भ(ख) ागर

(ग)धप ााव(घ)व वसापनन

4 करवनभसखकाअ लाषाकमकापाा(क)नरादर(ख)सखकासागर

(ग)कान(घ) वतकसख

5करवनभदखकाकार कसभकानाह

(क)सखको(ख)सखदःखको

(ग)वीरताको(घ)कारताको

नतर 1( ) 2( ) 3( ) 4(क) 5(घ)

3 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(स) साकदसभवीरघबरातभनहा

HINDI X Page 18

आपदा ादभख पजातभनहा|लगग िजसकाककमपरा का|काककरकभ वथर प तातभनहाहोसरलअथवाकठनहोरासताककरवीरकोनइससभवासता|बपचलभतोअाततकहबपचलभकठनतरागरशागगपरचपचलभ|कठनपथकोदभखकसकरातभसदासाकदकभ बीचवभगातभसदा|हअसम वक नहउनकभ ल सरलसा वकरदखातभवभसदा|हअसा वकारदकावदहकहाथानभपोलननभ कदन|सचबतागिजादगीहवथर हदपर बनउतसाहबन रिकतबना|

1ककरवीरदको कसककपरवाहनहाहोती

(क)साकदकक(ख)कठनरासतदकक

(ग)आपदाओाकक(घ)इनस ीकक 2 ककरवीरसाककोदभखकरकाकरतभह

(क)घबराजातभह(ख)गीतगातभह

(ग)दरहजातभह(घ)काकनहाकरतभ

3असा वबदका ोगकवनकरताह

(क)हमकतवालभ(ख)कार

(ग)लो ी(घ)ककरवीर

4 असा वकारदकाबदहndash कसनभकहाथा(क)करवनभ(ख)नभताजीनभ

(ग)गाधीजीनभ(घ)नभपोलननभ

5करवताकमकवनसासकासरस वाहतह

(क)कररस(ख)वीररस(ग)रविरस(घ)हासरस नतर 1(घ) 2( ) 3( ) 4(घ) 5( )

HINDI X Page 19

सकलत परा ndash FA -1 कक लल सहायक सारगी

3 पद- पररचय

शबदष ढ़र पद रउ अतर ndashlsquoबदlsquo ाषाककसवतातइकााह|जबबदवाककम कत

होताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतातबदह| लकाघरजाताह| पद ndash पररचय ndashवाककम कतपददकारवसततवाकरकपरचदभनाlsquoपद-परचlsquo

कहलाताह|

जसभndashलकाघरजाताह|

lsquoलकाlsquoपदकावाकरकपरच-जातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाता

हrsquo याकाकतार|

पदndashपरचदभतभसकबातदककजानकारहोनीआवशकहवभहndash सा ndashसााकभ तीन भदहndash1 विकतवाचकसाा2जातवाचकसाा3 ाववाचकसााव ाववाचकसाालाग-पिरललसतीलाग| वचनndash कवचनाबहवचन|कारकndash कतारकारकककर कारककरकारकसा दाकारकअपादान|

सवषनार- सवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसमबमधवाचक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकारक याकभ साथसाबाधबताना| कया ndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद| कया-वशकषर ndash यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाउ यारवभषसथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपराकवाचक यारवभषतथाउस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषबतारहाह| सकउचबोधकअव-इसकभ को भदहोतभह ndashसकानााधकरसकउचबोधकअववाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददकोकलारहाहउनकाउरलभखकरना|

HINDI X Page 20

साबाधबोधकअव-िजनसााासवरनाककमसाबाधबतााजारहाहउसकाउरलभखकरना|रवसकादबोधकअव-जो ाव कहोरहाहउसकाउरलभखकरना| उदाहरसव पक पददकापरचदाजारहाह| (क)क कलबीकारथाइसल रवदालनहाआा| क ndashसवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथाओरlsquoआाrsquo याकाकतार| रवदाल-सााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकlsquoआाrsquo याकाअाधकार| (ख)हघीकभरभबभ ाानभदह| हndashरवभषगवाचकरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर| बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर| (ग)नतनदसवीाकाकमपपताह| का-सााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारकrsquoपपताrsquoह| याकाअाधकर(सथान)| (घ)बउचदनभअपनाकाककरलाथा| बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागबहवचनकतारकारकlsquoकरलाथाlsquo याकाकतार| करलाथा- यासककरक यापिरलागबहवचनlsquoकरndashधातlsquo तकालकतरवाउकतरर ोग| रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज -

1 कीराघरकमरहतीह| उततर-विकतवाचकसाा कवचनसतीलागकतारकारकlsquoरहतीहrsquo याकाकतार|

2 ह कताबकभरह| उततरndashरवभषसवरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभ-धीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषlsquoचलताहrsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततरndashविकतवाचकसाापिरलाग कवाचकअाधकरकारकlsquoकलगाrsquo याका

अाधकर(सथान)|

5 वहकाकमबठारहताह|

HINDI X Page 21

उततरndashपरषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकlsquoबठारहताहrsquo या

रवभर

6 कनोहरदसवीाकाकमपपताह|

उततरndashरवभषसाखावाचकरवभषककरसचकसतीलाग कवचनrsquoकाrsquoरवभर|

अभयास-पपन

पपन ndashवाकदकमरखाा कतपददकापदपरचलख |

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह|

3 ारतअनभकसासकतदवालादभह|

4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह|

5करवतासनदरह|

HINDI X Page 22

वाकय-भकद कनरकभ रवचारदकोपरतासभ ककरनभवालापदसकहजोवविसथतहोवाक

कहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह|

वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभककजोसवा ारवक

उतका ठजागतीहउसभआकाााकहतभह|जसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहम कlsquo

दनकमस ीकाककरतभहतोlsquoस ीrsquoकहदभनभकभ शनकाउततरकलजाताह रवाक

ठपकहोजाताह|अतःइसवाककमlsquoस ीrsquoबदककआकाााथीिजसककपत र सभवाक

पराहोगा|

ोतताndashोततासभतातपर ह-पददकभ अथरबोधनककसाककर |जसभ- कसानलाठपसभ

खभतजोतताह|

उसवाककमlsquoलाठपrsquoकभ सथानपरlsquoहलrsquoका ोगहोनाचाह कद कlsquoहलखभतजोतनभ

कभ सागकमअथरबोधककककतासाककर रखताह|

सिननाधndashवाककभ बददकोबोलनभालखनभकमनकताहोनाआवशकह|

रकndashरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखनभकभ ल रवराकाचनहदका

ोगनकरनभसभअथर कमबाधातीह|इस कारअथर त ीनकलताहजबअा सकाचत

सक-सीकाकमहबोलभजा |

इसतर कोसिननाधकहतभह|

वाकय कक घक

वाककभ कल रअनवार घकहndash 1 कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभह-रवभष या-रवभष

कारकआदइनहम िउककहाजाताह|

1 उदभश2रवधभ

1 उदभश-िजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2कतारकारवसतार)

HINDI X Page 23

2रवधभndashउदभशकभ रवषकमजोक कहाजाब(1 या2 याकापरक3

ककरपरक 4 ककरपरककारवसतार5 अनकारककपद रउनकारवसतार)

उदभश ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

रचना क दिि सक वाकय ndash भकद

रचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash

1 सरलासाधारवाक

2 साकतवाक

3कशाजलवाक

1सरलासाधारवाकndashइसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभह

अथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभ

ndash

1 वहजोर-जोरसभरोा|

2क रकभरा ाादरलजा गभ|

3वभहरदनदधपीतभह|

4 कोहनघरजारहाहोगा|

5वहअताचार क जारहाथा

6पा कसतानवषदसभआताकवादफला जारहाह|

उकतवाकदकमरभखाा कत या कख या ह|

धानदमndashसवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह|

HINDI X Page 24

2साकतवाकndashदोादोसभअाधकसाकानसतर(सकानााधकर)उपवाक कसीसकानााधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभहndashवभसाकतवाककहलातभह|जसभndash

1 हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअतःआनभकमअसकथर ह|

ोयान दउ -1 सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर क-दसरभकभ परकहोतभह| 2 इनउपवाकदकासवतात पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजनसकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपर

जोाजाताह|उनहमसकानााधकारसकउचबोधककहतभह| जसभndashसनादाखीथी रअलकाबठपथी| इसवाककमlsquo रrsquoसकउचबोधकबददवारादोसकानवाकपरसपरजभ ह| सकानााधकरसकउचबोधककभ भद-सकानााधकरसकउचबोधकचार कारकभ होतभह

(क) साोजक-जोबददवाकााद रउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभndash रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) रव ाजक-बददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभबदरव ाजनारवकरपककहलातभह|जसभ-ाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) रवरोधndashदोपरसपररवरोधीकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह|जसभndashपरनतपर कनतकगरबिरकलभ कनआद|

(घ) पराकसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरपराककोदारनभवालभबदपराकसचककहलातभह| जसभndashफलतःपराकसव पइसल अतःअत वफलसव पअनथाआद|

3 कशवाक ndashकशवाककम कउपवाकसवतात( धान)होताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभ-कनभदभखा कबाखारकमचहल-पहलह|

इसवाककमदोउपवाकहndashकनभदभखाबाखारकमचहल-पहलथी| भदोनदउपवाकlsquo कrsquoवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकमndash कखउपवाकहndashकनभदभखा| आाशतउपवाकहndashबाखारकमचहल-पहलह|

HINDI X Page 25

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहिजधर-उधरजसभ-वसभिजतना-उतनाकद कदतोता कदरपndashतथारपअथारत प कानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह| नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह| वयधकरर सर चा बधक कक भकद ndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभहndash

(क) कारर सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकाररसचककहतभह|जसभ- ककद कइसल च कता कआद|

(ख) सकक त सचक ndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह|जसभndashदतोजातोदरपndashतथारपदरपपरनतआद|

(ग) नदकपय सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभ-इसल कता किजससभककआद|

(घ) सववप सचक ndashकखउपवाकअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभ-ानकनोककअथारत प आद| धानवआाशतउपवाकककपहचानndash 1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह| 2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम

पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवह याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा| पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभlsquoतकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|lsquo सरलवाककम पाातर-तकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहाlsquoपरशककरतभlsquo या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|lsquoअवशसफलहोतभ|rsquo कशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भदndash भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash (क)सााउपवाक

(ख)रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सााउपवाकndash धानउपवाककक कसीसाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह| जसभndashग जीनभकहा कआजपसतकपपा गभ|

HINDI X Page 26

पहचान-हाlsquoआजपसतकपपा गभ|rsquo उपवाकlsquoग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमndashग जीनभकाकहाहउततरकलभगा-lsquoआजपसतकपपा गभlsquoहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरा करतभह| सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाह|(lsquoबोलाlsquo याकाकार ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहrsquondash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासह कआजअवशआ गभ|(रवशवासकासकानााधकार) हारभखाा कतउपवाकसाा(आाशत)उपवाकहभष धानउपवाकह| (ख)वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदककरवभषताबतानभवालाउपवाकरवभषउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरभककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2 वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3 हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा| पहचानndashकखउपवाकपरlsquoकवनlsquolsquo कसभlsquo कनहमlsquo शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारा कधाअातकह ीआसकताह| (ग)कया ndash वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक याndashरवभषउपवाककहलाताह|जसभ- 1तकवहाचलभजाओबसखीह| 2जहा-जहाहकग हकारासवागतहआ| यारवभषउपवाकपाच कारकभ होतभहndash (क)कालवाचकउपवाक

1 जदतीक स भनपहचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख)सथानवाचकउपवाक

1 जहातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपताह| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहााइसवषर अकालपसकताहजहावषारनहाहा|

(ग)रतवाचकउपवाक

1आपकोवसाहकरताहजसाक कहताह| 2वहउसीतरहखभलभगाजसाउसनभसखाह| (घ)परकावाचकउपवाक

HINDI X Page 27

1िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2वहउतनाहअाधकथकभ गािजतनाअाधकदवभगा| 3जसभ-जसभआकदनीबपतीजातीहवसभ-वसभआवशकता ाबपतीजातीह| ()पराक(कार-कार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2हवहआ गातोककबनगा गा| 3दरपतपहलवानहतथारप( फर ी)कझसभनहाजीतसकता| वाक पाातर

1 सरलवाक-कोहनहनदपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहइसल वहासतीकभ हागाह| कशवाक-कोहनासतीजीकभ हागाहकद कउसभहनदपपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनबहतककखलाीहोनभपर ीक ीअनततीर नहाहोता| साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाकndashयिपकोहनबहतखलाीह फर ीक ीअनतीर नहाहोता|

3 सरलवाक-गडाखोदकरकजदरचलभग | साकतवाक-जबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाक-कजदरदनभगडाखोदा रचलभग |

पपन 1सीकाहाआा ररभखाबहारगा|रचनाकभ आधारपरसहवाक भदह| (क)सरलवाक(ख)कशवाक

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2उदभशकमसिमकलतनहाह (क)कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3रवधभकभ अातगरतनहआता (क)परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा ] 4सरलवाककमनहहोता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5रचनाककदिरसभवाक भदह (क)दो(ख)तीन

(ग)चार(घ)पााच

6सकानााधकरउपवाकहोतभह

HINDI X Page 28

(क)सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकमसभकोानहा

7 क धानउपवाक र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह (क)साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8सवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाकहोताह (क)सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक 9रभखाजदहघरपहचीवषार होगा|(क)सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकानााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

10कनभखानानहाखााइसल फलनहाखाा|हरचनाककदिरसभवाकका कारह

(क)जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कलकझभ दरलजानाह र फरकलकतता|रचनाककदिरसभवाकह (क)कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची या-रवभष(आाशत)उपवाक कसवाकक ह (क)जबआपकाआदकीआाक नहारहाथा(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी

13वाककासहअथर त ीनकलताहजबअा कसकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोकहतभह (क)ोतता(ख)सारवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाककभ कखघकह (क)चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकमसभकोानहा

15वभवहााजाकर ाषदमगभइसकासाकतवाककमसथानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदमगभ(ख)वभहासभजाकर ाषदभनभलगमगभ

HINDI X Page 29

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहाजा गभा ाषदमगभ

16नीाचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रक साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकोठपक-ठपकनाकलख |

1 जोरवधानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 क चाहताहा कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसवकनाागा| 5 अपनाकाकदभखदााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहाता कक ोजनाबनसकभ | 9 आपकोवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभओरआगरापहचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख

(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घ(15)क

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधार(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन 1रचनाकभ आधारपरवाककासह कारलख 1वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालककोबलाओिजसनभागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2नदानसारउततरदिज 1काताजीनभआागाथकररोबनाा| 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 30

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसकक

नरपिततहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(i) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

1 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानदवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानतभहब

(ii) वभावndashसथाी ावकोजगानभवालभविकतवसतापरिसथतारव ावकहभजातभहब

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 31

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(iii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकतउदाहरकमपरराक

कायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसना आखमलालकरनाआद

अन ावहदगभब

(iv) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ावबार-बारउतपनन

होतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहबइनककसाखा

ततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभककसयकउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndashअसाधारखाअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 32

1 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

2 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

3 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

4 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

5 उतसाहndashवीररस10वातसरndashवतसलरस

1 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

HINDI X Page 33

2 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

3 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

4 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

5 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

HINDI X Page 34

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहासतभ-हासतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

6 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

7 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

8 अदभत र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

HINDI X Page 35

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालातसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 9 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहासहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

10 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावातसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

1 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब X X X

जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

2 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

HINDI X Page 36

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

HINDI X Page 37

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलरवकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ ब

HINDI X Page 38

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 39

सार-लक न सारलभखकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर ह-ततवानचो|अथारत प कसीगदााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपर अा को ोदाजा | अछा सार ल न कह सक करउ

सार-लभखनकरतभसकनमनलखतबाततकाधानरखनाचाह - 1द ग गदााकोअतातसावधानीपवरकपपनाचाह ता कउसका ावसकझकमआजा | 2जोअा वाकदअथवाकहतवपर लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगदााकमआ कहावरभसिकतद रकहावतदको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकरतभसकअपनीतरफसभक ीनहाजोनाचाह | 5सारलभखनकमपनरिकतनहाकरनीचाह | 6हधानरखनाचाह कककोाकहतवपर अा ारवचारन नभनपा | 7सारलभखनकमरवचारदककयकबतापरतातथासपरताउसी काररखनाचाह जसापर गदााकमदागाहो| 8अातकमइसभ कबारअवशपपलभनाचाह िजससभक ाहोतोउसभलखाजासकभ | 9सारलभखनकलगदााकभ तहााअा कमकरनाचाह |

HINDI X Page 40

11 नकताी का चपरा- सवय पकाश 12

नमनलखतगदााकोपपकरप भग शनदकभ उततरदसभरवकरप ाकरलख | 1हबलदारसाहबकोपानवालभदवारा कदभ कतकाइसतरहकजाकउरााजानाअउ ानहालगा| ककरदभखातोअवाकरहग | कबभहदबपाकरलसालागाआदकीसरपरगाधीोपी रआखदपरकालाचशकालगभ कहाथकम क ोसीसादकची रदसरभहाथकम कबाासकम ागभबहतसभचशकभल अ ीअ ी कगलसभनकलाथा रअब कबाददकानकभ सहारभअपनाबाासकारहाथा|तोइसबभचारभककदकान ीनहा|फभ रलगताह|हालदारसाहबचककरकमपग |प नाचाहतभथभइसभकपनकदकहतभहकाहइसकावासतरवकनाकहलभ कनपानवालभनभसाफबतादाथा कअबवहइसबारभकम रकरनभकोतारनहाडाइवर ीबभचनहोरहाथा|हालदारसाहबजीपकमबठकरचलभग |

(क) कपनकाकजाक कसनभउाा रबरा कसभलगा

1 चाबालभनभ रडाइवरको2पानभवालभनभ रहालदारसाहवको

3पानवालभनभ रडाइवर4चावालभनभ रहालदारसाहबको

(ख) साकनभसभआतभह विकतका पकसाथा

1बभहदबपाकरलसाचशकालगा 2सरपरगाधीोपी रआखदपरकाला

3हाथकम ोसादकची रबाासपर ागभचशकभ4उपकतस ी

(ग) वहचशकभ कसतरहबभचताथा

1 दकानलगाकर2घरपर

3फभ रलगाकर4उपकतकमसभकोानहा

(घ) उसबपभविकतकानाककपनकदरखागाथा

1 उसकाकजाकउानभकभ ल 2वहफवजकमथा

3कातारपतानभहनाकरखाथा4दभ िकत ावनाकभ कार

()हालदारसाहबपानवालभकभ काप नाचाहतभथभ

1कपनकभ नाककभ बारभकम2वसतीकभ बारभकम

3कपनकभ काककभ बारभकम

नतर ndash (क) 2 ( ) 4 (ग) 3 (घ) 4 (ड़) 2

HINDI X Page 41

2 बार-बारसोचतभकाहोगाउसकवककाजोअपनभदभककखातरघरगहसथी

जवानीिजादगीसवक होककरदभनभवालदपर ीहासतीह रअपनभल बकनभकभ कवकभ पतीह|दखीहोग |पािहदनबाद फरउसीकसबभसभगजरभ|कसबभकमघसनभसभपहलभहखालआाकककसबभककहदसथलकमस ाषकक तकाअवशह तरठारपतहोगी|लभ कनस ाषककआखदपरचशकानहाहोगा|कद ककासरबनाना लगा रकपनकरगा|सोचावहारकभ गभनहापानी ीनहखा गभ|कत र ककतरफदभखमगभ ीनहासीधभनकलजा गभडाइवरसभकहदाचवराहभपररकनानहाआजबहतकाकहपानआगभकहाखालभगभ|लभ कनआदतसभकजबतआखभचवराहभआतभहकत र ककतरफउठगा|क ोसादभखा कचीखमरोको|जीपसपीडकमथी|डाइवरनभजोरसभतभककारभ|रासताचलतभलोगदभखनभलगभ|जीपरकतभहालदारसाहबजीपसभकदकरतभजतभजकदकदसभकतर ककतरफलपकभ रउसकभ ठपकसाकनभजाकरस भनकमखभ होग |कत र ककआखदपरसरका डभ सभबना ोा-साचशकारखाहआथाजसाबउचभ बनालभतभह|हालदारसाहब ावकह|इतनीसीबातपरउनककआखम रआा| (क) हालदारसाहबसव ावकम

1 सनककथभ2पागलह

3 भकी ावकह4 ावकदभ कतह

(ख) लोगदनभ कसककहासीउााथी

1 हालदारकक2पानभवालभकक

3लभखककक4चशकभवालभकक

(ग)हालदारसाहबनभकसबभसभगजरतभह आदतनकादभखा

1 पानवालभको2चवराहभको

3नभताजीकककत र को4कपनको

(घ)स ाषकककत र कोदभखकरउनककआखदकद रआा

1पानवालभनभचशकालगादाथा|

2कपनअपनाकाकचावालभकोसवपगा

3बउचदकभ हाथोसभबनासरका डभ काचशकाकतर परलगाथा

4उपकतकमसभकोानहा

()होकदभनभकाअथर ह

1घरदभना2पजादभना

3बलदानदभना4नरकरना

नतर ndash (क) 4 ( ) 3 (ग) 3 (घ) 3 (ड़) 3

HINDI X Page 42

3 अबहालदारसाहबकोबातक क सकझकमआाकभ कचशकभवालाहिजसकानाककपनह|उसभनभताजीककबगरचशकभबरलगतीहकानोचशकभकभ बगरनभताजीकोअसरवधाहोरहहो|इसल वहअपनी ोसीदकानकमउपलबधागनभचनभ भ कदकमसभ कनभताजीकककत र पर फकरदभताह|लभ कनजबकोा हकआताह रउसभवसभह भ सककदरकारहोतीहजसाकतर परलगाहतोकपनचशकभवालाकतर परलगा भ कसा वतःनभताजीसभकाकागतभह हजसाकत र परह रबादकमनभताजीकोदसरा भ कलवादभता|वाह ााखबकाआइखडाह| 1हालदारसाहबकोपहलभकवनसीबातसकझकमनहाआतीह

(क)नभताजीकाचशकाकदनहह(ख)नभताजीकाचशका कसनभउतारला(ग)नभताजीकाचशकाबारबारबदलताकदह(घ)नभताजीकककत र कभ साथकवन भखानीकरताह| 2चशकभवालानभताजीकककत र परचशकाकदलगादभताह

(क)नभताजीकभ कार(ख)चशकभकभ रवापनकभ कार

(ग)अपनभनभताजीकभ तसमकानकभ कार(घ)लोगदकाकनरखनभकभ ल

3चशकभवालाकोनभताजीककबगरचशकावालकत र बरकदलगतीह

(क)दभ िकतकभ कार(ख)सवनदर कभ कार

(ग)खालपनकभ कार(घ)नगरपालकाकककोताहकभ कार

4वाहकाखबआइखडाहहरवचार कसकभ कनकमआा

(क)जनताकभ (ख)दभवासदकभ

(ग)लभखककभ (घ)हालदारकभ

5आहतकाअथर ह (क)घाल(ख)चो सत

(ग)वाथत(घ)परभान

नतर- 1 (ग) 2 (ग) 3(क) 4(घ) 5 (ग)

लघ नतरय पपनबतर 1 पानवालक का लक रक ाकत किल | उततर-पानवालासव ावसभबहतहरसाहासो रकजा काथा|वहररसभकोाथा|उसककतददनकलरहतीथी|उसकभ काहकमपानठासारहताथा|पानकभ कारवहठपकसभबाततकनहाकरपाताथा रहासनभपरउसकभ लालकालभदनतखलउठतभथभ|वहबातमबनानभकमउसतादथा|उसककबोलकमहसी रवातकापबनारहताथा| 2 तक हालदार साह नक कह पन कब साात दक ानह ा | त तक ननकक रानस

पल पर नसका कौन सा च रहा हबगा अपनी कलपना सक लल ल|

HINDI X Page 43

नतर-जबतकहालदारसाहबनभअपनभआखमसभचशकभकपनकोदभखानहाथातबउनकभ कनकमकपनकककत र क रथीउनहदनभसोचाथा ककपनररसभहा-काकजबतहोगा|वहजररसरपरफवजीोपीपहनताहोगा|वहरवबदारअनासत रदबागकनरहोगा|उसककवाीकम ारपनहोगा| 3 कह पन र त ष का चपरा ार- ार कयष दल दकता ा

नतर ndashस ाषचनिबोसकककत र परचशकानहाथा|इसीककीककपत र चशकभवालाकपन काकरताथा| वहचशकभबभचकरताथा|अतःवहकोा-कोाचशकानभताजीककआखदपरलगादभताथा|अगरकोा ाहककतर परलगा भ ककागलभतातोकपनवह भ कउतारकरउसककजगतकोाअन भ कलगादभताथा|इस कारकत र परचशकभबदलतभरहतभथभ| 4 नकताी का चपरा पाठ कक आधार पर सपि किल क दकशपकर कर तरह पक हबता हह

नतर- दभ भक ककरनभकभ ल बारभ-बारभनारदककआवशकतानहाह|नहजवानबलरठासनकहोनभककज रतह|दभ भकतो ो- ोबातदसभ कहोसकताह|दहकारभकनकमदभकभ त भकहतोहकदभककहर ोसभ ोककीकोपराकरनभकभ ल तनकरसकतभह|नभताजीकाचशकाकमकपननभनभताजीकककत र परचशकालगाकरहअपनी ावनाकापरचदभदा|

HINDI X Page 44

11 ालगब न भगत ndash रारव कनीप र

नमनलखतगदााकोपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरकभ रवकरपकमसभसह ााकरलख | 1बालगोबन गतसाध थभ|साध ककसबपर ाषाकमखरभउतरनभवालभ|कबीरकोसाहबकानतभथभउनहाकभ गीतदकोगातभउनहाकभ आदभदपरचलतभ|क ीझठनहाबोलतभखराववहाररखतभ| कसीसभ ीदोकबातकरनभकमसाकोचनहाकरतभन कसीसभखाकखाहझगाकोललभतभ| कसीककचीजनहा भनबनाप भववहारकमलातभ|इसनककोक ीक ीइतनीबारककतकलभजातभककलोगदकोकवतहलहोता|क ीबहदसरभकभ खभतकमवचकभ ल ीनहाबठतभ|वहगहसथथभलभ कनउनककसबचीजसाहबककथी|जोक खभतकमपदाहोतासरपरलादकरपहलभउसभसाहबकभ दरबारकमलभजातभजोउनकभ घरसभचारकोसदरपरथा ककबीरपाथीकठसभकतलबवहदरबारकम भसव परखदाजाकर सादकभ पकमजोउनहमकलताउसभघरलातभ रउसीसभगजरचलतभ| 1बालगोरवन गतकाववसाथा| (क) िकत(ख)गान

(ग)साध (घ)खभतीबार

2बालगोबनअपनीफासलभ कसकभ दरबारकमलभजातभथभ

(क)कबीर(ख)कबीरपाथीकठकम

(ग)ाशवर(घ)हा कककभ

3बालगोबनकासव ावकसाथा

(क)झगाल(ख)सरल

(ग)सनकक(घ)कसत

4लोगोकोकवतहलकदहोताथा

(क) गतजसभसाध कोखभतीबारकरतभदभखाकर(ख) गतककगहसथीदभख

(ग)उनकभ सउचाादभखकर(घ)नकदकाअतातबारककसभपालनकरतभदभख

5दोककातातपर ह (क)थोीसी(ख)साकोचसभ

(ग)साफ-साफ(घ)गससभसभ नतर- 1 (ग) 2 ( ) 3 ( ) 4 (घ) 5 (ग)

HINDI X Page 45

2 कबीरकभ वभसीधभसादभपदजोउनकभ का ठसभनकलकरसजीवहोउठतभ|आषापककरकझकह|सकचागावखभतदकमउतरपाह|कहाहलचलरहभहकहरोपनीहोरहह|धानकभ पानी रभखभतदकमबउचभ उ लरहभह| रतकलभवालभकरकभडपरबठपह|आसकानबादलसभघराधपकानाकनहाठाडीपरबााचलरहह|ोसभहसकआपकभ कानदकम कसवरतरागझाकारसीकरउठप|हकाहहकवनहहप नानपभगा|बालगोबन गतसकचाररककचकमलथभ अपनभखभतकमरोपनीकररहभह|उनककअागल क- क ाकभ पी भकोपािकतबखभतकमबठारहह|उनकाका ठ क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचपकरक कोगपरसवगर ककओर भजरहाह रक कोइसपकवीकककीपरखभ लोगदकभ कानककओर| 1हलचलाकररोपनीकाकाक कसकहनभकमहोरहाह

(क)फारगन(ख)काघ

(ग)कातरक(घ)आषाप

2बालगोबन गत कसकभ पदगाकरतभह

(क)तलसीदासकभ (ख)कबीरकभ

(ग)सरकभ (घ)अपनभ

3बालगोबन गतअपनभखभतकमकाकररहभह

(क)हलचलारहभह(ख)रोपनीकरतभह गारहभह

(ग)खालखभ ह(घ)धानअगोररहभह

4उनकाका ठसवर क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचाकरकहा भजरहाह

(क)सवगर ककओर(ख)गॉवकभ लोगदकभ कानककओर

(ग)ाशवरककओर(घ)(क) र(ख)दोनद

5कतधकाअथर ह (क)गकसक(ख)उदास

(ग)परभान(घ) सनन नतर- 1 (घ) 2(ग) 3( ) 4(घ) 5(घ)

लघ नतरय पपनबतर (2 अक) 1 ालगब न भगत क प वध नअहउ अकक लक कयष नह छबड़ना चाहती ी

नतर ndash गतककपतबध जानतीथी क गतजीसासारकमअकभ लभह|उनका ककातपतकरचकाहवभबपभह र कतह|उनहमघरबार रसासारकमकोा ाचनहाह|अातवभअपनभखानभपीनभ रसवासकककओर ीधाननहादभपा ागभ|इसल वहसभवा ावसभ

HINDI X Page 46

उनकभ चरदकमअपनभदनबतानाचाहतीथी|वहउनकभ ल ोजन रदवाका बाधकरनाचाहतीथी| 2 ालगबवन भगत क दनचयाष लबगब कक अचर का कारर कयष ी

नतर- बालगोरवन गतककदनचारलोगदकोहरानकरदभतीथी|वभ गतजीककसरलतासादगी रनसवाथरतापरहरानहोतभथभ| गतजी लकर ी कसीकभ क नहालभतभथभ|वभबनाप भ कसी ीचीजको भ ीनहाथभ|हातककक कसीदसरभकभ खभतकमवच ीनहाकरतभथभ|लोगउनकभ इसववहारपरकतधथभ|लोग गतजीपरतब र ीआशचर करतभथभजबवभ ोरकालकमउठकरदोतीनकलदरिसथतनदकमसनानकरआतभथभ|वापसीपरवभगावकभ बाहरिसथतपोखरकभ कनारभ िकतकभ गीत भरारहतभथभ|उनकभ इनगानदकोसनकरलोगसउचकचहरानहोजातभथभ| 3 गाव का सारािक सासक तक पररवकश आषा च तक ह नललास सक कयष भर ाता हह

नतर- ारतकरष धानदभह|हाकभ गावकरषपरआधारतह|करषवषारपरआधारतह|वषारआषपकासकम होताह|इसल आषापकमगाववासी सनननजरआतभहवभसाल रआषापकासकाइातजारकरतभहता कखभतदकमधानरोपसकभ उनदनदबउचभ ीखभतदकभ ागलकीकमलथपथहोकरआननदयकाकरतभह| कसानहलजोततभहतथादन रखभतदककबवााकरतभह|साासकतकरागदसभओत- ोतहोउठताह| 4 ालगबवन भगत क क ीर पर शा कन-कन वपष रउ पक ह हह

नतर ndashबालगोरवन गतकककबीरपरअगाधशाथी|वभकबीरकोअपनासाहबकानतभथभ रउनहाककदगााओाकोपालनकरतभथभ|उनकासबक साहबकाथा|खभतकमजोफसलहोतीउसभसरपरलादकरपहलभचारकोसदरकबीरकभ दरबारकमलभजातभ रवहा सादसव पजोक कलताउसीसभगजरकरतभ|कबीरपर गतककशाकास वतःहकाररहाहोगा क गतकभ रवचारकबीरककाओासभकलतभहोगभ रइनहमइनकमआनादकलताहोगा| गत ीकबीरकक ाातहपरकातकाकमरवशवासरखतभथभ|इसल कबीरकभ रवचारदपरउनककअगाधशाथी|

HINDI X Page 47

पद-सरदास नमनलखतपदकोपपकरप भग शनकभ उततरलख |

1उधवतकहोअतब ागी| अपरससहतसनभहतगातनाहनकनअनरागी| परइनपातरहतजल ीतरतारसदभहनदागी| जोजलकााहतभलककगागरबादनताकलगी| ीतनदकमपागनबोरददिरन पपरागी| सरदासअबलाहक ोरगरचीाजवपागी|

(क) गोरपाउवको गवानकदकहतीह

उततरndashअनरागनहोनभकभ कारउनहमकसीककरवरहवभदनानहाझभलनीपी| (ख) उवकभ ववहारककतलना कस कससभककगाह

उततर-उवकभ वापारकभ ववहारककतलनापानीकमपभ रहनभवालभककलकभ पततभसभककगाह|जलकमपीतभलककगागरसभककगाह| (ग) गरचााजपागीकमकवन कसका तीकह

उततर-गकरकाचीागोरपदकक| (घ) सततपदकम पक वाउत भाअलाकार ााकरलख | उततर- ीतदन पकजोजलकााहndashउत भागरचााजपागी-उत भा

(ड)इसपदकमगोरपाअ त पसभउवसभकाकहनाचाहतीह

उततर-उवतकानीहोनीतहो कनततमहारभसाकान ातहनकोानहाहकद क भककभ सागरकरकभ पासरहकर ीतक भकसभबकखह|

2कनकककननहाकााझरहब

कह जा कवनपगधवनाहपरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनबथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनरवरहनबरहदह| चाहतहतीगहारिजतहा त उततधारबह| सरदासअबधीरधरहकदकरजादान|

(क) अन ासअलाकरकाउदाहर ाकरलख | उततर-कनकककननहाकााझरह

कह जा कवनपगधवनाहापरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनवथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनबरहनीबरहदह| (ख) सनसनक कवनसाअलाकारह

उततर-पनरिकतअलाकार|

HINDI X Page 48

(ग) गोरपदअबध र धरनभकोतारकदनहाह

उततर-गोरपदकहतीहकककरनभहभअपनीकारदानहारखीतोवभअब कसकभ सहारभध र धारकरम|िजसपरहकमरवशवासथाउसीनभहकमधोखादभदा| (घ) उवदवाराद ग ोगकभ सादभनभगोरपदककरवरहानकमघीकाकाककसभ

का

उततर-गोरपदकभ कनकमकरकभ आगकनककआसरवदकानथीइसीकभ बलपरवहरवोगककवभदनासहरहथीपरउवकभ सनदभनभउसआाकोनरकरदािजससभउनकारहासहाध र ीजातारहा र

उनककरवरहवथा र ीबपगा| (ड)गोरपदकभ कनककबातकनकमहकदरहगा

उततरndashकरसवानहाआ उवको भजाउवनभउनकभ दखकोसकझानहोगसनदभदभदा| 3 हकारहरहरलककलकर| कनयकवचनननदननदनउरहदपकरपकर| जागतसोवतसवपनदवसनसकानहकानहजकर| सनतजोगलागतहोसोजदकराककर| सतववााधहककवलआ दभखसनीनकर| हतवसरतनहालसवपोिजनकभ कनचकर| (क) करकोहारलककलकीकदकहागाह

उततर-हारलपीककरवभषताहोतीह कवहदनरतअपनभपाजदकम कलकीकोथाकभरहताहउसभक ीनहा ोता|इसी कारगोरपादनरातकरकोअपनभकनकमबसा ह ह|वभ कसी ीसरतकमउनहमनहा लतीह| (ख) ोग रगोरपदनभकवीककीकदकहाह

उततर-िजस कारकनरकवीककीकोअपनभकाहकम ककभ ल ीनहारखता रतरातहउसभतागदभताहउसी कारगोरपा ी ककभ ल ीोगकोनहाअपनानाचाहतीह| (ग) उवगोरपदकभ ल कसतरहककवाधलभकरआ ह

उततर-उवोग पीवााधलभकरआ ह|ोगरखातथाउनहमकरसभअलगकरनभवालाहइसल वभइसभवााधकहतीह| (घ) अन ासअलाकारकभ दोउदहारलख | उततरndash1हकारभहरहारलककलकी| 2जवकराककर| लघ नतररय पपनबतर 1 नोदव कक वयवहार क त लना कस कससक क ग हह

HINDI X Page 49

उततर-उधदवकभ ववहारककतलनानमनलखतसभककगाहndash ककलकभ पततभसभजोजलकमरहकर ीउससभ ारवतनहाहोतभ|जलकभपीतभलककबादसभजोजलकमधलतीकलतीरहतीह| 2 गबपयष दवारा नव कब भा यवान कहनक रउ कया वय य नहत हह

उततर-हवातनहतह कउधदवकरकभ नकरहकर ीउनकभ ावसभसवरथाअ तभहउनकभ कनकमअनराग ावउतपनननहाहआह|हिसथतउवकभ ल ातालहोसकतीहगोरपदकभ ल नहा| 3 गबपयष नक नोदव सक यबग क शा कह सक लबगब कब दकनक कक लल कह हह

उततर-गोरपदनभउधदवसभोगककाोसभलोगदकोदभनभकभ ल कहहिजनकभ कनचकरकभ सकानघकतभरहतभहउनहमहोगकभ दवाराकन का करनभककआवशकताह| 4 सरदास कस रागष कक सरषक क

उततर-सरदाससगन िकतकागर कभ सकथरकथभ|इसकागर कम गवानकभ साकार पककउपासनाककजातीह|इसल वभअपनभपददकमोगकागर कभ रवरधदअपनीबातकहतभह दखाापतभह| 5 नोदव गबपयष क रनबदश कयष नह सरस सकक | उततर-उधदवकोनगर ानपरअ कानथा|ानकभ दपर कमवभगोरपदकभ आदर भककोनहासकझपा |

6 भरर गीत क वशकषताल लल त | उततर-भकरगीतकमनगर तहककारवरोधसगनककसराहनारवोगशागारकाधाकरकाचतहइसकमगोरपदककसपरतावाकपतासहदतावातातककतासराहनीह| कनरठ भकोगकापलानसनभहसकतउपाला अवलोकनीह| 7 गबपयष का राधरष क याद कयष दलाना पड़ा

उततर- भकआदककपरवतनीतपरकबातमकर लकरअनीतपरउतरआ ह|अतःोगसादभको भजकर भकरवरकार कररहभह|इसल भराजधकर ककाददलाकर भकनीतपरलभनभका ास का| 8 सरदास कक प क पदष कक आधार पर सरदास क कावयगत वशकषताल ता | उततर-(क) कनरठ भक(ख)वाकपता(ग)गीतल(घ)वतातककलका ोग| 9 गबपयष कक वाक चात यष क वशकषताल लल ल | उततर-सपरताववातातकक ोग| 10 यबग सदकश का गबपयष पर कया पभाव पड़ा

उततर-रवरहाितनबपगाउनकाकनदखीहोगा|उधदवकोउलाहनभदभनभलगी|

HINDI X Page 50

सवहया-दकव 1पाननपरकाdfV जबजfdafdfkकधनकककधराा

साावरभअागलसपपीतह भहलसभबनकालसहाा| काथभ करबभ दगचाचलकादहासीकखचादजनहाा| जजगकादरदपकसनदरशीतजदलहदभवसहाा| पपन

1 र चद रउ कौन सा अलकार हह

उततरndash पकअलाकार(कख रचनिकाकमअ भदहोनभकभ कार) 2 क िर नक शरर पर कया कया धारर कया ह

उततर-परदकमघाघ

ककरकमकरधनी

दभहकमपीतामबर

काथभपरकक

गलभकमबनकाल

3 नराल कहा शबभायरान हह

उततर-बनकालशीकरकभ गलभकमअथातर तदपरो ाकानह| 4 क िर ी क र सकान कह सी लग रह हह

उततर-करकककसकानउनकभ कख पीचनिकाककचाादनीकभ साकानफलह| 5 ह ग रदर दपक कसकक लल पय कत कया गया हह ता कयष

उततर-जजगकादरदपकशीकरकभ ल कत कागाहकदवभइससासार पीकादरकमदपककभ साकान काकानह| 2 डरिकपालनाब वनानवपरलवकभ

सकनझागोलासो-हतब रव ारह| पवनझलावकभ ककककरबतरावदभव

को कलहलावहरकावकरतारह परतपरागसवउतारदकरभराइनोन

का जकालनाकालतानसरसारदम| कदनकहपजकोबालकबसातताह ताहजगावतगलाबचकारदम| शन 1 पसत त पद रउ कसका च र कया गया हह

उततर- सततपदकमवसातऋतकावरन कागाह| 2 ालक कक लल पालना कहा पड़ा हह

HINDI X Page 51

उततर-बालककभ ल पालनापभदककडालदपरपाह| 3 ालक का छौना कसक कहा गया हह

उततर-ना-नाकोकलपिततदसभउसकाब वनाबनाह| 4 ालक कब स ला कौन स ला रह हह

उततर-कादकादकपवनबालककोझलारहह| 5 ालक कह सक वस धारर कल ह ल ह

उततर-सनदर-सनदरख बदारफलोकाझागोलाबालकधार क ह ह| 3 फकसलानीससधरवसधाकादर

उदाधदाधसोअाधकााउकगभअकाद| बहारतभ ीतरलव ीतनदखा दभव

दधकोकोफभ नफरोआगनफरसबाद| तारासीतरनीताकभठापझलकलहोती

आरसीसभअाबरकमआ ासीउजारलगम पाररााधकाको तबमबसोलगतचाद| शन 1 नपय षकत पिकतयष रउ कसका वरषन कया गया हह

उततर-उपरकतपािकतदकमपरकाककरातकमचादतारोककआ ासभो तरातकभ सवनदर कावरन कागाह| 2 स धा रदर कससक ना हह

उततर-सधाकादरसफकककलाओासभबनाह| 3 इस रदर कब दक कर कया लगा रहा हह

उततर-इसकादरकोदभखकरोसालगारहाहकनोदहकासागरउकागसभउकताचलाआरहाह| 4 ाहर सक भीतर लौ भीती कयष नह द ा दक रह हह

उततर-बाहरसभ ीतरलवदखाानहादभतीकद कहकादरपारदसफकककलाओवअकत पीचाादनीसभबनाहआह| 5 रदर का आगन कह सा द ा दक रहा हह

उततर-कादरकाआगनदभखकरलगरहाहकनोदधकाफभ नचारोतरफफलाह| लघ नतरय पपनबतर 1 शीक िर कब ससार का दपक कयष कहा गया हह

HINDI X Page 52

उततर-िजस कारदपककभ कातहोनभसभकादरकमउजालाफलजाताह|उसी कारकरकभ होनभसभसकसततज दभकमउकगआनादउरलास काफलजाताह|इसीकारउनहमसासार पीकादरकादपककहागाह| 2 दसरक कवत कक आधार पर सपि करउ क कत रा सन कक ल वप का वरषन परसपरागत सत वरषन सक कस पकार भअन हह

उततर-परापरागतबसातवरनकमबसातऋतकोउदीपनकभ पकमाचतत काजाताह|करवततकमउसभआलमबनकभ पकमाचतत काह|बसातकोबालककभ पकमाचततकरउसकभ हाव ाव याकलापआदकोाचतत काहजोइसभपरापरागतवरनदसभ ननबनताह| 3 कव नक चादनी रात क नजजवलता का वरषन करनक कक लल कन कन नपरानब का पयबग कया हह

उततरndashकरवनभचाादनीरातककउजजवलतकावरनकरनभकभ ल नमनलखतउपकानोका ोग काहndash सफकलाका

दहकभ सकिका

दधकभ सभफभ नका| दकव-पायनी न प र र पपन 1 चाद रात क स अदरता कब कवनक कन कन वपष रउ दक ाहह

उततर-करवनभचाादनीरातककसनदरताकोनमन पदकमदभखाह|

1 सफकलाओासभनकरतसधाकादर पकमदभखाह| 2 चारोओरफलतीचाादनीकोदधर पककिककतरहदभखाहजोचारोओरउकपद

रहह| 3 आागनकमउकतभह दधकभ झागकभ पकमदभखाह| 4 अबर पीदपर कभ पकमचाादनीकोदभखाह|

HINDI X Page 53

राता का आचल- शवपन सहाय 1 रा कक प त अधक लगाव न हबतक ह ल भी वपित कक सरय भबलाना रा कक आचल रउ ह पकर ढ़र शा त पाता इसका इसका आप कया कारर रानतक ह

नतर ndashहबातसचह कबउचभ कोअपनभरपतासभअाधकलगावथा|उसकभ लालनपालनहनहाकरतभथभउसकभ सागदोसतदजसाववहार ीकरतभथभ|परनतरवपदाकभ सकउसभलाककजररतथीअताधकककताओरकाककगोदककजररतथीउसभअपनीकासभिजतनीकोकलताकलसकतीहरपतासभनहा|हकारह कसाककमबउचभ कोकाानानीककादआतीहबापानानाककनह|काकालाघावको रनभवालभकरहककाकाककरताह| 2 भबलाना ढ़र अपनक सायष कक कल ढ़र कलनक क सारगी आपकक कल ढ़र कलनक क सारगी सक कया पकार भअन हह

नतर- आजजकानाबदलचकाह|आजकातारपताअपनभबउचदकाबहतधानरखतभहवभउसभगलकोहरलभकमबभ फयखभलनभककअनकतनहादभतभ|जबसभनठारजसभकााडहोनभलगभहतबसभबउचभ ीडरभ-डरभरहनभलगभह|नतोहरलबाजीरारतभ रतकबिनदारहहनह नागMa+xघकतभरहनभककआजाद|अबतोबउचभ पलािसक रइलभकरोनकसकभ कहगभखलवनदसभखभलतभह|बरसातकमबउचभ बहाररहजा तोकाबापककजननकलजातीह|आजनक रहभनरहतनखभतीकावक|इसल आजकागपहलभककतलनाकम

आधनकबनावरसहनहोगा| 3 राता का आचल पाठ रउ चक क ब द नया रची ग हह वह आपकक चपन क द नया सक कस तरह भअन हह

नतर- इसपाठकमबउचभ ककजोदनारचीगावभवह1930कभ आसपासककहतबबउचभ घरकभ सातकानसभसाधारसीचीजदसभखभलनभसभकाकचलालभतभथभ|वभ कतककगोदकमरहकरख थभ|आजहकारदनापरतरहसभ ननह|हकमदभरसारचीजमचाह |खभलसाक ीकम ीबदलावआगाह|खानभ-पीनभककचीजदकम ीकाफकबदलावआाह|दनावीकोरडखड ाकरपजाजाचाकलभकभ इदर-ागदरघकतीह| 4 आपकक वचार सक भबलाना अपनक सायष कब दक कर ससकना कयष भल ाता ह

नतर- अपनीसवा ारवकआदतकभ अनसारअपनीउउकभ बउचदकभ साथखभलनभकम ाचलभताह|उनकभ साथखभलनाअउ ालगताह|अपनीउउकभ साथिजस ाचसभखभलताहवह ाचबोकभ साथनहाहोतीह|दसराकारह क ोलानाथअपनभसााथदकोदभखकरससककर लजाताह| 5 यहा राता पता का चक कक परती ब वासलय वयकत ह आ हह नसक अपनक शबदष रउ लल ल |

HINDI X Page 54

नतर- रपताकाअपनभसाथकोनहला-धलाकरपजाकमबठालभनाकाथभपरतलकलगाना फरका धभपरबठकरगागातकलभजाना रलवतभसकपभपरबठकरझलाझलाना कतनकनोहारदशउतपननकरताह| रपताकभ साथकशतीलनाबउचभ कभ गालोपरचमकालभनाबउचभ कभ दवाराका भपकनभपरबनावरोनारोनाकानाक रकाहसपर अतनतजीवातलगताह| काकभ दवारागोरस ाततोताकनाआदकभ नाकपरखलानाउबनाकाशागारकरना रकाससकनाबउचदककोलकोदभखकरससकनाबादकररवरवध कारकभ खभलखभलना रकसनतवारकोाचनाआदअद तदशउकभ रभग ह| भस ीदशअपनभवककाददलातभह|

HINDI X Page 55

2 ल नवी अदा ndashयशपाल 1 नमनलखतगधााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततर ाकरलख |

आराकसभसभकभ खडकलासकमजानभकभ ल दकअाधकलगतभह|दरतोजानानहथा| ीसभबचकर काातकमनाकहानीकभ साबाधकमसोचसकनभ रखककसभ ाकतकदशदभखसकनभकभ क कसभकभ खडकलासकाहलभला|गाी रहथी|सभकभ खडकलासकभ क ो भदववभकोखालसकझकरजरादवकरउसकभचपाग |अनकानकभ तकलखडबबानजराानहथा| कबथर परलखनगककनवाबीनसलकभ कसफभ दपोसजजनबहतसरवधासभपालथीकरबठभ थभ|साकनभदोताजभndashाचकनभखीरभतवल पररखभथभ|खडबबभकमहकारभसहसाकदजानभसासजजनककआखदकम कााताचातनकमरवधानकाअसातोषदखाादा|सोचाहोसकताहह ीकहानीकभ ल सझककाचाताकमहोाखीरभजसीअपदाथर वसतकावककरतभदभखभजानभकभ साकोचकमहो| 1लभखकसभकभ खडकलासकभ खडबबभकमकदजारहभथभ

(क)फस रकलासकाककहगाथा

(ख)सभकभ खडकलासकभ खडबबभकमलभखकको कााकककलसकताथा|(ग)सभकभ खडकलासकमनबाबसाहबजारहभह| (घ)थडर कलासकमजानालभखककोअपकानलगताथा 2खडबबभककिसथतकभ बारभकम वभसभपवर लभखककाअनकानथाकक (क)खडबबा कदकखालहोगा|(ख)उसभखककवालसीकलभगी| (ग)वहनवाबसाहबसभकलसकभ गा(घ)खडबबाबहतसरवधाजनकहोगा| 3लभखककभ खडबबभकमचपनभपरनवाबसाहबककका त याहा| (क)नवाबसाहबलभखककोदभखकर सननहोग

(ख)नवाबसाहबनभलभखककाकवनसवागत का

(ग)नवाबसाहबकोअउ ानहलगता|(घ)नवाबसाहबनभलभखककोअपकानत का

4लभखकनभनवाबकक त याकाहकारकिरपत काकक (क)नवाबसाहबकोसाकोचथाककलभखकनभउनहमखीरखातभदभखला| (ख)लभखककोलगाककादनवाबसाहब ीकहानीकभ रवषकमसोचरहभह| (ग)कोासहनहाह| (घ)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह| 5सहसाकदजानभकाकातातपर ह

HINDI X Page 56

(क)अचानककदजाना(ख)गपरसभकदपना

(ग)अचानकतीततासभ वभकरना(घ)खडबबभकमकदकरच ाना

उततर-1(ख)2(क)3(ग)4(घ)5(ग) ( ) खालबठभ करपनाकरतभरहनभककपरानीआदतह|नवाबसाहवककअसरवधा रसकोचकभ कारकाअनकानकरनभलगभ|सम बहनवाबसाहबनभरवरकलअकभ लभाताकरसकनभकभ अनकानकम कफातकभ रवचारसभसभकभ खडकलासकाकखरदलाहो रअबगावारानहोककहरकाकोइसफभ दपोउनहमकझलभदजर कमसफरकरतादभखभ|अकभ लभसफरकावकतकानभकभ ल हखीरभ रदभहोगभ| रअब कसीसफभ दपोकभ साकनभखीरकसभखा हककनखदसभनवाबसाहबककओरदभखरहभथभ|नवाबसाहबक दभरगाीककखककसभबाहरदभखकरिसथतपरगवरकरतभरहभ|आहभनवाबसाहबनभसहसानभसहसाहकभसाबोधन काआदाबअजर जानबाखरभकावकफरका |नवाबसाहबनभसहसा ावपरवतरनअउ ानहालगा| ाापलाआपराफतकागकानबना रखनभकभ ल हकमककहरकतकमलथभडलभनाचाहतभह|जवाबदा याककबालावकफरका | 1लभखककोकवनसीआदतह

(क)खालबठनभकक(ख)करपनाकरनभकक

(ग)खालबठकरकरपनाकरनभकक(घ)खालसककमहोनभवालकरपनाओापराचातनकक

2लभखकनभनवाबसाहबकभ बारभकमकाअनकानलगाा

(क)वभ सननाचतह|(ख)वभ काातकभ आकााीह| (ग)वभकभरासाथपाकरख ह|(घ) कभरकवजदगीसभनाख ह| 3नवाबसाहबखककसभबाहरकददभखरहभहोगभ

(क) ाकतकदशदभखनाचाहतभथभ|(ख)लभखककभ तउदासीनतादखनभकभ ल | (ग)खीराखानभकभ तरकभ कभ रवषकमसोचनभकभ कार(घ)ाचाताकिकतका ासकरनभहभत| 4नवाबसाहबनभसावादहनतादरकरनभकभ ल का का

(क)खीराकहनभका सताबदा(ख)कहानीसनानभकाआ ह का| (ग)अपनभपासबलाा|(घ)हालचालप ा| 5हासफभ दपोसभकातातपर ह

(क)बराविकत(ख) लाविकत

(ग) सवाथविकत(घ)समपननविकत

HINDI X Page 57

उततरndash1(ग)2(ख)3(ख)4(क)5(ख) (स)लखनगस भनपरखीरबभचनभवालभखीरभकभ इसतभकालकातरकाजानतभह| ाहककभ ल जीराकलानकक रलालकचर ककपखा ीहािजरकरदभतभह|नावाबसाहबनभबहतकरनभसभखीरभककफकदपरजीराकलानकक रलालकचर ककसखबरकद|उनकक त भक ाव ाागका रजबोकभ सफरसभसपरथाककउक याकमउनकाकखखीरभकभ रसशवादनकककलनासभपलारवतहोरहाथा|हककनखदसभदभखकरसोचरहभथभकककाारासबनतभह|लभ कनलोगदककनजरोसभबचसकनभकभ खालकमअपनीअसलतपरउतरआ ह|नवाबसाहबनभ फर कबारहकारओरदभखलावरलाहवकककिज लखनगकाबालकखीराह|नकककचर डकद जानभसभताजभखीरभककपनतभफााकभ दभखकरकहकमपानीजररआरहाथालभ कनइाकारकरचकभ थभ|आतकसमकानरवबहनाहउाचतसकझाउततरदा याइसवकततलबकहससनहहोरहकभदा ीजराककजोरह कबालावकफरका | 1लखनगस भनपरखीरबभचनभबालदकककारवभषताह

(क)वभआसानीसभवभचदभतभह|(ख)वभबातमबहतबनातभह| (ग)वभचपाकसाला ीदभतभह|(घ)वभ खापनदखातभह| 2नवाबसाहबकभ हाव ावोसभकापताचलरहाथा

(क)लभखककभ तयोधआरहाथा|(ख)खीरभकभ तअराच| (ग)खीरभकभ सवादकाआननद|(घ)कचर कभ तीखभपनकभ तअराच

3नवाबसाहबनभलभखाककभ तअराच| (क)खीरखानाचाहभगभ(ख)आपकागातवकाह

(ग)काकाककरतभह(घ)इसखडबबभकमकसभआ

4लभखकनभखीराखानभककइउ ाहोतभह ीकनाकदकरदा

(क)कद कवहकतकभ खीरभनहखानाचाहताथा

(ख)नवाबसाहबककउदासीनताकभ कर| (ग)उसभखीराअउ ानहलगताथा| (घ)पहलभइाकारकरचकभ थभइकल अबआतकसमकानबचा रखनाथा| 5वकककिज कातातपर ह (क)आनादलिज (ख)वकककिज

(ग)वकहतोलिज (घ)राचपवरकखी

उततर1(ग)2(ग)3(क)4(घ)5(क)

HINDI X Page 58

लघ नतरय पपनबतर

1 नवा ब रउ लक वशकष पकार क नफासत ढ़र नाकत दक नक कब रलती हह | ल नवी अदा पाठ कक आधार पर नदहारर सहत सपि किल | नतर ndashनवाबसदासभ कबभष कारककनफासत रनजाकतकभ ल कहरह|लखनवीअादाजपाठकम ीनबाबोककइसीनफासत रनजाकतकाउदहारकलताह|नवाबसाहबखीरभखानभकभ ल तनपवरकतारकरतभह|खीरभकाकरउनपरनकककचरलगातभह कनतबनाखा हकभ वलसगनधरसासवादनकरखककसभबाहरफभ कदभतभह र फरइस कारलभजातभहजसभइससार याकमबहतथकग होोसीनफासत रनजाकतनवाबोकमहदखाादभतीह| 2 आपकक वचार रउ नवा साहव नक नरक रचष लगक ीरक क फाकब कब ल ड़क सक ाहर कयष फक क द

नतर- नवाबसाहबनभखीरभककफााकोकोखककसभबाहरसा वतःइसल फम कदाहोगाकद कवभनवाब ो भसभलभखकसभसाकनभखीरभजसीसाकानवसतकावककरनभकमसाकोचकाअन वकररहभहोगभ|अपनीरासी रनवाबीका दरनलगानभकभ ल उनहदनभखीरभककफााकभ फ़म कद| 3 ल नवी अदा पाठ रउ कस पर ढ़र कया वय य कया गया हह

नतर लखनवीअादाजपाठकरनवाबसाहबकभ काधकसभउससाकातीवगर परवात कागाहजोवासतरवकतासभबभखबर कबनावजीवनलकाआदहनवाबदवाराअकभ लभकमखीरभखानभका बाधकरना रलभखककभ आजानभपरउनखीरोकोlwiexclUdjखककसभबहारफम ककरअपनीअदबीरासीकागवर अन वकरकभ इसीदखावभका तीकह|सकाजकमआज ीोसीदखावसासकतदखाादभतीह| 4 ना वचार घना ढ़र पा षकक भी कया कहानी ल ी ा सकती हह लक क कक इस वचार कक आप कहा तक सहरत ह

नतर- हकलभखककभ रवचारसभबलकल ीसहकतनहाह कबनारवचारघना रपाततकभ ीकहानीलखीजासकतीह| कसी ीकहानीकभ ल उसककआतकाहोताहकथानक|हकथानकअनवार पसभ कसीरवचारअथवाघनापरआधारतहोताहिजसभपातोकभ काधकसभहअ वकत काजासकताह| भपात रघना वासतरवक ीहोसकतीह रकारपनक ी कनतइनकभ अ ावकमकहानीकभ सव पकककरपनानहाककजासकती| प 1 नवा साहव दवारा ीरा ानक क तहयार करनक का लक च पसत त कया गया हह | इस पर पकया कब अपनक शबदष रउ वयकत किल | नतर- नवाबसाहबसाकनभबठभ लभखककोअपनभसाकोचकोदरकरतभह क न अादाजकमखीराकानभकक याअपनातभह|

HINDI X Page 59

1बथर सभनीचभ रखभपानीसभ रभलो भकोलभकरखकककभ बाहरखीरोकोअउ पतरहधोतभह रतवल सभपो तभह| 2जभबसभचाकनकालकरखीरभकभ सरकोकाकर रगोदकरझागनकलतभह| 3खरोकोसावधनीसभ लतभहफााकभ बनातभह रब लतवल परकरनभसभसजाकरदभखतभरहतभह| 4कहाफनकोजराजीराकलभनककको रकालकचर कोबरकातभह| 5खीरोसाकनभदभखकरखीरभकारसासवादनकनहकनकरतभलगतभह रकहकमपानी रआतीह|

HINDI X Page 60

13रानवीय कररा क दवय चरक ndash सवसवदयाल सकसकना

नमनलखतगधााकोपपकर शनदकभ उततरदिज | (अ)िजसककरागदसभदसरभकभ क कठास रभअकतकभ अतरकत रक नहाथाउसकभ ल इसजहरकारवधानकदहोहसवाल कसाशवरसभप भ ककआसथाहिजसकाअिसततवथा|वहदभहककइसातनाककपराउउककआखरदभहरपरकददभ कलमबीपादरकभ सफभ दचोगभसभककआकतसाकनभहगोरारागसफभ दझााकरती रदापनीलआखभबाहभखोलगलभलगानभकोआतर|इतनीककताइतनाअपनतवइससाध कमअपनभहर कर जनकभ ल उकतारहताथा|1 फादर कसभकहागाह

(क)रपताजी(ख)लखककभ रपता

(ग)चचर कभ पॉप(घ)फादरकाकलबरकभ

2फादरकासवगरवास कनपरसथतदकमहआ

(क) ाकतकवसाकानकत(ख)जहरदभकरषडातपवरककारदा

(ग)लमबीबीकारकभ करकर दकत(घ)(ख) वा(ग)दोनद

3फादरकोसाध ककसाादकद क

(क)वभसनासीथभ(ख)वभाशवरकक िकतकमलानरहतभथभ (ग)वभलोगोसभ भकसहान तकतीवसहोगका ावरखतभथभ| (घ)वभलमबीदापसफभ दचोगाधारकरतभथभ

4फादरलभखककभ साथकसाववहारकरतभथभ

(क)अपनातवपर (ख)समकानपर (ग)ोगपर (घ) पचारक

5अकतकापारवाचीनहाह (क)अक(ख)पीष

(ग)सोक(घ)रवष

उततर-1(घ)2(ग)3(ग)4(क)5(घ)

( )उनककाचाताकोरारर ाषाकभ पकमदभखनभककथी|हरकाचसभइसककतकलफबानकरतभइसकभ ल अकाटतकर दभतभ|बसइसी कसवालपरउनहमझाझलातभदभखाह रहनदवालददवाराहहनदककउपभापरदःखकरतभउनहमपााह|घरपरवारकभ बारभकमनजीदःखतकलफकभ बारभकमप नाउनकासव ावथा रबभ सभउनकभ कखसभसाातवनाकभ जाद रभदोबदसनना कोसीरोनीसभ ारदभताथाजो कसभगहरतपसासभ

HINDI X Page 61

जनकतीह|हरकवतदखातीहजीवनकोनीराह|कझभ अपनीपतनी रपतकककतादआरहह रफादरकभ बददसभझरतीवारलाात ी| 1फादरको कस ाषासभ भकथा

(क)हनद ाषासभ(ख)अपनीकात ाषासभ

(ग)अा भजी ाषासभ(घ) म च ाषासभ

2फादरककझाझलाह कसकारथी

(क)लोगोकभ सवालदकभ कार(ख)घरपरवारककदःखतकलफदकभ कार(ग)हनद ारषोदवाराककदःखहहनदककउपभतिसथतकभ कार

(घ)हनदकोरारर ाषाकादजारनदलवापानभकभ कार

3हरकवतदखातीहजीवनकोनीराहकाआह (क)कवतकभ बादहकिकतह(ख)कवतपनजरनककभ ल राहबनतीह

(ग)कवताशवतसतहअनतःकवतपरदखीनहो

(घ)(क) वा(ख)दोनद

4दःखकमफादरकभ साातवना रभबदसननभवालभपरका ावडालतभथभ

(क)जाद साचकतकार ावडालतभथभ

(ख)विकतको कआासभ रदभतभथभ

(ग) असीकसिनतकाअन वकरतभथभ

(घ)स ीरवकरपसहह

5उपभाकारवलोकह (क)सापभ(ख)अपभा

(ग)परो(घ) त उततर1(क)2(ग)3(ग)4(घ)5(ख) (स)ldquo ारतजानभककबातकदउठपrdquoनहजनताबसकनकमहथा|उनककतर कानलगा रवह ारतआग |पहलभिजसभसाघrdquoकमदोसालपादरदकभ बीचधकरचारककपााकक| फर9-10वषर दािजरलागकमपपतभरहभ|कलकततासभबी का र फर र फरइलाहाबादसभ क प |इनदनदडॉधीरभनिवकारहनदरव ागकभ अधथभ|ोध बाध ोगरवशवरवधालकभ हनदब ागकमरहकर१९५०कमपरा काndashराककथाउतपितत ररवकासlsquo|ldquoपरकलldquoकमउसकभ अधापपभग थभ|फादरनभकतलककभ सनाकवलबडर lsquoका पाातर ी काह|नील-पाीकभ नाकसभ|बादकमवहसमतजभरवसर कॉलभजरााचीकमहनदतथासासकतरव ागकभ रव ागाधहोग रहउनहोनभअपना सअा भजीहनदबदकोषतार का रबाइबलकाअनवाद ी र

HINDI X Page 62

वहबीकारपभ पनाआ |दरलआ रचलभग 47वषर दभकमरहकर73वषर ककिजादगीजीकर| 1फादरकक कसतर काउरलभखहआह

(क)साासीधारकरनभकक(ख)कानवसभवाकरनभकक

(ग)सनासीबनकर ारतजानभकक(घ)अपनीपपााजररखनभकक

2फादरककासभउनकककारवभषता कहोतीह

(क)वभपनभकमगहन ाचरखतभथभ|(ख)उनहमहनदसभरवभष भकथा| (ग)उनककदिरकम ारतीसासकतकारवभषसथानथा|(घ)स ीरवकरपसहह| 3फादरनभइनकभसभ कसकाअनवाद का

(क)नीलपा प(ख)राककथाउतपत ररवकास

(ग)अा भजीहनदको(घ)बलबडर रबाइबल

4फादरनभइनकमसभ कसकाअनवाद का

(क)दािजरलगकोलकतता ागरााची(ख) ागइलाहाबादपनाकोलकतता

(ग)इलाहाबादकोलकततादािजरलाग ाग(घ) ागदािजरलागकलकततादरल

5परकल कसकभ ल कतह

(क) करवशवरवधालकभ ल (ख)फादरककससताकभ ल

(ग)हनदकभ कब गकानाक(घ)लभखक रउसकभ कतोकासाहितक

उततर1(ग)2(घ)3(घ)4(ग)5(घ) लघ नतरय पपनबतर

1 फादर कब याद करना लक नदास शात सगीत कब स ननक हसा हह | आशय सपि किल |

उततर- सततपािकतकमफादरबरकभ कभ विकततवका ावदारागाह|फादरककसकतकोउदसाातसागीतकोसननभजसाकहागाह|िजस कारउदास राातसागीतहकारभकनकम ीउदासी राात ावसभ रदभतीह|फादरकाअ ावलभखककोउदासकरदभताह|तोउनककसकताउनहमाात दानकरतीह|

HINDI X Page 63

2 फादर लकक कक रन रउ सअयास गहर कर भारत ानक क ात कयष नठय हबगी अपनक अन रान सक करर ताइल |

उततरफादरवरकभ सव ावसभसाध गदसभकतथभ|वभकानवसभवाकमअपनाजीवनअरपरतकरनाचाहतभथभ|इसल उनहदनभसनासीजीवन हकर ारतआनभकानशच काहोगा|सा वतवभ ारतकक ाचीनस ता रसासकतहाकभ ानसकाजआदसभ ारवतरहभहोगभ| ारतकक कतरतरवाजधाकरकताआतकीतासादगीउनहमपसादहोगीिजसकभ कारउनहदनभहाआनभकाकनबनााहोगा|

3 नार आ ष कब गनना सयाह फह लाना हह | आशय सपि किल | उततर- सततपािकतकभ काधकसभफादरकाकल

बरकभ कककतपरउपिसथतजनसकहकभ दःखकोवकत कागाह|फादरकककतपर वहाउपिसथतअपारजनसकहवकसातवतथा|स ीककआखदकमआास रभथभ|ोसभकमउननकआखदककागनतीकरनासाहफलानाहथा|अथारत ावनाासावभदनाकोागनाातोलानहाजासकता|उससक ीरोनभवालोकककोाककीनहाोककमदबभथभ| 4 फादर लकक क नपिस त लक क कब दकवदार क छाया हसी कयष लगती ी

नतर ndashफादरहरअवसरपरलभखककभ पासउपिसथतरहतभथभ|उनकभ घरभलउतसवदसासकारदकमफादरबभ ाा रपरोहतकक ककाकमहोतभ रअपनभसनभहाीषदभतभ|दःखककघीधपकमदभवदारवकक ााकभ सकानाात वाीतलता दानकरताथा| 5 फादर कारल लकक क चारर क वशकषताल लल ल | नतर ndashकतवतववहारस ीकभ ल दाव प सहोगका ावसदव सननाचतरहनााशवरकभ तअआसथासाथीसभकभलजोलरखनास ीकभ कराका ावरखनाआदरवभषता ह| 6फादर कारल लकक नक हअद भाषा कक लल कया कया कायष कल

नतर- 1बी व क कभ काधकसभहनद ाषा वासाहतकाअधन| 2 अा भजहनदकोककरचना| 3 ोध बाधराककथाउतपितत ररवकास| 4 बलlsquoबडर lsquoकानीलपा पीषर सभहनद पाातर| 5 बाइबलकाहनदअनवाद|

7 फादर कारल लकक कक कन सदग रष कक आधार पर नअहउ रानवीय करना सक तपबत वयिकत कह सकतक ह

नतर ndashफादरसभसदगकरा भककतताका ावसहोगीपराचतदकभ साथसततसापकर रखनास ीकभ त काकना रखनासवाकरसहकरदसरोकभ दःखदरकरनभकभ ल तनरतरहना|

HINDI X Page 64

8 लक क नक फादर कारल लकक कक लल यह कयष कहा क नअहउ हर ाद सक नह ररना चाहला

नतर- फादरबरकभ नभआजीवनदसरोकभ दखोकोदरकरनभकभ ल तन क |वभस ीकभ त भकसहान त वाकराका ावरखतभथभ|अतःउनकककर दकवतकोलभखकउनकभ तअनाकानतभह|

HINDI X Page 65

आरककय- यशकर पसाद प 1 सर त कब lsquoपा कयrsquo नानक सक कव का कया आशय हह | नतर ndashकरवअपनभबीतभहकरदकभ थपभोसभआहातहनराह|उसककिसथतथकभ ह पाथकककतरहहिजसकाबपनभकाउतसाहसकापतहोगाह कनतजीनाचाहताह रपतभकाउपोगकरउतसाहतहोताह| करवकभ जीनभकाआधारकातसकतााहिजनहमसजो रखनाचाहताह|नराशकिसथतहउसकापाथभह| 2अचानकपलसआगा रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) नतर ndashअचानकपलसकभ आतभहसननाा गाा 3ररवनभकप मपहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल ) नतर ndashजोकप मररवनभपहनभहवहसतसतनहाह

आरककय ndash यशकर पसाद

रल भाव

आतकककअसहकतकभ तकर सभउतपननहाकरवताह|1932कमहासपतकाकम कातहकरवता ाावादलकमलखीगाहजीवनकभ थाथर वाअ ावपकक ाकरकअ विकतहउनकभ जीवनकककथा कसाकानव कतककजीवनकोकथाह| पध ndash 1 कधपगनगनाकरकहजाताकवनकहानीहअपनी करझा भागररहपिततादभखो कतनीआजधनी

इसगा ीरअनातनीलकाकमअसाजीवनइतहास

हलोकरतभहरहतभहअपनावातकलनउपहास

तब ीकहतभहोकहडालदबरलताअपनीबीती| तकसनकरसखपाओगभदभखोगभहगागररती

कनतकहोसानहो कतकहखालकरनभवालभ

अपनभकोसकझोकभरारसलभअपनी रनभवालभ| हरवडमबनाअरसरलतभतभरहासीउागक | लभअपनीा वाचना रदककदखलागक |

1 गागर रती सक कया आशय हह

नतर -इसकाअथर हकरवकभ रवगतजीवनकमक ीउरलभखनीनहाह| 2 र रसाकर गरती पितयष सक कया अष नकलता ह

नतर-करझाकरागरतीपिततााजीवनककनशवरताका तीकह|

HINDI X Page 66

नसाह ndash सयषकाअत पाठय नराला

पािकतसाकभ तघभरघभरबादलगरजो| 1इसपदकाकखसवरकाह

उततर- कतकभ काधकसभजीवनकमउतसाहकासाचार| 2ललतसभघाघरालभकम कतअलाकारबताइ

उततर-कानवीकर वापनरिकत काअलाकार| 3करवताकम कस ाद रलका ोग कागाह

उततर-ककतक ाद रसाबोधनल| 4बादलोकोवालकतपनाकभ सभपालकदकहागाह

उततर-बादलकाअिसततव ागरहोताहबालकरपनाकभ सकान| 5करवबादलकोगरजनभकभ ल कदकहरहाह

उततर-नाउतसाह वाजो रनभकभ ल सखकजीवनकभ ल |

पिकत सकक त ndash वकल ादल गरब |

1 तपत धरा सक कया आशय हह

नतर- इसका तीकाथर ह कधरतीकभ कनरदखोसभपीखतवाकलहतथावभदन तदनकभ ोषकाकारह| 2 इस पद सक ादल का पयाषयवाची शबद छाकर लल ल | नतर-घन| 3 कव नक ादल सक लय पाषना क हह

नतर- करवबादलसभ ाथरनाकरताह कवहखबबरसभ रइसजग रधराकोीतलकरदभअथारत प जनकभ करदकोहरलभ|

पपनष-नतर

1 कवता रउ ादल कन कन अ क र सकक त करता हह

नतर- बादलपासदककपासबझानभतथाखभतोकमजलपहचानभवालाह|अथर कमवहनकारका तीकह|बादलयाातासाकभ तलाकरोषकोकाअातकरताहइसअथर कमवहरवनाका तीककानताह| 2 कव ादल सक फ हार रररलसर या रसनक कक सान पर गरनक कक लल कयष करता हह

नतर- करवबादलोकोयााताबदलावका तीककानताह|बदलावहभततीत हारिकतककआवशकताहोतीह|हकार धीकभ-धीकभाकदतासभनहाहोसकता|बादल

HINDI X Page 67

कभ गजरनndashतजरनकमहहिकतनहतह|अतःकरवसभफहाररकझकाबरसनभकभ सथानपरगरजनभकभ ल काह| 3 कव अपनी आरका कयष नह स नाना चाहता हह

नतर- करवकभ जीवनकमसखकभ कातहह|उसकभ जीवनकमसवरतदःखहदःखहअतःवहअपनीआतककथानहासनानाचाहताह |

पधाश -2

नजजवल गाा कह सक कयष रकर का क | 1 कसक सर त कव कक लल पा कय नी हह

नतर-जोकरवकार पातथातथािजसकासािननधकरवको ापतनहोसकाउसीककसकतकरवकभ ल पाथभबनीह| 2 कव अपनी का क सीवन कयष नह नधड़ना चाहता हह

नतर- करवअपनीकथाककसीवनइसल नहउधनाचाहताकद कवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरनाचाहता| भादमनकभ वलउसभदखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 3 कव नक अपनक कब का पक कयष कहा हह

नतर- करवनभउउकभ इसपावतकआनभकभ ल लमबारासतात काहतथाकाफकदख ीझभलभह|इनसबिसथतदकोझभलकरवहकाफकथकग ह|

4 यह कवता कस वाद क कवता हह

उततर- ाावादकक

पपन-नतर

1करवआतककथालखनभसभकदबचनाचाहताह

उततरndashकरवआतककथालखनभसभबचनाचाहताहकद कउसकभ जीवनकमकहनभालखनभकोक रवभषनहाह|साथहसाथवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरताचाहताकद क भादमनकभ वलउसभदःखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 2सकतकोपाथभबनानभकाकाअथर ह

उततरndashपाथभकाअथर होताहसाबलकासहारा|सकतकोपाथभबनानभकाअथर ह ककरवअपनीपरानीकधराददकभ सहारभहअपनीिजनदगीबतारहाहकद कउसकभ जीवनकमोसाक ीनहाजोउसभधीरजबाधासकभ |

HINDI X Page 68

अ नह रह हह ndash सयषकात पाठय ldquo नरालाldquo

अनहारहकरवता क कतसवनदर वरनकक ााबादकरवताहिजसकमफागनकासकककसतीपरानीकधरो ारागआदकाकनकोहकवरन कागाह| पिकत सकक त अ नह रह हह ह नह रह हह | 1 नपय षकत पिकतयष रउ कव कसका वरषन कर रहा हह

नतर ndashफारगनकभ सवनदर का| 2 अ नह रह हह का पयबग यहा कसकक लल ह आ हह ढ़र कयष

नतर- कतसवनदर काकद क कतकको ाअदतीह| 3 फाग न कक सास लकतक ह पक त रउ कया पररवतषन द ा दकतक हह

नतर- समपर वातावरसवासतहोउठाह| कतपरलरवतपिरपतहोगाह| 4 पक त कक पररवतषन का कव कक रन पर कया पभाव पड़ रहा हह

नतर ndashकरवकाकनकरपनाककउडान रनभलगताह| 5 घर घर व पर पर शबद कक दवारा कव कया वयकत करना चाहता हह

नतर ndash घर-घरकातातपर हसमपर धरा|परपरकरवककअतउतसाहकककनोवतकोवकतकरताह| पािकतसाकभ तपततदसभलदपनहारहह| 1पापाकमकवनसाअलाकरह

उततरndashपनरिकत कासअलाकर| 2उरकमपरपकालपनभकाकाअथर ह

उततरndashकरवकहनाचाहताहककफागनकभ आगकनसभवपरपदसभलदग ह| 3फागनकको ाकावरनककिज | उततर-फागनकको ासवरतवापतहोगीह|वपषपदसभलदगाह|उसकको ा कतकमसकाानहरहह|

पपनबतर

1 कव क आ फाग न क स अदरता सक कयष नह ह रह हह

नतर- फागनकको ाचारोओरफलगाहउसकासवनदर फलदपततदतथाहवाओाकभ काधकसभ कहोरहाह|इसल करवककआखफागनककसनदरतासभहनहारहह| 2 फाग न कक सास लकनक सक कया तापयष हह

नतर ndashफागनकभ सासलभनभकभ काधकसभकरवकहनाचाहताह कफागनकमकवसककमसगिनधतहवा चलरहहिजससभउसकको ाचारो रफलरहह|

HINDI X Page 69

यह दत ररत र सकान (नागा षन) 1 त सहार यह दत ररत हबगा कठन पाषार | 1 लात का पयाषयवाची लल ल | नतर- ककल| 2 दत ररत र सकान सक कया आशय हह

नतर- ननहमबालकिजसकभ अ ीदाातनकलरहभहउसबालककभ कसकानकोदातरतकसकानकहागाह| 3 परस का तसर वप लल ल | नतर- सपर | 4 ालक क र सकान क कया वशकषता हह

नतर- बालककककसकानकतककम ीजानडालनभकककतारखतीह| 2 त र र सक पाल नह यह त सहार र सकान | 1 शश दवारा कव कब अ नरकष दक नक का कारर सपि किल | उततर-बालकनभकरवको थकबारदभखाहभ रउसभपहचाननभकभ ासकमपलकनहाझपकरहाह| 2 कव शश सक अपनी नर हानक क अन र त कयष चाहता ह

उततर-करवकोलगताह कलगातारदभखनभसभथकजा गाइसल रवराकदभनाचाहताह| 3 रा कक राोयर न ननक पर कव कयष दक नक ढ़र ाननक कब वचत रह ाता

उततर-काकभ काधकनबननभपरकरवकभ बालसवनदर रबालसल याओाकोदभखनभसभवााचतरहजाताह| 3 धअय त र रा भी ड़ी ह छवरान | 1 कव नक सवय कब पवासी इतर अ त हसक स बधनष सक कयष स बधत कया हह

नतर- करवआजीरवकाहभतबाहररहताह|क ीक ीहउसकाघरआनाहोपाताह|अतःबउचभ सभउसकासापकर नाककातकोहहोपाताह|इसल करवनभसवाको वासीइतरअताथजसभसमबोधनोसभसाबोाधत काह| 2 पसत त पद रउ रध पकष का साकक तक अष कया हह

नतर ndash सततपदकमकधपकर कासााकभ तकअथर हकाककतातथावातसरजोवहअपनभबउचभ परलातीह| 3कव चक क रा कब धअय कयष कह रहा हह

नतर ndashकरवबउचभ कककाकोधनकहरहाहकद कउसभसदाहबउचभ कासाकीपसखकलताह|जब ककरवइससभवााचतह|

HINDI X Page 70

फसल नागा षन

फासपदाका रउसभअदाकराकम कन कनततवदकाोगदानहोताह|हइसकरवताकमबताागाह| पदफसलकाहहवाककाथरकनका

1पद क भाषा पर पपरी करउ| उततर ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह| 2फसल कब नदयष कक पानी का ाद कयष कहा गया हह

उततर-बनानददकभ पानीकभ फसलकाउतपादनसम वनहाह|इसल फसलकोनददकभ पानीकाजाद कहागाह| 3फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलोकोउगनभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतदकमफसललहलहातीह| कसानोकभ इसीरसकोसमकानदभनभकभ ल फसलकोहाथदकभ सपर कोकहकाकानागाह|

पपनष ndash नतर

1 कवता रउ फसल नपानक कक लल कन आवपयक तवब क ात कह ग ह

नतर- करवताकमफसलउपजानभकभ ल नमनततवदककबातकहगीहndash पानीकधपहवाकानवशक 4 फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलकोउगानभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतोकमसफललहलहातीह| कसानोकभ इसरसककोसमकानदभनभकभ ल फसलकभ हाथोकभ सपर कोकहकाकानागाह|

HINDI X Page 71

ाष पचर क नाक- करलकपवर

1 सरकार त रउ ाष पचर कब नाक लगतक कब लककर ब चता या दहवासी द ा दकती हह वह ननक कस रानसकता कब दशाषता ह नतर ndashसरकारतातकमजाजर पाचकककनाकलगानभकोलभकरजोाचाता रबदहवासीदखाादभतीहउससभउनककगलाककानसकताकाबोधहोताह|इससभपताचलताहकभ वभआजादहोकर ीअा भजदकभ गलाकह|उनहमअपनभउसअताथककनाकबहतकरवान तीतहोतीहिजसनभ ारतकोगलाकबनाा रअपकानत का|वभनहाचाहतभ कबभजाजर पाचकजसभलोगोकभ कारनाकभकाउजागरकरकभ अपनीनाराजगी ककरभवभउनहमअब ीसमकानदभकरगलाकीपरकोहरलगा रखनाचाहतभह| इसपाठकमअताथदभबो वककपरमपरापरकोहरलगा रखनाचाहतभह|लभखककहनाचाहताह कअताथकासमकानकरनाठपकह कनतवहअपनभसमकानकभ कककतपरनहाहोनाचाह | 2 रानी लला क कक दरी क परकशानी का कया कारर ा नसक परकशानी कब आप कस तरह तकष सगत ठहरालगक | नतर-रानी लजाबभथकभ दरजीककपरभानीहथी करानी ारतपा कसतानी रनभपालकभ ाहदवरभपरकवककभ वभ षारव ननदभदकभ अनकल ीहो|दरजीककपरभानीजररतसभअाधकह कसीदभकमघकतभवकतअपनभकपोपरआवशकतासभअाधकधानदभना|चकाचधपदाकरनाआवशकहपरनतदरानीअपनभकपदकोलभकर शनहतोदरजीबभचाराकाकरभउसभतोरानीककान रवातावरकभ अनकलवभ षातारकरनीहपभगी| 3 ढ़र दक तक ह दक तक न दलल का कायापल हबनक लगी | न दलल क काया पल कक लल कया कया पयन कल गल हषगक

नतर ndashजाजर पाचकककलाकोनाकलगानभकभ ल कतरकारनभअनभक तन क |उसनभसबसभपहलभपतथरकोखोजनभका तन कािजससभवहकत र बनीथी|इसकभ ल पहलभउसनभसरकारफाइलदकानरकरनभकभ ल परभदभकादवरा का|अनतकमजीरवतविकतककनाककाकरजाजर पाचककककत र परलगादभ| 6 लक क नक ऐसा कयष कहा क न दलल रउ स ा सफष नाक नह ी |

HINDI X Page 72

नतर नाककानसमकान रआतकगवरवका तीकह|दरलकमसबक था कनतनाकनहाथी|इसकासाकानअथर हककजाजर ककलाकमनाकनहाथी कनतइसकावातातककअथर हह कदरलकमगलाकदककककीनहाथी|नाकनहाथीअथारतगलाकीकभ कारसरकारतातककइजजतनहाथी|उनककगलाकीकककानसकता कातहोरहथी|उनहमाचाताआतकसमकानककनहाथी|उनहमतोगलाकीकाकरखनभककाचातासतारहथी 7 ाष पचक क ला पर कसी भी भारतीय नकता यहा तक क भारतीय चक क नाक फ न हबनक क ात सक लक क कस र सकक त करना चाहता हह नतर नाकककचचारkjkलभखकनभ ारतीककगरकाकापरचदाह|नाककान तरठा रसवा कानका तीकह|इसकभ kjkलभखकहसाकभ तदभनाचाहताह क ारतीनभताओककबातकवनकहभबउचभ ककनाक ीजाजर पाचकककनाकसभबीनकल|अथारत ारतीबउचदकाकानसमकानउनकक तरठा ीजाजर पाचकसभअाधकह|जाजरककनाकसबसभ ोनकलकहनभकाअथर हहककजाजर काकोाकहतवनहाहउनकककोा तरठानहाह| 8 अ ारष नक िअदा नाक लगानक क र कब कस तरह सक पसत त कया ाष पचर क नाक पाठ कक आधार पर नतर दिल | नतर - अखबारदकमजाजर पाचकककनाकलगानभककबातआातोइसभ ीगवरव रआतकसमकानकाआधारसकझाजानभलगा|इसल अखबारदनभजाजर पाचकककिजनदानाकलगानभकभ खबरकोबभ गवरवपर तरकभ सभ पाथा|हबात पीथीककनाकिजनदालगाागा र कसी ीतरहपतथरककनहालगती| 9 ाष पचर कब नाक लगनक वाल र कक दन अ ार च प कयष क

नतर ndashउसदनस ीअखबारवालभइसल चपथभकद क ारतकमनतोकहाकोाअ ननदनकारयकहआनसमकानपत म क ग नहनभतओानभउदघान कानकोाफकताकाागानसावरजानकक ाहाइसल अखबारदकोचपरहनापा|हातक कहवााअडडभ ास भनपरसवागतसकारोह ीनहाहआ|इसल कसीसवागतसकारोहकाकोासकाचार राचतअखबारदकमनहा पाथा|

HINDI X Page 73

आदशष पपन ( अपठत गधाश )

हअद (पाठयकर lsquoअrsquo)

का- दसवी अधकतर अक -90 नधाषररत सरय 3 घ क

नदश 1 पपन प कक चार खण ह ndash क ग ढ़र घ 2 चारब णब कक पपन कक नतर दकना अ नवायष ह | 3 यासभव पयकक ण कक नतर करश दिल |

1 निसलल त गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

ारतजसभरवालदभकमरवरवधताओाकाहोनासवा ारवकह| कfokuनभकहाहकक ारतरवशवकासापत पह|दनकरजीनभकहाथा ारत ो भपकानभपरपरारवशवहलभ कनइसदभककरवभषतारहहककइसककरवरवधताकम कत ीनहतह|हबातदसरहककरवरवधताअाधकदखाापतीह रकवलक कताकक कनतपवर दाकमसभदकभ सतहोनभकक ाातकलकाअथर होताहजार रकवलक कतासभकतलबहोताहकल|पााजानभवाल कता|उदाहरकभ पकम कपभकोलाजासकताह|पभह कइनककजजकीनकभ अनदर पीह कनतइसकभ कलकम कता ीपााजातीह ननता दखाइपतीह| कनत कतानीचभ जडकमह|अतःवहगा ीरतापवरकसोचनभरवचारनभपरदखाापतीह|स ता रसासकतअ ीतकजीरवतह|आाथरकसाकािजकधाकरकभतोकमअनभक पताकभ साथिजसकल ल कताकभ दरनहोतभहवहवासतबकमआशचर कारवषह|

1 ारत ो भपकानभपरपरारवशवकसभह

(क)अनभकजातदकभ कार(ख)रवरवधधकभकभ कार

(ग) नन नन ाषाओाकभ कार(घ)सवा ारवकरवरवधताओकभ कार

2 ारतककरवभषतारहह

(क) वगोलकरवालता(ख)सााकतककहानता

(ग)अनभकरपताकम कता(घ)नददककपरवतता

HINDI X Page 74

3रवरवधतादखाापतीह कतानहाकद क कता

(क)पभककाखाकलह(ख)पभकभ पततभजसीह

(ग)पभकभ तानभजसभह(घ)पभककजजसीह

4 ारतकाअनभक पतादखाादभतीह

(क)पवरतोनदद वावनदकम(ख)दभवासदककाररकरचनाकम(ग)आाथरकसाकािजक वाधाकरकभतोकम(घ) ारतीदकभ रवचारो ररवशवासदकम

5िजसकल त कताकभ दरनहोतभहवहवासतवकमआशचर कारवषह|वाकका कारह(क)साकत(ख)कश

(ग)सरल(घ)जल

1 निसलल तग गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

जा करसाहबकभ बारभकमक बातभअरवसकरीह13का1967ाकोराररपतकापदसा ालतभह उनहदनभकहाथासारा ारतकभराघरह|क सउचीलगनसभइसघरकोकजबत रसनदरबनानभकककोक गाता कवहकभरभकहानदभवासदकाउपकतघरहोिजसकभइासाफ रख हालकाअपनासथानहो|

अपनभसाफसथरभसराचपर खादकभ कपो रसराचसभसावरदिरकभ बीचचककतभहरकभ गलाबीगवरवर क काडलसभजा करसाहब भकआतकीताकमगााधीजीकभ अातकउततरााधकारनजरआतभथभ|दभकभ आनभवालभबउचभ बापको लनजा इससमबमसकमउनहदनभ कबारकहाथाआपआादभतोइसअवसरसभला उठाकरगाधीजीकभ समबनधकमक आपसभकह|उनकभ जाननभ रसकझनभसभउनकभ काककोसकझना रउसकमजीजानसभलगनाजरासरलहोसकताह|हइसल रकहनाचाहताहअबदनपरदनउनलोगोककसाखाघरहहिजनहदनभगाधीजीकोदभखाथाउनकभ साथकक काथा|उनकभ बता ह रासतदपरचलभथभजबवभदनासभग तोवभलोगबउचभ थभ|बहतसभपदा ीनहाह थभउनककागनतीअबदनपरदनबतीहजा गी|न हालहोगानाकालहदगभन जाजालहोगभोसानहो क भगाधीजी रउनकभ काभककतहकभजीरवचारथभउनको लाबठ|ोसाहआहोहकारसबकसभकरवानपाजीबबारदहोजा गी|

1 सततगाधााकभ ल उाचतीषरकदिज |

(क)अरवसकरी(ख)जा करसाहब

HINDI X Page 75

(ग)करवानपाजी(घ)हक रहकाररवरासत

2जा करसाहबकभ चरतककदभरवभषता बताा |

(क)रवनउ रदपचरत(ख)आतकीतापर र ारवरदकखी

(ग)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह(घ)कोारवकरपसहनहाह

3करवानपाजी कसभकहागाह

(क) ारतकक ाकतकसापदाको

(ख) ारतककधाकरकरवरासतको

(ग)गाधीजी र ारतककसाासकतकरवरासतको

(घ)गाधीजीककवचारकसापदाको

4राररपतपदस ालतभह उनहदनभसव पकभ बारभकमकाइउ ा ककक

(क) ारतको कबाराररबनानभकक

(ख) ारतकोआतकन रर ररवकसतबनानभकक

(ग) ारतकभ दभवारषदकोपार र सननतासभघरबनानभकक

(घ) ारतकोरवशवकमपहचानबनानभकक

5जा करसाहबकोगाधीजीकाअातकउततरााधकारकदकहागाह

(क)वभगाधीजीकभ करदकमरवशवासरखनभवालभअातककीथभ|

(ख)वभगाधीजीकभ सकान भकओरआतकीतासभपर नभताथभ|

(ग)वभगाधीजीकभ करदककराकरनाचाहतभथभ|

(घ)वभनापीपककओरगाधीजीकभ रवचारोकमदरकोरखकरदखीथभ|

3 नसनलल तकावााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरसहकभ सहरवकरपचन ndash 1x5=5

जीवनदपजलभ|जीवनदपलभोसासवजगकोजोतकलभ

HINDI X Page 76

जीवनदपजलभ| ोभ अवधकााककनगरकाननको सथान कासखब वकोलातकारकरकरदकासवभ काषरसवाजनतागजागलफलखा सरनीररपासवाका कोकोचका रदकभ सातादर क जनकसफलहउसकानवकाजोपरहतहसदािज |िततदकोसरसरदभनभजोहकागरसाचपचापगलभजीवनदपजलभ||रसकरोककरचनिनभवनदावनकोबरसाा ोबलखतभतवालबालवहनकभह ीकहलाा कनतलोककराकागर हकभ वलउसनभअपनाावहगोरपदकानवर फरोागराजकहलाागीताककहरपािकतकमअजरनकोवभसकझातभ|आगभबपनरसाहजगतकभ झठभसबरशतभनातभअतरवसततकतरवकागर हहरकानवइसओरचलभ|जीवनदपचलभ|वीर तापववरागीसबकभ हकाकासउचापतवहवहसकनसर तहोखलतभजोकादकभ बीचपलभजीवनदपजलभ||

1जीवनकभ दपजलनभकभ पी भकाआह

(क)दपकभ सकानचककानभबाला(ख)दपकक ाातजलनभवाला

(ग)दपकभ सकानसवाजलकरदसरभकभ हतकरना(घ)दपकक ाात ककरनभवाला

2राकचािकभ जीवनकभ बारभकमकाकहागाह

(क)उनहदनभसवाकरसहकरदसरदकाहत का(ख)रपताककआाकापालन का

(ग)उनहोनभजानबझकरजीवनकमकरसहन का(घ)वभसतकोकानतभथभ

3करनभअजरनकोकासनदभदा

(क)रशतभनातभकभ कहतवका(ख)आतकततवका

(ग)कतरवपथका(घ)कानवताका

5सउचासपत कसभकहागाह

(क)जोसदासतपथपरचलभ|

HINDI X Page 77

1 पद पररचय

2 वाकय भकद

3 लक कहानी यह भी ndashरन भखणार

4स ी शा कक वरबधी क तक का णन

5 पद ndashत लसीदास

6 वाय

7 छाया रत छना ndashगरा क रार रा र

8 ससक त ndashभदअत आनअद

9 वाकय भकद-रचना क दिि सक

10 रस

11नौ त ानक रउ इ ादत ndashयतीअद रश

12 कअयादान ndash कत रा

13 सगतकार ndash रगलकश ण राल

14 लह ठाइयास लनी हकरानी हब रारा- शव पसाद रश

15 र कयष ल ता ह ndashअकय

16 प लक न

17 सार लक न

18 न ध

19 आदशष पपन प

HINDI X Page 78

सकलत परा-2 (FA-3 +FA-4 ) कक लल सहायक सारगी

FA-3

3पद-परच बद रपदकमअातरndashबद ाषाककसवतनतइकााह|जवबदवाककम कतहोताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतनतबदह|

लकाघरजाताह|पद-परच

वाककम कतपददकारवसततवाकरीपरचदभनाlsquoपद-परचrsquoकहलाताह|जसभ ndashलकाघरजाताह|lsquoलकाlsquoपदवाकरीपरच ndashजातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाताहrsquo याकाकतार|

पद-परचकभ ल स ीबददकभ भदउप भदलागवचनकारकआदककजानकारहोनीआवशकह|

पद-परचदभतभसकिजनबातोककजानकारहोनीआवशकहवभहndashसाा ndashसााकभ तीन भदह-1विकतवाचकसाा2जातवाचकसााव ाववाचकसाा|

लागndashपिरलागसतीलाग|

वचनndash कवचनावहवचन|कारकndashकतारकारककरकारकसा दानकारकअपादानसवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसाबाधवाचकसवरनाक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकरक याकभ साथबताा|

सवरनाकरवभष|लागवचनरवभरिजसककरवभषताबतारहभह|

याndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद

HINDI X Page 79

याndashरवभष यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाचक यारवभष

सथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपरनाकवाचक यारवभषतथा

उस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषताबतारहाह|

सकउचबोधकअवndashइसकभ दो भदहोतभहndashसकानााधकरसकउचबोधकअव

वाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददपददवाकदकोकलारहाहउनका

उरलभखकरना|

सकनधबोधकअवndashिजनसााासवरनाकोकमसाबाधवतााजारहाहउसकाउरलभख

करना|उदाहरनसवरपक पददकापरचदाजारहाह|

(क) र कल ीरार ा इसलल वदयालय नह आया |

क-सवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथा र

आा याकाकतार|

रवदालndashसााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकआा या |

( ) यह घड़ी रकरक ड़क भा नक द ह |

ह-रवभषसावरनाककरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर|

बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर|

(ग) न तन दसवी का रउ पढता हह |

काndashसााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारक

lsquoपपताlsquoह| याकाअाधकर(सथान)

(घ) चष नक अपना कार कर लया ा |

बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागकरधात तकालकतरवाउकतरर

ोग|करलाथाndash यासककरक यापिरलागबहवचनकरधात तकाल

कतरवाउकतरर ोग|रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज

1 कीराघरकमरहतीह|

HINDI X Page 80

उततर-विकतवाचकसाा कवाचकसतीलागकतारकारकरहतीह याकाकतार|

2 ह कताबकभरह|

उततरndashरवभषसावरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभधीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषचलताहlsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततर-विकतवाचकसाापिरलाग कवचनअाधकरकारककलगाrsquo याकाअाधकर(सथान)

5 वहकाकमबठारहताह|

उततर-परषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकबठारहताहlsquo यारवभर|

6 कनोहरदसवीाकाकमपपाताह| उततरndashरवभरसाखावाचकरवभषयकसचकसतीलाग कवचनlsquoकाlsquoरवभर|

अभयास-पपनष | पपन ndashवाकयष रउ रक ाकत पदष का पद पररचय लल ल ndash

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह| 3 ारतअनभकसासकतदबालादभह| 4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह| 5 करवतासनदरह|

HINDI X Page 81

वाकय ndash भकद

कनरकभ रवचारदककपरतासभ ककरतभवालापदसकहजोवविसथतहोवाककहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह| वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभ कजोसवा ारवकउतका ठाजागतीहउसभआका ाकहतभहndashजसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहभककदनकमस ीकाककरतभहतोस ीकहदभनभसभ शनकाउततरकलजाताह| रवाकठपकहोजाताह|अतःइसवाककमस ीबदककआकाााथीिजसककपत र कभ सभवाकपराहोगा| ोतता-ोततासभतातपर हndashपददसभअथरबोधकककसाकथर |जसभ कसानलाठपसभखभतजोतताह| उकतवाककमलाठपकभ सथानपरहलका ोगहोनाचाह कद कहलजोतनभकभ सागकमअथरबोधककककतारखताह| सिननाध(आसिकत)-वाककभ बददकोबोलनभालखानभकमनकताहोगाआवशकह|रकरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखानभकभ ल रवराकाचनहदका ोगनकरनभसभअथर कमबाधापतीह|इस कारइसअथर त ीनकलताहजबअा सकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोसिननाधकहतभह| वाकय कक घक ndash वाककभ कल रअनवार घकह-1कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभहndashरवभष यारवभषकारकआदइनहमोिउ कघककहाजाताह|

1उदभश2रवधभ

1उदभशndashिजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2ककर कारवसतार) 2रवधभndashउदभकभ रवषकमजोक कहाजा|(1 या2 याकापरक3ककरपरक4ककरपरककारवसतार5अनकारककपद रउनकारवसतार) उदभ ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

इससकररवकककाधारदारचाकसभपकभ पकभ फलकारहह| रचना क दिि सक वाकय भकद ndashरचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash 1सरलासाधारवाक

HINDI X Page 82

2साकतवाक

3कशाजलवाक

1 सरल या साधारर वाकय - इसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभहअथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभndash

1 वहजोरजोरसभरोा| 2 क रकभरा ाादरलजा गभ| 3 वभहरदनदधपीतभह| 4 कोहनघरजारहाहोगा| 5 वहअताचार प क जारहाथा| 6 पा कसतानवषभसभआताकवादफला जारहाह| उकतवाकदकमरखाा कत या कख या ह| धानदमndashसवतनत पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह| 2 सय कत वाकय - दोादोअाधकसकाजसतरउपवाक कसीसकानााधकर

सकउचबोधकअवसभजभ होतभहसभसाकतवाककहलातभह|जसभndash 1 हकलोगप भघकनभग रवहााचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअनतआनभकमअसकथर ह| धानदमndash1सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर कndashदसरभकभ परकहोतभह| 2इनउपवाकदकासवतनत पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजससकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपरजोाजाताह|उनहमसकानााधकरसकउबोधकचार कारकहतभह|

(क) सयबक ndashजोबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभ- रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) वभाक ndashबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभवदरव ाजकारवकरपकहलातभह|जसभाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) वरबधसचक ndashदोपरसपररवरोधकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह| हसक -परनतपर कनतकगरलभ कनआद|

HINDI X Page 83

(घ) परररारसचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोरकरपराककोदारनभवालभवदपरकासचककहलातभह|जसभ-फलतःपराकसवरपइसल अतः तवफलसव पअनथाआद|

3रश वाकय ndashकशवाककम कउपवाकसवतातहोताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभndashकनभदभखाककबाजारकमचहलndashपहलह|इसवाककमउपवाकहक दभखाबाजारकमचहलndashपहलथी| भदोनदउपवाकककवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकभndashकखा धानउपवाकहndashकनभदभखा|

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहतोहिजधरndashउधरजसभndashवसभिजतनाndashउतनाकद कदतोता कधरपतथारपअथारतकानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|

नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह|

वाधकरसकउचबोधककभ भदndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभह-

(क) कारसचकसकउचााबोधकभ भदndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकारसचककहतभह|जसभndash ककद कइसल च कता कआद|

( ) साकभ तसचकndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह| जसभ-दतोजातोधरपपरनतआद|

(ग) उदभशसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभइसल कता किजससभ कआद|

(घ) सव पसचकndashकखउपवाककाअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभndashानीकानो कआथरतआद|

पधान व आशत नपवाकय क पहचान ndash

1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह|

HINDI X Page 84

2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवहकख याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा|

पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभ-तकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|सरलवाककम पाातरतकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहापरशककरतभ या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|rsquoअवशसफलहोतभ|lsquoकशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भद_- भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सााउपवाक

(ख) रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सा नपवाकय ndash धानउपवाककक कसीसााासाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह|

जसभ-ग जीनभकहा कआजपसतकप मगभ| पहचानndashहाlsquoआजपसतकपपमगभ|rsquoउपवाकग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमग जीनभकाकहाह

उततरकलभगाआजपसतकपपभगभहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरम करतभह|

सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाहा|(lsquoबोलाrsquo याकाककर ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहndash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासहभ कआजआवशआ गभ|(रवशवसकासकााधकर)

हारभखाा कतउपवाकसााउपवाकहभष धानउपवाकह| (ख) वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदकक

रवभषताबतानभवालाउपवाकरवभरउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरोककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा|

HINDI X Page 85

पहचान-कखउपवाकपरकवन कसभ कनहम शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकह ीआसकताह| ह ाःजोाइसकभ कसी पसभआरम होताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकहा ीआसकताह|

(ग) कया वशकषर नपवाकय - कखउपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक यारवभषउपवाककहलाताह|जसभndash 1 तकवहाचलभजाओजहाबसखीह| 2 जहाजहाहकग हकारासवागतहोतभहndash

(क) कालवाचकउपवाक

1 जदहकस भनपहाचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख) सथानवाचकउपवाक

1 जहाातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपतभथा| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहाावषारपसकतीहजहावषारनहहा|

(ग) रतवाचकउपवाक

1 आपकोवसाहकरनाहजसाकमकरातातकइसकार अकलसकतीकाकहा

2 वहउसीरहतकहइताहतखभलभगभाकसाकमकहतभ

(घ) परकावाचकउपवाक

1 िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2 वहउतनाहअाधकथकभ गाजीतनअाधकदवभगा| 3 जसभजसभआकदनीबतीजातीहवसभndashवसभआवशकता ाबतीजातीह|

(ड)परका(कार ndashकार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2दवहआ गातोकाकबनजा गा| 3धरपतपहलवानहतथारपकझसभनहाजीतसकता| वाकरपानतर

1 सरलवाकndashकोहनहनदपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाकndashकोहनकोहनदपपनाह रवहासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहअतःवहासतीजीकभ हागाह| कशवाकndashकोहनासतीजीकभ हागाहकदउसभहनदपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनवहतककखलाीहोनभपर ीकहाअनततीर नहाहोता|

HINDI X Page 86

साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाक-धरपकोहनबहतककखलाीखोदलातबचलभग |

3 सरलवाकndashगडाखोदकरकजदरचलभग |

साकतवाकndashजबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाकndashकजदरोनभगडाखोद रचलभग |

पपनष 1 सीरा यहा आ ढ़र रक ा हार ग | रचना कक आधार पर सह वाकय भकद हह |

(क) सरलवाक(ख)कशवाका

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2 नकपय रउ सिसरलत नह ह (क) कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3 वबय कक अतगषत नह आता

(क) परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा

4 सरल वाकय रउ नह हबता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5 रचना क दिि सक वाकय भकद हह (क) दो(ख)तीन

(ग)चार(घ) का कसभअाधककतार

6 सरानाधकरर नपवाकय हबतक ह (क) सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकभसभकोानहा

7 लक पधान नपवाकय ढ़र लक या लक सक अधक आशत नपवाकय हबतक ह (क) साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8 सवत वप सक पय कत हबनक वाला नपवाकय हबता हह (क) सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक

9 रक ा जयषह घर पह ची वषाष श व हब ग | (क) सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकनााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

HINDI X Page 87

10र नक ाना नह ाया इसलल फल नह ाया | यह रचना क दिि सक वाकय का पकार हह

(क) जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कल र सक दलल ाना हह ढ़र फर कलकता | रचना क दिि सक वाकय हह (क) कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची कया वशकषर नपवाकय कस वाकय रउ हह (क) जबआपकाआदकीआाकनहारहाथा

(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो

(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी| 13वाकय का सह अष तभी नकलता हह अश लक सर चत सरय सीरा रउ ह बलक ाल | इस शतष कब कहतक ह (क)ोतता(ख)सरवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाकय कक पर रय घक ह | (क) चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकभसभकोानहा

15वभवहााजाकरदभनभइसकासाकतवाककमसथनानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदभगभ(ख)वभहाकभ जाकर ाषदभनभलगमगभ

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहााजा गभा ाषदभगभ

16नीचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रस साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकभ ठपकठपकनाकलख |

1 जोरवदवानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 कचाहताह कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसबकनाागा| 5 अपनाकाकदभखोााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभसीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहता कक ोजनाबनसकभ |

HINDI X Page 88

9 आपककवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभ रआगरापहाचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घर(15)दो

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधारवाक(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन

1 रचना कक आधार पर वाकय का सह पकार लल ल | 1 वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालकबलाओिजसकभ ागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2 नदशान सार नतर दिल ndash 1काताजीनभआागाथकररोबनाा|(साकतवाककमबदल ) 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 89

लक कहानी यह भी पपन 1लभखकाकभ विकततवपर कन- कनविकतदका कस पकम ावपा

अवा lsquo ककहानीह ी rsquoपाठककलभखकाकभ विकततवको कन- कनविकतदनभ कस पकम ारवत का नतर-लभखकाकभ विकततवपरकख पसभदोविकतदका ावपाब रपताजीका ाव-लभखकाकभ विकततवकोबनानभ-बगानभकमउनकभ रपताकाबहतबाोगदानरहाहबउनहदनभहलभखकाकभ कनकमहनताकक ावनापदाककबउनहदनभहउसभकककबनाा रविोहबनााबउनहानभलभखकाकोदभ रसकाजकभ तजाग कबनााबउसभरसोाघर रसाकानघर-गहसथीसभदर क बधदविकततवदबलभखकाकोदभकभ तजाग कबनानभकमउनकभ रपताकाहोगदानहब ीलाअ वालका ाव-लभखकाको याील याातकार रआादोलनकारबनानभकमउनककहाद- ाधारपकाीलाअ वालकाोगदानहबीलाअ वालनभअपनीजोीलबातदसभलभखकाकभ कनकमबठभ सासकारदकोकार-रपदभदाबउनहदनभलभखकाकभ खनकमोलभ काद बरपताउसभचारदवारतकसीकतरखनाचाहतभथभ परातीलाअ वालनभउसभजन-जीवनकमखलकररविोहकरनासखादाब पपन2इसआतककककमलभखकाकभ रपतानभरसोाको lsquo ारखानाrsquoकहकरकदसाबोाधत काह

नतर- ारखानभकभ दोअथर ह-

1जहाहकभा टीजलतीरहतीह अथारत प चरहाचारहताहब2जहॉबहतोर-गलरहताहब ारभकाघरबककीनभ रअस लोगदकाजकघबपाठकभ साद र कमहबदपहलभअथर कम कतहआहबरसोाघरकमहकभाखाना-पकानाचलतारहताहबरपताजीअपनभबउचदकोघर-गहसथीाचरहभ-चवकतकसीकतनहारखनाचाहतभथभबवभउनहमजागरकनागरकबनानाचाहतभथभबइसल उनहदनभरसोाघरककउपभाकरतभह ारखानाअथारत प त ाकोनरकरनभवालाकहदाहब पपन 3 वहकवन-सीघनाथीिजसकभ बारभकमसननभपरलभखकाकोअपनीऑ ाखदपररवशवासहोपाा रनअपनभकानदपर नतर- हआा कलभखकाकभ आादोलनकारववहारसभतागआकरउनकभ कॉलभजककर ासपलनभलभखकाकभ रपताकोबलवााबरपतापहलभ-सभहलभखकाकभ रविोहरखसभ

HINDI X Page 90

परभानरहतभथभबउनहमलगा कजररइसलककनभकोाअपकानजनककाक काहोगाबइसकारउनहमसरझकानापभगाबइसल वभबबातभह कॉलभजग ब

कॉलभजकमजाकरउनहमपताचला कउनककलककतोसबल कदककचहभतीनभतीहबसाराकॉलभजउसकभ इारदपरचलताहबल कार ासपलककबात ीनहाकानतीा कभ वलउसीकभ साकभ तपरचलतीहबइसल र ासपलकभ ल कॉलभजचलानाकठनहोगाहबहसनकररपताकासीनागवर सभफलउठाबवभगदगदहोग बउनहदनभ ाचार कोउततरदा- lsquo भआादोलनतोवकतककपकारह hellipइनसभकसभरोकाजासकताहब rsquoलभखकारपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभअपनभकानदपर रोसानहआबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताउसभडा मगभ धकका ागभतथाउसकाघरसभबाहरनकलनाबादकरदमगभब पपन 4लभखकाककअपनभरपतासभवचारककराहकोअपनभबददकमलख ब नतर- लभखका रउसकभ रपताकभ रवचारआपसकमकरातभथभबरपतालभखकाकोदभ-सकाजकभ तजागरकबनानाचाहतभथभ का तउसभघरतकहसीकतरखनाचाहतभथभबवभउसकभ कनकमरविोह रजागरकभ सवर रनाचाहतभथभ का तउसभस यनहाहोनभदभनाचाहतभथभबलभखकाचाहतीथी कवहअपनी ावनाओाको क ीकरभबवहदभककसवतातताकमस यहोकर ागलभबहाआकरदोनदककककरहोतीथीबरववाहकभ काकलभकम ीदोनदकभ रवचारकरा बरपतानहाचाहतभथभ कलभखकाअपनीकनकजसभराजमिादवसभादकरभबपरातलभखकानभउनककपरवाहनहाककब

पपन 5इसआतककककभ आधारपरसवाधीनताआादोलनकभ परदशकााचतकरतभह उसकमकननजीकक ककाकोरभखाा कतककिज ब

नतर- सन प 1942सभ1947तककासकसवतातता-आादोलनकासकथाबइनदनदपरभदभकमदभ िकतकाजवारपरभववनपरथाबहरनगरकमहतालमहोरहथीाब ात-फभ रॉहोरहथीाबजलसभहोरहभथभबजलसनकालभजारहभथभबवक-वतॉसकदपरघक-घककरनारभलगारहभथभबसारकाारदा रहथीाबघरकभ बाधन सकल-कॉलभजकभ नक-सबककधिजजाउरहथीाबल का ीलकदकभ बीचखलकरसाकनभआरहथीाब

ोसभवातावरकमलभखकाकनन ाडारनभअपवर उतसाहदखााबउसनभरपताककइउ ाकभ रव सकदपरघक-घककरनारभबाजीकक ाषद हतालभकक जलसभ-जलस क बउसकभ इारभपरपराकॉलभजका ोकरआादोलनकमसाथहोलभताथाबहककहसकतभह कवभसवतातता-सभनानीथीाब

HINDI X Page 91

पपन 6ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम तइरतवधभि मतआबावत त

हा भ तम तफ़लतमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ात

रमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात

हलल तम तहतजहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ तम तप ड़म त

उ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ तइ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म त

इ मतपापत त तप त म ातभह ातसाइरतबातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

i प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहततii हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहतiii ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसाततiv ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवततv ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

उ त-तत(i)त प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप त

पड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

(ii)त हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफलतमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत त आयतमतउआा ािवशालातहरा-ठहाम ततउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii)त ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v)त ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस तततततततत

HINDI X Page 92

तlsquoा-िशकातम तिव धातमभ मतमातखड rsquoतत

शन1 नसन लल त भाशकब प कर पछक गल पपनष कक लयक सहवकलप च नकर लल ल -तअतककपतनीपतनी-धकर परवा खानदभतभसकघादपााखडत ककरभ गागबभ ndashबभCkzatildeokfnksaकोहरादभ काडनकशककसहधकरचारीाकराचार कभ ककभ ादभगजबइससभअाधक ाकरबात रकाहोसकभ गीहसबपापीपपनभकाअपराधहबनवभपपतीा नवभपजनीपरषदकाककाबला करतीाबहसारादराचारिसतदकोपपानभका हकफलहबसकझभ बिसतदकभ ल पपनाकालक रपरषदकभ ल पीषकाघाोसीहदललद रदराातदकभ आधारपरक लोगिसतदकोअपपरखकर ारतवषर कागवरवबपानाचाहतभहब

(i) lsquo ककभ ानाrsquo काअथर ह (क) बरतरहअपकानतकरमब (ख) साककमडालदमब (ग) बरतरहपरासतकरमब (घ) लिजजतकरदमब (ii) lsquoहसबपापीपपनभकाअपराधहrsquo-इसकथनकमका ावह (क) सउचाा (ख) तक

(ग) वात (घ) हास (iii) lsquoक लोगrsquo कम कसपरवातह (क) ारत-रवरोाधदपर (ख) हाद धकर कभ रवरोाधदपर

(ग) धकर-रवरोाधदपर (घ) सती-ाकभ रवरोाधदपर (iv) lsquoसहधकरचारीrsquo काआह- (क) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (ख) पतनी (ग) साग-सागधकर का चारकरनभवाल (घ) धकर परचलनभवाल (v) इसगदाासभसपरह क ाचीनकालकमनार- (क) अतथी (ख) तथी (ग) गावारथी (घ) अबोधथी नतर -

(i) बरतरहपरासतकरनाब (ii) वात

(iii) सती-ाकभ रवरोाधदपर

(iv) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (v) तथी

HINDI X Page 93

शन2िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसा उनह तअप ातबातम तरहातिरसतम तम त

िल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठतम तवधा तप तबाइ ततउ त-त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह रभखतम त ाशतमातमा वता तह -रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

तत3 क परातनपाथीलोगिसतदककाकभ रवरोधीथभबदरववभदजीनभका-कातकर

दभकरसती-ाकासकथरन का

नतर zwnj- दरववभदजीनभनमनलखततकर दभकरपरातनपााथदकभ तकवकोनकारा रसती-

ाकासकथरन काzwnjzwnj-

(i)िसतदकानाकदकम ाकतबोलनाउनकभ अनपपहोनभका कानहाहबउनदनदक

हलोगसासकतबोलपातभथभबभषत रअतदोनद ाकतबोलतभथभब ाकतकम

तोसाराबवजनसाहतलखागाहबहकारआजककहाद गजरातीआद ाषा ी

आजकक ाकतमहबइसल ाकत ाषाबोलनाअनपपहोनभका काबरकलनहाहब

(ii)दरपआजसती-ाहोनभकभ पारपत काउपलबधनहाह का तवभखो ीसकतभ

हबअतपारपत कादकभ अ ावकमहनहाकहाजासकता क ाचीनसककमसती-

ानहाथीब

(iii) ारतकमवभद-कातलखनभसभलभकरतकर वाखान रासताथर करनभवालसत

नाराहाहबअत ाचीननारकोासभवााचतनहाकहाजासकताब

(iv)का तलाकादरातकोकवचनकहनाउसककअाकापराकनहाथा उसका

सवा ारवकयोधथाब

त4तबतमतिशका-वालात तअबतमतिशका-वालातमतकयातअ तहसपपतम मतत

नतर zwnj-तबकका- ालकमिसतदकोासभवााचत काजाताथाबागरओाकभ

आशकद रकादरदकमदजातीथीबककारदकोनत गान शागारआदककरवदाद

जातीथीबआजकका- ालकमनर-नार- भदनहा काजाताबल का ीवहरवष

पपतीह जो कलकभ पपतभहबउनककका साथ-साथलगतीहबपहलभसहाका

चलननहाथाबआजसहाकमपपनाफनबनगाहब

HINDI X Page 94

शन5परापराकभ उनहापदकोसवीकार काजानाचाह जोसती-परषसकानताको

बपातभहदndashतकर सहतउततरदिज ब

नतर zwnj-हकारपरापराबहतलाबीहबउसककस ीबातमआजअपनानभ-ोतनहाहब ाचीन

सककमक बातमसती-परषकमअातरकरतीथीाबआजकागसकानताकागहबआज

लाग- भदसवीकार नहाहबअतहकमपरापराकमसभकभ वलउनहाबातदकोसवीकारकरना

चाह जोसती-परषककसकानताकोबपातीहदबत ीहकारासकाजउननतकरसकभ गाब

त6त परानभ सककमिसतददवारा ाकत ाषाकमबोलनाकाउनकभ अपपहोनभकासबत

ह-पाठकभ आधारपरसपरककिज ब

नतर zwnj-परानभसककमिसतदकभ ाकत ाषाकमबोलनभकभ काकलतभहबपरातइसकाह

तातपर नहाह क ाकत ाषाअनपपदकक ाषाथीबवासतवकम ाकतअपनभसककक

बोलचालकक चलत ाषाथीबिजस कारआजहाद बातलाआद ाकत ाषा हबअत

ाकत ाषाकमबोलनभकभ कारकहलाओाकोअनपपकहनभकक लनहाककजासकतीब

HINDI X Page 95

lsquoराक-लक-परराक-सावादrsquo-lsquoतलसीदासrsquo

उततर-(I) लकनभपरराकसभकहा कजसभकलकोहाककरअपनभसाथला हो

(II) रवशवाकतनभपरराकसभलककोबालकसकझकरउसकभ अपराधकोकाकारदभनभ

ककबातकह|

(III) रवशवाकतनभपरराककभ बारभकमसोचकरहसभ रसोचनभलगभ कपरराकअब ीराक

लककोसाधारतदककतरहसोचरहभह

पपन 1ि िलिख तमासाशतम तधयापवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतम भबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभत हात

उ तआ तप ड़तिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

(i) पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहात

(ii) िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ातचािह त

(iii) िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत

(iv) प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा तअकमयत

बायातत

(v) सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत

HINDI X Page 96

(IV) परराकनभकहाकवचनबोलनभवालाबालकनिशचततवरपरकरनभोतह|

(V) कावाा क ाषाअवधीह|

पपन 2 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन-कौन सक तकष

दल

अवा

सीता-सवयवर कक अवसर पर ल रर नक कबधत परश रार कब धन ष कक ानक कक कौन-कौन

सक कारर ताल ह

उ त-परराककभ योधकरनभपरलकनभनमनलखततकर द -

bull बचपनकमहकसभ कतनभहधनष भपरातआपनभउनपरक ीयोधनहा काबइस

रवभषधनषपरआपकककाककताह

bull हकारनखरकमतोसबधनष क-सकानहोतभहब फरइसधनषपरइतनाहो-हरला

कद

bull इसपरानभधनषकोतोनभसभहकमकाकलताथा

bull राकनभतोइसधनषको आहथा कहअपनभ-आपगाबइसकमराकका

कोादोषनहाब

पपन 3रार-ल रर-परश रार सवाद रउ रार ढ़र ल रर कक चरर रउ र रय अतर कया हह

अवा

परराककभ योधकरनभपरराक रलकककजो त या हाउनकभ आधारपरदोनद

कभ सव ावककरवभषता अपनभबददकमलख ब

उ त-राकसव ावसभकोकल ररवनीहबउनकभ कनकमबदकभ तशा रआदरहब

वभगरजनदकभ साकनभझकनाअपनाधकर सकझतभहबवभकहायोधीपरराककभ बभबातय

होनभपर ीसवाकोउनकादासकहतभहबइस कारवभपरराककादलजीतलभतभहब

लकराकसभ कदकरवपरतहबवभबहतउ र चाडहबउनककजबान र

सभ ीअाधकतभखहबवभवात-वचनदसभपरराकको लनी- लनीकरदभतभहबउनकक

उ ता रकठोरवचनदकोसनकरनकभ वलपरराक कउठतभह बिरकअनस ाजन

ीउनहमअनाचतकहनभलगतभहबवासतवकमराक ााहतोलकधप राकीतलजल

हतोलकआगब

पपन 4 साहस ढ़र शिकत कक सा वननता हब तब कहतर हह इस कन पर अपनक वचार

लल ल

HINDI X Page 97

उ त-हबातसतह कसाहस रिकतत ीतकअउ भलगतभह जबतक कसाहसी

विकतरवनउरहभबजसभहिकतालविकतउदाडताकरताहाघकाडदखाताहाबप-

चपकरबोलताह वहबरालगनभलगताहबपरराक रलकदोनदकभ उदाहरसाकनभ

हबपरराकपरायकीह का तउसकासवाकोकहापरायकी ckyampczatildepkjhतकलघातक

कहनाबरालगताहबजसभ-जसभवहअपनभकठारकोसधारताह रवचनकभ करताचला

जाताहवसभ-वसभवहहसीकापातबनताचलाजाताहब

लककासाहसहकम लालगता हबपरातवह ीसीका तोदभताहबधीरभ-

धीरभवहबहतउ कठोर रउदाडहोजाताहबइसकारस ीस ाजनउसकभ रवरहो

जातभहबलकककउदाडिकतहकमखकनभलगतीहबदसरओर राकचािसाहस र

िकतकभ साथरवनउताका ीपरचदभतभहबइसल वभसबकाहदजीतलभतभहब

पपन 5rsquoरार-ल रर-परश रार सवादrsquo रउ परश रार नक अपनक वषयरउ ब कहा नसक अपनक शबदष

रउ लल ल

उ त-परराकनभअपनभबारभकमकहा- lsquolsquoक ckyampczatildepkjhहबसव ावसभबहतयोधीहबसारा

सासारजानताह कक तदकभ कलकात हबकनभअनभकबारअपनी जाओाकभ बल

परधरतीकभ सारभराजाकारडालभह रहपकवी czatildeekksaकोदानदभहबकभराफरसाबहत

ानकहबइसनभसहसतबाहजसभराजाकोकारडालाथाबइसभदभखकरग र ीिसतदकभ

ग र ागरजातभहबrsquorsquo

पपन 6लकनभवीरोाककका-कारवभषता बताा

अवा

राक-परराक-लकसावादकभ आधारपरसाभपकमलख कपरराकककयोधपर बातम

सनकरलकनभउनहमरवीरकककापहचानबताा

उ त-लकनभवीरोाकभ बारभकमबताा कसउचावीरर ककमवीरतादखलाता

हअपनागगाननहाकरताndashसरसकरकरनीकरहा कहनजनावहा आपब

HINDI X Page 98

2पद ndash त लसीदास पद-1

नाथसम धन ाजनहारा|होइहकोग कदासतमहारा|| आ भसकहाकहअ कनकोह|सनीरसाबोलभकनकोह|| सभवकसोजोकरसभवकाा|अरकरनीकरकरअलराा|| सनहराकजभहसवधनतोरा|सहसबाससककोरपकोरा|| सोरवलगागरवहाासकाजा|नतकारभजहहसबराजा|| सनकनवचनलखनकसकानभ|बोलभपरसधरहअवकानभ|| वहधनहतोरलरकााकबहनअसरसककनहगोसा|| रभनपबालककालबसबोलततोहनसा ार|| धनहसकतपरारधनरवदतसकलससार|| 1पदकक ाषा र ादकभ नाकलख | उततरndashअवधी ाषातथादोहा रचवपाा ाद| 2राकलक रपरराककभ बचनोकमकसभकनो ावह

उततर-राककभ वचनदकमरवनउता

लककभ वचनदकमवात

परराककभ वचनदकमयोध| 3सभवककाकागहोताहकापरसराककभ अनसारराकसउचभ सभवकथभ

उततरndashसभवककागहोताहसभवाकरना|परराककभ अनसारराकसउचभ सभवकनहाथभकद कउनहदनभवकाधनषतोकरतओाजसाववहार काह|

पद-2 लखनकहाहसहकरभजाना|सनहदभवसवधनषसकाना|| का तला जीनधनतोरभ|दभखााराकननकभ ोरभ|| अतरघपतहनदोस|कनरवनकाजकरअकतरोस|| बोलभाचतपरसककओरा|रभसाठसनभहस ागनकोरा|| बालकबोलबाधोनहातोह|कभ वलकनजजानहकोह|| बालczatildepkjhअतकोह|रवशवरवदततकलिोह|| सहसबाह ज भदनहारा|परसबलोककहपककार|| कातरपतहजनसोचबसकरसकहप कोरग रहकभ अ रकदलनपरसकोरअतघोर||

HINDI X Page 99

1 कव व कवता का नार लल ल | उततरndashतलसीदास|राक-लकपरराकndashसाबाद| 2ल रर नक धन ष कक ानक कक कया कया तकष दल

उततरndashलकनभपरराकसभकहा कहकारn`flsquoकमस ीधनष कसकानह|वधनषपरानाथाइसकभ जानभकभ काला हानहोसकतीहराकनभकात आहथा|अतःउनकाकादोष| 3कावयाश रउ परश रार नक अपनक वषय रउ कया- कया कहा

उततर-परराकनभकहाक बालतहकचारहकहायोधीहतकलसाहरकह| 4परश रार नक ल रर कब धरकातक ह ल कया कहा

उततरलककोधककातभह कहा कक नराकननहाह|कनभअनभकबारइसपकवीकोतदसभरवहन काह|क सहसबाहसभलोहालभनभकमसकथर ह|तहमबालकसकझकर ोारहाह| 5कावयाश रउ पय कत अलकार लल ल | उततर-अालकारndashअन ासअतोिकत|

पद-3

बहसलखनबोलभकद बनी|अहोकनीसकहाकदकानी| पनपनकोहदभखावकठा |चहतउडावनफा कफह || इहाकमहबताकोगनाहा|जभतरजनीदभखकरजाह|| दभखकठा सरासनबाना|क क कहासहतअ काना|| गसतसकझजनभगबलोकक|जोक कहतसहवरसरोकक|| सरकहपरसकबचनतमहारा|वथर धरहधनबानकठारा|| जोबलो कअनाचतकग कहकहाकनधीर| सनसरोHk`गबासकबोलभागरागा ीर|| 1 क सड़ तया कबक नाह कहकर ल रर कया कहना चाहतक ह

उततरलककहनाचाहतभह कहकककजोराकारनहह कआपकभ इसयोधसभडरजा गभ| 2 प न प न रउ कौन का अलकार ह

उततरपनरिकत काअलाकार| 3 ल रर नक र न सक कठबर वचन कया सबचकर कहक क

HINDI X Page 100

उततरलकनभपरराककभ हाथकमकरहाा रका धोपरधनषबादभखकरसोचा कभकोावीरोाहोगभअतःहसोचकरलकनभकनसभकठोरवचनकहभथभ|

पद-4

कवसककहा कअनबझअबझ| 1 पद रउ पय कत र हावरा छाकर लल ल | उततरndashहराहहरासझनाअथारतस ीक आसानलगना(कनहहररभसझ) 2 अन पास अलकार नदहारर छाकर लल ल | उततर-dfVकठारकठोर

आगभअपराधीगरिोह

acircn हसकनहहररभसझ| 3 वपवार रन ह रन कयष र सक रा रहक क

उततर-परराकराक रलककोबालकहसकझरहभथभ|वहउनकभ परायकसभअपराचतथभ| उनककइसीअानतापररवशवाकतकोहासीआरहह|

पद-6

कहभउलखनकनसीलतमहारा|कोनहा जानरवदतसासार| कातारपतहउरन भनीकभ |गरारनरहासोच बजीकभ || सोजनहकरभहकाथमकापा|दनचलग बाजबबापा|| अबआनअववहराबोल|तरतदभगकथलखोल|| सनकबचनकठारसधारा|हाहासबस ापकारा|| कलभनकबहस रगा भ|दभजदभवताघरहकभ बापभ|| अनाचतकहसबलोगपकारभ|रघपतसनहलखननभवारभ|| लखनउतरआहतसरस गबरकोपकसान| बपतदभखजलसकवचनबोलभरघकल ान| 1 ल रर ी नक परश रार ी क पशसा करतक ह ल कया वय य कया

उततरndashलकजीनभपरराकजीपरवातकरतभह कहा कआपकभ ीलकभ बारभकमकवननहाजानता कआपका कतनाअउ ाीलहसारासासारइसकभ बारभकमजानताह| 2 ल रर कक अन सार परश रार राता पता कक कर सक कह सक र कत ह ल

उततर-परराकअपनभरपतहनतासहसवाहकक जाओकोकाकररपतरनसभककतह थभ| 3 ल रर कस कर ढ़र वया क ात कर रहक ह

HINDI X Page 101

उततरndashलकपरराककभ गरऋ रउसकभ बाजककबातकररहभहउनकभ अनसारपरराकअपनभगरवको सननकरताचाहतभह| इसल वधनषतोनभवालभकावधकरनाचाहतभह | 4 ल रर क क ातउ स नकर परश रार नक कया प तकया क

उततरndashलककककबातभसनकरपरराकनभतरातअपनाफरसासा लला रयोाधत रआयाकककिाकमखभ होग | 5 परश रार कब फरसा सभालतक दक कर सभा ढ़र ल रर क कया प तकया ह

उततर-सारस ाताहताहकभ कोलाहलसभगाजउठपलकपरराककभ तअाधकय रआयाककहोग | 6 ल रर क ढती ह नछ लता पर अ तक रौन रहक रार नक अत रउ ल रर कब कयष रबक लया

उततर-धरपलकककनछ लतारघवाकभ अनकलनहाथी फर ीराकसकझरहभथभ ककनवरकोहकारवासतरवकताकाानहोजा |परनतउपिसथतलोगोककपकारसभिसथाथबगतीदभखउनहदनभलकककआखदसभसाकभ तकोरोका| 1 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन कौन कक तकष दल

उततर-परराककभ योधकरनभपरलकनभधनषकभ जानभकभ ल नमनलखततकर द ndash 1 स ीधनषतो कसकानहोतभह फरइसधनषपरइतनाहोहरलाकद

2 इसपरानभधनषकोतोनभपरहकमकाकलताह

3 राककभ नभ रसभहहधनषगाइसकमराककाकादोष

2 इस पाठ कक आधार पर परश रार कक सवभाव क वशकषता लल ल

उततरndashपाठकोपपकरहकभपरराककभ सव ावककनमनलखतरवभषतापतालगताह|

1 वभकहायोधीथभ| 2 वभबबोलभतथाअपनीवीरताककडीागहााकनभवालभथभ| 3 वभजरदहउततभिजतहोजातभथभ| 4 उनहमअपनभपवर कभ कतदकाबाघकाडथा| 3ldquoसकवक सब ब करक सकवका ldquo का आशय सपि किल | उततरndashइसपािकतकातातपर हभ कसभवकवहहजोसभवाकरताह| सततपदकमइसपािकतकोवात पकम सतत कागाह|परराककहतभह कवधनषतोकरकाकतोतकनभतओाजसा काह|उसपरअपनभआपकोतककभरादासकहतभहो|हदोहराववहारनहाचलभगा| 4 लर नक वीर यबा क कौन कौन सी वशकषता का नललक कया ह

HINDI X Page 102

उततरndashलकदारावीरोाककनमनलखतरवभषताओपर काडाला करवीर ककमअपनीवीरताका दरनकरताह|हआतक ासानहकरतावहककर परआधरतहोताह|वीरताकापरचदभताह| 5 पठत कवता कक आधार पर त लसीदास क भाषा शहल पर पकाश णालल | उततर-तलसीदासराससदकरवथभउनकक ाषाअवधीह|इसकमदोहाचवपाालकोअपनाागाह|गभपदह|उनकक ाषाकमसासकतकभ दाराकाव रसागीतातककबनानभका ास कागाह|कोकलधवनोका ोग काह| 6 पदष कक आधर पर ल रर व रार कक सवभाव कक वशकषताल लल ल | उततर-कावााकभ आधारपरराकरवनीलकोकलगरजनदकाआदरकरनभवालभवीरसाहसी|लकndashउ उदाडवीरसाहसी| ाषाकमवातका ावसव ावसभनडर| 7 कस कारर ल रर कबध क रबककर परश रार कक चनब का पालन कर रहक क

उततरndashलकयोधकोरोककरपरराककभ वचनदकोअकभ लासहरहभथभकद कउनकभ कलककपरमपराह|उनकभ हागाताहकहर कत रदभवताओपरवीरतानहदखााजाती|

HINDI X Page 103

FA ndash 4

वाय ndash पररवतषन

वाकndashवाकउस परचनाकोकहतभहिजससभपताचलताह क याकभ कल पसभचलनभवालाकतारककर हअथवा ाव| हनदकमतीनकखवाकहndash

(क) कतर वाउndashिजनवाकदकमकतारकक धानताहोतीहउनहमकतर वाउकहतभह|इनवाकदकमअककरकतथासककरकदोनद या होसकतीह|इनकभकतार कखहोताह रककर गवहोताह| पहचानndashकतार कख याकतारकभ अन पकतार थकरव िकतकम| उदाहरndashलाचतवनारहाह|(सककरक) गीतानभकठााखरद|(सककरक) राकपसतकपरहाह|(सककरक) रपताजीआरहभह|(अकककर )

(ख) ककरवाउndashिजसवाकदकमकतारगवअथवाककर धानहोताहउनहमककरवाउ

कहतभह|ककरवाउकमककर कक धानताहोतीह|इसकारवाककमकतारकालोपहाकतारकभ साथkjkदाराकभ दाराासभका ोगहोताह| उदाहरndashककर कख याककर सभअन पकतारततीरव िकतकम

1 ातोकभ दारााचतबना ग |(कतार+दारा) 2 पराकम शन-पतबा भग |(कतारकालोप) 3 गा चारााजारहह|(कतारकालो) 4 बालकसभपतलखाजाताह|(कतार+सभ) 5 कझसभहदरवाजानहखोलाजाता|(कतार+सभ)-असकथरताबतानभकभ ल

नहाकभ साथककरवाउका ोग| 6कोहनसभखानानहाखााजाता|(कतार+सभ)ndashअसकथरताबतानभकभ ल नहाकभ साथककरवाकका ोग| वशकष - धानदभनभोतबातहह कककरवाउकमकतारकालोपहोताहाकतारकभ साथkjkकभ दाराासभजोाजाताहइसकारकतारगवहोजाताहतथाउसकभसककरक या कतहोतीह|

HINDI X Page 104

(ग) ाववाउndashरचनाकभ अातगरतअसकथरतारववतासचकवाक ीआतभह कनतइनकभदाराकभ सथानपर ाःसभपरसगर का ोगहोताह| कसभवाककभ वलनषभध पकम कतहोतभह रकतारककअसकथरतासाचतकरतभह| पहचानndash ाव कख या कवचनपिरलागअनपरषतथासाकान तकालकम| उदाहरndash 1 अबकझसभनहाचलाजा गा| 2 गकर दकमखबनहााजाताह| 3 तकसभखानानहाखााजारहाह| 4 अबखभलाजा | 5 थोीदभरसोलाजा |

रवभषndashहनदकम याका कोसा प ीहजोककरवाउककतरह ोगहोताह|हसककरक यासभवनानाह|िजनहमवतपननअसककरककहतभहजसभndash

(क) कभजगा|(तोडनासककरक यासभndashनावतपननअककरक या) (ख) दरवाजाखलगा|(खोलनासककाकर यासभखलनावतपननअककरक या) (ग) ोजनपकगा|

कतरवाउसभककरवाउबनानाndashककरवाउबनातभसकनिमलखतबातोकोधानकमरखनाचाह |

1 कतरवाउकककख याकासाकान तकालकमपरवतरन| 2 कतारकभ साथदाराकभ दाराासभलगाइ | 3 याकोपरवतरत पकभ साथकालपरषवचनतथालागकभ अनार

याका पजोख भ| 4 दककर कभ साथरव िकतलगीहोतोउसभहादिज | नदारहर ndash कत षवाय करषवाय

ातोनभपतलखा ातदनभपतलखा ातोदारापतलखागा| कोहन यकभ नहाखभलताह|कोहनसभ यकभ नहाखभलाजाताह| हकरवता कसनभलखीह|हकरवता कसकभ दारालखीगाहकनभपतलखा|कभरभदारापतलखागा

कत षवाय सक भाववाय नाना 1 कतारकभ साथसभाकभ दारालगा |

HINDI X Page 105

2 कख याकोसाकान तकालकक याको कवचनकमबदलकरउसकभ साथधातकभ कवचनपिरलागअनपरषकावहकाललगादभजोdrZ`वाउकक याकाह|जसभndash खभलगमखभलाजा गा

सोतभहसोाजाताह

खारहभथभखााजारहाथा| नदाहरर ndash कत षवाय भाववाय

सीतासोगा|सीतासभसोागा| घालबसतरसभनहाउठा|घालसभबसतरसभउठानहाजाता| कचलनहसकताकझसभचलानहाजाता| पाीउभगभ|पाददाराउाजा गा| बभषसाकानतः ाववाउका ोगनोधाथरकअथर कमहोताह| पपन (अ) सह वकलप च नकर लल ल

1 िजसवाककमकतारकभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)साधारवाउ(घ)कतरवाउ

2 िजसवाककमककर कभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ककरधार(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन ( ) वाय ताल 1 धानकातीदारा ाषदागा

(क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

2कीनाउपनासपपतीह

(क) कतरवाउ(ख)ककरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)इनकभसभकोानहा

3कासभचला ीनहाजाता| (क)ककरवाउ(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

4सकताkjkपतपपागा

HINDI X Page 106

(क)ककरवाउ(ख)कतरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)अन

5 ाववाउ ा (क)रकासभसोानहाजाता|(ख)राकसोनहासकती

(ग)रकासोनहापती|(घ)राकनहासोसकती

6 ाववाउ ा (क) कझसभपपानहाजाता(ख)कपपनहासकती

(ग)क पपतीनहाह|(घ)इनकभसभकोानहा (स) नसनलल त वाकयष रउ सक कत षवाय वालक वाकय छाल

1 (क) कझसभपतनहालखागा(ख)हकसभइतनभदःखनहासहभजातभ| (ग)कहातकागाधीनभराररकोाात रअहासाकासनदभदा| (घ)इनकभसभकोानहा

2 (क)क करवतापपसकताह|(ख)कीराkjkकलपतलखा

जा गा| (ग)बउचदसभाातनहारहाजासकता|(घ)इनकभसभकोानहा

3(क)रकासभपसतकपपजारहह|(ख)कझसभउठानहाजाता

(ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ(घ)इनकभसभकोानहा 4(क)कझसभहासानहगा|(ख)राकदारापसतकलखीजातीह| (ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ|(घ)इनकभसभकोानहा| (द) नसनलल त वाकयष रउ सक भाववाय वालक वाकय छाल

1 (क) लडकोसभदाराखबपपागा|(ख)कोहननभखानाखाा

(ग) कझसभरोगनहागा|(घ)तकहाबठो|

2 (क)हलवाादाराकठााबनाीजातीह|(ख)क नहाआसकता|

HINDI X Page 107

(ग)लताकागभकरकधरगीतगातीह|(घ)अजसभउठानहाजाताह|

3 ककरवाउ ा (क) रकााचतबनतीह|(ख)सवमसबहनहाउठ

सकक

(ग)सवमदाराकरवतापप|(घ)सवमघरगा|

4 (क)आजकचखभलभगभ(ख)तककचनहाखभलपाओगभ| (ग)बउचाखबरोा(घ)करकkjkपतागउााजारहह|

उततरndash(अ)1(घ)2(ब)1(ख)2(ख)3(ख)4(क)5(क)6(क) (ब)1(ग)2(क)3(ग)4(ग)5(द)1(ग)2(घ)3(ग)4(घ) अ ासndash शन नदानसारवाउifjofrZrककिज

1 कारददाराकार काजाताह|(कतरवाउ) 2 उसनभदधपीला|(ककरवाउ) 3 कभरसासनहालपाती-( ाववाउ) 4 कझसभवहानहाजााजा गा|(कतरवाउ)

छाया रत छना पपन 1ि िलिख तमासाशतम ततधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज त-तत

दरवधाndashहतसाहसहदखताहपाथनहाa]

दभहसखीहोपरकनकभ दःखकाअातनहा|

दःखहनचादखलारदndashरतआनभपर

काहआजोखलाफलरसndashवसातजानभपर

जोनकला लाउसभकरत रवरवर

HINDI X Page 108

ााकत ना

कनहोगादखदना|

(1)कदभहसखीहोनभपर ीकनकभ दःखकाअातकदनहाहोताह2

खldquoदबधाहसहसहldquoकभ कधकसभकरवकाकहनाचाहताह2

गइसकावााकमनहतसनदभसपरककिज |1

पपन 2कव नक कठन याष कक पन क ात कयष कह हह

उ त-करवनभकठनथाथर कभ पजनककबातइसल कहापहकद कहसतहबकनर

कोआखरकारअपनभवासतरवकसचकासाकनाकरनापताहबउसभअपनीपरिसथतदकम

जीनापताहब ल-बसरादमा रवरकभ सपनभउसभदखीहकरतभह कसीकािजलपर

नहालभजातभब

पपन 3lsquoर गत िराrsquo कसक कहतक ह कवता रउ इसका पयबग कस अष रउ ह आ हह

उ त-गकककाचलाचलातीधपकमदरसकपरपानीककचककदखाादभतीहबहकवहा

जाकरदभखतभहतोक नहाहोताब कतकभ इसभाककरपको lsquoकगतराrsquoकहाजाताहब

इसकरवताकमइसकाअथर लावभ रभककभ ल कागाहबकरवकहनाचाहताह क

लोग ताअथारत प बपपनकमसखकानतभहब का तबभ होकर ीकोासखनहाकलताब

अतबबपपनकासखदरसभहदखाादभताहबहवासतरवकसचनहाहब

पपन 4भाव सपि किल ndash

ताकार-ब ाबकभ वलकगतराह

हरचािकाकम पी करातकराहब

उ त-बपपनकाअहसासकहानहोनभकासख ी क लावाहबकनरबाआदकीहोकर

ीकनसभ सननहो हआवशकनहाबहरसखकभ साथ कदख ीजारहताहबजसभ

हरचादनीरातकभ बाद ककालरात ीलगीरहतीह परकाकभ बादअकावस ीआती

हउसीतरहसखकभ पी भदख ी पभरहतभहब

पपन 5lsquoछायाrsquo शबद यहा कस सदभष रउ पय कत ह आ हह कव नक नसक छनक कक लल रना कयष

कया हह

अथवा

lsquo ााकत नाकनrsquoपािकतकमlsquo ााrsquoसभकरवकाकातातपर ह

HINDI X Page 109

उ त- हाlsquo ााrsquoबदअवासतरवकताओाकभ ल कतहआहब भ ाा अतीतकक ी

होसकतीा र रवरकक ीब भ ाा परानीकीठपाददकक ीहोसकतीह रकीठभ

सपनदकक ीब

पपन 6lsquo ीती ताह सार दक आगक क स ध लकrsquo यह भाव कवता क कस पिकत रउ सलकता

हह

उ त-नमनपािकतकमndash

जोनकला लउसभकरत रवरवरब

पपन 7कवता रउ वयकत द कक काररष कब सपि किल

अवा

lsquo ााकत नाrsquoकरवताकभ करवनभकानवकक कनविततदकोजीवनकभ ल दखदाी

कानाह

उ त-इसकरवताकमदखकभ नमनलखतकारबता ग हndash

(i) ााअथारत प बीतीहाकीठपादमिजनहमादकरndashकरकभ हकअपनभवतरकानको

रअाधकदखीकरलभतभहब

(ii) ााअथारत प रवरकभ सपनभिजनकभ परानहोनभपरदखीरहतभहब

(iii) वतरकानजीवनकमउाचतअवसरपरला नकलनाबबसातकभ सकफलकान

खलनाारद-रातकमचादकानखलनाबआहह कउाचतअवसरपर

सखनकलनाब

पपन 8lsquoरस वसत ीत ानक पर फल ल लनकrsquo सक कव का कया आशय हहlsquoछाया रत

छनाrsquo कवता कक आधार पर नतर दिल

उ त-इससभआहndashसकनकलजानभपरसखकाअवसरकलनाबउाचतसक

परसखकानकलनाब

पपन 9सरय ीत ानक पर भी अतीत क नपलिबध रन िय कब आनद दकती हह lsquoछाया

रत छनाrsquo कवता कक आधार पर पसत त कन क तकष -सहत प िि किल

उ त-सकबीतजानभपर ी तकालककसहानीादमकनरकोआनादसभ रदभतीहब

उसभअपनभर तकदकककनकोहकादमआतीहतोवभबीतभह सख कबार फर

सभजीवनकमआजातभह रउसभ सननकरदभतभहब

पपन 10lsquoछाया रत छनाrsquo कवता रउ शरद कत ढ़र वसत कत का नदाहरर दककर कव

कया भाव वयकत करना चाहता हह

HINDI X Page 110

उ त- करवरदऋतकमचािकाकभ अ ावकोदखाकर रवसातऋतकमफलकभ

अ ावकोदखाकरकहनाचाहताह कदठपकसकपरसखनकलभतोबहतदख

होताहब

पपन 11कवता कक आधार पर ताइल क वह ार- ार कसक कन सर तयष रउ ब

ाता हह

उ त-करवबार-बारअपनीर ाकभ साथचादनीरातकमबता ह सखदककसकतदकम

खोजाताहब

HINDI X Page 111

lsquoससक तrsquo पपन 1 नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प ल ता स धत पपनष कक नतर दिल----1x5=5 सासकत रस तास ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाहउनहमहकउसककस ताकहमाअस तासासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा (क)स ताकाजनक कससभहोताह(1)अस तासभ(2)सासकरदसभ(3)सासकतसभ(4)कहानतासभ (ख)आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1)हासा(2)हाथार(3)योध(4)दवभष

(ग)सासकतकासाबाध कससभहोताह(1करा ावनासभब(2)रवकास ावनासभब(3)ानसभब(4)रवनासभब (घ)आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ(1)स ता(2)अस ता(3)सासकत(4)असासकत

(ङ)rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1)ककरधार(2)ततपरष(3)अवी ाव(4)दवादव

पपन 2लक क क दिि रउ lsquoसभयताrsquo ढ़र lsquoससक तrsquo क सह सरस अ तक कयष नह न

पा हह

नतर-लभखकककदिरकम lsquoस ताrsquo र lsquoसासकतrsquoबददका ोगबहतकनकानभपगसभ

होतारहाहबहातक कउनकभ साथ lsquo वतकrsquo र lsquoआधाितककrsquoजसभरवभषजोभ जातभ

रहभहबइनबददककसकझ रअाधकगबाजातीहब

HINDI X Page 112

पपन 3कन रहवपरष आवपयकता क प तष कक लल स -धागक का आविकार ह आ हबगा

नतर-अपनभतनकोकनभकभ ल सवाकोगकसद रनागभपनसभबचानभकभ ल सा-

धागभकाआरवरकारहआहोगाबसा-धागभककखोजसभपहलभकनरनागारहताथाबवहजसभ-

जसभवककखालापततदसभतनकोकताथाब का तउससभरर ककठपकसभरा नहा

होपातीथीबअतजबउसनभसा-धागभककखोजकरलतोउसकभ हाथबहतबीतकनीक

लगगाबहतकनीकइतनीकारगरथी कआजलोगइसका रपरउपोगकरतभहब

पपन 4 - वासतवक अ रउ lsquoससक त वयिकतrsquo कसक कहा ा सकता हह

नतर-लभखककभ अनसार वासतरवकसासकतविकतवहहिजसककबर ररववभकनभ

कसी ीन तककाअनसाधान रदरन काहोगाबजसभ-नननभगरतवाकषर का

साातखोजाबवहवासतरवकरपसभसासकतविकतथाब

पपन 5आग क ब लक ह त ड़ी ब कयष रानी ाती हह इस ब कक पीछक रह पकररा

कक र रय स बत कया रहक हबगक

नतर-आगककखोजकनरककबीआवशकताककपत र करतीहबवह ोजनपकानभकभ

काकआतीहबअतआदकनरनभइसभसबसभकहततवपर खोजकानाबआज ीइसका

कहततवसवभपरहबत ीतोहरसाासकतककारयकसभपहलभदाजलााजाताह र

खभलदकमकालजलााजातीहबआजदआगनहोतोपरस ताताकभ कहलकक

ात र राकरागरजा गीब

आगककखोजकभ पी भ ोजनकक भरातोरहहहोगी साथह का र

गकपानभकक भरा ीरहहोगीबरातकमआगबहतकाकआाहोगीबसदरदकमतोह

अकत-जसीसहाहोगीबघनघोरठाडीकालरातकमजबआदकानवआगसभगकलभता

होगाकालरातकमदभखपााहोगा रकाासको नकरखापााहोगातोउसभ कतनाआनाद

कलाहोगाबअतउसनभअितनकोदभवताकानाहोगा रउसभसरतरखनभकभ उपाखोजभ

हदगभब

पपन 6अयन कब ससक त रानव कहनककक पीछक कौन सक तकष दल गल ह अयन दवारा

प तपादत सातष लव ानक क दसर ारकयष कब ाननक वालक लबग भी अयन क

तरह ससक त नह कहला सकतक कयष

नतर-लभखकनभसासकतकानवककपर ाषाोसीदह कउसकमननजसभआरवरकारक

राचातकहआपातभहबउनकभ अनसार जोविकतअपनीबर ररववभकसभ कसीन

HINDI X Page 113

तककाअनसाधान रदरनकरसकताह वहसासकतविकतहबनननभ ीह

काबउसभअपनीोतता भरा र विततसभरवानकभ रव नननकदकोजाना र

उसभजनताकभ साकानभरखाबइसकारवहसासकतविकतहआब

अनलोगजोननदवाराखोजभग स ीसाातदककजानकाररखतभह रअन

सकसाात ीजानतभह ननजसभसासकतनहाहोसकतभबकारउनहदनभअपनीोतता

र विततसभानकाआरवरकारनहा काबउनहदनभतोननाअनवानकददवारा

खोजभग साातदकोजाना- रब

पपन 7 कसत ि रन िय कब स ससक त ननक कक लल कस ग र क आवपयकता हह

नतर-लभखककभ अनसार िजसकापभ राह रतनकाह उसभसासकतनहाकहाजा

सकताबसासकतहोनभकभ ल आवशकह कवहनठरलानबठभ बउसकभ कनकमक ना

तकखोजनभकक भरा ावना र विततहोब

पपन 8lsquoससक तrsquo पाठ कक अन सार सभयता कया हह इसकक अतगषत कया-कया चीीउ शारल ह

नतर-इसपाठकभ अनसार सासकतविकतददवाराखोजभग साधन रपदाथर स ता

कानकारकरतभहबआगसा-धागाहकारभखान-पानओपना-ब ानाआवगकनकभ साधनअसत-

सतसबस ताकभ अातगरतआतभहब

पपन 9ससक त पाठ कक आधार पर लल ल क रानव-ससक त कक वासतवक अरदाता कौन

ह नदाहरर सहत सपि किल

नतर-कानव-सासकतकभ वासतरवकजनकदातावभकनीषीहजोसाासारक ोगकक भरा

सभनहा अरपत कतकभ रहसदकोजाननभककइउ ासभअनवभषकमलगभरहतभहबजसभ

ननकानव-सासकतकाजनकदाताथाब

HINDI X Page 114

रचनाक दिि सक वाकय कक भकद 1 रचनाककदिरसभवाककभ तीन भदहोतभहndash

(i)सरलवाकब(ii)साकतवाकब(iii)कशवाकब

सरल वाकय िस वाकय रउ लक कया हबती हहनसक सरल वाकय कहतक ह सरल वाकय रउ लक कताष ता

लक कया का हबना आवपयक हहउदाहरndash

कोहनसकलजाताहब

हाlsquoकोहनrsquoकतारहतथाlsquoजाताहrsquo याहोनभकभ कारहसरलवाकहब

सरलवाककमकतार र याकभ अतरकतककरपरक यारवभषसा दानअाधकर

करअपादानघकहोसकतभहबथाndash

(क) कोहनहसताहब(कतार- या)

(ख) राजभबीकारहब(कतार-परक- या)

(ग) पलसनभचोरकोपीाब(कतार-ककर ndash या)

(घ) काताजीनभीलाको कसाीदब(ककर-ककर-ककर- या)

सय कत वाकय

िस वाकय रउ दब या अधक र रय ता सवत नपवाकय हबतक ह वक सय कत वाकय कहलातक

ह यक दबनष परष अष दकनक रउ सर हबतक ह यक ढ़र ताफरयाअवाकत लकल नइसलल

आद यबकष सक िड़क हबतक ह जसभ-

हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभब

(i)हकलोगप भघकनभग ब(ii)(हक)वहाचारदनरहभब

वहआातोथी का तउसनभक कहानहाथाब

(i)वहआाथीब(ii)उसनभक कहानहाथाब

रश वाकय

रश वाकय रउ लक-सक अधक नपवाकय हबतक ह ननरउ लक नपवाकय पधान हबता हह ता

अअय लक-या-अधक नपवाकय नस पर आशत हबतक ह यक नपवाकय परसपर वयधकरर

यबकष(हसक कयदअगरतबताप यदयपइसलल आद) सक ड़क ह ल हबतक ह उदाहरndash

HINDI X Page 115

दक नआाहोतातोकाकनबनताब

इसकमlsquoकाकनबनताrsquo धानउपवाकपरlsquoदक नआाहोताrsquoबउपवाकआाशतहब

अनक उदाहर

(क) अधापकनभबतााक कलसकलकम ीहोगीब

(ख) जोलकाककरभकमबठाहवहकभरा ााहब

(ग) क ोाथात साइ कलखबचलाताथाब

(घ) यदइसबारवषारनहातबसारफसलनरहोजा गीब

र रय नपवाकय यबक आशत नपवाकय

(क) अधापकनभबताा ककलसकलकम ीहोगीब

(ख) वहकभरा ााहबजोलकाककरभकमबठाहब

(ग) साइ कलखबचलाताथाबजबतबक ोाथाब

(घ) सारफसलनरहोजा गीबदतोइसबारवषारनहाब

आशत नपवाकयष कक भकद -

आाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सा नपवाकय ndashजोउपवाक धानवाककक कसीसााासाा-पदबाधकभ बदलभ

कम कतहआहोउसभसााउपवाककहतमहबजसभndash

रहकबोला कर कनाषक ा रहा ह

हाlsquoक कनारकजारहाहrsquoउपवाक धानवाकlsquoरहकबोलाrsquoकभ ककर कभ रपकम

कतहोरहाहबअतसााउपवाकहबसााउपवाकसभपहलभ ा lsquo कrsquoका

ोगहोताहबक ी-क ीहलपत ीहोजाताहबजसभ-

जानपताहक राता ीक असवस ह ब

इनसभहनप क यक कौन ह

त र नह आ गकक जानताथाब

(क) वशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककभ कसीसााासवरनाकबद

ककरवभषताबताताहउसभlsquoरवभषउपवाकrsquoकहतभहबजसभ-

आपककवह कताबकहाहब आप कल लाल कब

हाlsquoजोआपकलला थभrsquoउपवाकlsquoवह कताबrsquoककरवभषता ककररहाहअतरवभष

उपवाकहबहादकमlsquoजोrsquolsquoिजसrsquoिजसभlsquoिजसकोrsquoसभआरा होनभवालभउपवाकरवभष

उपवाककहलातभहब भक ीवाककभ ारा कमआतभह रक ीअातकमबथा-

जोपसभकझभ कलभथभवभखचर होग ब( ारा कम)

HINDI X Page 116

वभपसभखचर होग जोकझभ कलभथभब(अातकम)

(ख) कयावशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककक याकककोारवभषता

बताताहवह यारवभषउपवाककहलाताहबइसकभ पाच भदहोतभह-

1 कालवाचीउपवाक

2 सथानवाचीउपवाक

3 रतवाचीउपवाक

4 परकावाचीउपवाक

5 पराकवाचीउपवाक

HINDI X Page 117

वाकय-वपातरर क कारकभ वाककोदसरभ कारकभ वाककमबदलनावाक-रचनाातर पाातर

कहलाताहबरचनाककदिरसभवाक-रचनाातरकक यानमनलखतह-

सरलवाककोकशवाकअथवासाकतवाककमबदलनाकशवाककोसरलवाक

अथवासाकतवाककमबदलनातथासाकतवाककोसरल रकशवाककमबदलना

इसकोकभ अातगरतआताहबहधानरखनभोतह कवाक-रचनाबदलनी

चाह का तअथर नहाबदलनाचाह ब

सरल वाकय सक सय कत वाकय

1 उसनभघरआकर ोजन काबसरल वहघरआा रउसनभ ोजन काब साकत2 वहफलखरदनभकभ ल बाखारगाब सरल उसभफलखरदनाथाइसल बाखारगब साकत3 कोहनहादपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाब सरल कोहनकोहादपपनाहइसल ासतीजीकभ हागाब साकतसरल वाकय सक रश वाकय

1 दभकभ ल कर-कनभवालासउचादभ कतहोताब सरल जोदभकभ ल करकताहवहसउचादभ कतहोताहब कश2 ककभ साकनभ ाताातरहतभहब सरल जबतककरहतभह ाताातरहतभहब कश3 कोहननभकझभ जरद ोजनकरनभकभ ल कहाब सरल कोहननभकहा ककझभ जरद ोजनकरनाहब कशसय कत वाकय सक सरल वाकय

1 ीलानभ कपसतककागी रवहउसभकलगाब साकत ीलानभजोपसतककागीथीवहउसभकलगाब कश2 कखदरकभहनतकरताहलभ कनउसकाला उसभनहाकलताब साकत कखदरिजतनीकभहनतकरताहउसकाउसभला नहाकलताब कश3 कोहनबहतखलाीहलभ कनफभ लनहाहोताब साकत कोहनोसाखलाीहजोक ीफभ लनहाहोताब कश

HINDI X Page 118

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसककनषस

नरपfUgravekहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(v) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

2 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानभवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानहब

(vi) वभावndashसायी भाव कब गानक वालक वयिकतवसत या पररिस तया वभाव कहक ातक ह

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 119

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(vii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकत

उदाहरकमपरराककायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसनाआखम

लालकरनाआदअन ावहदगभब

(viii) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ाव

बार-बारउतपननहोतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहब

इनककसाखाततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभकभ स यउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndash vlkkjrkअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 120

6 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

7 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

8 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

9 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

10 उतसाहndashवीररस10वातसरndashतसलरस

11 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

HINDI X Page 121

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

12 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

13 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

14 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

HINDI X Page 122

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

15 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहसतभ-हसतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

16 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

17 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

HINDI X Page 123

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

18 अदभ र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालतसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 19 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहसहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

20 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावतसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

3 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब

HINDI X Page 124

X X X जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

4 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

HINDI X Page 125

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलराकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ बउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 126

16 नौ ता ातक रउ इ ादत ndash यतीअद रश नमनलखतगधााकमसभप भग शनदसभउततरसहरवकरपचनकरदिज

(अ) सचकचहरानकरतीहकाीपकका कहलजसभकलााबरफगासागीतसाहत रअदबककबहतसारपरमपरा ालपतहोग| कसउचभ सरसाधक रसाकािजकककाातबिसकरलाखासाहबकोइनसबककककीखलतीह|काीकमिजसतरहबाबारवशवनाथ रबिसकरलाखा कदसरभकभ परकरहभह|उसीतरहकहररकतािजा रहोलअबीरगलालककगागाजकनासासकत ी कदसरभकभ परकरहभह|अ ीजरदहवहतक इतहासबनचकाह|अ ीआगभबहतक इतहासबनजा गा| फर ीक बचाहजोसफर काीकमह|काीआनदाकाननह|सबसभबीबातह ककाीकभ पासउसतादबिसकरलाखाजसभल रसरककतकीजसखानभवालानाबहरारहाहजोहकभासभदोकवकोको कहोनभबआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतारहा|

1 इसगधााकम कससागीतवादककािजयह (क) उसतादबिसकरलाखान(ख)पाखडतजसराज

(ग)उसतादइााअरलाखाा(घ) ीकसभन

2 बाबारवशवनाथककनगरकानीजातीह| (क) कथरा(ख)वनदावन

(ग)काी(घ)दवारका

3 गागा कनासासकतकाकाआह| (क) बभकभलसासकत(ख)नजसासकत

(ग)उउचसासकत(घ)कल-जलसासकत

4 काीकमकरकोकसाकानागाह

(क) कागल(ख)अकागल

(ग)धनदाक(घ)अपरवत

5 उसतादबिसकरलाखानको कसकभ सकानबताागाह

(क) सनहरभतजकभ सकाा(ख)नााबहरभकभ सकान

(ग)चककती करकभ सकान(घ)सनदररोनीकभ साकान

उततरndash1(क)2(ग)3(घ)4(ख)

HINDI X Page 127

(ब)काीसासकतककपाठालाह|ासतदकमआनादकाननकभ नाकसभ तिरठत|काीकमकलाधरहनकानवनतरवचारधाराहबभ रदासजीहकवजबदनखानहइनरसकोसभउपकतहोनभवालाअपारजनसकहह| ह कअलगकाीहिजसककअलगतहजीबहअपनीबोल रअपनभरवरलोगहाइनकभ अपनभउतसवह| अपनासभहराबनाना रअपनानवहा|आपहासागीतको िकतसभ िकतको कसी ीधकर कभ कलाकारसभकजरकोचतीसभरवशवनाथकोरवालाीसभबिसकरलाखा कोगागाkjसभअलगकरकभ नहादभखसकतभ|

1 काी कसककपाठालाह

(क) सासकतकक(ख)ाकक

(ग)रवानीकक(घ)राजनीतकक

2 ासतोकमकाी कसनाकसभ सदह

(क) आनादकानन(ख)अ ारख

(ग)नादनकानन(घ)वनदावन

3 काीकम कतनभसालोकाइतहासह

(क) ldM+ksa(ख)हजारो

(ग)अानी(घ)करोो

4 काीकाजनसकहकसाह

(क) रसकोसभउपकत(ख)रसहन

(ग)अानी(घ)नािसतक

5 बिसकरलाखानको कससभअलगकरकभ नहादभखा जासकताह

(क) गागाkjसभ(ख) िकतसभ

(ग)धकर सभ(घ)चतीसभ

उततरndash1(क)2(क)3(ख)4(क)5(क) (स)अकीरदीनककउउअ ी14सालह|बिसकरलाखानककउउअ ी14सालह|वहकाीह|वहपरानाबालाजीकाकादरजहारविसकरलाखाकोनवबतखानभराजकभ ल जानापताह|कगर करासताहबालाजीकादरतकजानभका|वहरासतारसलनबाा रबतलनबााकभ हासभहोकरजाताह|इसरसतभसभअकीरदीनकोजानाअउ ालगताह|इसरासतभनजानभ कतनभतरहकभ बोलबनावक ीठकरक ीअपपभक ीदादराकभ काफर तडोपतकपहाचतभरहतभह|रसलनबाा रबलाबााजबजातीहतबअकीरदीनको ीकलतीह|अपनभ भरदसाातकारदकमबिसकरलाखानसाहबनभसवीकार काह कउनहमअपनभजीवनकभ आरा कदनदकमसागीतकभ तआसिकतइनहगकाबहनदकोसनकरकलह|

HINDI X Page 128

क कारसभउनककअबोधउउकमअन वककसलभपरसागीत भराककवरकालारसलनबाा रबतलनबाानभउकभ रह| 1 उसतादबिसकरलाखानकभ बचपनकाकानाकथा

(क) जलालदीन(ख)अकीरदीन

(ग)अजहरदीन(घ)सोहारबदीन

2 उसताबबिसकरलाखान कसकादरकमराजकभ ल जातभथभ

(क)बालाजीकाकादर(ख) रवजीकाकादर

(ग)वशनवानीकाकादर(घ)सर काकादर

3 बालाजीकाकादरजानभकारासता कसकभ हासभहोकरगजरताथा

(क) बतलनबाा वाझलनबाा(ख)रसलनबाा रबतलनबाा

(ग)उतरनबाा वाजोहराबाा(घ)सलनबााा रबतलनबाा

4 रसलनबाा वाबतलनबााकवनथी

(क) फरकीनाका(ख)नताागना

(ग)गाका(घ)साधवी

5 अकीरदीनअपनभजीवनकमसागतका थक भरक कसकोकानतभह

(क) उसतादअबदलअहकदको(ख)रसलनबाा वाबतलनबाा

(ख) जोहराबााको(घ)अलाबाा वाजफलाबााको

उततरndash1(ख)2(क)3(ख)4(ग)5(ख) (द)हनााकभ इसीकागलधवनकभ नाकउसतादबिसकरलाखासाहबअससीबरससभसरकाागरहभथभ|सउचभ सरककनभकत|अससीबरसककपााचोवकतोबालगीनकाजइसीसरकोजानभकक ाथरनाकमखचर होजातीथी|लाखोसजदमइसी कसउचभ सरककइबादतकमखदकभ आगभझकातभथभ|वभनकाजकभ बाजसजदभकमागदागदजतभथभ|कभरभकालकसरबखदभ|सरकमवहतासीरपदाकरककआखदसभसउचभ कोतीतीतरहअनगपआासनकलआ | 1हनााकककागलधवनकभ नाकथभ (क)सादकहसन(ख)अलबख

(ग)कसदीन(घ)बिसकरलाखान

HINDI X Page 129

2पाचदवकतककनकाज कसभपानभकमखचर होजातीथी

(क)तान(ख)सर

(ख)धवन(घ)आवाज

3नाकहनाावादक कसकभ साकनभझककरसउचभ सरककइबादतकरतभथभ

(क)पीर(ख)खदा

(ग)उसताद(घ)अबबा 4बिसकरलाखानकाजकभ बकतसजदभकमागडागडातभह काकानतभथभ

(क)कठास रआवाज(ख)सर

(ग)सोज(घ)तान

5सरदकभ ावसभबिसकरलाखाआखदसभकसभआासनकलतभकक ाथरनाकरतभथभ

(क)अनगप(ख)को भको भ

(ग)कोतीककतरह(घ)वषारककबाददककतरह उततर1(घ)2(ख)3(ख)4(ख)5(ग) लघ नतरय पपन

1 शहना ढ़र ण रराव लक दसरब कक लल नपयबगी कह सक ह उततरndashहनााबजनभकभ ल रडका ोग काजाताह|रडlsquoनरकldquoनाकक कघाससभबनााजातीह|जोकख पसभसदननदकभ कनारभपााजातीह|इसीकभ कारहनााजसभबाजाबजताह| 2 सगीत रउ सर का आशय सपि करतक ह ल ताइल क िसरलला ा कब सर क

सरस क ढ़र कह सक आ ग ी उततरndashसागीतकमसककाआहसागीतकावहसथानजहालककसकािपत रतालकाआरम होताह|रविसकरलाखाकमसकककसकझबचपनकमहआगाथी|जबवहअपनभकाकाअलबखखाकोहनााबजातभह ककपरआतभसनतातोधसभपतथरजकीनपरकारकरदाददभताह| 3 कशी कब ससक त क पाठशाला कयष कहा ाता ह

उततरndashकाीसासकतककपाठालाह|हा ारतीासतदकाानह|कलारोकहारहतभह|हहनकान ररवशवनाथककनगरह|हाकाइतहासबहतपरानाहहा कााडानधकर गर रकला भकोकानवासह| 4 िसरलला ान दब कौरब रउ भा चारक क पकररा कह सक दकतक हह

HINDI X Page 130

उततरndashबिसकरलाखानजातसभकसलकानथभ रधकर ककदिरसभइसलाकधकर को जनभवालभपााचवकतनकाजपपतभवालभसउचभ कसलकान|कहररकसभउनकारवभषजडावथा|वभबना कसी भद ावकभ हनद कसलकानदोनदकभ उतसवोकमकागलधवनबजातभथभ|उनकभ कनकमबालाजीकभ तरवभषJfrac14kथी|वभकाीकभ बाहरहोनभपर ीरवशवनाथ रबालाजीकादरककदाककओरकहकरकभ बठतभ रहनााबजातभथभ|इस कारवभदोकवकदको कहोनभ रआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतभह| 5 िसरलला ान सक वयिकतव क कौन कौन सी वशकषता नक आपकष पभावत

कया

उततरndashहकमबिसकरलाखानकभ विकततवककसादगीफककरसव ावसवा कानतथाकलाकभ तउनककअनन िकत रसकपर नभ ारवत काह|वभअपनभजीवनकमअपनभकजहबकभ तअताधकसकरपरतहोतभह ी कसीधकर रजातककसाककरताओकमनहाciexcls |सउचभ कसलकानहोतभह ीकाीकभ बाबारवशवनाथ रबालाजीकभ तशदारखनाउनकाविकततवककअनतकरवभषताह| ारतरतनजसीसमकाननीउपााधकलनभकभ बाद ीउनकभ आगनतकोसभकलतभथभ|हउनकभ विकततवककसादगी रफककरानासव ावकाहपरचह| 6 काशी रउ स स छ लकाकार कह सक हब गया ह उततरndashकाीकमसागीत िकतसभ िकतकलाकारसभकजरचतीसभरवशवनाथरवारीसभ रबिसकरलाखानxaxkkjसभकलकर कहोग ह|उनहमअलगअलगकरकभ दभखनासा वनहाह | 7 शहना क द नया रउ ण रराव कब कयष कया ाता ह

उततरndashडकरावगावककसोननदकभ कनारदपरपीजानभवालबनावनरकघासकभ हनााककरडबनतीह| izflfrac14हनाावादकबिसकरलाखा ककजनकसथलडकरावगावहह|बिसकरलाखानकभ परदादाउसतादसलारहसनखानकभ हनवासीथभ|इनहकारदसभहनााककदनााकमडकरावकोाद काजाताह| 8 स षर वाघष सक कया अभपाय हह

उततरndashसरषरवाधोसभअ ाहndashफा ककरबजभजानभवालभवाद|जसभndashाहनीबनciexclklqjh आद|

9 शहना कब स षर वादयष रउ शाह क नपाध कयष द ग हबगी उततरndashहनााकोसरषरवाददकमाहककउपााधदभनभकभ कारनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार|

HINDI X Page 131

10 िसरलला ान कब शहना क रगल ोव न का नायक कयष कहा गया ह

उततरndashबिसकरलाखानकोहनााकककागलधवनकानाकनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार| कागलकापरवभ तिरठतकरवानभवालभहोनभकभ कार| 11 िसरलला ान क चारर क वशकषताल लल ल | उततरndashाशवरकमआसथाकला भकी ावक

सदाजीवनउउचरवचारवालभसगीत भकीलगनीलकानव भकी

HINDI X Page 132

7 कअयादान-कत रा

कावयाश कब प कर पछक गल पपनष कक नतर लल ल- 1 कानभकहापानीकभझााककर

अपनभचभहरभपरकतरझना

अपनभचभहरभपरकतरझना|आगरोासभकनभकभ ल ह

जलनभकभ ल नहा

वसत रआ षािबदकभकोककतरह

बाधनहसतीndashजीवनकभ

कानभकहालककहोना

परलककजसभदखााकतदभना|

1 लड़क हबनक सक कया आशय ह

उततरndashलककहोनभसभआहलककजसभगदकाहोनाकनसभसरल ोलसकपर ीलहोना|

2 रा नक यह कयष कहा क ldquo आग रबया सककनक कक लल ह लनक कक लल नह

उततरndashकानभहकहकद कउसकभ कनकमवहपरानीघना कवजदरहहदगीिजनकभघरककबहओकोजलाकरकारडालागाथा|इसल वहअपनीवहअपनीबभकोसकझादभरहह| 3 लड़क हसी द ा रत दकना का कया आशय ह

उततरndashलककजसीदखााकतदभनाकाआह कअपनभगपर क जानभवालभअताचारकोकतसहना|अपनाोषकतहोनभदभना|

4 पद क भाषा पर पपरी किल उततरndash ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह|

2 कतना काकथाउसकादख

लडकककोदानकमदभतभवकत

जसभवहउसककअातकपाजीहो

लककअ ीसानीनहाथी

अ ीइतनी ोलसरलथी

कउसभसखकाआ ासतोहोताथा

लभ कनदःखबााचनानहाआताथा

पाठकाथीवहqiexclys काककक

HINDI X Page 133

तकव रक लबपािकतदकक 1 लककअ ीसानीनहाथीसभकातातपर ह

उततर-करवकहनाचाहताह कलककअ ी ोलतथासरलह|उसभदनाकभ ल पाचोककजानकारनहाह| 2 लकककोदःखबाचनानहाआताथाndashकाकातातपर ह

उततरndashलकककोदःखबााचनानहाआताथा|तातपर ह कलककजीवनककआनभवालिजमकभदारद रकरदसभ ल ाातपराचतनहाथी| 3पाठकाथीवहqiexclayk कासभकरवकाकहनाचाहताह

उततरndashकरवकहनाचाहताह कउसभउसकभ आगाकीजीवनका कqiexclaykसाअहसासथा कउसकाजीवनअबकसाहोनभवालाह कनतबहस ीबातोसभपराचतनहथी|उसभकभ वलआनभवालभसखकाअहसासथा|

लघ नतरय पपन

1 रा नक क कब कया कया सी द नतर ndashकानभबभकोनमनलखतसीखदndash क ीअपनीसनदरता र ासापरकतरझना

गहनद रdiM+ksa कभ बदलभअपनीआजदकतखोना

तागीसरल ोलसनभहहोनापरअताचारनसहना |

2 रा नक ऐसा कयष कहा क लड़क हबना पर लड़क हसी द ा रत दकना

नतर ndashकाचाहतीथी कउसककबभलककहोनभपरबहहोनभकाहरफजर न ा परसाथ-साथहथीचाहतीथी कउसककबभकोाअताचारनसहभ रकोाउसकाफादानउठा |इसल उसनभकहा कलककपरजसभकतदखाादभना|

3 क छ त कब ढ़र क छ ycfrac14 पिकतयष का आशय सपि किल | उततरइसकातातपर ह कलबबभअ ीकभ वलसहज ावकोहसकझपातीह|सनभहकमपलबपबभकोअ ीदखदकोसहनकरनभककसाककर नहाह| 4 कअयादान दकतक वकत रा कक द द कब पारालरक कयष कहा गया हह उततरndashकनादानदभतभवाककाकभ सखको ाकाककहागाहकद क कनारहोनभकभ नातभअपनभघर ोनभकादःखवहसबसभअउ पतरहजानतीह|वहजानतीह कउसककलकककभ जीवनकमकसभ-कसभकोआनभवालभह|

HINDI X Page 134

5 ववाहकजीवनककतासदकाहनवरववाहतकोोसाकबलगनभलगताह क

ववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह उततरndashरववाहसभपवर लककअनभककरपनाओाकोसाजो रहतीह|वततरकानकभ अ ावोकमरहकरवहअपभाकरतीरहतीह करववाहोपराातजीवनकमपरवतरनआ गा|अपनीस ीअपभाओाककपतर होगी|हध र बना रखतीह रकाकभ घरअ ाओाकमरहरहबभरववाहकभ बादसखककगचीndashगचीकरपनाकककाकनाकरतभह|रववाहकभ बादउसकककाकनाओपरपानी फरतादखाादभताहतोउसभजीवनतासदोसभ रा तीतहोनभलगताह|हउसकभ ववाहकजीवनककतासदह|उसककअपभाओाकभ अनसारववाहकजीवननहाहोताह रपारवारकसाकािजककारदाओकभ बाधनकमइतनाजकदाजाताह करपतगहकमसनभहसभपलरहलककघनकाअन वकरनभलगतीह|उससकोसालगताह कसमपर परवारकककारदानवरववाहताकककारदापालनकमह|परवारका त भकजनउसभहसीखदभतीदखाादभतीह|तबलगताह कववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह|

HINDI X Page 135

10 सगतकार- रगलकश ण राल कावााकोपपकरप भग शनकभ उततरलख ndash 1गाकजबअातरभककजलकमतानोकभ जागलकम

खोचकाहोताह

ाअपनभहसरगककोलााघकर

चलाजाताह कताहआ कअनहदकम

जसभसकभताहोकखगाककापी भ ताहआसकाज

जसभउसभददलाताहोउसकाबचपन

जबवहनवसखाथा| 1पदकमअनहदकाअथर सपरककिज | उततरndashअनहदकाअथर हसीकासभपरभअसीकादवलोकजहासवागकर आनादककअन तहो| 2अातरभकोतानोकोजागलकदकहागाह

उततर-अातरभककतानोकोजागलकहागाहकद कगातभवकतगाकअातरभकमहउलझकररहजाताह रसथाीको लजाताह| 3सथाीकाअथर होताह

उततरndashसथाीकाअथर ह कसी ीगानभकककखपािकता भकजोगीतकोगातभवकतबीचकमदोहरााजातीह| जातीह| 4सागतकारकाकार करताह

उततरndashजबकखगाकअपनभगीतकमहडबजाताहजबसागतकारउसभवापसकलसवरकमलभआताह रउसभ कनभनहादभता| 2क ीndashक ीवहोहदभदभताहउसकासाथ

हबतानभकभ ल सभवहअकभ लानहाह

रहकक फरसभगाजासकताह

जााजाचकाराज

रउसककआवाजकमजो कहचकसाफसनाादभतीह

ाअपनभसवरकोगचानउठानभककजोकोहउसभरवफलतानहा उसकककनरतासकझीजानीचाह | 1सागतकारकोअपनभसवरकोगचानउठानभकककोकोउसकककनरताकदसकझाजानाचाह |

HINDI X Page 136

उततर-कद कसागतकारसवाकोपी भरखकरतथागकनाकरहकरकखगाककोआगभबपनभकाकाककररहाह|िजतनी ी ासाहोगीवहकखगाककोकलभगी रसागतकारकोकोाजानभगातकनहा| फर ीवहअपनभसवरकोनीचारखताह| 2सागतकारकखगाककासाथकददभताह

उततर-सागतकारकखगाकको कनभसभबचनभकभ ल तथाउसकाउतसाहबपनभकभ ल उसकासाथदभताह| 3पदकक ाषापरपपीककिज | उततरndash ाषासरलखीबोलहनदह|

लघ नतरय पपन

1सागतकारकभ काधकसभकरव कन कारकभ विकतदककओरसाकभ तकरनाचाहरहाह

उततरसागतकारकभ काधकसभकरवसहाककलाकारदकभ कहतवककओरसाकभ तकररहाह| भसहाककलाकारखदकोरखकरकखकलाकारकोआगभबपनभकमोगदानदभतभह|हबातजीवनकभ हरभतकमलागहोताह| 2सागतकारककआवाजकम कहचककदसनाादभतीह

उततर-सागतकारककआबाजकम कहचकसाफसनाादभतीहकद कवहजानबझकरअपनीआबाजकोकखगाकसभगपरनहाउठानभदभताकद कउसकाकाककखकलाकारकोसहारा दानकरनाह|अपनीकलाका दरनकरनानहा| 3सफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानदविकतलखाताहतबउसभसहोगी कसतरहस ालतभह

उततरndashसफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानलखातभबिकतकोउसकभ सहोगीरवषकपरिसथतकमउसकभ साथरहनभकारवशवासदभकरउसकाआतकबलबना रखनभका रसक ासकरतभह|

4 सागतकारकरवताकमकरवकासनदभदभनाचाहताह

उततर-करवककसागतकारकभ तसहान तह|उसककदिरकमसागतकारकखागाककभ सकानहसराहनीह|कखगाकककसफलताकमसागतकारकाशभकककरकभ नहादभखनाचाह भ|दरपकखगाककभ बनासागतकारकाअिसततवनहाह| कनतकखगाकककसफलताअाधकाातसागतकारकभ सफलसहोगपरन ररह|कखगाककभ नराहोनभपररवशवासलखानभपरसवरबगनभपरउसकभ तारसपतककमचलमजानभपरसागतकारहउसभसा ालताह|सागतकारकभ बनाकखगाकककसफलतासादतधरहह|अतकखगाकककसफलताकमदोनदहसकान पसभसमकाननी र ासनीह|5 दलार रननसभ भकपी भउनकाकलाकारकन रउनकककलाथी|ह भकदलारकोदभ भकतककसभपहचतभह

HINDI X Page 137

उततर-नन16-17वषर कावकथा|तोदलारलतभववनकक वपाथी|ननघा भआकरदलारकभ पासबठता रउसककबातमसनता|वहकभ वलदलारकककलाका भकीथा|उसभदलारककआरागा पसभक लभनादभनानथा|दलार ीननकककलाकोपहचानकरउसकाकानकरनभलगीथी|हपरसपरसमकानका ावह भककमबदलगा|कहनभकोतोदलारनभहोलपरगाधीआशकसभधोतीलानभबालभननकोफकारकर गादालभ कनननकभ जानभकभ बादउसभननकाबदलावभउसकाकरता रोपीकाधानआातोउसभसकझनभकमदभरनलगी कननसवतातआनदोलनकमाकलहोगाह| 3 लह ठहया स लनी हकरानी हब रार का पतीकाष सरसइल | उततर- हठााझलनीहभरानीहोराक|लोक ाषाकमराचत कगीतकभ कखभ कािबदक ावहइसीसथानपरकभरनाकपककलगखोगाह|इसका तीकाथर बागहराह|नाकपकमपहनाजानभवालालगसहागका तीकह|दलार कगवनहारनह|वह कसकभ नाककालगअपनीनाकपकमपहनभ|लभ कनकन पीनाकपकमउसनभननकभ नाककालगजहावहगारहह|वहननककहताककगाह|अतःदलारकभ कहनभका ावह ndashहवहजगहहजहावहकभरासहागलगाह| 4 लह ठहया स लनी हकरानी हब रारा कहानी कक शीषकष कक पतीकाष कब सपि किल | नतर- हठााझलनीहभरानीहोराकाकहानीकभ ीषरककासाकानअथर हndashहभराकइसीसथानपरकभरझलनीखोगाह|झलनीसहागका तीकह|कहानीककनाकादलारननकोअपनासहागकानतीह कनतननकोदभ भकजनतननकभ कार कमसह ागीहोनभपरअलसगीरसभहाथोहदहोनापताह| 5 सवाधीनता सगार कक सकनानी वदकशी वस ष क हबल ला कर कया सद करना चाहतक क

नतर ndashसवाधीनतासा ाककभ सभनानीरवदभीसरकारकभ तरविोहका दरनकरनाचाहतभथभ|वभरवदभीवसतओाकाबहरकारकरनाचाहतभथभ|अा भजीासकदकभ अताचारकादकनकरनाचाहतभथभ| 6 अन कक दवारा लयक गल नपहार कब द लार नक कयष ठ करा दया

नतर- ननअ ीउउकमबहत ोाथा|वहवहसकाजककगचनीचनहसकझसकताथा|दलारनभसाीकोउपभासभफ़म कदा रननकोखबखरखोसनाा|वहनहाचाहतभथीककननअपनभ भक ोगकोआगभबपा कद कइससभउसककबदनाकीहोगी| 7द लार का चरर च र किल | नतर- दलारकाचरताचतकलगाकान कव प सवा कानीदभ भकी ावकacircnसउची भकका|

HINDI X Page 138

(परक पाठय प सतक ) र कयष ल ता ह ndash अकय

1 लक क कयष ल ता हह

उततर-लभखककोलगताह कलखकरहवहअपनभकनककिसथततथारववताकोजानपाताहिजसकारसभलखताहउससभककतहोनभकासगककागर ीलखनाहह| 2 सभी लक क कतकार कयष नह हबतक

उततर-स ीलभखककतकारनहाहोसकतभ|कातअपनी ावनाओको ककरनभसभहकोाअ व कतकतनहाहोजाती|कतकारकभ साकािजकदातवकानवारहकरनभपरहअ विकतकतवनजातीह| 3 अन भ ती कक सतर क ववशता क कया वशकषता हबती ह

नतर - अन तकभ सतरककरववताता कर कतापरन ररहोतीह|अन वजोघतहोताह रअन तसावभदना रकरपनाकभ सहारभउससतसभजकरआतकसातकरलभतीह|अन तहलभखककोलखनभकभ ल भरतकरतीह|

दघष नतरय पपन

1 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह आपक दिि रउ वान का द वपयबग कहा ndashकहा ह आ ह ढ़र कस तरह सक हब रहा ह

नतर ndashआजकलरवानाकाद पोगअनभकजानलभवाकाकोकभ ल काजारहाह|आजआताकवादसासार रकमकनचाहभरवसफोकररहभह|कहाअकरककावरदकोागरााजारहाह|कहाकाबाबकरवसफो क जारहभह|कहxkfM+ksa कमआगलगााजारहह|कहिकतालदभदसरभदभदकोदबानभकभ ल उसपरआयककररहभह|अकरकानभइराकपरआयक कातथावहााकभ जनजीवनकोतहसनहसकरडाला| रवानकभ द पोगसभाच कतसकबउचदकाग र कमभपरकररहभह|इससभजनसखाकासातलनबगरहाह| दषबपरहाह| 2 हरबशरा पर ल ी कवता लक क कक अअतद व ाध दबनष द ावष का परररार हह | यह आप कह सक कह सकतक ह

नतर ndashहरोकापरलखीलभखककककरवताकोआातरकदबाबकापराककहसकतभहइसकभ ल उनहमनतो कसीसापादकनभआ ह कान कसी काकनभतकाजा का|नहउनहदनभइसभ कसीआाथरकरववताकभ ल लखा|इसभउनहदनभद पसभकनककअन तसभ भरतहोकरलखा|जबपतथरपररपघलभकानवकोदभखकरउनकभ कनकम

HINDI X Page 139

अन तजागगातोकरवतासवाबनगाइसल हकslhकरवताकोआातरकदवावकापराककहसकतभह| कसीबाहरदबाबकानह| 3लक क कक अन सार पय अन भव क अपका भीतर अन भ त ननकक लक न रउ अधक रदद करती ह कयष

नतर- लभखककककानताह कसउचालभखक ीतररववतासभपदाहोताह|हरववताकनसभअनदरसभउपजीअन तसभजगतीहबाहरककघनाओकोदभखकरनहजागतभह|जबतककरवकाहद कसीअन वकभ कारपरतरहसावभदतनहाहोता रइसकमअ बिकतहोनभककपीानहाअकलातीतबतकबहक लखनहापाता| 4कया ाय द ा कक वल लक न सक ड़क रचनाकारष कब ह पभावत करतक ह या अअय दसरक क सक लबगब कब भी पभावत करतक ह कयष

नतर ndash ायदबाबोका ाव त भक कारकभ कलाकारपरसकान पसभहोताह|हर कारकभ कलाकारसकाजकमाकत रकारदउसभ कजीतकलजातीहतोवहअपनाभतनहा ोपता|उसभ ासकददरकोखरददारदकभ दबावकभ कारअपनारचनाकारकरतभरहनापताह|आाथरकदबाब ी त भकभतकभ कलाकारोको ारवतकरतभह| 5 हरबशरा कक वसफब रउ भबकता कस पदाष सक पभावत ह ल

नतर ndashरभखडकपदाथर सभ| 6 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह | आपक दिि सक वान का द वपयबग कहा कहा ढ़र कस तरह हब रहा हब

नतर-रवानकाद पोग- ाच कतसाकभ भतकमअररासाउा डकाद पोग|

पदावारबपनभकभ ल फसलोपरककनाकतथाकदका ोग|

तलोबलवाकग|ककनाकदवाओाका ोगकरफलव प सिबजदकोदरषतकरना|

HINDI X Page 140

पतलभखन

ढ़पचाररक प

शनndashआपकभ नगरकक क सडभ रकमदधतथादधसभनकरतपदाथभकमकलावककजातीह|नगरकभ सवासकअाथकारकोपतदाराजानकारदभतभह उाचतकारवाहकभ ल अनरोधककिज | सभवाकम सवासकअाधकार दरलनगरनगक

रजवरगाडननादरल| रवषदध वादतधपदाथभकमकलावसमबनधीजानकाररवषक| कहोद कआपकाधानरघवरभतकमचलरहगपतडभ रदाराकलावकभ अनतकधाधभककओरआकरषरतकरनाचाहताह|इसडभ रकमदधरवतरतहोताहतथादधसभबनभपदाथर पनीरदहखोाआदबनाकरबभचभ जातभह|इनपदाथभकम ारकलावककजातीह|हडभ रलोगोकभ सवासककभ साथखलवाकररहह|आपसभरवनउअनरोधह कइसडभ रपरआवशकयाननीकारवाहककजा िजससभहाकलावपररोकलगााजासकभ | धनवाद

वद

रकभ

साोजक

जनचभतनाकाचरघवीरनागर नादरल| दनााक

HINDI X Page 141

आवकदन प

नसीाआरनादरलकमलरपकपददकभ रकतसथनदको रनभकभ ल रोजगारसकाचारकमरवापनआाहउसकाहवालादभतभह साचवकभ नाकआवभदनपतलख |

सभवाकम

साचवकहोद नसीाआर नादरल| रवषndashलरपकपदककनिकतहभतआवभदनपत| कहोद नवभदनहककसापताहकपतरोजगारसकाचारदनााक211188कभ रवापनकभ अनसारलरपकपदहभतआवभदनपत भरषतह| नाकााककार

रपताकानाकशीरवकभ कार

जनकताथबी-365 भकनगर कोतता कारवदालबोडर उतीर ापतााकरवष

10THराससहउसीबी सा2001305500हनदगतअा भजी 12THसीबी सासीबी2003295500हनदगतअा भजी रवभष 1 कझभ ाककमरवभषकलता ापतह

2 कानरव ागकमकार करनभकालग गदसकाहकाअन व ापतहिजसभकमसालतनकररहाह| अतःअपभाकरताह कसातकारहभतअवसर दानकरनभ ककपाकरम| सधनवाद

वद

ााककार

दनााक181120

HINDI X Page 142

1 कादसका कापत

2 काबारहका कापत

3 अन व कापत

4 चरत कापत

सपादक कब प

पपन ndash कसी परयात सराचार प कक सपादक कक नार प ल कर रकल आरर वयवसा रउ ह ल स धार क पशसा किल |

नतर-

सापादक नव ारताइमस

नादरल

दनााक रवषरभलआरककनाववसथ

कहोद क आपकभ लोकर दनकसकाचारपतकभ काधकसभरभलआरकमआ सधारकक ासाकरनाचाहताहता कइसकाला स ीातीउठासकम | रभलवभनभा-कागववसथालागकरघरबठभ का परपररभलकदकाआरकरनाआरम करदाह|इससभआरकारलजानभ रलमबीलाइनदकभ झाझसभराहतकलहतथाकालाबाजारको ीरवराककलभगा| धनबादसहत| वद

अ साह

साोजकसाहबाबाद|

HINDI X Page 143

अनौपचाररक प

शनndash ातावासकमरहनभवालभ ो भ ााको कपतलख िजसकभोग वा ाााककाकहतवबताागाहो| -326नरवननगर

दरल| दनााक र अनज आीवारद| तमहारापतकला|पतसभ तीतहोताह ातवासकमरहकरतकक असवसथसभरहनभलगभहो|इसकाउपाहह कतक तदनोग र ाााककाअ ासकरो|ोगसभरर रकनदोनोसवसथरहतभह| ाााक ावाकोसचा पसभपरभररकमसाचारतकरताह|तकवीपरबाबाराकदभवकाोगकारयकदभखकरइस याको ा5-6बजभकभ सककम काकरोिजससभतमहारासवसथअउ ारहभगा रतकइसभअपनभजीवनकादनकहससाबनालो| क आाकरताह कतकपरतःसवसथहोजाओगभ| तमहारा ाचनतक

रकभवकार

HINDI X Page 144

न ध ndashलक न सकक त द पर आधाररत कसी लक वषय पर लगभग200-250 शबदष रउ न ध लक न |

1 कभरभजीवनकाल

वचार द

ल य क आवपयकता

रकरक ीवन का ल य

पकररा का शबत

सकवा भाव

ल य पािपत क तहयार 2 रािय लकता

वचार द

भारत रउ वभअनता

अनककता रउ लकता

रािय लकता कक ाधक तव

सराधान

3 ीवन रउ कपयर क नपयबगता

रवचारबाद -

वतरकानगndashकमपरग

कमपरककउपोागता

सवचालतगना ाल

काारलतथाइनरनभकमसहाक

नवीनतकउपकरदकमउपोागता

HINDI X Page 145

4 वान - वरदान या अभशाप

वचार द -

वान कक दब वप

वान वरदान कक वप रउ

वान अभशाप कक वप रउ निकषष

5 वन रहउगक ndash हर रहउगक

वचार द -

पक त ीवनदा यनी

वनष का रहव

ल- सत लन रउ सहायक

पदषर पर नय र

ीवष का सरर

सरर क आवपकता

6 आतकवाद

वचार अद -

भारत रउ आतकवाद

अतराषिय आतकवाद

आतकवाद फह लनक कक कारर

सराधान

HINDI X Page 146

सार लक न

सारलभखनकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर हndashततवानचो|अथारत कसीगधााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपरअा को ोदाजा | अछा सार ndash लक न कया हह

सारलभखनकरतभसकनमनलखतबातदकाधानरखनाचह -

1द ग गधााकोसवधानीपवरकपनाचाह ता कउसकभ ावसकझकमआगा | 2जोअा वाकााअथवाकहतवपर उनहमरभखाा कतकरलभनाचाह लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगधााकभआ कहावरभसिकतो रकहावतोको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकमपनरिकतनहकरनीचाह |

1 रल गदयाश राजनीतककअपभाधकर रसासकतकनरकभ हदकभ अाधकनकह|दरपराजनीतकासाबाध वतकसखसरवधाओसभह फर ीजनसाधारिजतनाधकर सभ ारवतहोताहउतनाराजनीतसभनहा|हकारभ ारतीधकभकम भदहोतभह ीउनकभकमसाासकतक कताहजोउनकभ अरवरोधककपरचाकह|हताग वातप रकधकागर ककगरकाकी ावनाहनद नवदाजन रसखसा दादनभसवीकार का|कलगोकालभ थकचरद ckSfrac14orkj कहकर त भकधाकरकसाकरपकमहकमउनकासकरकरनाचाह

धरष ढ़र ससक त

राजनीतकासाबाधजीवनवसखसरवधाओासभपर होनभकभ बाबजदसाकानजनधकर सभअाधक ारवतहोताह| ारतकमअनभकधकर हपरसबककआतकातागतप वाकधककागर ह|बकोतो गवानकाअवतारकानकरपजाजाताह|

HINDI X Page 147

2 रल गदयाश

साहतकभ रवसतारकम ाचकापररकारह| भतो त भकविकतकक ाचकानताओपरन ररहिजसकभउसकभ सासकार र ावकार ीलहोतभह कनतजो ाचदभकालककसीकाओसभककतहोजातीह रिजससभकानवअपनभउदातत पकानधाररकरनाहवह ाचसाहतकोसवसथबनातीह|इस ाचकमकलाकानवासहवहसदर भरतह|अनतःिजसअनपातकम ाचअपनभसकसदर काकापदाडनधाररतकरातीहउसअनपातकमवह ाहहोतीह|

वच ढ़र साहय

कानतासासकार र ाव ाचकभ कलकमहोतभह|सावर वकउदार ाचहसाहतकानकारकरतभह|सवनदर भरत ाचकमकलाकानवासहोताह|आतकापररकारकरनभवाल ाचहसाहतकोवापकता दानकरतीह|

HINDI X Page 148

1 आदशष-पपनndashप हल सहत रमिलतप ाकात-2ततर-त2015-16तत

HINDI(course ndashA)

(तIkkB~Oslasheamp^v) मका-तआरवत िवषयततndashतहआातति धाणप तरयत-त3तघ तत अिधमतअमत-90तततति आशत-तततत(i)तइरत -पतम तचा तखडतह तndashतमखभ तघततततत(ii)तचा तखडतम त म तउ तआ ातअि वायणतहत तत(iii)तयसातरवततय मतखडतम तउ तशतआािज त|तत

खड-lsquoकrsquo

1त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तवशातर त म तजाव तम तआ ख त ति ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातव तह तजा भाइरम तिल तभमहमतकयातम ातह भाइरमातउ तह-तभमहमतम वलतअ तधयण िवारत तवशातर तअप ातिज़लतमतओ तआ ख ातह भाभमहमतयहतातधया त ख ातह भात मतज तवजत हतववहतमलतह भातमलत हत तप रतअवशयतह भाभमहा तयति षफलत हतजा भ ाकात तवशातजाव -पसतम तआ तऊच तमाशसतह चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम तउ म तअध तिहसरतमत फतर ततआ ख वहातर ततआ ख तजहातर तचाज़मत तिससियातमपपवणतत तिमलतातह ातहह त मरातम तउवलत तमाशा तपकतम तख ज घ तमातम तबाचतिखल तप -र तफलतम त तम तरासतआ ख तर तमा त आखाईतहात हतआमभ िवारत तवससातल त तउर तराजतम तह तवभणतमतबा इरमत मरातमा तमतमजराततम िजनहमतवशािवाररहायारहय भत तरातव ातमतववशयमातह उनहमतिब ात मरातसवासणत त षतमताव ातम तइनहमतबातआ अबतभतआ ख भ त मतराजतम तबाचतवशात तिवारतमतविसह हातह

1X5=5त

(i)त ि ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातबतव तह तजा भाजबतजाव तम तआ खमभ ततत

त (म)त खभशातर त म तत (ख)त वशातर त म तत त

त (भ)त ह तम तम तबाआतत (घ)त प ाकातमतउावणतह तम तबाआतत त

(ii)त चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम ततआ ख ततत त

HINDI X Page 149

त (म)त ऊचाईतमतओ तर तत (ख)त बत ाच तर तत त

त (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत (घ)त ढला तर त फरल तम तबाआतत त

(iii)त lsquoइरमत मरातमा मतमजराततम rsquoततत त

त (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(ख)त िवारतम तराल तमतत त

त (भ)त वससातमातरमा तम तमत (घ)त िवारतम तऊचातससा तआ तमतत त

(iv)त जाव -पसतम तआ तऊच तमाशतसतह तत त

त (म)त जाव त ततयभतत (ख)त ाकात तवशातत त

त (भ)त अधमा त तमाशतत (घ)त ऊचाईत तति चाईतत त

(v)त उप तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त जाव तमातहवतत (ख)त िवारतमातहवतत त

त (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत (घ)त जाव त तवशातत त

2त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तअचपात ाभप मतब तम तिल ता ताचा तिवचा मत तमभ पति यतमातावधा त मयातह तइ ति यतमतवावात तसवहा तमतशभिस तमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणह तशभसतपा सपप मततरसाव तरहय भत तर वातमताव ातव आति यतबतहवपवणता तभ तह ततय तराति यतय आत मतसितम तचाप िमतभभवतम तलपतमतातअि वायणता तजा त तउरमातअप ातजाव तातरभखात तव आयतह तरमातहतइ तरातभभवतमातिवमारत मतसितमतय आतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा त तवहतअप तआ शतमात त ाभप मतब तरमातहतइ तभभवतम तमा वतवहतअप तपप वा तवर-पड़ रतिवालयतमतअप तरहपापठयत वतअधयापमतम तितयस िचतसवहा तम तरम भातवावात वतसवहा तमतधभ ातरातम तिल तरभखआायमतह ातह तराजतमतहाआमतरसावतमतविसतम ातहमभतअहमा हा तसितहातिगधतवावात तिशपतसवहा तमातय भतम तरमातहअहमा ात तआ ातसितरआातअिशपतवावात तसवहा तमातअभयारातह ातह िजरमातपप वातयहतह ातहत मत र तवआातम तसवहा तर तराजतमतशाित तरौहाआणतमातवााव वत हतब ाततततततत

1X5=5त

(i)त वावात तसवहा तमतशभिसतमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणहतशभसतपा सपप मतरसावरहय भत तर वातमताव ातव आतम तबायातभयातहतत-ततत

HINDI X Page 150

त (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत (ख)त जाव तमतराखतत त

त (भ)त जाव तजा तम तिरसातत (घ)त जाव तिशकातत त

(ii)त मतसितातअप तआ शतमात पत ाभप मतब तरमातहजबततत त

त (म)त बालमतम तसवासथयतमातहवतबायातजा तत

(ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

त (भ)त बालमतम तअचपातिशकातआातजा तत (घ)त बालमतम तझठतव आतब ल तर त मातजा तत

(iii)त वावात तसवहा तमतधभ ातह ातहतततत त

त (म)त रातम तिल तआभखआायमतत (ख)त रातम तिल तप शा ातमातमा वतत त

त (भ)त वसमतरभ कातमातमा वतत (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत त

(iv)त अहमा ात तआ ातसितरआातह ातहत-त त

त (म)त िशपतवावात तसवहा तमातअभयारात (ख)त असवहाप मत तअिवारातत त

त (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(घ)त अशभसत तअसवहा ातत त

(v)त उपय तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त आ शत त ाभप मतत (ख)त ाभप मतम तमणसतत त

त (भ)त मणसत तअिधमा तत (घ)त ाभप मत तहतत त

3 ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तमहाहतरा ातआभि यातिजर त मसतत ातहतउरमातहममतमत ह ततज त च तह खभआतअप ात मस तव तमह तजा तह तराहराततज तम तह ततई तर तिशमाय तव तमह तजा तह तवलरातततज तमतभयाततितभयातउरमात ा -ि शाततज तचलात हाततअप ातिजलतव तपातभयाततखभशातम तहमआा तह तवहाततिजनह तआभखतम तरहाततप ड़तम तआा तफलतमाततमातमत ाहतम तचभ ाततति ाशातमातअधमा तिाम ततवशातम तआापतजलाओतप ड़तागयतमतआभहाईततअप ात मसतसवयतब ाओततत

1X5=5त

HINDI X Page 151

(i)त मसतमातवासिवमततअसणतकयातहतत त

त (म)त हत (ख)त रहत त

त (भ)तत ह त (घ)त िहाम त त

(ii)त अप ात मसत च तवालतम तमिवतकयातमहातहत त

त (म)त चियात (ख)त ह ात त

त (भ)तत वलरात (घ)त राहरात

(iii)त मिवत मरमातअधमा तिा ातचाहातहत त

त (म)त वशातमातत (ख)त ाषातमातत त

त (भ)तत ि ाशातमातत (घ)त धणतमातत त

(iv)त सितमत मसत मर तप ड़ तम तबाआतब ातहतत त

त (म)त ागयतमतआभहाईतत (ख)त धणतमतआभहाईतत त

त (भ)तत मणमतआभहाईतत (घ)त ाषातमतआभहाईतत त

(v)त राखभशात मर तिल ातचािह त त

त (म)त आभखतरह तवालतम तत (ख)त आभखतआ तवालतम तत त

त (भ)तत रभखतल तवालतम तत (घ)त ि लत ह तवालतम तत त

4तत ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-त

हा ाततरौतबा तत

भभ ाहतर तलड़-लड़म तत

ल म तबा बा तलड़ाततत

तउठ-उठम ततत

इरर त ातह तभभ ाहतातभझर तहा ातत

तअप तजाव तम तइरत हतउबा ातत

1X5=5त

HINDI X Page 152

डबाततह त ज़तत

म ा तमतव-वम तत

ल म त तह त ज़तउभाततजर त आ म तत

इरर त ातअरफलातातभझर तहा ातत

तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ातत

(i)त मिवतभभ ाहतर तरौतबा तहा ातहल म तवहतलड़ातहतततत त

त (म)त िभ -िभ म तत (ख)त उठ-उठम ततत त

त (भ)तत ाभ-ाभम ततत (घ)त िपप-िपपम तत त

(ii)त मिवत तअप ातअरफलातम तप ािजत मयातहतत त

त (म)त भभ ाहतर तलड़म तत (ख)त घायलतह तम तत त

त (भ)तत िवजयतमतमा ातम म तत (घ)त अ ाचा तमातरा ातम म तत त

(iii)त डबाततह त ज़त म ा तमतव-वम तमातअसणतहत मतमिवतत त

त (म)त ि आ त म ा तवम तडबतभयातहतत (ख)त वहत ात हतजा ातत त

त (भ)तत रफलातम तरापतवम तात

अरफलतवतत

(घ)त अरफलातर त हतघब ाात त

(iv)त lsquo तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ाrsquoतपित ा ातमिवतम तसिवतमतइरतिवश षातमातपात

चलातहत मतउर तिवजयतातमतहततत

त (म)त अप ातरभआ ातम त पतम म तत (ख)त अप ातरभआ ातमातधया त खम तत त

त (भ)तत अप ातरभआ ातम तरवा म तत (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त

तत

(v)त lsquo आ म rsquoतशबआतमातअसणतहतत त

त (म)त रयणत (ख)त चात त

त (भ)तत आ त (घ)त ात त

HINDI X Page 153

खड-lsquoखrsquo

5त ि िलिखतवाकयतम त खा मतपआतमातपआतपप चयतिलिख ततत 1X4=4त

(i)त िवलातमिवातिलखातहततत त

(ii)त अ तवाहत भतात म तख लतरम तह ततत त

(iii)त यहतबालमतअतयतचभ तहतत त

(iv)त व सतररा तमातरबर तऊचातपवणतिशख तहतत त

6त ि आशा भरा तउ तआािज ततत1X3=3त

(i)त वहतअ जातप ातहत तचलातजाातहत(त च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )तत त

(ii)त र तमतिचिड़यातमहला तवालातयहतवहाता तह(ति तवाकयतमतपप वतमिज त)तत त

(iii)त ज तमा भातवहतखा भात( च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )ततत त

7तत

(i)त

ि आशा भरा तउ तआािज तत

lsquoकयातवहतपतभ तिलखातहrsquoत(मणवाचयतमतपप वतमिज )तत

1X4=4त

(ii)त पमजतर तपतिलखातभयातत(तमणवाचयतमतपप वतमिज )ततत त

(iii)त आलापतआौड़ातत(ाववाचयतमतपप वतमिज )तत त

(iv)त ाातजातभाातप ातह ततवाचयतमातमा तबाइ )तत

8त ि िलिखत तम ततउ तआािज ततत1X4=4त

(i)त उाप तिवावत मर तमह तह तत त

(ii)त ससायातावतमौ -मौ तर तह तत त

HINDI X Page 154

(iii)त ि तपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoतरौितम तघ ाआतमात वतअलपतात तरहातभयाततत

ि जतशभतम तआ ख तिब ातउ र ति मत त हातभयाततत

घभवा तर तवआ शतल तयभसासणतव तरज तलभ ततत

वबाताति आतषततम म तधतर तबज तलभ ततत

रा आतलड़ तम तिल तया तजलआातह तभय तत

उठ तलभ तउ म त आयतमतयभस-ावत य - य rdquoत

(iv)त ि िलिख तमासतपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoहाहामा तघ तमतवत यातत

ि िशतमातअतवहतौ तततभयातत

मभतयहतरा ातहालत

जा मत तजा तरमआ खम तर ातईतत

जाभातजबतातमालतत

ह भतमभ पतजा तिब ातश म-रातह ातईततत

lsquoा-ाrsquoतमहत तउठातभ ततवहतrdquoत

खड-lsquoगrsquo

9त ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम त

इरतवधभि मतआबावत तहा भ तम तफ़ल तमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत

lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ातरमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात

आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात हलल तम तह त

जहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ त

म तप ड़म तउ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ त

1X5=5त

HINDI X Page 155

इ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म तइ मतपापत त तप त म ातभह ातसा इरत

बातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

(i)त प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहतत त

(ii)त हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहत त

(iii)त ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसातत त

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवतत त

(v)त ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

असवातत

अाा तमतउतअात14तरालतहतरल तिबिसललातखातमतउतअात14तरालत

हतवहातमाशातहतवहातपभ ा ातबालाजातमात आ तजहातिबिसललातखातम त ौबखा त

प याज़तम तिल तजा ातपड़ातहततभ त मत ासातहतबालाजात आ तमतजा तमातत

यहत ासात रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह तम तजाातहततइरत ास तर त

अाा तम तजा ातअचपातलभातहततइरत ास त तजा त म त हतम तब ल-ब ावत

मातठभ ामातपप मातआाआ ातम ताफण त ातमतपच त ह तहतत रल त त

बल तजबतभाातहतबतअाआरतआा तम तखभशातिलातहततअप तढ तराकातमा तमत

िबिसलातखातराहबत तसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िमत आ तमत

रभातम तितवरितइनहतभाियमातबह तम तरभ म तिलातहतत त

(i)त िबिसललातखातप याज़तम तमहातजा तस त त

(ii)त बालाजात आ तमतजा तमातमौ -तरात ासातअाा तम तबतपरआतसात त

(iii)त अाा तम तयहत ासातकयतपरआतसात त

(iv)त अाा तअप तरभातजाव तमातसत मत मर ता तह तत त

(v)त अप तराकातमा तमतखातराहबत तकयातसवामा त मयातहत त

10त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

HINDI X Page 156

(i)त िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसाउनह तअप ातबातम तरहातिरसत

म तम तिल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठत

म तवधा तप तबाइ तत

(ii)त lsquo मतमहा ातयहताrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतयभवावससातमतल िखमातम त मरत

बात तउना आतम त आयातसातत

(iii)त व आतमातरआणतआ तम तल खमत त मरतिव धातारतमतबातमहातहlsquoतातिशकातम त

िव धातमभ मततमातखड rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ ततत

(iv)त lsquoत ौबखा तमतइबाआतrsquoपाठतम तवधा तप तिलिख त मतअप तजहबतम तअिप त

माशातम तितिबिसललातखातमतमौ तराताव ातआशततह ातहततत

(v)त lsquoरसमि rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतवासिवमतअसततमतरसमतसित मर तमहात

जातरमातहतत

11त ि िलिख तमासाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतमबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभ हात

उ तआ तप ड़ततिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

1X5=5त

(i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहातत त

HINDI X Page 157

(ii)त िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ात

चािह तत

(iii)त िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत त

(iv)त प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा त

अकमयतबायातत

(v)त सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत त

त असवात

म ाताािवमतसातउरमातआभखततत

लड़मतम तआा तमतआ तवतत

जर तवहातउरमतअितपजातह तत

लड़मतअातरया ात हतसातत

अातइ ात लातर लतसातत

मतउर तरभखतमातवारत तह ातसातत

ल म तआभखतबाच ात हतवातसातत

पापठमातसातवहतधभधल तमाशतमतत

मभ पतभमत तमभ पतलयबसतपियतमतत

(i)त लड़मतअातमरात हतसात ततततततत1तत

(ii)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquoतपितमतातमतअवआ ात मरतमा तसतईतहतत 2त

(iii)त सभतपियतमतमिवत तकयातावतसत मयातहतत त2त

12त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

(i)त प शभ ात तlsquoमौिशमतमहम त मर तरब िधत मयातहततउ मातमौिशमतम तरमबािनधत

म तमातकयाततमा वतह तरमातहतत

(ii)त lsquoपायाततप ाrsquoमिवातमतlsquo तरभभधतश षत हातबातभईतयाि ातपितमतमिवतमात

रबधत मरर तहत तकयतत

HINDI X Page 158

त(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवत मरतमा तम तसियतमतओ तरम तम ातचाहातहतत त

(iv)त lsquoात तमहातलड़मतह ातप तलड़मतजरात आखाईततआ ाrsquolsquoमनयाआा rsquoतमिवातम त

वधा तप तमिवतइरतमस त ा ातियतम तिल तकयातरआ शतआ ातचाहातहतत

(v)त िशवतध भषत तमातराचा तपाम तप शभ ात तज मतम तआ बा तमतध भषत ड़ तवाल त

म त मरतमा तधमायातत

13त lsquoरा ात-रा ातहासतततtksfM+ म तवधा तप तबाइ त मतल िखमातम तइरतबातमात हरारत

मरतमा तवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहत

असवात

lsquo तकयतिलखातrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मत मतरव आ शालतयभवात ाभप मतमत

हिरयतर तिवजा तमातआभपय भत म तमतवपतकयातय भआा तआ तरम तह तत

5त

खड-lsquoघrsquo

14त ि िलिखतमतर त मरात मतिवषयतप त आ तभ तरम तबआभतम तवधा तप तलभभत

200तर त250तशबआतमत मति बधततिलिख तत-zwnjत

10त

(i)त पातमतब ातअर षतत

bull साव ातत

bull पातजाव तमतबआलावतत

bull पातअर षतम तमा वतत

bull पातअर षतम तआ तम तम तउपायतत

bull उपरहा तत

(ii)त अ भशार ततहा ातववशयमातत

bull िमातत

bull अ भशार तमातहवतत

bull अ भशार तमतववशयमातत

bull अ भशार तमतवितमातिवमारतम ातत

HINDI X Page 159

bull उपरहा तत

ii)त पप वण ततमितमाति यतत

bull िमात

bull ररा तमतपप वण शालातत

bull उआाह वतरिहतिवव च ातत

bull पप वण तमातहवत

bull उपरहा तत

15त lsquoप यतजलतमतब ातरसयाrsquoतम तल म तजलतअिधमा ातम तपतिलिख त

असवात

प ाकातमतअरफलतह तप तितम तरातव ातआ त त मतपतिलिख तत

5त

16त ि िलिखतभाशतमातअप तशबआतमतरा -ल ख तमिज तत

रािहतयतहा त -िसषमतम तसवसस-रभआ तब ा त ख तम तिल तावत तिवचा त

म तरभिलत ज तआा तम ातहत मरातआ शतम त ाभप मतमात -िसषमतय आतसवससत

ति भातहत त फ तउर तमातम ईतप ाधा त हतब ातरमातहत मरातातक तमत

ाचात हत आखातरमातअततसपपतहत मतसवत ारत तराजतम तह त ाभप मतम त

रािहतयतमतखभ ामतह शातिलात ह ातचािह तधया त ह िजरतमा त ज तमातअसणत

म वलतप त ात हतहतउरातमा तरािहतयतम तअधयय त तरज तमातअसणतातम वलत

प ात वत ज तातम ातहात हतहतिजरतमा तरड़ा भलात तबारात ज त

श ा तम तअसवससत त भातब ाम तरातम तडालातहतउरातमा तअ ालत त

ाताव ातम तड़मा त ख तवालातघपयातरािहतयतजाव त तराजतम त - त

म त भातब ातम त पतम तआ ातहतअतसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तम त

रा तअचप तरािहतयतमत च ात तअधयय तम म तहातजाव त तराजतमतउिचत

5त

HINDI X Page 160

कातमतजातरमातहतरािहतयतमातवासिवमता लयत तउरमातहवतातात

ब ात हतरमातहतत

असवातत

जाव तमतरफलातमातरवणसत हसयतवतिवारतहत मरातिवश षतमायणमलापतम त

िल तसितमतकातमतवतिवारतमतमातअरफलातमातसतलकवतहतम ईत

सितज तअप ातरफलातम तबा तमततवसतहतरफलातम त ास तमतवईतअरफलात

र तह तरािहत हतह ातजरातrsquoह ातफ डणrsquo तमहातसाय आतवपतर च तहत मतवपतम त

रम तहत तवपतम तरम तह ततय आतवपतयहतर च तह त मतवपत हतम तरम त त हत

म तरम rsquoतल म त मतज़बतवतिवारतब ा त ख ातल भतम तिल तभिशमलत

ह ातहतकय मतमईतप शाि याततवतआबावतउ म त ास तमतवातह तज तउर ताभणतर तमात

आ ातह तरभिचतिवचा त ति य ज तजाव तमतववशयमातमातरा ाततम तम त

िल तराहरतजभा तमतल भतमतआआतम तह तम ईतातसितज तिवपितम तरयत

आवायतआआतमतइचपातयातवमाकातम ातह तमज़ त आाभत तचप तवालातसित

ह ातहत र तअरफलतल भतअप तख ाबतआशण तम तिल तमज़ तपहलतमतबजायतअप त

ागयतम तआ षतआ तहतइरम तिवप ा तवतिवारातसितह तरािहत हततह त त

यारतम तमतलभ त ह तह त तबड़ातवरा ातर तरफलातातम तह ततत

HINDI X Page 161

उर - खड-lsquoकrsquo

पपन स नतर सकक त रलय द अक 1 (i) (ख)त वशातर त म तत 1X5=5

(ii) (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत

(iii) (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(iv) (ख)त ाकात तवशातत

(v) (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत

2 (i) (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत 1X5=5

(ii) (ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

(iii) (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत

(iv) (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(v) (म)त आ शत त ाभप मतत

3 (i) (भ)तत ह त 1X5=5

(ii) (घ)त राहरात

(iii) (भ)तत ि ाशातमातत

(iv) (म)त ागयतमतआभहाईतत

(v) (म)त आभखतरह तवालतम तत

4 (i) (ख)त उठ-उठम ततत 1X5=5

(ii) (म)त भभ ाहतर तलड़म तत

(iii) (भ)तत रफलातम तरापतवम तातअरफलतवतत

(iv) (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त तत

(v) (म)त रयणत

5 (i) मिवातजािवाचमतरजाततालभतमणतमा मतlsquoिलखातहrsquoत यातततततततततततततततततमातमणतहतततततत

1X4=4

(ii) अ तवाहततततिवसया आब धमततवयणतरचमततत

(iii) चभ ततभभववाचमिवश षवततपभललभत मवच तlsquoबालमrsquoतिवश षयतमाततततततततततततततततिवश षवतहतत

(iv) व सतततसिवाचमतरजातपभललभत मवच तमाणतमा मतlsquoहrsquoत यातमातततततततततततततततमाणतहततत

6 (i)त रयभतवाकयतत 1X3=3

(ii)त यहतवहाता तहतज तर तमतिचिड़यातमहलाातसाततत

(iii)तत ि वाकयत

7 (i)त कयातयहतपतभमहा त ा ातिलखातभयातहतत 1X4=4

HINDI X Page 162

(ii)त पमजत तपतिलखाततत

(iii)तत आलापतर तआौड़ातभयाततत

(iv)त मणवाचयत

8 (i)त व यतम त तमतावतम तउातम तवाल तिवषयतमतबाह ातच पात तबातवााव वतम तउाप तिवावतमह तह ततत

1X4=4

(ii)त भखयतआरतससायातावतम तसवामा त मयातभयातहतय ति ािलिखतह ततzwnjतzwnj-तत ितहार तश म त ध उतराहयतजभभभपरात(घवा)त तिवसय ति वआत(व ागय)तसातवतरलतत

(iii)तत सभ तमासतपियतमतशभतवलब तहतसातरौितव यतहतघ ाआतमात वत(भजण )तत ववातमातबज ातव आतउाप तह तरौितमातयभसतम तिल तया तह ातत िधतह ातअ भावतहतसातउतरभमात वतहषणतरचा ातावतहतततइरतमा ततइ तमासतपियतमतlsquoवा त रrsquoति िहतहततत

(iv)त उप तमासतपियतमतश मतससायातावतम तमा वतमवत रतमतउपितईतहततत

9 (i) प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप तपड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

1X5=5

(ii) हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफल तमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत आयतमतउआा ा िवशालातहरा-ठहाम त तउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii) ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv) ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v) ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस ततत

अवा (i) 14तवषणतमतवयभतमतअाा तया ातिबिसललातखातपभ ा तबालातजातम त आ तमत ौबखा तप याज़तम तिल तजा तस ततत

(ii) बालाजात आ तमतजा तम तिल तअाा तम तवहत ासातबतपरआतसातज त रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह म तजाातसातत

(iii) अाा तम तयहत ासातबतपरआतसातकय मतइरत ास तप त रल त तबल तआ तबह तमातधभ तभाय तरभ तम तिलातसातिजरर तअाा तम तबतखभशातिलातसातततत

(iv) अाा तअप तरभातजाव तमातसत मतभाियमात रल तबाईत तबल तबाईतम ता तह ततत

HINDI X Page 163

(v) अप तढ तराकातमा तमतखातराहबत तयहतसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िममत आ तमतरभातम तितिचत रल तबाईतत तबल तबाईतमतभायमतम तरभ म तहातईततत

10 (i)त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह-रभखतम त ाशतमातमा वता तह रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

2X5=10

(ii)त ल िखमात तसवाधा ातवआ ल तमातववण तम त तबायातहत मतउरतरयताndashफ प यातहड़ालमजभलरताषवतह तशह तमतवतम तस ततरातल भतइ तवआ ल तर तप तआखत तज श-ख शतम तरासतज ड़ ातचाह तस ततल िखमातात मतयभवातह तम त ा तइ तभििविधयतर तजभड़तभईकय मतशालातअवालतमतज शालातबात तउरमत भतमतबह तख तम तलाव तमतबआलत आयातसाततत

(iii)त व आतमातरआणतआ म तल खमत तइरतिव धाारतमतबातमहातहत मतव आतम तायतरातहआतई -मता तह ततई त तव आ-तमत च ातअसवातउ मातआशण तिवव ातव आतियतर तम ायातहतजब मततहतउनहतियतम तममह ातप ा ातपापतरझ तह ततत

(iv)त िबिसललातखातमाशातमतरसमितमत च -बर तह तमाशातमतरभातवय ज तमत मताचा त वतअदभतप प ातहिजरमाति वाणहतमाशातमातह तसितम ातहतयहतवय ज तिपपल तमईतब रतर तरम च त आ तमतह ातवयातहतयहत आ तशह तम तआिकवतमतलमातप तिससतहतसातह भा तजयातम तअवर तप तयहातपाचत आ तमतशाायत वतउपतशाायतभाय -वाआ तम तमायणततवय िजत म तजा तह तततइरमतिबिसललातखातअवशयत ह तह तकय मतअप तज़हबतम तितअतयिधमतरपतउसाआतिबिसललातखातमत सातमाशातिव ासतजातम तितातउ ातहातहतव तजबतातमाशातम तबाह त ह तह तबतिव ासतवतबालाजात आ तमत आशातमतओ तभहतम म तबठ तह ततयहात ह तचाह तस ड़ातआ तम तिल तहातरहा तभ तउरातओ तशह ाईतमातपयालातघभात आयातजाातहत ता तमतवससात ाडतम ताधयतर तबजातहततत

(v)त ज तसितअप ातबभिसत तिवव मतर तराजतम त मरात तथयतर तअवभतम ाातहत तअ भरधा तम ातहत तवहतसितहातवासिवमतरसमतसितहत रातसित - तविवषमा तम तविवषमतम ातहतजर तndashतनय त तभभतवामषणवतमातिरसातख जाततवहतवासिवमतअसतमतरसमतसितसातत

11 (i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर ब ल -त lsquoवपत ता ततयभतम ततहामतलभा-लभाम त तिल तबभलात ह तह rsquo

1X5=5

(ii)त बातिबड़ातआ खम तिवाित तप शभ ातर तमहा-प शभ ातजातवपत तराधभतह तराधभज तबालमतम तभभव-आ षतप तअिधमतधया त हत आयातम तइरिल तइर तकातम तआमतत

त(iii)त

HINDI X Page 164

ततततत(iv)त

िवाितप शभ ातम तबा तमत -हा- तयहतर च तलभ त मतआ ख त भि तप शभ ातम तमर तह ा-हा-ह ातरझत हातहतअसाणरतव तअबतकियतम तह ा तम तमा वत ा-लवतम तातराानयतकियता त ह तह त तउनहमतवरा ा-र ता तडाल तम तरप त आखात ह तह ततव तयहत हतजा त मतउ म तरा तभछ तम त रतर तब ातखाड़त हतबिलमतल ह तमातब ातवत जतखाड़ात(लवा )तहत ा-लवतराानयतवा त तह म तबतप ाातय सातह तभि तजातअजाि यतमत हतइ म तावततम तरझत हतपात ह तह ततप शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तअप तयम तफ र तम तरभधा तम तराधातम तिलयाततव तब ल -तअबतल भतइरतबालमतम तवधतम तिल तभझ तआ षत तआमतयहतम भतवच तमह तम तमा वतवधतम तय गयतहत त तइर तबालमतरझतम तबतबचाात हातप भतअबतयहतरचभचतहाता -य गयतह तचभमातहतत

(v)त अवधाताषातत

अवा (i)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquo ब ातम तिवआातम तरयतातमतअवआ ातइरतमा तसतईत मतउरमतपभातमतररा तमतचालामतम तरझ तमतरझत हतहततउरमतइ ातर लातसात लाप तहत मतउर तरभखतकयातहतयहत तपातहतमभतआभखत मर त

मह तह तयहत हतपातत सभतपियतमतातअप ातब ातम तातम तप प ाभतवआशणतपतर तहम तराखतआ त हातहतइरतमतम ातावभमात हतबिलमतातम तरिचतअ भवतमतपाड़ातमताािवमतअिसितईतहतजबतात तअप ातब ातम तिववाहतम तरयतउर तिवआात मयात तउर तलभात मतवहतअप ातअितपजात मरातम तरपत हातहततत

(ii)त त

तत(iii)त

त त

12 (i)त प शभ ात तlsquoमौिशमrsquoतमहम तऋिषतिवाितम तरब िधत मयातहतकय मतिवाित ात वतलावतम तभभतस त तम वलतव तहातलवतम तम भतवच तब ल तर त ातम तरम तस तइरम तअिप तिवाि तप शभ ातसातलवतआ तम तसवावतर तला-ाितपप िचतस तत

2X5=10

(ii)त lsquo -रभभधतश षत हा बातभईतयाि ा rsquoमतमिवतमातरबधतउरम तजाव तमतरभखआतधभयातउरत ाितर तहतज तअातब तचभमतहसातअबतम वलतउरमतरभभधत(सि)तातश षत हतभईतहतयहातमा वतहत मतमिवतम तधभयात ािततमतयाआमतआभखातम ातहतततततत

(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवतउ तसियतमतओ तरम तम त हातह तज त मरातातघ ातयातरभततमत मरातातमालतमतभखयत ायमतमातरासतआ तह ततउर तरफलतब ा तम तिल तसवयतपपतितमत ह तह ततव तरहायमतमलामा तसवयततम तहतवत तआ म तभखयतमलामा तम तहतवतम तब ा तमतअप ातशितलभातआ तह ततत

(iv)त इरतमस त ा ातमिवततियतम तरआ शतआ ातचाहातहत मतउ मतम लातहातउ मतरबर तबड़ातमज ातरझातजाातहततररभ ालतमत हतम तलड़मतमत हतयाणआात ातवच वतम ातचािह ल म त मतराानयमज तलड़मतमत हत मरातम तअतयाचा तरहतम तआभबणलत हतब ातचािह ततउर तहमशात

HINDI X Page 165

अप तितह तवाल तअतयाचा त वतश षवतमातराहरपवणमतिव धतम ातचािह ता मतउर तमातमज त तरझातजातरम ततत

(v)त प शभ ा तिशवततस ततइरिल तउनह तिशवतध भषत ड़ तवाल तम तधमा त तमहात मतिजरत मरात तभवा तिशवतम तइरतध भषतम त ड़ातह वहतरहबातम तरा तहात ातशभतहततय आतिशवतम तध भषतम त ड़ तवालातइरतरातर तअलभत हतव तरातमतउपिससतरात ाजात तहासता तजा भमततत

13 त जबतधभधतपतभईत तल िखमात तआ खात मतचा तओ तजछतिबख ातपड़ातहतजहातमतआ खा तखबर ा-हा-खबर ातहततयहतरबतआ खम तल िखमातम तवयणतवत मतकव तमतइरतइाडतमत म ातमभ पतघपतह तजाातह-रतवाहा तझ त त ाच तअतयतव भतर तिभ ातिसात आाततरा तर तउठातईतधभधतसातऊप तमतओ तड ा त तववा ातबाआलततधाातहवातमतिहल मतल त तियात तड डम तम तफल तज त तम त हत ह तस ततयहतरबतआ खम तल िखमातम तअ भवतवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहततत

असवात मतरव आ शालतयभवात ाभप मततमतहिरयततर तिवजा ततमातआभपय भत म तमतहति िलिखतिमाति ातरम तह ततिवजा त ा ातआतउपलिबधयतमातय भता वतजाितम तउतसा तम तिल तम मतिवभ तशितमातय भतउिचत ाम तर तम तप तबलतआमततभव-यतमतउपय िभातराचा -पतवतपभसमतम तपाप तम तिल तम मततइरमातअ भिचतय भत हतह तआमततिच मतरातक तमतईतिवजा तमत ईतख जतम ताधयतर तइलाजतरबम तिल तइर तरभि ित मयातजा ततमिषतरभधा तवतउ भ-धधतमतउछितमतरहायमतपसितवतउपम वतर त ाभप मतम तअवभतम ा ततत

1X5=5

14तततत

ि बधतल ख ततbull िवषयतवसभततbull सभितbull रम तबआभतम तवधा तप तिवषयतमातपललव तbull ाषायातशभसातbull िवचा मतसपपातत

2X5=10तत

15त

तततत

पतल ख तततbull ा त वतराप तमतपचाप ा ततbull िवषयवसभतbull ाषायातशभसाततbull सभितbull िवचा मतसपपात

1X5=5त

HINDI X Page 166

16त रा -ल ख तशाषणमतततरािहतयतमतउपय िभात

िजरतमा तश ा तम तसवससत ख तम तिल तसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तमत

ववशयमातह ातहतउरातमा त ndashिसषमतम ततसवससतत वतरभआ तब ा त ख तम तिल त

अचप तरािहतयतमतखभ ामतअि वायणतहतरािहतयतअधयय त तरज तमातउ शयतप त त ज तम तमतराित हतहतइरमातउ शयत तराजत त ारतम ततय मत ाभप मतमातउिचताभणआशण तम ातहततत

असवातत

शाषणमततवतिवारतमातहवत

जाव तमतरफलातातम तम तिल तसितमतवतिवारतह ातप तववशयमतहतवतिवारतर त ाततवतसितमपठ तपप िससियतर तह तरािहत हतह ातवहत

ि तयार त हातहत तअतवरा ातर तरफलातातम तल ातहततवतिवारतमतमातजाव तमतअरफलात तख ाबतआशण तमातमा वतब ातहततत

1X5=5त

HINDI X Page 167

2 आदशष-पपनndashप हल सहत

सकलत

रलयाकन ndash 2 2015-16 का ndashदसवी

हअद ( पाठयकर ndashldquoअrdquo ) सरय ndash3 घ क पराक ndash90

नदश----- इस पपन कक चार खण ह ----क गघ चारष खणष कक पपनष कक नतर दकना अ नवायष हह यासभव पयकक खण कक नतर करश दिल

खण- lsquoकrsquo अपठत बध (1) नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प कर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ 1x5=5 बाासका ोगअनभककाकदकभ ल काजाताहबइसभघरबनानभबतरन र जारकभ ल इसतभकाल काजाताहतथाधनकभ पकमजलानभकभ काककम ीलााजासकताहबबाासककचीखमतबसभबनरहहजबसभइासाननभहाथसभकलातककचीखमबनानीरककबबाासककखपिउचदसभचाइााोरपााबतरनउपरकरआदअनभकचीखमबनााजातीहबहाातक कअसककमबाासककखपपिउचदकोइसतरहबााधाजाताह कवह काककककललभलभताहबजलाासभअकबरकभ कहनदकमघकासानबारहोनभकभ सकवहााकभ लोगदकभ पासबहतखालसकहोताहबहसकजागलसभबाासइकटाकरनभकाहोताहब ा कसभतीनवषर ककउउवालभबाासोकोकााजाताहबब भबााससखतहोनभसभजातभहबबाासककखपिउचदसभकाबनानाहकभ अनसारतारककजातीहबइसकलाकोसीखनभकभ ल काफ़कसकलगताहबक ास क नपयबगता नह हह- (1)ककानबतरन जारआदबनानभकभ ल ब(2)धनआदकभ ल ब(3)चाइााोरपााोकरााउपरकरआदबनानभकभ ल ब(4)खभतकमहलचलानभ रपवधदककघासनकालनभकभ ल ब( ) पिचयष कब कस तरह ाधा ाता हह (1)गोलआकारकमब

HINDI X Page 168

(2)चप भआकारकमब(3)ाककभ आकारकमब(4)लाबभआकारकमब(ग)गलष रउ ास लक त करनक का सह सरय क हबता हह (1)जलाासभअकबर(2)अकबरसभदसाबर(3)नवाबरसभजनवर(4)जनवरसभकाचर(घ)लबग रसातष रउ ास लक त करतक ह कयषक- (1)बाास ीगकरजरदजातभहब(2)लोगइससकखालहोतभहब(3)बाासहरभ- रभहोतभहब(4)इससक ाबापआजातीहब(ङ) पिचया नानक कक लल कस पकार कक ास कब च ना ाता हह (1) कसभतीनसालककआवालभ(2)दोसभपााचसालककआवालभ(3)चारसभसातसालककआवालभ

(4)दससालककआवालभ (2) नसनलल त गदयाश कब ोयान पवषक प कर नस कक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ1x5=5 वजतमलतयहत मतरवणसवाम तानयातहत मत िखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर तराधाताललभमतह ातहतिखलौ तर तख ल तयातउनहमतब ा तवतब तअप तपप व शतमातपभ ाणवतसातअ भम वतम तह तअ भम वतर तवशयतम ा तमलतर त हतच तमा-पातसातपभ यतज तमतरपवणतमलातमत यातर तहतिखलौ तबतम तिल तराजतमातराम तह तह त तबत ा ातसवयतब ाय तभ तिखलौ तजाव तम तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तभ तमातिर ातलमड़ातमतभाड़ात त तम त मल तब ा त रयतब तअप त पप व शतमातराकातमतपभ ाणवतम त ह त बालतजाव तमत िखलौ तमत यहतिविशपतिससितउनहमतबतमतिशकातम ताधय तम तलपतमतबतउपय भातरािबतम ातहत मनभतिखलौ तम तिशकायातउपय भतमातिवचा तिशकातम तइिहारतमतबतआ तर तवयातवासवतमतबतम तिल तिवश षतलपतर तिखलौ तब ा तमातप वाज़तसवयतबतपभ ा ात हतहतय पतमत17वतरआातम तपहल तबतम तिल तिखलौ तब ा तजा तमातउलल खत हतिलातहतबतम तिखलौ तरवःतआ तर तईजाआत म तभ ता ायतिखलौ त मात रपवणत इिहारत बत मत िलखात जा ात रवत हत ह भात जबत मत िहािरमत राात म तअलावातरािहतयतसातल ममसातमातइरतआिपतर तिव षवत हतम तिलयातजाात

त(म)तिखलौ तबतम तिशकवतमतरहायमतह तह तकय मत

त(1)तिखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर ताललभमतह ातहत

HINDI X Page 169

त(2)तिखलौ तरभआ त तचमल तह तह त

त(3)तिखलौ तअम लाप तआ तम तह त

त(4)तय तवरा ातर तउपलबधतह तह त

(ख)तबतम त ा ातब ा तिखलौ तम तपाप तमौ -रातवितह ातहत

त(1)तम ा तमलतमत

त(2)तअप ातमलप ातमतम तमत

त(3)तरयतमातउपय भतात

त(4)तराकातमतपभ ाणवत तअ भम वतमतत

(भ)तिशकातम ताधयतम तलपतमतिखलौ मतम तउपय भतमातइिहारत म ातपभ ा ातहत

त(1)ता वतरभयातम तइिहारतिज ात

त(2)तलभभतरौतरालतपभ ा ात

त(3)तलभभतचा तरौतरालतपभ ा ात

त(4)तआ तरौतरालतपभ ा ात

(घ)तबत ा ातब ा तभ तिखलौ तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तकय मतndashत

त(1)तय तबतम त ा ातराजत तपप व शतम तअवल म तप तअ भमतह तह त

त(2)तइरमतउ मतराकातातिि त हातहत

त(3)तउ मतमलप ातम तिल तवधा तप तयहातराजतयहातपप व शतआा तम ातहत

त(4)ता तमस तरहातहत

(ङ)तrsquoपभ ाणवrsquoतशबआतमातअसणतह-त

(1)नानकारब(2) फ़रसभबनानाब(3)तोकरदसराबनानाब(4)नकारपर होनाब3) नसनलल त पदयाश कब ोयान पवषक पढकर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नक -1x5=5

HINDI X Page 170

जब कसाथकलकरखभलतभह कndashदसरभकभ दखndashसखझभलतभहक ी ठतभ हकनातभह र फ़रगलभलगाकरकसकरातभहबजबहकबतातभ ह----- कहोजातभहब ाषा- षाहकमपासलातभ हपरबनाबददकभ ीजोतभ हसागीतकभ सवरिजसकमहदठगनगनातभ हपाावाथरकजातभहबहकतब ी कहोतभहजब कतककगोदकमहोतभहबदनndashदनासभपरभचनककनीादसोतभह रसनहरभसपनदककदनासाजोतभहबहकतब ी कहोतभ हजब सभसहकजातभहबअपनभकनकभ दरवाजभबनद ीकरलमपरसवाकोदसरभसभजापातभ हब कहोनभ काह ावबाअजीबहउसी ावकमी काअरलाहकाताबीखहबगरककवाीहराकनाककाबीजहहपरापरा रसासकतककचीखहब

(क) हर सभी त र सकरातक ह - (1) कलकरखभलतभहब(2)दख-सखझभलतभहब(3) क-दसरभसभ ठतभ हब(4)आपसकमगलभलगतभह ) भषा का अष हह- (1)वभष- षाब(2)चारा- साब(3)सजावब(4)ो ाबग) सगीत कक सवर नक पर कया हबता हह (1)हकसबकनसभजजातभहब(2)हदठगनगनातभ रपाावाथरकतभहब(3)कनकभ दरवाखभखलतभहब

HINDI X Page 171

(4)कतरवकभ तसजगहोतभ हबघ) लक हबनक कक भाव अी ह कयषक- (1)स ीाशवरिकतदककहकपरकपाहब(2)हक ारतकमरहतभ हब(3)हकलनानहाचाहतभब(4)हकस ीकाकानकरतभहब(ङ) rsquoस नहरक सपनष क द नया सबतक ह rsquo रउ अलकार हह- (1) पक(2)अन ास(3)शलभष(4)कक4) नसनलल त का वयाश कब प ल ढ़र नीचक दल गल पपनष कक नतर वकलपष सक च नकर लल ल-1x5=5

अातकमतकसभर भक आज ीक काागताहाबहकठनदभनाकगरनरठरहदहोकाागताहातकअकरसव ातककबादासदाकाथभसजानाबहााथकमच ीपहनकरपाावकमकमहदरचानातकनहा वधवकक तकत र ा कसााधकाहोबतकअगरबलदानककपसतकककपावन ककाहोबफ़र कक भचोााातोबहतीतललगीथीाबपरउरखतासभपारककवभहक-लागलनभ लगीथीातकअकभ लहोनहाइसध र कोखोनभनदभनाब रउठभदखसभहदपरआाखकोरोनभ नदभनासपतपदकक यासभतककभरअधाागनीहोबसातजनकदतकबजभजोतकअकरवहराागनीहोइसल अाधकारतकसभबनबता लभरहाहाबकाागकासादरतभराकात ककोदभरहाहा

(क) यह कवता कस क भावना वयकत कर रह हह (1)रतसनककाब(2)त कोललकारतभपतककब(3)रतसनकपतककब(4)हदहोतभ सनकपतककब( ) rsquo निठ रrsquo का अष हह-

HINDI X Page 172

(1)नरकाक(2)कठोर(3)नाक(4)नजवग) य रत प त पनी सक कह रहा हह- (1)परवारकाधानरखनभकभ ल ब(2)सदासखीरहनभ कभ ल ब(3)सहागनबनभरहनभ कभ ल ब(4)सव ातपर जीवनबतानभ कभ ल बघ) rsquoसपत-पद क पकयाrsquo सक कव का आशय हह- (1)रववाहकभ सातफ़भ रभ(2)सात ताओासभबाधासाबाध(3)सात-कदककासाथ(4)सात-जनककासाबाधङ) rsquoराग का सदरrsquo पतीक हह- (1)पतहोनभकाब(2)काथभ कभ सादरकाब(3)जीवनकाब(4)दभ िकतकाब

खण-lsquo rsquo (वयाकरर बध) 5)नदानसारउततरदिज ---------1x3=3(क)वहकवनndashसाभतहजहााकहलाओानभअपनाकदकनहा रखाब(वाक भदबताइ )(ख)कनारपाजरभकमह रवहफ़लखातीहब(कशवाककमबदल )(ग) कसभठनभ कोहनकोपपा-लखाकरनवकर ीदलवााब(साकतवाककमबदल )6)नदानसारउततरदिज ------1x4=4(क)पीरातकमसोतभ हब( ाववाउकमबदल )(ख)हकसभइतनानहासहाजाताब(वाउ भदबताइ )(ग)तकसभहवखननहाउठााजा गाब(कतर वाउकमबदल )(घ)कझभ कोबाालसभसचनाकल|(ककर वाउकमबदल )7)नमनलखतवाकदकमरभखाा कतपददकापद-परचदिज -------1x4=4(क)कब आकरकभरसहाताकरभब

HINDI X Page 173

(ख)हपानीगरर हब(ग)इसगननभ कमरठास नहाहब(घ)हकहकाचलघकनभकभ ल कलागल क8)नमनलखतकावाादकम कतरसककपहचानकरउनकभ भदलख ---------1x4=4(क)बपतदभखजल-सकबचनबोलभरघकल ानब(ख) कधपगन-गनगनाकरकहजाता कवनकहानीहअपनी करझाकरागररहापताा दभखो कतनीआजघनीब(ग)कलाकहाावहसखिजसका क सवपनदभखकरजागगाबघ)काानभकहालककहोना परलककजसीदखााकतदभनाब

खणndashlsquoगrsquo(साहय बध) 9) नमनलखतगदााकोधान पवरकपप तथासाबााधत शनदकभ उततरदिज --------1x5=5 रस ता स ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाह उनहमहकउसककस ताकहमाअस ता सासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा(क) स ताकाजनक कससभहोताह(1) अस तासभ(2)सासकरदसभ(3) सासकतसभ(4) कहानतासभ(ख) आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1) हासा(2) हाथार(3) योध(4) दवभष(ग) सासकतकासाबाध कससभहोताह(1) करा ावनासभब(2) रवकास ावनासभब(3) ानसभब(4) रवनासभब(घ) आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ

HINDI X Page 174

(1) स ता(2) अस ता(3) सासकत(4) असासकत(ङ) rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1) ककरधार(2) ततपरष(3) अवी ाव(4) दवादव अवा पपनभ-लखनभकमसवाको ाबातोसीनहािजससभअनथर होसकभ बअनथर काबीजउसकमहरागजनहाबअनथर परषदसभ ीहोतभहबअपपो रपपभ-लखददोनदसभबअनथरदराचार रपापाचारकभ कार रहहोतभह रवभविकत-रवभषकाचाल-चलनदभखकरजान ीसकतभहबअत विसतदकोअवशपपनचाह बजोलोगहकहतभह कपरानभजकानभकमहाािसताानपपतीथीाअथवाउनहमपपनभककककानतथीवभातोइतहाससभअ तानहारखतभाजान-बझकरलोगदकोधोखादभतभहबसकाजककदिरकमोसभलोगदाडनीहबकद किसतदकोनरररखनभकाउपदभदभनासकाजकाअपकार र अपराधकरनाह-सकाजककउननतकमबाधाडालनाब(क) हपदाा कसपाठसभलागाह(1) सासकत(2) नवबतखानभकमइबादत(3) सती-ाकभ रवरोधीकतकवकाखखडन(4) ककहानीह ी(ख) इसपाठकावखर रवषकाह(1) बउचदककपपाा(2) परषदककपपाा(3)वदककपपाा(4) िसतद कका(ग)rsquoदराचारrsquoबदकारवलोकबताइ (1)अनाचार(2)अताचार(3)सदाचार(4)ककाचार(घ)rsquoअ ताrsquoबदकाअथर ह-(1)अनजान(2)जानकाररखना(3)अपरच

HINDI X Page 175

(4)जानकारनारखना(ङ)कवन-साउपदभसकाजकाअपकार रअपराधकरनाह(1)िसतदकोनरररखनाब(2)उनककाककबाधाओाकोदरकरना(3)िसतदकोपपानाब(4)िसतदकोपपनभकभ ल ोतसाहतकरनाब10)नमनलखत शनदकभ उततरसाभपकमलख - 2x5=10(क)लभखकानभबचपनकमकवन-कवनसभखभलखभलभ र कसकभ साथखभलभ(ख)अपनभजकानभकमपोसकरचरनभलभखकाकनन ाडारकभ ककर को कससीकातक ारवत काहसपरककिज ब(ग)दरववभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहlsquoसती-ाकभ रवरोधीकतकवकाlsquoखाडनrsquoपाठकभ आधारपरलख ब(घ)कानवस ताकभ इतहासकमसबसभबभ आरवरकारलभखकनभ कनहमकानाह(ङ)rsquoनवबतखानभकमइबादतrsquoपाठकभ आधारपरलख ककाीकमकवन-कवनसीदोबातम क-दसरभककपरकरहह11)नमनलखतकावााकोपपकरप भग शनदकभ उततरलख 1x5=5

तारसपतककमजबबठनभ लगताहउसकागला भरासाथ ोतीहाउतसाहअसतहोताहआआवाखसभराखजसाक ागरताहआत ीकखगाककोाापसबाधाताकहासभचलाआताहसागतकारकासवरक ी-क ीवहदहदभदभताहउसकासाथहबतानभ कभ ल कवहअकभ लानहाह रह क फ़रसभगााजासकताह

(क)तारसपतक कसभकहतभह(ख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम कसदवरसभगजरनापताह(ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपर कस कारककहोजातीह(घ)rsquoआवाजकमराखजसाक ागरताहआrsquoकमकवन-साअलाकारह(ङ)सागतकारदहसाथदभताहकद

HINDI X Page 176

अवा कतना भकाकथाउसकादखलकककोदानदभतभवकतजसभवहउसककअातकपाजीहोलककअ ीसानीनहाथीअ ीइतनी ोलसरलथी कउसभसखकाआ ासतोहोताथालभ कनदखबााचनानहाआताथापाठकाथीवहधाधलभ काककक तक रक लबपािकतदकक

(क)वाकााकम कसकभ दखको काककहागाह(ख)कनादानकरतभ ह कााकोबभअपनीअातकपाजीकदलगरहथी(ग)लककअ ीसानीनहाथीपािकतकाआसपरकरमब(घ)कावााकभ करवकानाकलख ब(ङ)कावााकक ाषाकाह12) नसनलल त पपनष कक नतर सकप रउ लल ल 2x5=10 (क) परराक कक बातम सनकर रवशवाकत कन-हकन का सोच रहभ थभ lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(ख) rsquo ााकत नाrsquoकरवताकाकरवजीवनकमकाचाहताथाउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकनकोकाकहरहाह रकद(ग)सतीजीवनकमवसत रआ षदकाकाकहतवहlsquoकनादानrsquoकरवताकभ साद रकमउततरदिज ब(घ)कखगाक वासागतकारकभ कधजीकीअगरजा तोउसकभ कापराकहोसकतभहसपरककिज ब(ङ)राक वारवशवाकतककसव ावगतरवभषता ा lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(13)आजरवानकादरपोग कस पकमहकारभसाकनभआरहाहहकानवजातकभ ल कतनाघातकहlsquoक कदलखताहाrsquoपाठकभ आधारपरउततरदिज ब5 खण-lsquoघrsquo (रचना कौशल) 14)द ग साकभ तबादओाकभ आधारपर कसी करवषपरलग ग200-250बददकमनबाधलख 10

HINDI X Page 177

(क)भराचारbull भराचारकाहbull रव नन पवकारbull सरकारकानातवझठभदावभbull सकाधानकभ उपाbull रवरोध रजागत

(ख)नतकपतनदभकापतनbull नतकताbull कानवककशभरठताकककसवbull सकाजककउननतककआधारलाbull नतकपतनकभ दरपराक वावतरकानिसथतbull सकाधान

(ग)रवदाथकभ जीवनकमइारनभकक ककाbull इारनभकाहbull इारनभकारवसतारbull फ़ादभ वा नकसानbull अशललता वा कोरकनbull अनवारताकभ पकमइारनभbull नरकषर

15)अपनभकोहरलभकमबपतभह अपराधदककरोकथाककभ ल अपनभभतकभ थानाधको कपतलख 5अवा फ़नकमसक रधनकाअपवकरनभवालअपनी ोबहनको भरा दपतलख ब16) दल गल गदयाश का सार लल ल 5 त भकनागरककभ क कतरव रक अाधकारहोतभ हबनागरकदकासबसभबाकतरवहह कवभअपनभदभककसरा वााातकभ ल सदा तनीलरहमबइसकाअथर हह कददभपरकोइरवदभीआयकहोादभकमआातरकउपिवहोतोउससकवभदरवधाकमपभ बनासरकारककसहाताकरमकद कसरकारहरवदभीआयककासाकना रआातरकउपिवकादकनकरसकतीहब जातातकमसरकारजनताककअपनीचनीहाहोतीहइसल हर कारसभउनहमसरकारकाहाथकजबतकरनभका तनकरनाचाह ब

HINDI X Page 178

सरकारकाकाकधनसभचलताहबहधनसरकारकोरव ननकरदसभ ापतहोताहइसल हरनागरककाहकतरवह कवहसरकारदवारालगा ग करदकोइकाानदारसभ र सननतासभचक ाबकरदभनभकमबभइकानीकरनासरकारको रदभकोनकसानपहाचानाहबसासारकमोसाकोादभा-सकाजनहाहजहाा लभलोगदकभ साथ-साथदर रसकाज-रवरोधीलोगनारहतभ हदबइनसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनापलसतथासरकारकाकाकहबपरातअकभ लपलसतबतकअपनाकाकसफ़लतापवरकनहाकरसकतीजबतकउसभनागरकदकापरासहोग ापतनहोबअतसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनभकमपलसकोसहातादभनाहर कनागरककाकतरवहब

नतर ndash नदशका पराक ndash90

खण -क (अपठत बध)

1) कndash(4)खndash(3)गmdash(1)घndash(2)ङndash(1)1X5=5

2) कndash(1)खndash(4)गndash(3)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

3) कndash(4)खndash(1)गndash(1)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

4) कndash(4)खndash(2)गndash(4)घndash(1)ङndash(1)1X5=5

खण - (वयाकरर बध)

5) (क) -कशवाक(ख)-जोकनारपाजरभकमहवहफ़लखा रहहब1x3=3

(ग) - कसभठनभकोहनकोपपाा-लखाा रउसभनवकर ीदलवाा6)(क) -पदसभरातकोसोाजाताहब(ख) ाववाउच1x4=4(ग) -तकह ारनहाउठापाओगभब(घ)कझभ कोबइलसभसाचत कागाब7)(क) ndashअनशच वाचकसवरनाक कवचनपिरलागकतार कारक1x4=4(ख)-गवाचकरवभष कवचनपिरलागरवभरlsquoपानीrsquo(ग)- ाववाचकसाा कवचनपिरलागकतारकारक(घ)ndashसककरक याबहवचन तकालपिरलाग8)(क)-ाातरस(ख)कररस(ग)रवोगशागाररस(घ)वातसररस1x4=4

खण---ग ndash (साहय बध) 9) (क)-(3)(ख)-(2)(ग)-(1)(घ)-(4)(ङ)-(4)1x5=5अवा

HINDI X Page 179

(क)-(1)(ख)-(4)(ग)-(3)(घ)-(2)(ङ)-(1)10)क-लभखकाबचपनकमलागीाागगडडभ-गखदकाबाहकाललदपकक-पकााजसभखभलखभलतीथीबउसनभपताग रगरल-डाडा ाइदकभ साथखभला रभषसहभलदतथाबीबहनसीलाकभ साथ ीकाखभलखभलभबउनहमखभलनभकभ ल कभ वलपोसतकजानभककअनकतथीब2x5=5ख ndash अपनभ जकानभ कभ पोस करचर नभ लभखका कनन ाडार कभ ककर को काफ़क हद तक ारवत काबलभखकानभअपनीआरा ककहानदकभ पातइसीकोहरलभसभ ल बइतनभवषवबाद ीवभस ीपातअपनी ाषातथा ाव- ाागकाकभ साथउपिसथतह ब lsquoकहा ोजrsquoउपनास कम लभखका कभ कोहरलभ कभ lsquoदासाहवrsquo का परिसथताा पातभ ह जीवात हो उठनाइसका काहबग ndashसीता रका तलानभअपनभ परतागकोअनासकझा रोसभकवचनकहभबअनाका रवरोधकरनभकभ ल ोसभवचनदकाकखसभ नकलनासवा ारवकह हब हरविकत का सवा कान हब न ह पपनभ-लखनभ का पराक ह गावारपन का र नअकलनताकाबइसल दवभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहबघ ndashलभखकनभ आग रसा-धागभकभ अरवरकारकोसबसभ बाकाना ह कद कआगनभखादानदकोखानभोतबनाा रसा-धागभनभवसतजगतकमयाातककिजससभकनरतनकनभलगाबङ ndash रवशवनाथतथाबिसकरलाखाा कदसरभकभ परकहबकहररक-तािजा रहोल-अबीरगलालककगागाजकनासासकत क-दसरभकभ परकहब11)क)सागीतकमधवनककउाचाा रनचााकभ आधारपरतीनसपतककानभजातभ हबदसाधारधवनहतोउसभlsquoकधसपतकrsquoकहतभ हबदधवनकधसपतकसभगपरहतोउसभlsquoतारसपतकrsquoकहतभहबख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम भरासाथ ोदभतीहबआवाखसभराखजसाक ागरताहआ तीतहोताहब 1x5=5ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपरबठजातीहबउसककआवाख रारजातीहबघ)उपकाअलाकारङ)सागतकारदहसाथइसल दभताह ककखगाककोहनलगभ कवहअकभ लाहबवहगााजाचकाराग फ़रसभगाा-जासकताहब12)क)परराकजीककबातमसनकररवशवाकतकन-ह-कनसोचरहभथभ ककनकोहराहहरासझरहा ह का तहलवहकी (फ़वलाद)खााड हगननभककखााडनहाबकनअब ीनासकझबनभह हबइनकभ ावकोनहासकझरहभबअथारतपरराकशीराकndashलककोसाधारत बालकसकझरहभथभबवभउनककअसीकिकतndashववीरतासभअपराचतथभब

HINDI X Page 180

ख)करवजीवनकभव वकान-समकानतथापाजीचाहताथाबउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकोकहरहाह क भसबकगतराकभ सकानहबइनकभ पी भ ागनावथर ह रअब तक थाथर का पजनकरो कद क रवगतसकको ादकरकभ दख-दगना होजा गाबग)सतीजीवनकमवसत रआ षआवशकअागबनग हब िसताा ाइनकभ तआकरषरतहोजातीहपरात भस ीजीवनकभ बाधनहकोहndashकााकभ जालकमफ़सानभवालभहवासतरवकतातोहह क भसबआकषर कातभकहबघ)कखगाक वसागतकारकभ कधकककीअगरजा तोउसकभ कारगान ल- ाातपर नहा होपा गाबजबकखगाकसरदसभ कभ गााउसकागलाबठनभलगभगातोसथाीकोसा ालनभवालाकोइनहाहोगाबङ)राकअतातरवनउसव ावकभ थभबवभबदककआाकापालनकरतभ थभबवभसदवउनकाआदरकरतभथभबराकअताधकध रवान रकद ाषीथभबरवशवाकतजीसाकतथाध रवानथभबपरराकजीकभ योाधतहोनभ पर ीाातरहभ रकनndashहकनहासतभ ीरहभब13)आजरवानकादरपोगनमन पकमहकारभसाकनभआरहाह-(1)रवानदवारा दतसख-साधनदसभकानव ोगवादवअककरखहोताजारहाहब(2)रवनाकारहाथारबना जारहभहब

(3)आताकवादहासाकमरवानकादरपोगहोरहाहब(4)आातरक पसभ कराररदसरभराररकोआता कतव ीतरखनभककतारकररहाहब(5)रवानकभ कारह दषबपरहाहब(6)वानकपरदसभलाग-नधाररकरभ-हताककजारहहब

खण --- lsquoघrsquo (रचनाकौशल) 14)रवषकभ तपादनकमसाककसाद वकभ आकलनकवलकरवचारीलता र ाषासाककर कारववभकानसारकरााकन पब15) पत- ा प ररवष-उपसथापन16) सारकाीषरकndashआदर नागरकसार- जाताातकदभकभ त भकनागरककाहकतरवह कआातरकअथवाबाहसाककभ सकअपनीसरकारकोपर सहोगदभकरउसभिकतालबना ाबसरकारकरसभ ापतधनपरहन ररकरतीहबनागरकदकोचाह कवभरारर ndashहतकभ ल सवभउ ातथााकानदारसभकरचका ाबसकाज-रवरोधीततवदकभ दकनकमपलसककसहाताकरना ीआदर नागरककाहकार हब

सकापत

  • उततर ndash निरदशिका परणाक ndash90
  • खणड -क (अपठित बोध)
  • खणड -ख (वयाकरण बोध)
  • खणड---ग ndash (साहितय बोध)
Page 2: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर

HINDI X Page 2

HINDI X Page 3

HINDI X Page 4

सकलत परा पर

पाठ ndash सची

वषय ndash हद

का ndash दसवी 1 पाठयक

2 अपठतगदाा

3 अपठतकावाा

4 पदपरच

5 वाक भदndashरचनाकभ आधारपर

6 रस

7 सारलभखन

8 नभताजीकाचशकाndashसवा का

9 बालगोबन गतndashराकबबभनीपर

10 पदndashसरदास

11 सवाndashदभव

12 काताकाआचलndashवपजनसहा

13 लखनवीअादाजndashपाल

14 कानवीकराककदवचककndashसवशवरदालसकसभना

15 आतकककndashजाकर साद

16 उतसाहndashनराला

17 हदातरतकसकानndashनागाजरन

18 फसल-नागाजरन

19 जाजर पाचकककनाकndashककलभशवर

20 आदर शन

HINDI X Page 5

हनदपाठयक-अकोडसाखा(002)

कादसवीहनदlsquoअrsquo-साकलतपराओाहभतपाठयकरवनदन 2015-2016

साकलतपरा1( ार30 )(अ लndashसतमबर)तथासाकलतपरा2( ार30) (अकबरसभकाचर )हभत ाररव ाजन

रवषवसत उप ार कल ार 1 पठन कौशल गधास व कावयाश पर शीषषक का च नाव वषय-वसत का बध

भाषक द सरचना आद पर ह वकलपी पपन

20 (अ) दोअपठतगदाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

(ब) दोअपठतकावाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

2

वयाकरर कक लल नधाषररत वषयष पर वषय-वसत का बध भाषक द सरचना आद पर पपन

15

15

3 पाठयप सतक क त भाग ndash2व परकपाठयप सतक क तका भाग-2

35

35

(अ) गदयाश खण 15

1 तजसभनधाररतपाठदकमसभगदााकभ आधारपररवष-वसतकाबोध ारषकबादसारचनाआदपर शन|

05

2 तजसभनधाररतगदपाठदकमसभगदााकभ आधाररवदााथदककउउचाचातनवकननकताओाकाआकलनकरनभहभत शन |

10

(ब) कावखखड 15

1 कावबोधवकावपरसवाककसोचककपरखकरनभहभततजसभनधररतकरवताओाकमसभकावााकभ आधारपर शन|

05

2 तजसभनधाररतकरवताओाकभ आधारपररवदााथर दकाकावबोधपरखनभहभत शन|

10

(स) परकपाठपसतककतका ाग-2

परकपिसतकाlsquoकतकाrsquoकभ नधाररतपाठदपरआधारत करलय परक शनप ाजा गा|इस शनकाकल ारपाचअाकहोगा| भ शनरवदााथर दकभ पाठपरआधारतकरदकभ तउनककसावभदनीलताकोपरखनभकभ ल होगा|

05

HINDI X Page 6

4 लभखन 20

(अ) रव ननरवषद रसाद भपररवदााथर दकभ तकर सागतरवचार ककरनभकककताकोपरखनभकभ ल साकभ तबनद दपरआधारतसकसाकक वावावहारकजीवनसभजभ ह रवषदपर200सभ250बददकम कसी करवषप प नबाध|

10

(ब) अ विकतकककतापरकभ िनित पचारकअथवाअनवपचारकरवषदकमसभ कसी करवषपरपत|

5 10

(स)द ग गदााकाlsquoसारलभखनlsquo| 5

कल 90

साकलतपराI 30

साकलतपराII 30

फॉरकवपराऍफ़ -I( ार10)सकसासकाधानआकलन( ार10) फ -३( ार10) फ -4( ार10)

40

कल ार 100

HINDI X Page 7

(रलयपरक पशन पवषक पाठय प सतक पक आधाररत हबगा I इसकक लल पाच अक नधाषररत हहI)

पपी-1साकलतपराओाकाकल ार६०तथाफॉरकवपराओाकाकल ार

४० ततहोगाIफॉरकवपराओाकभ ४० ततकमसभ त भकसतकम5 ततकमसभ

त भक ाग(समपर वषर कम10 तत)शवववाचनकवलदकभ परहभतआरत

होगाIभष30 ततफॉरकवकरााकनपाठचारकभ अनअागदजसभ-पठनलभखन

वाकरपाठपसतकवपरकपाठपसतकपरआधारतहोगाIइसकमबोलनभसननभलखनभ

वबोधपभआधारतकवखकलखतअथवाकारकलापदपरआधारतपर काजा

सकताहI

2साकलतपरा क( स-1)90अाकदककहोगीI90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प

३०अाकदकमसभपरवतरतकरलाजा गातदपराात भडनधारर काजा गातथा

साकलतपरादो( स-2)90अाकदककहोगीव90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प 30

अाकदकमसभपरवतरतकरनभकभ उपराात भडकानधारर काजा गाI

HINDI X Page 8

कादसवीाहादअndashसाकलत वाफॉरकवपराओाहभतपाठयककारव ाजन

कर स पाठयप सतक पर स

( अपहल सक सतस र ) दवतीय स

( अक र सक राचष )

क त भाग-2 FA-1 FA-2 SA-I FA-3 FA-4 SA-2

गदय ण

10 सवा काndashनभताजीकाचशका

11 राकवबभनीपरndashबालगोबन गत

12 पालndashलखनवीअादाज

13 सवशवरदालसकसभनाndashकानवीकराककदवचकक

14 कनन ाडारndash ककहानीह ी

15 कहावीर साददरववभदndashसती-ाकभ रवरोधीकतकोकाखाडन

16 तीनिकशndashनवबतखानभकमइबादत

17 दातआनादकवसरानndashसासकत

कावय ण

1 सरदास-उधवतकहवअतबड ागी

2 तलसीदासndashराकndashलकndashपरराकसावाद

3 दभवndashपाखानीनपरकाजबज

4 जाकर साद-आतककक

HINDI X Page 9

5 सरकााततपाठपlsquoनरालाrsquondashउतसाहअनहारहह

6 नागाजरनndashहदातरतकसकानफसल

7 ागरजाककारकाथरndash ााकत ना

8 ऋतराजndashकनादान

9 कागलभडबरालndashसागतकार

क तका भाग -2 FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 वपजनसहाndashकाताकाआचल

2 ककलभशवरndashजाजर पाचकककनाक

3 कध कााकरा- साना-साना tksfM+

4 व सादकशlsquoरिrsquo हठाझलनीहभरानीहोराका

5 अभndashक कदलखताह

वयाकरर FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 रचनाकभ आधारपरवाक- भद(3अाक)

2 वाउ(4अाक)

3 पद-परच(4अाक)

4 रस(4अाक)

5 अपठतगदााrsquo (5+5=10)

6 अपठतकावाा (5+5=10)

7 पत-लभखन(5अाक)

8 नबाध-लभखन(10अाक)

9 सार-लभखन(5अाक)

HINDI X Page 10

कभ निरवदालसागठनपनासा ाग

रवष-हनदसाकाननद

अपठतकाअथर होताहजोपपानहागाअथारत प जोपाठयकककपिसतकासभ

नहालाजाताह|गदाावपदाापरआधारत शनदप भजातभह|इससभ ातदका

कानसकवााकहोताह|उनकभ साहितक ान भतकारवसतार ीहोताहसाथह

ातदककविकतगतोतता वाअ विकतकककता ीबपतीहब

वध

अपठतगदाावपदाापरआधारत शनदकोहलकरतभसकनमनलखतबातदका

धानरखनाचाह |

1 द भग भगदााकोधानपवरकपपभ|

2 पपतमसककखबातदकोरभखाा कतकरम|

3 शनदकभ उततरदभतभसक ाषासरलहोनीचाह |

4 उततरसरलसापतवसहजहोनभचाह |

5 उततरकमिजतनाप ाजाउतनाहलखनाचाह |

6 ीषरकसमबनधी शनदकागदाावपदााकभ कभ नि ावकोधानकमरखकर

उततरदिज |

7 उततरसदवपर वाककमदम|

HINDI X Page 11

थकसतअ लसभसतमबर खखड-(क)

अपठतगदाा

1 निमलखतगदााकोधानसभपप रद ग शनदकभ उततरकमसह

उततर ाकरलख |

(अ) कबापनभबभ भको ीकत रकलासखाा|दोनदहासभजातभ रअपनी-

अपनीकत र ाबभचकरआतभ|बापकककतर डभपदो प भकमबकतीपरबभ भकककतर दका

करकभ वलआठदसआनभसभअाधकनकलता|हासभलवनभपरबभ भकभ पासबठकर

बापउसकककत र दकमरहतदकोसकझाता रअगलभदनउनहमसधारनभकभ ल कहता

|हयकवषवसभचलतारहा|लकासकझदारथा|उसनभरपताककबातदकोधानसभ

सनी रअपनीकलाकमसधारकरनभका तनकरतारहाक सकबादलकभ कक

कत र ा ीडभप प भककबकनभलगी|बाप ीउसीतरहसकझाता रकत र दकमहोनभ

वालभदोषदककतरफउसकाधानखीाचता|बभ भनभ रअाधकधानदातोकला ी र

अाधकनखर|कत र ाापााच-पााच प भककबकनभलगी|सधारकभ ल सकझनभकायक

बापनभतब ीबादन का| कदनबभ भनभझझलाकरकहाआपतोदोषनकालनभकक

बातबादहनहाकरतभ|कभरकलाअबतोआपसभ ीअउ पह|कझभ कत र कभ पााच प भ

कलतभहजब कआपकोदोह प भ|बापनभकहाबभाजबक तमहारउउकाथातब

कझभ अपनीकलाककपरताकाअहाकारहोगा र फरसधारककबातसोचना ोदा

|तबसभकभर गतरकगा रदोरप भसभअाधककककत र ाानबनासका|क चाहता

हवह लतकनकरो|अपनीतदकोसकझनभ रसधारनभकायकसदाजाररखो

ता कबहकरकत र ााबनानभवालभशभीकमपहचसको|

1 बाप रबभ भकाबनातभथभ

(क) कत र ा(ख)कत रकला

(ग) प भ(घ)क नहा

2 हासभलवकरबापअपनभबभ भकोकासकझाताथा

(क) कतर द (ख)कत र दककतदको

(ग)कत र दकककलाको (घ)कत र दककबयकको

HINDI X Page 12

3 ारम कमबभ भकककतर दकाकर कतनाकलताथा (क) आठ-दसआनभ(ख)दस-बारहआनभ

(ग) ः-सातआनभ(घ)चार- ःआनभ

4 बभाबापसभकदझझलागा

(क) बापदवाराबभ भकककत र दकमनरातरदोषनकालनभकभ कार

(ख) बापदवाराबभ भकककत र दकक ासा

(ग) बभ भकककत र दकककककतपााच प भकलनभकभ कार

(घ) बभ भकमघकाडहोनभकभ कार

5आपकककत र ाहकभाडभपदो प भकमहकदबकतीरहा

(क) बापकमकलाककपरताकाअहाकारहोगाथा|

(ख) बापकककत र ाकउचीकीककथी|

(ग) बापससताबभचनभकाआदहोगाथा|

(घ) बापसभदभहातीलोगहकत र दखरदतभथभ|

उततर-1 (क) 2(ख) 3(क) 4(क) 5(क)

2 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(ब)अउ ानागरकबननभकभ ल ारतकभ ाचीनरवचारकदनभक नकदका ावधान काह|इननकदकमवाी रववहारककरकतरव रअाधकारकासकाचतनवारहतकपारसपरकसकावसहोग रसभवाकक ावनाआदनकबहतकहतवपरकानभग भह|इनस ीगदकारवकास कबालककमदउसककबारावसथासभह काजा तोवहअपनभदभकाशभरठनागरकबनसकताह|वाी वाववहारकककधरतास ीकभ ल सखदाकहोतीहसकाजकमहादरकसकावककवरकरतीह कनतअहाकारहनविकतहिसनतधवाी ररववहारका ोगकरसकताह|िजस कार कविकतकोसकाजकमरहकरअपनभववहारसभकतरव रअाधकारकक ावनासभ ावकरहनाचाह |उसकाकतरवहोजाताह कनतोवहसवाकोाोसाकाककरम रनहदसरदकोकरनभदमिजससभदभकभ समकानसमपितत रसवा कानकोठभसigqiexclpsa | 1 अउ भनागरकबननभकभ गदकारवकासकनरकमकबसभकरनाचाह

(क)बारावसथासभ(ख) कोरावसथासभ (ग)वावसथासभ(घ) कसी ीअवसथासभ

HINDI X Page 13

2 कसकककधरतासबकभ ल सखदाीहोतीह

(क)खान-पानकक(ख)पहननभओपनभकक

(ग)वाीववहारकक(घ)घर-बाहरकक

3कसाविकतिसनतधवाी ररववहारका ोगकरताह

(क)अवसरवाद(ख)अहाकार

(ग)रवनीत(घ)अलकसत 4सहोग रसभवाकक ावनासभआह

(क)सभवा ावना(ख)सहकारता

(ग)सहरता(घ)ln~Hkkouk 5 इसगधााकभ ल उपरकतीषरकहोगा (क)अाधकार रकतरव(ख)अउ ानागरक

(ग)आदर जीवन(घ)साकािजकजीवनउततरndash1(क) 2(ग) 3(ग) 4(ख) 5(ख) 3 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर छाकर लल ल | (स)आजहक कसवतातराररककिसथतपाचकभ ह|राररककअनवार रवभषताओाकमदो

हकारभपासह- वगोलकअखाडता रसाासकतक कतापरनतअ ीतकहकउसवाीको

ापतनहाकरसकभ हिजसकम कसवतातराररदसरभराररदकभ नकअपनापरचदभताह

|जहाातकबह ाषा ाषीहोनभका शनहोसभदभदककसाखाककनहाहिजनकभ नन

ागदकम नन ाषाओाककिसथतह|परउनककअरविउ ननसवतातताककपरापरानभउनहम

रवषकसवरदसभ करागरचलभनभकककतादभदह|हकारभदभकककथाक दसरह|

हकारपरतातताआाधीतफानककतरहनहाआािजसकाआकिसककसापकर तीअन तसभ

अिसततवकोका रपतकरदभताह|वहतोरोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान

सासकमसकाकरररकमवापतहोगाह|हकनभअपनभसमपर अिसततवसभउसकभ ारको

दवरहनहाअन व का रहकमहोतहासकसत ीरवसकतहोगाकककककोा ी

रवजभतारविजतकरराजनतक तवपाकरहसातरनहाहोताको कसाासकतक तव

कभ बनाराजनतकरवजनपर हनसथाी|घना सासकारदकमाचरजीवनपातीह र

सासकारकभ अवाहकासाहतकलाआदह|दघरकालसभरवदभी ाषाहकारभ

रवचाररवनक राकाकाधकहनहारहवहहकारभरवदवान रसासकतहोनभका

HINDI X Page 14

का ीकानीजातीरहह|ोसीिसथतकमदहककमसभअनभकउसकभ अ ावकमतो

ाच कतसासा वनहाहोती|राररजीवनककपरताकभ ल उसकभ कनोजगतकोककतकरना

होगा रहकार रवभष तनसाधहकद कररकोबााधनभवाल शाखलाकोजकनभ

वालशाखलाअाधक ecirclt+होतीह|

1सवतातता ापतकरनभकभ पशचात प ीरारर ाषाकभ पकमहकअबतकठपक कारकभ का ापतनहाकरपा ह

(क)वाी(ख)रवचार

(ग) ाव(घ)सोच-सकझ

2हकारभहापरतातताआा

(क)आाधीकभ सकान(ख)तफानकभ सकान

(ग)रोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान(घ)वषारकभ सकान

3ाकलासाहतआद कसकभ वाहकह

(क)परवार(ख)विकत

(ग)सकाज(घ)सासकार

4हक कसकभ अ ावकमजीरवतरहनभकककरपनासभसहरउठतभह

(क)लोक ाषा(ख)कात ाषा

(ग)रवदभ ाषा(घ)राज ाषा

5 जीवनककपरताकभ ल आवशकह

(क)सखसरवधाओाकाहोना(ख)उसकभ कनोजगतकोककतकरना

(ग)अपनीवाीकाहोना(घ)सवतात

4 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(द)सकसत ाथद वाानीअन वीजनदकाकहनाहककजीवन कककरभतह|हकमककरकभ ल जीवनकलाह|कठनाइद वादःख रकरहकारभत हिजनकाहकमसाकनाकरनाह रउनकभ रवरसाघषर करकभ हकभरवजीबनानाहवादःखअा भखीकभ सवीनाककारभकसरपरनभठपकहकहाह कldquoकारअपनीकतसभपर अनभकबारकतकाअन वकरचकभ ह| कनतवीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभrdquo| रवशवकभ ाःसकसतकहापरषदकभ जीवनवतअकरकाकभ नकारताजाजर वाागन रराररपतअताहकलाकनसभलभकर ारतकभ राररपतकहातकागाधी र ारतकभ धानकातीलालबहादरासतीकभ जीवनचरतहकमहादभतभहकककहानताकारहससाघषर

ीलताअपराजभविकततवह|इनकहापरषदकोजीवनकमअनभकसाकदकासाकनाकरना

HINDI X Page 15

पताथा|परनतवभघबरा नहासाघषर करतभरहभ रअातकमसफलह साघषर कभ कागर कमअकभ लाहचलनापताह|कोाबाहरिकतआपकोसहातानहाकरतीह|परशकदपइउ ािकतवलगनआदकानवीगविकतकोसाघषर करनभ रजीवनकमसफलता ापतकरनभकाकागर सतकरतभह1इसअनउ भदकाउपकतीषरकदिज (क)जीवन कककरभत(ख)सफलताकारहसस

(ग)साघषर रसफलता(घ)बपतभचलो

2अपराजभकारवलोकह

(क)पराजभ(ख)परािजत

(ग)अज(घ)अजभ

3 अन वीजनदकाकहनाहककजीवनककरभतहरचनाकक दिर सभकसावाकह

(क)सरल(ख)साकत

(ग)कश(घ)साधार

4हपाठआपकोका भरादभताह

(क)साघषर कक(ख)ककर कक

(ग)िकतकक(घ)कवजकसतीकक

5वीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभकाआह

(क)वीर कबारहकरतभह(ख)वीरपहलबारकरजातभह

(ग)वीरकर-करकरनहाजीतभ(घ)वीरअकरहोजातभह

HINDI X Page 16

अपठत बध- कावयाश

1 निसलल त कावयाश कब ोयानपवषक प कर दयक गयक पपनष कक वकलप च नकर

लल ल ndash

(अ) चलभगावककओरजहापरहरभखभतलहरातभ

कभोपरहकषकघकतभसखसभगीतगातभ|

गभहबनाकरजवलभकरसरपर ारखरभह

बीज-बीजकम हरजसभदखतभवअभ ह|

चलभगावककओरझदपीजहाझकभ धरतीकम

तरकभ नीचभ खभलरहभहबउचभ नजकसतीकम|

कपरल गगरागोरआतीहबलखाती

दभख कसीगरजनकोसमकखसहसारकाजाती|

1 खभतदकमगभहचनाकरकसभदखाादभतभह

(क) लहरातभ(ख)गातभह

(ग)अभ ह (घ)बोझल खभ ह

2 करवनभ हर कनहमकहाह

(क)गभहचनाकर(ख)कषकद(ग)खभतद(घ)वद

3बउचभ कहाखभलरहभह(क)तरकभ नीचभ (ख)खभत

(ग) ााव(घ)घर

4गोरकदरकाजातीह

(क)उसकभ कसीनभबलखातभदभखलाह(ख)उसकभ सरपर ारगगराह

(ग) ो भबउचदकोदभखकर(घ)सहसा कसीगरजनकभ समकखआजानभपर

5वबदकापारवाचीह (क)व(ख)पवधा

(ग)तर(घ)परप

नतर 1(घ) 2(घ) 3(क) 4(घ) 5(ग)

2 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

HINDI X Page 17

(ब)बहतनाजथाअपनभसखपर

परनकदोदनसखव व

कबाद ीनहारहावह

दभखाजबदनरातचीरवन

नतकराहआहम रताह

कनभदःखकातरहोहोकर

जबजबदर-दरकरफलाा

सखकभ अ लाषीकनकभरभ

तबतबसदानरादारपाा

ठोकरखा-खाकरपााह

दःखकाकारकारताह|

1करवको कसपरनाजथा

(क)दःखपर(ख)सखपर

(ग)करवतापर(घ)लभखनपर

2करव कसकोसागरसकझबठा

(क)कसखको(ख)सखदःखको

(ग)करवतापर(घ)कारताको

3सख रदखकसभह

(क)बहतअउ भ(ख) ागर

(ग)धप ााव(घ)व वसापनन

4 करवनभसखकाअ लाषाकमकापाा(क)नरादर(ख)सखकासागर

(ग)कान(घ) वतकसख

5करवनभदखकाकार कसभकानाह

(क)सखको(ख)सखदःखको

(ग)वीरताको(घ)कारताको

नतर 1( ) 2( ) 3( ) 4(क) 5(घ)

3 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(स) साकदसभवीरघबरातभनहा

HINDI X Page 18

आपदा ादभख पजातभनहा|लगग िजसकाककमपरा का|काककरकभ वथर प तातभनहाहोसरलअथवाकठनहोरासताककरवीरकोनइससभवासता|बपचलभतोअाततकहबपचलभकठनतरागरशागगपरचपचलभ|कठनपथकोदभखकसकरातभसदासाकदकभ बीचवभगातभसदा|हअसम वक नहउनकभ ल सरलसा वकरदखातभवभसदा|हअसा वकारदकावदहकहाथानभपोलननभ कदन|सचबतागिजादगीहवथर हदपर बनउतसाहबन रिकतबना|

1ककरवीरदको कसककपरवाहनहाहोती

(क)साकदकक(ख)कठनरासतदकक

(ग)आपदाओाकक(घ)इनस ीकक 2 ककरवीरसाककोदभखकरकाकरतभह

(क)घबराजातभह(ख)गीतगातभह

(ग)दरहजातभह(घ)काकनहाकरतभ

3असा वबदका ोगकवनकरताह

(क)हमकतवालभ(ख)कार

(ग)लो ी(घ)ककरवीर

4 असा वकारदकाबदहndash कसनभकहाथा(क)करवनभ(ख)नभताजीनभ

(ग)गाधीजीनभ(घ)नभपोलननभ

5करवताकमकवनसासकासरस वाहतह

(क)कररस(ख)वीररस(ग)रविरस(घ)हासरस नतर 1(घ) 2( ) 3( ) 4(घ) 5( )

HINDI X Page 19

सकलत परा ndash FA -1 कक लल सहायक सारगी

3 पद- पररचय

शबदष ढ़र पद रउ अतर ndashlsquoबदlsquo ाषाककसवतातइकााह|जबबदवाककम कत

होताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतातबदह| लकाघरजाताह| पद ndash पररचय ndashवाककम कतपददकारवसततवाकरकपरचदभनाlsquoपद-परचlsquo

कहलाताह|

जसभndashलकाघरजाताह|

lsquoलकाlsquoपदकावाकरकपरच-जातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाता

हrsquo याकाकतार|

पदndashपरचदभतभसकबातदककजानकारहोनीआवशकहवभहndash सा ndashसााकभ तीन भदहndash1 विकतवाचकसाा2जातवाचकसाा3 ाववाचकसााव ाववाचकसाालाग-पिरललसतीलाग| वचनndash कवचनाबहवचन|कारकndash कतारकारकककर कारककरकारकसा दाकारकअपादान|

सवषनार- सवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसमबमधवाचक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकारक याकभ साथसाबाधबताना| कया ndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद| कया-वशकषर ndash यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाउ यारवभषसथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपराकवाचक यारवभषतथाउस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषबतारहाह| सकउचबोधकअव-इसकभ को भदहोतभह ndashसकानााधकरसकउचबोधकअववाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददकोकलारहाहउनकाउरलभखकरना|

HINDI X Page 20

साबाधबोधकअव-िजनसााासवरनाककमसाबाधबतााजारहाहउसकाउरलभखकरना|रवसकादबोधकअव-जो ाव कहोरहाहउसकाउरलभखकरना| उदाहरसव पक पददकापरचदाजारहाह| (क)क कलबीकारथाइसल रवदालनहाआा| क ndashसवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथाओरlsquoआाrsquo याकाकतार| रवदाल-सााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकlsquoआाrsquo याकाअाधकार| (ख)हघीकभरभबभ ाानभदह| हndashरवभषगवाचकरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर| बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर| (ग)नतनदसवीाकाकमपपताह| का-सााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारकrsquoपपताrsquoह| याकाअाधकर(सथान)| (घ)बउचदनभअपनाकाककरलाथा| बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागबहवचनकतारकारकlsquoकरलाथाlsquo याकाकतार| करलाथा- यासककरक यापिरलागबहवचनlsquoकरndashधातlsquo तकालकतरवाउकतरर ोग| रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज -

1 कीराघरकमरहतीह| उततर-विकतवाचकसाा कवचनसतीलागकतारकारकlsquoरहतीहrsquo याकाकतार|

2 ह कताबकभरह| उततरndashरवभषसवरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभ-धीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषlsquoचलताहrsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततरndashविकतवाचकसाापिरलाग कवाचकअाधकरकारकlsquoकलगाrsquo याका

अाधकर(सथान)|

5 वहकाकमबठारहताह|

HINDI X Page 21

उततरndashपरषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकlsquoबठारहताहrsquo या

रवभर

6 कनोहरदसवीाकाकमपपताह|

उततरndashरवभषसाखावाचकरवभषककरसचकसतीलाग कवचनrsquoकाrsquoरवभर|

अभयास-पपन

पपन ndashवाकदकमरखाा कतपददकापदपरचलख |

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह|

3 ारतअनभकसासकतदवालादभह|

4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह|

5करवतासनदरह|

HINDI X Page 22

वाकय-भकद कनरकभ रवचारदकोपरतासभ ककरनभवालापदसकहजोवविसथतहोवाक

कहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह|

वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभककजोसवा ारवक

उतका ठजागतीहउसभआकाााकहतभह|जसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहम कlsquo

दनकमस ीकाककरतभहतोlsquoस ीrsquoकहदभनभकभ शनकाउततरकलजाताह रवाक

ठपकहोजाताह|अतःइसवाककमlsquoस ीrsquoबदककआकाााथीिजसककपत र सभवाक

पराहोगा|

ोतताndashोततासभतातपर ह-पददकभ अथरबोधनककसाककर |जसभ- कसानलाठपसभ

खभतजोतताह|

उसवाककमlsquoलाठपrsquoकभ सथानपरlsquoहलrsquoका ोगहोनाचाह कद कlsquoहलखभतजोतनभ

कभ सागकमअथरबोधककककतासाककर रखताह|

सिननाधndashवाककभ बददकोबोलनभालखनभकमनकताहोनाआवशकह|

रकndashरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखनभकभ ल रवराकाचनहदका

ोगनकरनभसभअथर कमबाधातीह|इस कारअथर त ीनकलताहजबअा सकाचत

सक-सीकाकमहबोलभजा |

इसतर कोसिननाधकहतभह|

वाकय कक घक

वाककभ कल रअनवार घकहndash 1 कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभह-रवभष या-रवभष

कारकआदइनहम िउककहाजाताह|

1 उदभश2रवधभ

1 उदभश-िजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2कतारकारवसतार)

HINDI X Page 23

2रवधभndashउदभशकभ रवषकमजोक कहाजाब(1 या2 याकापरक3

ककरपरक 4 ककरपरककारवसतार5 अनकारककपद रउनकारवसतार)

उदभश ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

रचना क दिि सक वाकय ndash भकद

रचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash

1 सरलासाधारवाक

2 साकतवाक

3कशाजलवाक

1सरलासाधारवाकndashइसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभह

अथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभ

ndash

1 वहजोर-जोरसभरोा|

2क रकभरा ाादरलजा गभ|

3वभहरदनदधपीतभह|

4 कोहनघरजारहाहोगा|

5वहअताचार क जारहाथा

6पा कसतानवषदसभआताकवादफला जारहाह|

उकतवाकदकमरभखाा कत या कख या ह|

धानदमndashसवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह|

HINDI X Page 24

2साकतवाकndashदोादोसभअाधकसाकानसतर(सकानााधकर)उपवाक कसीसकानााधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभहndashवभसाकतवाककहलातभह|जसभndash

1 हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअतःआनभकमअसकथर ह|

ोयान दउ -1 सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर क-दसरभकभ परकहोतभह| 2 इनउपवाकदकासवतात पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजनसकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपर

जोाजाताह|उनहमसकानााधकारसकउचबोधककहतभह| जसभndashसनादाखीथी रअलकाबठपथी| इसवाककमlsquo रrsquoसकउचबोधकबददवारादोसकानवाकपरसपरजभ ह| सकानााधकरसकउचबोधककभ भद-सकानााधकरसकउचबोधकचार कारकभ होतभह

(क) साोजक-जोबददवाकााद रउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभndash रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) रव ाजक-बददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभबदरव ाजनारवकरपककहलातभह|जसभ-ाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) रवरोधndashदोपरसपररवरोधीकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह|जसभndashपरनतपर कनतकगरबिरकलभ कनआद|

(घ) पराकसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरपराककोदारनभवालभबदपराकसचककहलातभह| जसभndashफलतःपराकसव पइसल अतःअत वफलसव पअनथाआद|

3 कशवाक ndashकशवाककम कउपवाकसवतात( धान)होताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभ-कनभदभखा कबाखारकमचहल-पहलह|

इसवाककमदोउपवाकहndashकनभदभखाबाखारकमचहल-पहलथी| भदोनदउपवाकlsquo कrsquoवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकमndash कखउपवाकहndashकनभदभखा| आाशतउपवाकहndashबाखारकमचहल-पहलह|

HINDI X Page 25

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहिजधर-उधरजसभ-वसभिजतना-उतनाकद कदतोता कदरपndashतथारपअथारत प कानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह| नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह| वयधकरर सर चा बधक कक भकद ndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभहndash

(क) कारर सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकाररसचककहतभह|जसभ- ककद कइसल च कता कआद|

(ख) सकक त सचक ndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह|जसभndashदतोजातोदरपndashतथारपदरपपरनतआद|

(ग) नदकपय सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभ-इसल कता किजससभककआद|

(घ) सववप सचक ndashकखउपवाकअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभ-ानकनोककअथारत प आद| धानवआाशतउपवाकककपहचानndash 1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह| 2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम

पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवह याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा| पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभlsquoतकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|lsquo सरलवाककम पाातर-तकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहाlsquoपरशककरतभlsquo या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|lsquoअवशसफलहोतभ|rsquo कशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भदndash भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash (क)सााउपवाक

(ख)रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सााउपवाकndash धानउपवाककक कसीसाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह| जसभndashग जीनभकहा कआजपसतकपपा गभ|

HINDI X Page 26

पहचान-हाlsquoआजपसतकपपा गभ|rsquo उपवाकlsquoग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमndashग जीनभकाकहाहउततरकलभगा-lsquoआजपसतकपपा गभlsquoहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरा करतभह| सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाह|(lsquoबोलाlsquo याकाकार ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहrsquondash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासह कआजअवशआ गभ|(रवशवासकासकानााधकार) हारभखाा कतउपवाकसाा(आाशत)उपवाकहभष धानउपवाकह| (ख)वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदककरवभषताबतानभवालाउपवाकरवभषउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरभककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2 वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3 हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा| पहचानndashकखउपवाकपरlsquoकवनlsquolsquo कसभlsquo कनहमlsquo शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारा कधाअातकह ीआसकताह| (ग)कया ndash वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक याndashरवभषउपवाककहलाताह|जसभ- 1तकवहाचलभजाओबसखीह| 2जहा-जहाहकग हकारासवागतहआ| यारवभषउपवाकपाच कारकभ होतभहndash (क)कालवाचकउपवाक

1 जदतीक स भनपहचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख)सथानवाचकउपवाक

1 जहातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपताह| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहााइसवषर अकालपसकताहजहावषारनहाहा|

(ग)रतवाचकउपवाक

1आपकोवसाहकरताहजसाक कहताह| 2वहउसीतरहखभलभगाजसाउसनभसखाह| (घ)परकावाचकउपवाक

HINDI X Page 27

1िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2वहउतनाहअाधकथकभ गािजतनाअाधकदवभगा| 3जसभ-जसभआकदनीबपतीजातीहवसभ-वसभआवशकता ाबपतीजातीह| ()पराक(कार-कार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2हवहआ गातोककबनगा गा| 3दरपतपहलवानहतथारप( फर ी)कझसभनहाजीतसकता| वाक पाातर

1 सरलवाक-कोहनहनदपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहइसल वहासतीकभ हागाह| कशवाक-कोहनासतीजीकभ हागाहकद कउसभहनदपपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनबहतककखलाीहोनभपर ीक ीअनततीर नहाहोता| साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाकndashयिपकोहनबहतखलाीह फर ीक ीअनतीर नहाहोता|

3 सरलवाक-गडाखोदकरकजदरचलभग | साकतवाक-जबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाक-कजदरदनभगडाखोदा रचलभग |

पपन 1सीकाहाआा ररभखाबहारगा|रचनाकभ आधारपरसहवाक भदह| (क)सरलवाक(ख)कशवाक

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2उदभशकमसिमकलतनहाह (क)कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3रवधभकभ अातगरतनहआता (क)परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा ] 4सरलवाककमनहहोता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5रचनाककदिरसभवाक भदह (क)दो(ख)तीन

(ग)चार(घ)पााच

6सकानााधकरउपवाकहोतभह

HINDI X Page 28

(क)सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकमसभकोानहा

7 क धानउपवाक र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह (क)साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8सवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाकहोताह (क)सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक 9रभखाजदहघरपहचीवषार होगा|(क)सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकानााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

10कनभखानानहाखााइसल फलनहाखाा|हरचनाककदिरसभवाकका कारह

(क)जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कलकझभ दरलजानाह र फरकलकतता|रचनाककदिरसभवाकह (क)कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची या-रवभष(आाशत)उपवाक कसवाकक ह (क)जबआपकाआदकीआाक नहारहाथा(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी

13वाककासहअथर त ीनकलताहजबअा कसकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोकहतभह (क)ोतता(ख)सारवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाककभ कखघकह (क)चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकमसभकोानहा

15वभवहााजाकर ाषदमगभइसकासाकतवाककमसथानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदमगभ(ख)वभहासभजाकर ाषदभनभलगमगभ

HINDI X Page 29

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहाजा गभा ाषदमगभ

16नीाचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रक साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकोठपक-ठपकनाकलख |

1 जोरवधानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 क चाहताहा कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसवकनाागा| 5 अपनाकाकदभखदााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहाता कक ोजनाबनसकभ | 9 आपकोवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभओरआगरापहचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख

(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घ(15)क

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधार(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन 1रचनाकभ आधारपरवाककासह कारलख 1वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालककोबलाओिजसनभागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2नदानसारउततरदिज 1काताजीनभआागाथकररोबनाा| 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 30

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसकक

नरपिततहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(i) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

1 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानदवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानतभहब

(ii) वभावndashसथाी ावकोजगानभवालभविकतवसतापरिसथतारव ावकहभजातभहब

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 31

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(iii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकतउदाहरकमपरराक

कायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसना आखमलालकरनाआद

अन ावहदगभब

(iv) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ावबार-बारउतपनन

होतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहबइनककसाखा

ततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभककसयकउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndashअसाधारखाअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 32

1 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

2 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

3 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

4 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

5 उतसाहndashवीररस10वातसरndashवतसलरस

1 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

HINDI X Page 33

2 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

3 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

4 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

5 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

HINDI X Page 34

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहासतभ-हासतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

6 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

7 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

8 अदभत र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

HINDI X Page 35

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालातसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 9 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहासहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

10 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावातसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

1 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब X X X

जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

2 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

HINDI X Page 36

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

HINDI X Page 37

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलरवकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ ब

HINDI X Page 38

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 39

सार-लक न सारलभखकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर ह-ततवानचो|अथारत प कसीगदााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपर अा को ोदाजा | अछा सार ल न कह सक करउ

सार-लभखनकरतभसकनमनलखतबाततकाधानरखनाचाह - 1द ग गदााकोअतातसावधानीपवरकपपनाचाह ता कउसका ावसकझकमआजा | 2जोअा वाकदअथवाकहतवपर लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगदााकमआ कहावरभसिकतद रकहावतदको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकरतभसकअपनीतरफसभक ीनहाजोनाचाह | 5सारलभखनकमपनरिकतनहाकरनीचाह | 6हधानरखनाचाह कककोाकहतवपर अा ारवचारन नभनपा | 7सारलभखनकमरवचारदककयकबतापरतातथासपरताउसी काररखनाचाह जसापर गदााकमदागाहो| 8अातकमइसभ कबारअवशपपलभनाचाह िजससभक ाहोतोउसभलखाजासकभ | 9सारलभखनकलगदााकभ तहााअा कमकरनाचाह |

HINDI X Page 40

11 नकताी का चपरा- सवय पकाश 12

नमनलखतगदााकोपपकरप भग शनदकभ उततरदसभरवकरप ाकरलख | 1हबलदारसाहबकोपानवालभदवारा कदभ कतकाइसतरहकजाकउरााजानाअउ ानहालगा| ककरदभखातोअवाकरहग | कबभहदबपाकरलसालागाआदकीसरपरगाधीोपी रआखदपरकालाचशकालगभ कहाथकम क ोसीसादकची रदसरभहाथकम कबाासकम ागभबहतसभचशकभल अ ीअ ी कगलसभनकलाथा रअब कबाददकानकभ सहारभअपनाबाासकारहाथा|तोइसबभचारभककदकान ीनहा|फभ रलगताह|हालदारसाहबचककरकमपग |प नाचाहतभथभइसभकपनकदकहतभहकाहइसकावासतरवकनाकहलभ कनपानवालभनभसाफबतादाथा कअबवहइसबारभकम रकरनभकोतारनहाडाइवर ीबभचनहोरहाथा|हालदारसाहबजीपकमबठकरचलभग |

(क) कपनकाकजाक कसनभउाा रबरा कसभलगा

1 चाबालभनभ रडाइवरको2पानभवालभनभ रहालदारसाहवको

3पानवालभनभ रडाइवर4चावालभनभ रहालदारसाहबको

(ख) साकनभसभआतभह विकतका पकसाथा

1बभहदबपाकरलसाचशकालगा 2सरपरगाधीोपी रआखदपरकाला

3हाथकम ोसादकची रबाासपर ागभचशकभ4उपकतस ी

(ग) वहचशकभ कसतरहबभचताथा

1 दकानलगाकर2घरपर

3फभ रलगाकर4उपकतकमसभकोानहा

(घ) उसबपभविकतकानाककपनकदरखागाथा

1 उसकाकजाकउानभकभ ल 2वहफवजकमथा

3कातारपतानभहनाकरखाथा4दभ िकत ावनाकभ कार

()हालदारसाहबपानवालभकभ काप नाचाहतभथभ

1कपनकभ नाककभ बारभकम2वसतीकभ बारभकम

3कपनकभ काककभ बारभकम

नतर ndash (क) 2 ( ) 4 (ग) 3 (घ) 4 (ड़) 2

HINDI X Page 41

2 बार-बारसोचतभकाहोगाउसकवककाजोअपनभदभककखातरघरगहसथी

जवानीिजादगीसवक होककरदभनभवालदपर ीहासतीह रअपनभल बकनभकभ कवकभ पतीह|दखीहोग |पािहदनबाद फरउसीकसबभसभगजरभ|कसबभकमघसनभसभपहलभहखालआाकककसबभककहदसथलकमस ाषकक तकाअवशह तरठारपतहोगी|लभ कनस ाषककआखदपरचशकानहाहोगा|कद ककासरबनाना लगा रकपनकरगा|सोचावहारकभ गभनहापानी ीनहखा गभ|कत र ककतरफदभखमगभ ीनहासीधभनकलजा गभडाइवरसभकहदाचवराहभपररकनानहाआजबहतकाकहपानआगभकहाखालभगभ|लभ कनआदतसभकजबतआखभचवराहभआतभहकत र ककतरफउठगा|क ोसादभखा कचीखमरोको|जीपसपीडकमथी|डाइवरनभजोरसभतभककारभ|रासताचलतभलोगदभखनभलगभ|जीपरकतभहालदारसाहबजीपसभकदकरतभजतभजकदकदसभकतर ककतरफलपकभ रउसकभ ठपकसाकनभजाकरस भनकमखभ होग |कत र ककआखदपरसरका डभ सभबना ोा-साचशकारखाहआथाजसाबउचभ बनालभतभह|हालदारसाहब ावकह|इतनीसीबातपरउनककआखम रआा| (क) हालदारसाहबसव ावकम

1 सनककथभ2पागलह

3 भकी ावकह4 ावकदभ कतह

(ख) लोगदनभ कसककहासीउााथी

1 हालदारकक2पानभवालभकक

3लभखककक4चशकभवालभकक

(ग)हालदारसाहबनभकसबभसभगजरतभह आदतनकादभखा

1 पानवालभको2चवराहभको

3नभताजीकककत र को4कपनको

(घ)स ाषकककत र कोदभखकरउनककआखदकद रआा

1पानवालभनभचशकालगादाथा|

2कपनअपनाकाकचावालभकोसवपगा

3बउचदकभ हाथोसभबनासरका डभ काचशकाकतर परलगाथा

4उपकतकमसभकोानहा

()होकदभनभकाअथर ह

1घरदभना2पजादभना

3बलदानदभना4नरकरना

नतर ndash (क) 4 ( ) 3 (ग) 3 (घ) 3 (ड़) 3

HINDI X Page 42

3 अबहालदारसाहबकोबातक क सकझकमआाकभ कचशकभवालाहिजसकानाककपनह|उसभनभताजीककबगरचशकभबरलगतीहकानोचशकभकभ बगरनभताजीकोअसरवधाहोरहहो|इसल वहअपनी ोसीदकानकमउपलबधागनभचनभ भ कदकमसभ कनभताजीकककत र पर फकरदभताह|लभ कनजबकोा हकआताह रउसभवसभह भ सककदरकारहोतीहजसाकतर परलगाहतोकपनचशकभवालाकतर परलगा भ कसा वतःनभताजीसभकाकागतभह हजसाकत र परह रबादकमनभताजीकोदसरा भ कलवादभता|वाह ााखबकाआइखडाह| 1हालदारसाहबकोपहलभकवनसीबातसकझकमनहाआतीह

(क)नभताजीकाचशकाकदनहह(ख)नभताजीकाचशका कसनभउतारला(ग)नभताजीकाचशकाबारबारबदलताकदह(घ)नभताजीकककत र कभ साथकवन भखानीकरताह| 2चशकभवालानभताजीकककत र परचशकाकदलगादभताह

(क)नभताजीकभ कार(ख)चशकभकभ रवापनकभ कार

(ग)अपनभनभताजीकभ तसमकानकभ कार(घ)लोगदकाकनरखनभकभ ल

3चशकभवालाकोनभताजीककबगरचशकावालकत र बरकदलगतीह

(क)दभ िकतकभ कार(ख)सवनदर कभ कार

(ग)खालपनकभ कार(घ)नगरपालकाकककोताहकभ कार

4वाहकाखबआइखडाहहरवचार कसकभ कनकमआा

(क)जनताकभ (ख)दभवासदकभ

(ग)लभखककभ (घ)हालदारकभ

5आहतकाअथर ह (क)घाल(ख)चो सत

(ग)वाथत(घ)परभान

नतर- 1 (ग) 2 (ग) 3(क) 4(घ) 5 (ग)

लघ नतरय पपनबतर 1 पानवालक का लक रक ाकत किल | उततर-पानवालासव ावसभबहतहरसाहासो रकजा काथा|वहररसभकोाथा|उसककतददनकलरहतीथी|उसकभ काहकमपानठासारहताथा|पानकभ कारवहठपकसभबाततकनहाकरपाताथा रहासनभपरउसकभ लालकालभदनतखलउठतभथभ|वहबातमबनानभकमउसतादथा|उसककबोलकमहसी रवातकापबनारहताथा| 2 तक हालदार साह नक कह पन कब साात दक ानह ा | त तक ननकक रानस

पल पर नसका कौन सा च रहा हबगा अपनी कलपना सक लल ल|

HINDI X Page 43

नतर-जबतकहालदारसाहबनभअपनभआखमसभचशकभकपनकोदभखानहाथातबउनकभ कनकमकपनकककत र क रथीउनहदनभसोचाथा ककपनररसभहा-काकजबतहोगा|वहजररसरपरफवजीोपीपहनताहोगा|वहरवबदारअनासत रदबागकनरहोगा|उसककवाीकम ारपनहोगा| 3 कह पन र त ष का चपरा ार- ार कयष दल दकता ा

नतर ndashस ाषचनिबोसकककत र परचशकानहाथा|इसीककीककपत र चशकभवालाकपन काकरताथा| वहचशकभबभचकरताथा|अतःवहकोा-कोाचशकानभताजीककआखदपरलगादभताथा|अगरकोा ाहककतर परलगा भ ककागलभतातोकपनवह भ कउतारकरउसककजगतकोाअन भ कलगादभताथा|इस कारकत र परचशकभबदलतभरहतभथभ| 4 नकताी का चपरा पाठ कक आधार पर सपि किल क दकशपकर कर तरह पक हबता हह

नतर- दभ भक ककरनभकभ ल बारभ-बारभनारदककआवशकतानहाह|नहजवानबलरठासनकहोनभककज रतह|दभ भकतो ो- ोबातदसभ कहोसकताह|दहकारभकनकमदभकभ त भकहतोहकदभककहर ोसभ ोककीकोपराकरनभकभ ल तनकरसकतभह|नभताजीकाचशकाकमकपननभनभताजीकककत र परचशकालगाकरहअपनी ावनाकापरचदभदा|

HINDI X Page 44

11 ालगब न भगत ndash रारव कनीप र

नमनलखतगदााकोपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरकभ रवकरपकमसभसह ााकरलख | 1बालगोबन गतसाध थभ|साध ककसबपर ाषाकमखरभउतरनभवालभ|कबीरकोसाहबकानतभथभउनहाकभ गीतदकोगातभउनहाकभ आदभदपरचलतभ|क ीझठनहाबोलतभखराववहाररखतभ| कसीसभ ीदोकबातकरनभकमसाकोचनहाकरतभन कसीसभखाकखाहझगाकोललभतभ| कसीककचीजनहा भनबनाप भववहारकमलातभ|इसनककोक ीक ीइतनीबारककतकलभजातभककलोगदकोकवतहलहोता|क ीबहदसरभकभ खभतकमवचकभ ल ीनहाबठतभ|वहगहसथथभलभ कनउनककसबचीजसाहबककथी|जोक खभतकमपदाहोतासरपरलादकरपहलभउसभसाहबकभ दरबारकमलभजातभजोउनकभ घरसभचारकोसदरपरथा ककबीरपाथीकठसभकतलबवहदरबारकम भसव परखदाजाकर सादकभ पकमजोउनहमकलताउसभघरलातभ रउसीसभगजरचलतभ| 1बालगोरवन गतकाववसाथा| (क) िकत(ख)गान

(ग)साध (घ)खभतीबार

2बालगोबनअपनीफासलभ कसकभ दरबारकमलभजातभथभ

(क)कबीर(ख)कबीरपाथीकठकम

(ग)ाशवर(घ)हा कककभ

3बालगोबनकासव ावकसाथा

(क)झगाल(ख)सरल

(ग)सनकक(घ)कसत

4लोगोकोकवतहलकदहोताथा

(क) गतजसभसाध कोखभतीबारकरतभदभखाकर(ख) गतककगहसथीदभख

(ग)उनकभ सउचाादभखकर(घ)नकदकाअतातबारककसभपालनकरतभदभख

5दोककातातपर ह (क)थोीसी(ख)साकोचसभ

(ग)साफ-साफ(घ)गससभसभ नतर- 1 (ग) 2 ( ) 3 ( ) 4 (घ) 5 (ग)

HINDI X Page 45

2 कबीरकभ वभसीधभसादभपदजोउनकभ का ठसभनकलकरसजीवहोउठतभ|आषापककरकझकह|सकचागावखभतदकमउतरपाह|कहाहलचलरहभहकहरोपनीहोरहह|धानकभ पानी रभखभतदकमबउचभ उ लरहभह| रतकलभवालभकरकभडपरबठपह|आसकानबादलसभघराधपकानाकनहाठाडीपरबााचलरहह|ोसभहसकआपकभ कानदकम कसवरतरागझाकारसीकरउठप|हकाहहकवनहहप नानपभगा|बालगोबन गतसकचाररककचकमलथभ अपनभखभतकमरोपनीकररहभह|उनककअागल क- क ाकभ पी भकोपािकतबखभतकमबठारहह|उनकाका ठ क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचपकरक कोगपरसवगर ककओर भजरहाह रक कोइसपकवीकककीपरखभ लोगदकभ कानककओर| 1हलचलाकररोपनीकाकाक कसकहनभकमहोरहाह

(क)फारगन(ख)काघ

(ग)कातरक(घ)आषाप

2बालगोबन गत कसकभ पदगाकरतभह

(क)तलसीदासकभ (ख)कबीरकभ

(ग)सरकभ (घ)अपनभ

3बालगोबन गतअपनभखभतकमकाकररहभह

(क)हलचलारहभह(ख)रोपनीकरतभह गारहभह

(ग)खालखभ ह(घ)धानअगोररहभह

4उनकाका ठसवर क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचाकरकहा भजरहाह

(क)सवगर ककओर(ख)गॉवकभ लोगदकभ कानककओर

(ग)ाशवरककओर(घ)(क) र(ख)दोनद

5कतधकाअथर ह (क)गकसक(ख)उदास

(ग)परभान(घ) सनन नतर- 1 (घ) 2(ग) 3( ) 4(घ) 5(घ)

लघ नतरय पपनबतर (2 अक) 1 ालगब न भगत क प वध नअहउ अकक लक कयष नह छबड़ना चाहती ी

नतर ndash गतककपतबध जानतीथी क गतजीसासारकमअकभ लभह|उनका ककातपतकरचकाहवभबपभह र कतह|उनहमघरबार रसासारकमकोा ाचनहाह|अातवभअपनभखानभपीनभ रसवासकककओर ीधाननहादभपा ागभ|इसल वहसभवा ावसभ

HINDI X Page 46

उनकभ चरदकमअपनभदनबतानाचाहतीथी|वहउनकभ ल ोजन रदवाका बाधकरनाचाहतीथी| 2 ालगबवन भगत क दनचयाष लबगब कक अचर का कारर कयष ी

नतर- बालगोरवन गतककदनचारलोगदकोहरानकरदभतीथी|वभ गतजीककसरलतासादगी रनसवाथरतापरहरानहोतभथभ| गतजी लकर ी कसीकभ क नहालभतभथभ|वभबनाप भ कसी ीचीजको भ ीनहाथभ|हातककक कसीदसरभकभ खभतकमवच ीनहाकरतभथभ|लोगउनकभ इसववहारपरकतधथभ|लोग गतजीपरतब र ीआशचर करतभथभजबवभ ोरकालकमउठकरदोतीनकलदरिसथतनदकमसनानकरआतभथभ|वापसीपरवभगावकभ बाहरिसथतपोखरकभ कनारभ िकतकभ गीत भरारहतभथभ|उनकभ इनगानदकोसनकरलोगसउचकचहरानहोजातभथभ| 3 गाव का सारािक सासक तक पररवकश आषा च तक ह नललास सक कयष भर ाता हह

नतर- ारतकरष धानदभह|हाकभ गावकरषपरआधारतह|करषवषारपरआधारतह|वषारआषपकासकम होताह|इसल आषापकमगाववासी सनननजरआतभहवभसाल रआषापकासकाइातजारकरतभहता कखभतदकमधानरोपसकभ उनदनदबउचभ ीखभतदकभ ागलकीकमलथपथहोकरआननदयकाकरतभह| कसानहलजोततभहतथादन रखभतदककबवााकरतभह|साासकतकरागदसभओत- ोतहोउठताह| 4 ालगबवन भगत क क ीर पर शा कन-कन वपष रउ पक ह हह

नतर ndashबालगोरवन गतकककबीरपरअगाधशाथी|वभकबीरकोअपनासाहबकानतभथभ रउनहाककदगााओाकोपालनकरतभथभ|उनकासबक साहबकाथा|खभतकमजोफसलहोतीउसभसरपरलादकरपहलभचारकोसदरकबीरकभ दरबारकमलभजातभ रवहा सादसव पजोक कलताउसीसभगजरकरतभ|कबीरपर गतककशाकास वतःहकाररहाहोगा क गतकभ रवचारकबीरककाओासभकलतभहोगभ रइनहमइनकमआनादकलताहोगा| गत ीकबीरकक ाातहपरकातकाकमरवशवासरखतभथभ|इसल कबीरकभ रवचारदपरउनककअगाधशाथी|

HINDI X Page 47

पद-सरदास नमनलखतपदकोपपकरप भग शनकभ उततरलख |

1उधवतकहोअतब ागी| अपरससहतसनभहतगातनाहनकनअनरागी| परइनपातरहतजल ीतरतारसदभहनदागी| जोजलकााहतभलककगागरबादनताकलगी| ीतनदकमपागनबोरददिरन पपरागी| सरदासअबलाहक ोरगरचीाजवपागी|

(क) गोरपाउवको गवानकदकहतीह

उततरndashअनरागनहोनभकभ कारउनहमकसीककरवरहवभदनानहाझभलनीपी| (ख) उवकभ ववहारककतलना कस कससभककगाह

उततर-उवकभ वापारकभ ववहारककतलनापानीकमपभ रहनभवालभककलकभ पततभसभककगाह|जलकमपीतभलककगागरसभककगाह| (ग) गरचााजपागीकमकवन कसका तीकह

उततर-गकरकाचीागोरपदकक| (घ) सततपदकम पक वाउत भाअलाकार ााकरलख | उततर- ीतदन पकजोजलकााहndashउत भागरचााजपागी-उत भा

(ड)इसपदकमगोरपाअ त पसभउवसभकाकहनाचाहतीह

उततर-उवतकानीहोनीतहो कनततमहारभसाकान ातहनकोानहाहकद क भककभ सागरकरकभ पासरहकर ीतक भकसभबकखह|

2कनकककननहाकााझरहब

कह जा कवनपगधवनाहपरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनबथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनरवरहनबरहदह| चाहतहतीगहारिजतहा त उततधारबह| सरदासअबधीरधरहकदकरजादान|

(क) अन ासअलाकरकाउदाहर ाकरलख | उततर-कनकककननहाकााझरह

कह जा कवनपगधवनाहापरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनवथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनबरहनीबरहदह| (ख) सनसनक कवनसाअलाकारह

उततर-पनरिकतअलाकार|

HINDI X Page 48

(ग) गोरपदअबध र धरनभकोतारकदनहाह

उततर-गोरपदकहतीहकककरनभहभअपनीकारदानहारखीतोवभअब कसकभ सहारभध र धारकरम|िजसपरहकमरवशवासथाउसीनभहकमधोखादभदा| (घ) उवदवाराद ग ोगकभ सादभनभगोरपदककरवरहानकमघीकाकाककसभ

का

उततर-गोरपदकभ कनकमकरकभ आगकनककआसरवदकानथीइसीकभ बलपरवहरवोगककवभदनासहरहथीपरउवकभ सनदभनभउसआाकोनरकरदािजससभउनकारहासहाध र ीजातारहा र

उनककरवरहवथा र ीबपगा| (ड)गोरपदकभ कनककबातकनकमहकदरहगा

उततरndashकरसवानहाआ उवको भजाउवनभउनकभ दखकोसकझानहोगसनदभदभदा| 3 हकारहरहरलककलकर| कनयकवचनननदननदनउरहदपकरपकर| जागतसोवतसवपनदवसनसकानहकानहजकर| सनतजोगलागतहोसोजदकराककर| सतववााधहककवलआ दभखसनीनकर| हतवसरतनहालसवपोिजनकभ कनचकर| (क) करकोहारलककलकीकदकहागाह

उततर-हारलपीककरवभषताहोतीह कवहदनरतअपनभपाजदकम कलकीकोथाकभरहताहउसभक ीनहा ोता|इसी कारगोरपादनरातकरकोअपनभकनकमबसा ह ह|वभ कसी ीसरतकमउनहमनहा लतीह| (ख) ोग रगोरपदनभकवीककीकदकहाह

उततर-िजस कारकनरकवीककीकोअपनभकाहकम ककभ ल ीनहारखता रतरातहउसभतागदभताहउसी कारगोरपा ी ककभ ल ीोगकोनहाअपनानाचाहतीह| (ग) उवगोरपदकभ ल कसतरहककवाधलभकरआ ह

उततर-उवोग पीवााधलभकरआ ह|ोगरखातथाउनहमकरसभअलगकरनभवालाहइसल वभइसभवााधकहतीह| (घ) अन ासअलाकारकभ दोउदहारलख | उततरndash1हकारभहरहारलककलकी| 2जवकराककर| लघ नतररय पपनबतर 1 नोदव कक वयवहार क त लना कस कससक क ग हह

HINDI X Page 49

उततर-उधदवकभ ववहारककतलनानमनलखतसभककगाहndash ककलकभ पततभसभजोजलकमरहकर ीउससभ ारवतनहाहोतभ|जलकभपीतभलककबादसभजोजलकमधलतीकलतीरहतीह| 2 गबपयष दवारा नव कब भा यवान कहनक रउ कया वय य नहत हह

उततर-हवातनहतह कउधदवकरकभ नकरहकर ीउनकभ ावसभसवरथाअ तभहउनकभ कनकमअनराग ावउतपनननहाहआह|हिसथतउवकभ ल ातालहोसकतीहगोरपदकभ ल नहा| 3 गबपयष नक नोदव सक यबग क शा कह सक लबगब कब दकनक कक लल कह हह

उततर-गोरपदनभउधदवसभोगककाोसभलोगदकोदभनभकभ ल कहहिजनकभ कनचकरकभ सकानघकतभरहतभहउनहमहोगकभ दवाराकन का करनभककआवशकताह| 4 सरदास कस रागष कक सरषक क

उततर-सरदाससगन िकतकागर कभ सकथरकथभ|इसकागर कम गवानकभ साकार पककउपासनाककजातीह|इसल वभअपनभपददकमोगकागर कभ रवरधदअपनीबातकहतभह दखाापतभह| 5 नोदव गबपयष क रनबदश कयष नह सरस सकक | उततर-उधदवकोनगर ानपरअ कानथा|ानकभ दपर कमवभगोरपदकभ आदर भककोनहासकझपा |

6 भरर गीत क वशकषताल लल त | उततर-भकरगीतकमनगर तहककारवरोधसगनककसराहनारवोगशागारकाधाकरकाचतहइसकमगोरपदककसपरतावाकपतासहदतावातातककतासराहनीह| कनरठ भकोगकापलानसनभहसकतउपाला अवलोकनीह| 7 गबपयष का राधरष क याद कयष दलाना पड़ा

उततर- भकआदककपरवतनीतपरकबातमकर लकरअनीतपरउतरआ ह|अतःोगसादभको भजकर भकरवरकार कररहभह|इसल भराजधकर ककाददलाकर भकनीतपरलभनभका ास का| 8 सरदास कक प क पदष कक आधार पर सरदास क कावयगत वशकषताल ता | उततर-(क) कनरठ भक(ख)वाकपता(ग)गीतल(घ)वतातककलका ोग| 9 गबपयष कक वाक चात यष क वशकषताल लल ल | उततर-सपरताववातातकक ोग| 10 यबग सदकश का गबपयष पर कया पभाव पड़ा

उततर-रवरहाितनबपगाउनकाकनदखीहोगा|उधदवकोउलाहनभदभनभलगी|

HINDI X Page 50

सवहया-दकव 1पाननपरकाdfV जबजfdafdfkकधनकककधराा

साावरभअागलसपपीतह भहलसभबनकालसहाा| काथभ करबभ दगचाचलकादहासीकखचादजनहाा| जजगकादरदपकसनदरशीतजदलहदभवसहाा| पपन

1 र चद रउ कौन सा अलकार हह

उततरndash पकअलाकार(कख रचनिकाकमअ भदहोनभकभ कार) 2 क िर नक शरर पर कया कया धारर कया ह

उततर-परदकमघाघ

ककरकमकरधनी

दभहकमपीतामबर

काथभपरकक

गलभकमबनकाल

3 नराल कहा शबभायरान हह

उततर-बनकालशीकरकभ गलभकमअथातर तदपरो ाकानह| 4 क िर ी क र सकान कह सी लग रह हह

उततर-करकककसकानउनकभ कख पीचनिकाककचाादनीकभ साकानफलह| 5 ह ग रदर दपक कसकक लल पय कत कया गया हह ता कयष

उततर-जजगकादरदपकशीकरकभ ल कत कागाहकदवभइससासार पीकादरकमदपककभ साकान काकानह| 2 डरिकपालनाब वनानवपरलवकभ

सकनझागोलासो-हतब रव ारह| पवनझलावकभ ककककरबतरावदभव

को कलहलावहरकावकरतारह परतपरागसवउतारदकरभराइनोन

का जकालनाकालतानसरसारदम| कदनकहपजकोबालकबसातताह ताहजगावतगलाबचकारदम| शन 1 पसत त पद रउ कसका च र कया गया हह

उततर- सततपदकमवसातऋतकावरन कागाह| 2 ालक कक लल पालना कहा पड़ा हह

HINDI X Page 51

उततर-बालककभ ल पालनापभदककडालदपरपाह| 3 ालक का छौना कसक कहा गया हह

उततर-ना-नाकोकलपिततदसभउसकाब वनाबनाह| 4 ालक कब स ला कौन स ला रह हह

उततर-कादकादकपवनबालककोझलारहह| 5 ालक कह सक वस धारर कल ह ल ह

उततर-सनदर-सनदरख बदारफलोकाझागोलाबालकधार क ह ह| 3 फकसलानीससधरवसधाकादर

उदाधदाधसोअाधकााउकगभअकाद| बहारतभ ीतरलव ीतनदखा दभव

दधकोकोफभ नफरोआगनफरसबाद| तारासीतरनीताकभठापझलकलहोती

आरसीसभअाबरकमआ ासीउजारलगम पाररााधकाको तबमबसोलगतचाद| शन 1 नपय षकत पिकतयष रउ कसका वरषन कया गया हह

उततर-उपरकतपािकतदकमपरकाककरातकमचादतारोककआ ासभो तरातकभ सवनदर कावरन कागाह| 2 स धा रदर कससक ना हह

उततर-सधाकादरसफकककलाओासभबनाह| 3 इस रदर कब दक कर कया लगा रहा हह

उततर-इसकादरकोदभखकरोसालगारहाहकनोदहकासागरउकागसभउकताचलाआरहाह| 4 ाहर सक भीतर लौ भीती कयष नह द ा दक रह हह

उततर-बाहरसभ ीतरलवदखाानहादभतीकद कहकादरपारदसफकककलाओवअकत पीचाादनीसभबनाहआह| 5 रदर का आगन कह सा द ा दक रहा हह

उततर-कादरकाआगनदभखकरलगरहाहकनोदधकाफभ नचारोतरफफलाह| लघ नतरय पपनबतर 1 शीक िर कब ससार का दपक कयष कहा गया हह

HINDI X Page 52

उततर-िजस कारदपककभ कातहोनभसभकादरकमउजालाफलजाताह|उसी कारकरकभ होनभसभसकसततज दभकमउकगआनादउरलास काफलजाताह|इसीकारउनहमसासार पीकादरकादपककहागाह| 2 दसरक कवत कक आधार पर सपि करउ क कत रा सन कक ल वप का वरषन परसपरागत सत वरषन सक कस पकार भअन हह

उततर-परापरागतबसातवरनकमबसातऋतकोउदीपनकभ पकमाचतत काजाताह|करवततकमउसभआलमबनकभ पकमाचतत काह|बसातकोबालककभ पकमाचततकरउसकभ हाव ाव याकलापआदकोाचतत काहजोइसभपरापरागतवरनदसभ ननबनताह| 3 कव नक चादनी रात क नजजवलता का वरषन करनक कक लल कन कन नपरानब का पयबग कया हह

उततरndashकरवनभचाादनीरातककउजजवलतकावरनकरनभकभ ल नमनलखतउपकानोका ोग काहndash सफकलाका

दहकभ सकिका

दधकभ सभफभ नका| दकव-पायनी न प र र पपन 1 चाद रात क स अदरता कब कवनक कन कन वपष रउ दक ाहह

उततर-करवनभचाादनीरातककसनदरताकोनमन पदकमदभखाह|

1 सफकलाओासभनकरतसधाकादर पकमदभखाह| 2 चारोओरफलतीचाादनीकोदधर पककिककतरहदभखाहजोचारोओरउकपद

रहह| 3 आागनकमउकतभह दधकभ झागकभ पकमदभखाह| 4 अबर पीदपर कभ पकमचाादनीकोदभखाह|

HINDI X Page 53

राता का आचल- शवपन सहाय 1 रा कक प त अधक लगाव न हबतक ह ल भी वपित कक सरय भबलाना रा कक आचल रउ ह पकर ढ़र शा त पाता इसका इसका आप कया कारर रानतक ह

नतर ndashहबातसचह कबउचभ कोअपनभरपतासभअाधकलगावथा|उसकभ लालनपालनहनहाकरतभथभउसकभ सागदोसतदजसाववहार ीकरतभथभ|परनतरवपदाकभ सकउसभलाककजररतथीअताधकककताओरकाककगोदककजररतथीउसभअपनीकासभिजतनीकोकलताकलसकतीहरपतासभनहा|हकारह कसाककमबउचभ कोकाानानीककादआतीहबापानानाककनह|काकालाघावको रनभवालभकरहककाकाककरताह| 2 भबलाना ढ़र अपनक सायष कक कल ढ़र कलनक क सारगी आपकक कल ढ़र कलनक क सारगी सक कया पकार भअन हह

नतर- आजजकानाबदलचकाह|आजकातारपताअपनभबउचदकाबहतधानरखतभहवभउसभगलकोहरलभकमबभ फयखभलनभककअनकतनहादभतभ|जबसभनठारजसभकााडहोनभलगभहतबसभबउचभ ीडरभ-डरभरहनभलगभह|नतोहरलबाजीरारतभ रतकबिनदारहहनह नागMa+xघकतभरहनभककआजाद|अबतोबउचभ पलािसक रइलभकरोनकसकभ कहगभखलवनदसभखभलतभह|बरसातकमबउचभ बहाररहजा तोकाबापककजननकलजातीह|आजनक रहभनरहतनखभतीकावक|इसल आजकागपहलभककतलनाकम

आधनकबनावरसहनहोगा| 3 राता का आचल पाठ रउ चक क ब द नया रची ग हह वह आपकक चपन क द नया सक कस तरह भअन हह

नतर- इसपाठकमबउचभ ककजोदनारचीगावभवह1930कभ आसपासककहतबबउचभ घरकभ सातकानसभसाधारसीचीजदसभखभलनभसभकाकचलालभतभथभ|वभ कतककगोदकमरहकरख थभ|आजहकारदनापरतरहसभ ननह|हकमदभरसारचीजमचाह |खभलसाक ीकम ीबदलावआगाह|खानभ-पीनभककचीजदकम ीकाफकबदलावआाह|दनावीकोरडखड ाकरपजाजाचाकलभकभ इदर-ागदरघकतीह| 4 आपकक वचार सक भबलाना अपनक सायष कब दक कर ससकना कयष भल ाता ह

नतर- अपनीसवा ारवकआदतकभ अनसारअपनीउउकभ बउचदकभ साथखभलनभकम ाचलभताह|उनकभ साथखभलनाअउ ालगताह|अपनीउउकभ साथिजस ाचसभखभलताहवह ाचबोकभ साथनहाहोतीह|दसराकारह क ोलानाथअपनभसााथदकोदभखकरससककर लजाताह| 5 यहा राता पता का चक कक परती ब वासलय वयकत ह आ हह नसक अपनक शबदष रउ लल ल |

HINDI X Page 54

नतर- रपताकाअपनभसाथकोनहला-धलाकरपजाकमबठालभनाकाथभपरतलकलगाना फरका धभपरबठकरगागातकलभजाना रलवतभसकपभपरबठकरझलाझलाना कतनकनोहारदशउतपननकरताह| रपताकभ साथकशतीलनाबउचभ कभ गालोपरचमकालभनाबउचभ कभ दवाराका भपकनभपरबनावरोनारोनाकानाक रकाहसपर अतनतजीवातलगताह| काकभ दवारागोरस ाततोताकनाआदकभ नाकपरखलानाउबनाकाशागारकरना रकाससकनाबउचदककोलकोदभखकरससकनाबादकररवरवध कारकभ खभलखभलना रकसनतवारकोाचनाआदअद तदशउकभ रभग ह| भस ीदशअपनभवककाददलातभह|

HINDI X Page 55

2 ल नवी अदा ndashयशपाल 1 नमनलखतगधााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततर ाकरलख |

आराकसभसभकभ खडकलासकमजानभकभ ल दकअाधकलगतभह|दरतोजानानहथा| ीसभबचकर काातकमनाकहानीकभ साबाधकमसोचसकनभ रखककसभ ाकतकदशदभखसकनभकभ क कसभकभ खडकलासकाहलभला|गाी रहथी|सभकभ खडकलासकभ क ो भदववभकोखालसकझकरजरादवकरउसकभचपाग |अनकानकभ तकलखडबबानजराानहथा| कबथर परलखनगककनवाबीनसलकभ कसफभ दपोसजजनबहतसरवधासभपालथीकरबठभ थभ|साकनभदोताजभndashाचकनभखीरभतवल पररखभथभ|खडबबभकमहकारभसहसाकदजानभसासजजनककआखदकम कााताचातनकमरवधानकाअसातोषदखाादा|सोचाहोसकताहह ीकहानीकभ ल सझककाचाताकमहोाखीरभजसीअपदाथर वसतकावककरतभदभखभजानभकभ साकोचकमहो| 1लभखकसभकभ खडकलासकभ खडबबभकमकदजारहभथभ

(क)फस रकलासकाककहगाथा

(ख)सभकभ खडकलासकभ खडबबभकमलभखकको कााकककलसकताथा|(ग)सभकभ खडकलासकमनबाबसाहबजारहभह| (घ)थडर कलासकमजानालभखककोअपकानलगताथा 2खडबबभककिसथतकभ बारभकम वभसभपवर लभखककाअनकानथाकक (क)खडबबा कदकखालहोगा|(ख)उसभखककवालसीकलभगी| (ग)वहनवाबसाहबसभकलसकभ गा(घ)खडबबाबहतसरवधाजनकहोगा| 3लभखककभ खडबबभकमचपनभपरनवाबसाहबककका त याहा| (क)नवाबसाहबलभखककोदभखकर सननहोग

(ख)नवाबसाहबनभलभखककाकवनसवागत का

(ग)नवाबसाहबकोअउ ानहलगता|(घ)नवाबसाहबनभलभखककोअपकानत का

4लभखकनभनवाबकक त याकाहकारकिरपत काकक (क)नवाबसाहबकोसाकोचथाककलभखकनभउनहमखीरखातभदभखला| (ख)लभखककोलगाककादनवाबसाहब ीकहानीकभ रवषकमसोचरहभह| (ग)कोासहनहाह| (घ)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह| 5सहसाकदजानभकाकातातपर ह

HINDI X Page 56

(क)अचानककदजाना(ख)गपरसभकदपना

(ग)अचानकतीततासभ वभकरना(घ)खडबबभकमकदकरच ाना

उततर-1(ख)2(क)3(ग)4(घ)5(ग) ( ) खालबठभ करपनाकरतभरहनभककपरानीआदतह|नवाबसाहवककअसरवधा रसकोचकभ कारकाअनकानकरनभलगभ|सम बहनवाबसाहबनभरवरकलअकभ लभाताकरसकनभकभ अनकानकम कफातकभ रवचारसभसभकभ खडकलासकाकखरदलाहो रअबगावारानहोककहरकाकोइसफभ दपोउनहमकझलभदजर कमसफरकरतादभखभ|अकभ लभसफरकावकतकानभकभ ल हखीरभ रदभहोगभ| रअब कसीसफभ दपोकभ साकनभखीरकसभखा हककनखदसभनवाबसाहबककओरदभखरहभथभ|नवाबसाहबक दभरगाीककखककसभबाहरदभखकरिसथतपरगवरकरतभरहभ|आहभनवाबसाहबनभसहसानभसहसाहकभसाबोधन काआदाबअजर जानबाखरभकावकफरका |नवाबसाहबनभसहसा ावपरवतरनअउ ानहालगा| ाापलाआपराफतकागकानबना रखनभकभ ल हकमककहरकतकमलथभडलभनाचाहतभह|जवाबदा याककबालावकफरका | 1लभखककोकवनसीआदतह

(क)खालबठनभकक(ख)करपनाकरनभकक

(ग)खालबठकरकरपनाकरनभकक(घ)खालसककमहोनभवालकरपनाओापराचातनकक

2लभखकनभनवाबसाहबकभ बारभकमकाअनकानलगाा

(क)वभ सननाचतह|(ख)वभ काातकभ आकााीह| (ग)वभकभरासाथपाकरख ह|(घ) कभरकवजदगीसभनाख ह| 3नवाबसाहबखककसभबाहरकददभखरहभहोगभ

(क) ाकतकदशदभखनाचाहतभथभ|(ख)लभखककभ तउदासीनतादखनभकभ ल | (ग)खीराखानभकभ तरकभ कभ रवषकमसोचनभकभ कार(घ)ाचाताकिकतका ासकरनभहभत| 4नवाबसाहबनभसावादहनतादरकरनभकभ ल का का

(क)खीराकहनभका सताबदा(ख)कहानीसनानभकाआ ह का| (ग)अपनभपासबलाा|(घ)हालचालप ा| 5हासफभ दपोसभकातातपर ह

(क)बराविकत(ख) लाविकत

(ग) सवाथविकत(घ)समपननविकत

HINDI X Page 57

उततरndash1(ग)2(ख)3(ख)4(क)5(ख) (स)लखनगस भनपरखीरबभचनभवालभखीरभकभ इसतभकालकातरकाजानतभह| ाहककभ ल जीराकलानकक रलालकचर ककपखा ीहािजरकरदभतभह|नावाबसाहबनभबहतकरनभसभखीरभककफकदपरजीराकलानकक रलालकचर ककसखबरकद|उनकक त भक ाव ाागका रजबोकभ सफरसभसपरथाककउक याकमउनकाकखखीरभकभ रसशवादनकककलनासभपलारवतहोरहाथा|हककनखदसभदभखकरसोचरहभथभकककाारासबनतभह|लभ कनलोगदककनजरोसभबचसकनभकभ खालकमअपनीअसलतपरउतरआ ह|नवाबसाहबनभ फर कबारहकारओरदभखलावरलाहवकककिज लखनगकाबालकखीराह|नकककचर डकद जानभसभताजभखीरभककपनतभफााकभ दभखकरकहकमपानीजररआरहाथालभ कनइाकारकरचकभ थभ|आतकसमकानरवबहनाहउाचतसकझाउततरदा याइसवकततलबकहससनहहोरहकभदा ीजराककजोरह कबालावकफरका | 1लखनगस भनपरखीरबभचनभबालदकककारवभषताह

(क)वभआसानीसभवभचदभतभह|(ख)वभबातमबहतबनातभह| (ग)वभचपाकसाला ीदभतभह|(घ)वभ खापनदखातभह| 2नवाबसाहबकभ हाव ावोसभकापताचलरहाथा

(क)लभखककभ तयोधआरहाथा|(ख)खीरभकभ तअराच| (ग)खीरभकभ सवादकाआननद|(घ)कचर कभ तीखभपनकभ तअराच

3नवाबसाहबनभलभखाककभ तअराच| (क)खीरखानाचाहभगभ(ख)आपकागातवकाह

(ग)काकाककरतभह(घ)इसखडबबभकमकसभआ

4लभखकनभखीराखानभककइउ ाहोतभह ीकनाकदकरदा

(क)कद कवहकतकभ खीरभनहखानाचाहताथा

(ख)नवाबसाहबककउदासीनताकभ कर| (ग)उसभखीराअउ ानहलगताथा| (घ)पहलभइाकारकरचकभ थभइकल अबआतकसमकानबचा रखनाथा| 5वकककिज कातातपर ह (क)आनादलिज (ख)वकककिज

(ग)वकहतोलिज (घ)राचपवरकखी

उततर1(ग)2(ग)3(क)4(घ)5(क)

HINDI X Page 58

लघ नतरय पपनबतर

1 नवा ब रउ लक वशकष पकार क नफासत ढ़र नाकत दक नक कब रलती हह | ल नवी अदा पाठ कक आधार पर नदहारर सहत सपि किल | नतर ndashनवाबसदासभ कबभष कारककनफासत रनजाकतकभ ल कहरह|लखनवीअादाजपाठकम ीनबाबोककइसीनफासत रनजाकतकाउदहारकलताह|नवाबसाहबखीरभखानभकभ ल तनपवरकतारकरतभह|खीरभकाकरउनपरनकककचरलगातभह कनतबनाखा हकभ वलसगनधरसासवादनकरखककसभबाहरफभ कदभतभह र फरइस कारलभजातभहजसभइससार याकमबहतथकग होोसीनफासत रनजाकतनवाबोकमहदखाादभतीह| 2 आपकक वचार रउ नवा साहव नक नरक रचष लगक ीरक क फाकब कब ल ड़क सक ाहर कयष फक क द

नतर- नवाबसाहबनभखीरभककफााकोकोखककसभबाहरसा वतःइसल फम कदाहोगाकद कवभनवाब ो भसभलभखकसभसाकनभखीरभजसीसाकानवसतकावककरनभकमसाकोचकाअन वकररहभहोगभ|अपनीरासी रनवाबीका दरनलगानभकभ ल उनहदनभखीरभककफााकभ फ़म कद| 3 ल नवी अदा पाठ रउ कस पर ढ़र कया वय य कया गया हह

नतर लखनवीअादाजपाठकरनवाबसाहबकभ काधकसभउससाकातीवगर परवात कागाहजोवासतरवकतासभबभखबर कबनावजीवनलकाआदहनवाबदवाराअकभ लभकमखीरभखानभका बाधकरना रलभखककभ आजानभपरउनखीरोकोlwiexclUdjखककसभबहारफम ककरअपनीअदबीरासीकागवर अन वकरकभ इसीदखावभका तीकह|सकाजकमआज ीोसीदखावसासकतदखाादभतीह| 4 ना वचार घना ढ़र पा षकक भी कया कहानी ल ी ा सकती हह लक क कक इस वचार कक आप कहा तक सहरत ह

नतर- हकलभखककभ रवचारसभबलकल ीसहकतनहाह कबनारवचारघना रपाततकभ ीकहानीलखीजासकतीह| कसी ीकहानीकभ ल उसककआतकाहोताहकथानक|हकथानकअनवार पसभ कसीरवचारअथवाघनापरआधारतहोताहिजसभपातोकभ काधकसभहअ वकत काजासकताह| भपात रघना वासतरवक ीहोसकतीह रकारपनक ी कनतइनकभ अ ावकमकहानीकभ सव पकककरपनानहाककजासकती| प 1 नवा साहव दवारा ीरा ानक क तहयार करनक का लक च पसत त कया गया हह | इस पर पकया कब अपनक शबदष रउ वयकत किल | नतर- नवाबसाहबसाकनभबठभ लभखककोअपनभसाकोचकोदरकरतभह क न अादाजकमखीराकानभकक याअपनातभह|

HINDI X Page 59

1बथर सभनीचभ रखभपानीसभ रभलो भकोलभकरखकककभ बाहरखीरोकोअउ पतरहधोतभह रतवल सभपो तभह| 2जभबसभचाकनकालकरखीरभकभ सरकोकाकर रगोदकरझागनकलतभह| 3खरोकोसावधनीसभ लतभहफााकभ बनातभह रब लतवल परकरनभसभसजाकरदभखतभरहतभह| 4कहाफनकोजराजीराकलभनककको रकालकचर कोबरकातभह| 5खीरोसाकनभदभखकरखीरभकारसासवादनकनहकनकरतभलगतभह रकहकमपानी रआतीह|

HINDI X Page 60

13रानवीय कररा क दवय चरक ndash सवसवदयाल सकसकना

नमनलखतगधााकोपपकर शनदकभ उततरदिज | (अ)िजसककरागदसभदसरभकभ क कठास रभअकतकभ अतरकत रक नहाथाउसकभ ल इसजहरकारवधानकदहोहसवाल कसाशवरसभप भ ककआसथाहिजसकाअिसततवथा|वहदभहककइसातनाककपराउउककआखरदभहरपरकददभ कलमबीपादरकभ सफभ दचोगभसभककआकतसाकनभहगोरारागसफभ दझााकरती रदापनीलआखभबाहभखोलगलभलगानभकोआतर|इतनीककताइतनाअपनतवइससाध कमअपनभहर कर जनकभ ल उकतारहताथा|1 फादर कसभकहागाह

(क)रपताजी(ख)लखककभ रपता

(ग)चचर कभ पॉप(घ)फादरकाकलबरकभ

2फादरकासवगरवास कनपरसथतदकमहआ

(क) ाकतकवसाकानकत(ख)जहरदभकरषडातपवरककारदा

(ग)लमबीबीकारकभ करकर दकत(घ)(ख) वा(ग)दोनद

3फादरकोसाध ककसाादकद क

(क)वभसनासीथभ(ख)वभाशवरकक िकतकमलानरहतभथभ (ग)वभलोगोसभ भकसहान तकतीवसहोगका ावरखतभथभ| (घ)वभलमबीदापसफभ दचोगाधारकरतभथभ

4फादरलभखककभ साथकसाववहारकरतभथभ

(क)अपनातवपर (ख)समकानपर (ग)ोगपर (घ) पचारक

5अकतकापारवाचीनहाह (क)अक(ख)पीष

(ग)सोक(घ)रवष

उततर-1(घ)2(ग)3(ग)4(क)5(घ)

( )उनककाचाताकोरारर ाषाकभ पकमदभखनभककथी|हरकाचसभइसककतकलफबानकरतभइसकभ ल अकाटतकर दभतभ|बसइसी कसवालपरउनहमझाझलातभदभखाह रहनदवालददवाराहहनदककउपभापरदःखकरतभउनहमपााह|घरपरवारकभ बारभकमनजीदःखतकलफकभ बारभकमप नाउनकासव ावथा रबभ सभउनकभ कखसभसाातवनाकभ जाद रभदोबदसनना कोसीरोनीसभ ारदभताथाजो कसभगहरतपसासभ

HINDI X Page 61

जनकतीह|हरकवतदखातीहजीवनकोनीराह|कझभ अपनीपतनी रपतकककतादआरहह रफादरकभ बददसभझरतीवारलाात ी| 1फादरको कस ाषासभ भकथा

(क)हनद ाषासभ(ख)अपनीकात ाषासभ

(ग)अा भजी ाषासभ(घ) म च ाषासभ

2फादरककझाझलाह कसकारथी

(क)लोगोकभ सवालदकभ कार(ख)घरपरवारककदःखतकलफदकभ कार(ग)हनद ारषोदवाराककदःखहहनदककउपभतिसथतकभ कार

(घ)हनदकोरारर ाषाकादजारनदलवापानभकभ कार

3हरकवतदखातीहजीवनकोनीराहकाआह (क)कवतकभ बादहकिकतह(ख)कवतपनजरनककभ ल राहबनतीह

(ग)कवताशवतसतहअनतःकवतपरदखीनहो

(घ)(क) वा(ख)दोनद

4दःखकमफादरकभ साातवना रभबदसननभवालभपरका ावडालतभथभ

(क)जाद साचकतकार ावडालतभथभ

(ख)विकतको कआासभ रदभतभथभ

(ग) असीकसिनतकाअन वकरतभथभ

(घ)स ीरवकरपसहह

5उपभाकारवलोकह (क)सापभ(ख)अपभा

(ग)परो(घ) त उततर1(क)2(ग)3(ग)4(घ)5(ख) (स)ldquo ारतजानभककबातकदउठपrdquoनहजनताबसकनकमहथा|उनककतर कानलगा रवह ारतआग |पहलभिजसभसाघrdquoकमदोसालपादरदकभ बीचधकरचारककपााकक| फर9-10वषर दािजरलागकमपपतभरहभ|कलकततासभबी का र फर र फरइलाहाबादसभ क प |इनदनदडॉधीरभनिवकारहनदरव ागकभ अधथभ|ोध बाध ोगरवशवरवधालकभ हनदब ागकमरहकर१९५०कमपरा काndashराककथाउतपितत ररवकासlsquo|ldquoपरकलldquoकमउसकभ अधापपभग थभ|फादरनभकतलककभ सनाकवलबडर lsquoका पाातर ी काह|नील-पाीकभ नाकसभ|बादकमवहसमतजभरवसर कॉलभजरााचीकमहनदतथासासकतरव ागकभ रव ागाधहोग रहउनहोनभअपना सअा भजीहनदबदकोषतार का रबाइबलकाअनवाद ी र

HINDI X Page 62

वहबीकारपभ पनाआ |दरलआ रचलभग 47वषर दभकमरहकर73वषर ककिजादगीजीकर| 1फादरकक कसतर काउरलभखहआह

(क)साासीधारकरनभकक(ख)कानवसभवाकरनभकक

(ग)सनासीबनकर ारतजानभकक(घ)अपनीपपााजररखनभकक

2फादरककासभउनकककारवभषता कहोतीह

(क)वभपनभकमगहन ाचरखतभथभ|(ख)उनहमहनदसभरवभष भकथा| (ग)उनककदिरकम ारतीसासकतकारवभषसथानथा|(घ)स ीरवकरपसहह| 3फादरनभइनकभसभ कसकाअनवाद का

(क)नीलपा प(ख)राककथाउतपत ररवकास

(ग)अा भजीहनदको(घ)बलबडर रबाइबल

4फादरनभइनकमसभ कसकाअनवाद का

(क)दािजरलगकोलकतता ागरााची(ख) ागइलाहाबादपनाकोलकतता

(ग)इलाहाबादकोलकततादािजरलाग ाग(घ) ागदािजरलागकलकततादरल

5परकल कसकभ ल कतह

(क) करवशवरवधालकभ ल (ख)फादरककससताकभ ल

(ग)हनदकभ कब गकानाक(घ)लभखक रउसकभ कतोकासाहितक

उततर1(ग)2(घ)3(घ)4(ग)5(घ) लघ नतरय पपनबतर

1 फादर कब याद करना लक नदास शात सगीत कब स ननक हसा हह | आशय सपि किल |

उततर- सततपािकतकमफादरबरकभ कभ विकततवका ावदारागाह|फादरककसकतकोउदसाातसागीतकोसननभजसाकहागाह|िजस कारउदास राातसागीतहकारभकनकम ीउदासी राात ावसभ रदभतीह|फादरकाअ ावलभखककोउदासकरदभताह|तोउनककसकताउनहमाात दानकरतीह|

HINDI X Page 63

2 फादर लकक कक रन रउ सअयास गहर कर भारत ानक क ात कयष नठय हबगी अपनक अन रान सक करर ताइल |

उततरफादरवरकभ सव ावसभसाध गदसभकतथभ|वभकानवसभवाकमअपनाजीवनअरपरतकरनाचाहतभथभ|इसल उनहदनभसनासीजीवन हकर ारतआनभकानशच काहोगा|सा वतवभ ारतकक ाचीनस ता रसासकतहाकभ ानसकाजआदसभ ारवतरहभहोगभ| ारतकक कतरतरवाजधाकरकताआतकीतासादगीउनहमपसादहोगीिजसकभ कारउनहदनभहाआनभकाकनबनााहोगा|

3 नार आ ष कब गनना सयाह फह लाना हह | आशय सपि किल | उततर- सततपािकतकभ काधकसभफादरकाकल

बरकभ कककतपरउपिसथतजनसकहकभ दःखकोवकत कागाह|फादरकककतपर वहाउपिसथतअपारजनसकहवकसातवतथा|स ीककआखदकमआास रभथभ|ोसभकमउननकआखदककागनतीकरनासाहफलानाहथा|अथारत ावनाासावभदनाकोागनाातोलानहाजासकता|उससक ीरोनभवालोकककोाककीनहाोककमदबभथभ| 4 फादर लकक क नपिस त लक क कब दकवदार क छाया हसी कयष लगती ी

नतर ndashफादरहरअवसरपरलभखककभ पासउपिसथतरहतभथभ|उनकभ घरभलउतसवदसासकारदकमफादरबभ ाा रपरोहतकक ककाकमहोतभ रअपनभसनभहाीषदभतभ|दःखककघीधपकमदभवदारवकक ााकभ सकानाात वाीतलता दानकरताथा| 5 फादर कारल लकक क चारर क वशकषताल लल ल | नतर ndashकतवतववहारस ीकभ ल दाव प सहोगका ावसदव सननाचतरहनााशवरकभ तअआसथासाथीसभकभलजोलरखनास ीकभ कराका ावरखनाआदरवभषता ह| 6फादर कारल लकक नक हअद भाषा कक लल कया कया कायष कल

नतर- 1बी व क कभ काधकसभहनद ाषा वासाहतकाअधन| 2 अा भजहनदकोककरचना| 3 ोध बाधराककथाउतपितत ररवकास| 4 बलlsquoबडर lsquoकानीलपा पीषर सभहनद पाातर| 5 बाइबलकाहनदअनवाद|

7 फादर कारल लकक कक कन सदग रष कक आधार पर नअहउ रानवीय करना सक तपबत वयिकत कह सकतक ह

नतर ndashफादरसभसदगकरा भककतताका ावसहोगीपराचतदकभ साथसततसापकर रखनास ीकभ त काकना रखनासवाकरसहकरदसरोकभ दःखदरकरनभकभ ल तनरतरहना|

HINDI X Page 64

8 लक क नक फादर कारल लकक कक लल यह कयष कहा क नअहउ हर ाद सक नह ररना चाहला

नतर- फादरबरकभ नभआजीवनदसरोकभ दखोकोदरकरनभकभ ल तन क |वभस ीकभ त भकसहान त वाकराका ावरखतभथभ|अतःउनकककर दकवतकोलभखकउनकभ तअनाकानतभह|

HINDI X Page 65

आरककय- यशकर पसाद प 1 सर त कब lsquoपा कयrsquo नानक सक कव का कया आशय हह | नतर ndashकरवअपनभबीतभहकरदकभ थपभोसभआहातहनराह|उसककिसथतथकभ ह पाथकककतरहहिजसकाबपनभकाउतसाहसकापतहोगाह कनतजीनाचाहताह रपतभकाउपोगकरउतसाहतहोताह| करवकभ जीनभकाआधारकातसकतााहिजनहमसजो रखनाचाहताह|नराशकिसथतहउसकापाथभह| 2अचानकपलसआगा रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) नतर ndashअचानकपलसकभ आतभहसननाा गाा 3ररवनभकप मपहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल ) नतर ndashजोकप मररवनभपहनभहवहसतसतनहाह

आरककय ndash यशकर पसाद

रल भाव

आतकककअसहकतकभ तकर सभउतपननहाकरवताह|1932कमहासपतकाकम कातहकरवता ाावादलकमलखीगाहजीवनकभ थाथर वाअ ावपकक ाकरकअ विकतहउनकभ जीवनकककथा कसाकानव कतककजीवनकोकथाह| पध ndash 1 कधपगनगनाकरकहजाताकवनकहानीहअपनी करझा भागररहपिततादभखो कतनीआजधनी

इसगा ीरअनातनीलकाकमअसाजीवनइतहास

हलोकरतभहरहतभहअपनावातकलनउपहास

तब ीकहतभहोकहडालदबरलताअपनीबीती| तकसनकरसखपाओगभदभखोगभहगागररती

कनतकहोसानहो कतकहखालकरनभवालभ

अपनभकोसकझोकभरारसलभअपनी रनभवालभ| हरवडमबनाअरसरलतभतभरहासीउागक | लभअपनीा वाचना रदककदखलागक |

1 गागर रती सक कया आशय हह

नतर -इसकाअथर हकरवकभ रवगतजीवनकमक ीउरलभखनीनहाह| 2 र रसाकर गरती पितयष सक कया अष नकलता ह

नतर-करझाकरागरतीपिततााजीवनककनशवरताका तीकह|

HINDI X Page 66

नसाह ndash सयषकाअत पाठय नराला

पािकतसाकभ तघभरघभरबादलगरजो| 1इसपदकाकखसवरकाह

उततर- कतकभ काधकसभजीवनकमउतसाहकासाचार| 2ललतसभघाघरालभकम कतअलाकारबताइ

उततर-कानवीकर वापनरिकत काअलाकार| 3करवताकम कस ाद रलका ोग कागाह

उततर-ककतक ाद रसाबोधनल| 4बादलोकोवालकतपनाकभ सभपालकदकहागाह

उततर-बादलकाअिसततव ागरहोताहबालकरपनाकभ सकान| 5करवबादलकोगरजनभकभ ल कदकहरहाह

उततर-नाउतसाह वाजो रनभकभ ल सखकजीवनकभ ल |

पिकत सकक त ndash वकल ादल गरब |

1 तपत धरा सक कया आशय हह

नतर- इसका तीकाथर ह कधरतीकभ कनरदखोसभपीखतवाकलहतथावभदन तदनकभ ोषकाकारह| 2 इस पद सक ादल का पयाषयवाची शबद छाकर लल ल | नतर-घन| 3 कव नक ादल सक लय पाषना क हह

नतर- करवबादलसभ ाथरनाकरताह कवहखबबरसभ रइसजग रधराकोीतलकरदभअथारत प जनकभ करदकोहरलभ|

पपनष-नतर

1 कवता रउ ादल कन कन अ क र सकक त करता हह

नतर- बादलपासदककपासबझानभतथाखभतोकमजलपहचानभवालाह|अथर कमवहनकारका तीकह|बादलयाातासाकभ तलाकरोषकोकाअातकरताहइसअथर कमवहरवनाका तीककानताह| 2 कव ादल सक फ हार रररलसर या रसनक कक सान पर गरनक कक लल कयष करता हह

नतर- करवबादलोकोयााताबदलावका तीककानताह|बदलावहभततीत हारिकतककआवशकताहोतीह|हकार धीकभ-धीकभाकदतासभनहाहोसकता|बादल

HINDI X Page 67

कभ गजरनndashतजरनकमहहिकतनहतह|अतःकरवसभफहाररकझकाबरसनभकभ सथानपरगरजनभकभ ल काह| 3 कव अपनी आरका कयष नह स नाना चाहता हह

नतर- करवकभ जीवनकमसखकभ कातहह|उसकभ जीवनकमसवरतदःखहदःखहअतःवहअपनीआतककथानहासनानाचाहताह |

पधाश -2

नजजवल गाा कह सक कयष रकर का क | 1 कसक सर त कव कक लल पा कय नी हह

नतर-जोकरवकार पातथातथािजसकासािननधकरवको ापतनहोसकाउसीककसकतकरवकभ ल पाथभबनीह| 2 कव अपनी का क सीवन कयष नह नधड़ना चाहता हह

नतर- करवअपनीकथाककसीवनइसल नहउधनाचाहताकद कवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरनाचाहता| भादमनकभ वलउसभदखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 3 कव नक अपनक कब का पक कयष कहा हह

नतर- करवनभउउकभ इसपावतकआनभकभ ल लमबारासतात काहतथाकाफकदख ीझभलभह|इनसबिसथतदकोझभलकरवहकाफकथकग ह|

4 यह कवता कस वाद क कवता हह

उततर- ाावादकक

पपन-नतर

1करवआतककथालखनभसभकदबचनाचाहताह

उततरndashकरवआतककथालखनभसभबचनाचाहताहकद कउसकभ जीवनकमकहनभालखनभकोक रवभषनहाह|साथहसाथवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरताचाहताकद क भादमनकभ वलउसभदःखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 2सकतकोपाथभबनानभकाकाअथर ह

उततरndashपाथभकाअथर होताहसाबलकासहारा|सकतकोपाथभबनानभकाअथर ह ककरवअपनीपरानीकधराददकभ सहारभहअपनीिजनदगीबतारहाहकद कउसकभ जीवनकमोसाक ीनहाजोउसभधीरजबाधासकभ |

HINDI X Page 68

अ नह रह हह ndash सयषकात पाठय ldquo नरालाldquo

अनहारहकरवता क कतसवनदर वरनकक ााबादकरवताहिजसकमफागनकासकककसतीपरानीकधरो ारागआदकाकनकोहकवरन कागाह| पिकत सकक त अ नह रह हह ह नह रह हह | 1 नपय षकत पिकतयष रउ कव कसका वरषन कर रहा हह

नतर ndashफारगनकभ सवनदर का| 2 अ नह रह हह का पयबग यहा कसकक लल ह आ हह ढ़र कयष

नतर- कतसवनदर काकद क कतकको ाअदतीह| 3 फाग न कक सास लकतक ह पक त रउ कया पररवतषन द ा दकतक हह

नतर- समपर वातावरसवासतहोउठाह| कतपरलरवतपिरपतहोगाह| 4 पक त कक पररवतषन का कव कक रन पर कया पभाव पड़ रहा हह

नतर ndashकरवकाकनकरपनाककउडान रनभलगताह| 5 घर घर व पर पर शबद कक दवारा कव कया वयकत करना चाहता हह

नतर ndash घर-घरकातातपर हसमपर धरा|परपरकरवककअतउतसाहकककनोवतकोवकतकरताह| पािकतसाकभ तपततदसभलदपनहारहह| 1पापाकमकवनसाअलाकरह

उततरndashपनरिकत कासअलाकर| 2उरकमपरपकालपनभकाकाअथर ह

उततरndashकरवकहनाचाहताहककफागनकभ आगकनसभवपरपदसभलदग ह| 3फागनकको ाकावरनककिज | उततर-फागनकको ासवरतवापतहोगीह|वपषपदसभलदगाह|उसकको ा कतकमसकाानहरहह|

पपनबतर

1 कव क आ फाग न क स अदरता सक कयष नह ह रह हह

नतर- फागनकको ाचारोओरफलगाहउसकासवनदर फलदपततदतथाहवाओाकभ काधकसभ कहोरहाह|इसल करवककआखफागनककसनदरतासभहनहारहह| 2 फाग न कक सास लकनक सक कया तापयष हह

नतर ndashफागनकभ सासलभनभकभ काधकसभकरवकहनाचाहताह कफागनकमकवसककमसगिनधतहवा चलरहहिजससभउसकको ाचारो रफलरहह|

HINDI X Page 69

यह दत ररत र सकान (नागा षन) 1 त सहार यह दत ररत हबगा कठन पाषार | 1 लात का पयाषयवाची लल ल | नतर- ककल| 2 दत ररत र सकान सक कया आशय हह

नतर- ननहमबालकिजसकभ अ ीदाातनकलरहभहउसबालककभ कसकानकोदातरतकसकानकहागाह| 3 परस का तसर वप लल ल | नतर- सपर | 4 ालक क र सकान क कया वशकषता हह

नतर- बालककककसकानकतककम ीजानडालनभकककतारखतीह| 2 त र र सक पाल नह यह त सहार र सकान | 1 शश दवारा कव कब अ नरकष दक नक का कारर सपि किल | उततर-बालकनभकरवको थकबारदभखाहभ रउसभपहचाननभकभ ासकमपलकनहाझपकरहाह| 2 कव शश सक अपनी नर हानक क अन र त कयष चाहता ह

उततर-करवकोलगताह कलगातारदभखनभसभथकजा गाइसल रवराकदभनाचाहताह| 3 रा कक राोयर न ननक पर कव कयष दक नक ढ़र ाननक कब वचत रह ाता

उततर-काकभ काधकनबननभपरकरवकभ बालसवनदर रबालसल याओाकोदभखनभसभवााचतरहजाताह| 3 धअय त र रा भी ड़ी ह छवरान | 1 कव नक सवय कब पवासी इतर अ त हसक स बधनष सक कयष स बधत कया हह

नतर- करवआजीरवकाहभतबाहररहताह|क ीक ीहउसकाघरआनाहोपाताह|अतःबउचभ सभउसकासापकर नाककातकोहहोपाताह|इसल करवनभसवाको वासीइतरअताथजसभसमबोधनोसभसाबोाधत काह| 2 पसत त पद रउ रध पकष का साकक तक अष कया हह

नतर ndash सततपदकमकधपकर कासााकभ तकअथर हकाककतातथावातसरजोवहअपनभबउचभ परलातीह| 3कव चक क रा कब धअय कयष कह रहा हह

नतर ndashकरवबउचभ कककाकोधनकहरहाहकद कउसभसदाहबउचभ कासाकीपसखकलताह|जब ककरवइससभवााचतह|

HINDI X Page 70

फसल नागा षन

फासपदाका रउसभअदाकराकम कन कनततवदकाोगदानहोताह|हइसकरवताकमबताागाह| पदफसलकाहहवाककाथरकनका

1पद क भाषा पर पपरी करउ| उततर ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह| 2फसल कब नदयष कक पानी का ाद कयष कहा गया हह

उततर-बनानददकभ पानीकभ फसलकाउतपादनसम वनहाह|इसल फसलकोनददकभ पानीकाजाद कहागाह| 3फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलोकोउगनभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतदकमफसललहलहातीह| कसानोकभ इसीरसकोसमकानदभनभकभ ल फसलकोहाथदकभ सपर कोकहकाकानागाह|

पपनष ndash नतर

1 कवता रउ फसल नपानक कक लल कन आवपयक तवब क ात कह ग ह

नतर- करवताकमफसलउपजानभकभ ल नमनततवदककबातकहगीहndash पानीकधपहवाकानवशक 4 फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलकोउगानभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतोकमसफललहलहातीह| कसानोकभ इसरसककोसमकानदभनभकभ ल फसलकभ हाथोकभ सपर कोकहकाकानागाह|

HINDI X Page 71

ाष पचर क नाक- करलकपवर

1 सरकार त रउ ाष पचर कब नाक लगतक कब लककर ब चता या दहवासी द ा दकती हह वह ननक कस रानसकता कब दशाषता ह नतर ndashसरकारतातकमजाजर पाचकककनाकलगानभकोलभकरजोाचाता रबदहवासीदखाादभतीहउससभउनककगलाककानसकताकाबोधहोताह|इससभपताचलताहकभ वभआजादहोकर ीअा भजदकभ गलाकह|उनहमअपनभउसअताथककनाकबहतकरवान तीतहोतीहिजसनभ ारतकोगलाकबनाा रअपकानत का|वभनहाचाहतभ कबभजाजर पाचकजसभलोगोकभ कारनाकभकाउजागरकरकभ अपनीनाराजगी ककरभवभउनहमअब ीसमकानदभकरगलाकीपरकोहरलगा रखनाचाहतभह| इसपाठकमअताथदभबो वककपरमपरापरकोहरलगा रखनाचाहतभह|लभखककहनाचाहताह कअताथकासमकानकरनाठपकह कनतवहअपनभसमकानकभ कककतपरनहाहोनाचाह | 2 रानी लला क कक दरी क परकशानी का कया कारर ा नसक परकशानी कब आप कस तरह तकष सगत ठहरालगक | नतर-रानी लजाबभथकभ दरजीककपरभानीहथी करानी ारतपा कसतानी रनभपालकभ ाहदवरभपरकवककभ वभ षारव ननदभदकभ अनकल ीहो|दरजीककपरभानीजररतसभअाधकह कसीदभकमघकतभवकतअपनभकपोपरआवशकतासभअाधकधानदभना|चकाचधपदाकरनाआवशकहपरनतदरानीअपनभकपदकोलभकर शनहतोदरजीबभचाराकाकरभउसभतोरानीककान रवातावरकभ अनकलवभ षातारकरनीहपभगी| 3 ढ़र दक तक ह दक तक न दलल का कायापल हबनक लगी | न दलल क काया पल कक लल कया कया पयन कल गल हषगक

नतर ndashजाजर पाचकककलाकोनाकलगानभकभ ल कतरकारनभअनभक तन क |उसनभसबसभपहलभपतथरकोखोजनभका तन कािजससभवहकत र बनीथी|इसकभ ल पहलभउसनभसरकारफाइलदकानरकरनभकभ ल परभदभकादवरा का|अनतकमजीरवतविकतककनाककाकरजाजर पाचककककत र परलगादभ| 6 लक क नक ऐसा कयष कहा क न दलल रउ स ा सफष नाक नह ी |

HINDI X Page 72

नतर नाककानसमकान रआतकगवरवका तीकह|दरलकमसबक था कनतनाकनहाथी|इसकासाकानअथर हककजाजर ककलाकमनाकनहाथी कनतइसकावातातककअथर हह कदरलकमगलाकदककककीनहाथी|नाकनहाथीअथारतगलाकीकभ कारसरकारतातककइजजतनहाथी|उनककगलाकीकककानसकता कातहोरहथी|उनहमाचाताआतकसमकानककनहाथी|उनहमतोगलाकीकाकरखनभककाचातासतारहथी 7 ाष पचक क ला पर कसी भी भारतीय नकता यहा तक क भारतीय चक क नाक फ न हबनक क ात सक लक क कस र सकक त करना चाहता हह नतर नाकककचचारkjkलभखकनभ ारतीककगरकाकापरचदाह|नाककान तरठा रसवा कानका तीकह|इसकभ kjkलभखकहसाकभ तदभनाचाहताह क ारतीनभताओककबातकवनकहभबउचभ ककनाक ीजाजर पाचकककनाकसभबीनकल|अथारत ारतीबउचदकाकानसमकानउनकक तरठा ीजाजर पाचकसभअाधकह|जाजरककनाकसबसभ ोनकलकहनभकाअथर हहककजाजर काकोाकहतवनहाहउनकककोा तरठानहाह| 8 अ ारष नक िअदा नाक लगानक क र कब कस तरह सक पसत त कया ाष पचर क नाक पाठ कक आधार पर नतर दिल | नतर - अखबारदकमजाजर पाचकककनाकलगानभककबातआातोइसभ ीगवरव रआतकसमकानकाआधारसकझाजानभलगा|इसल अखबारदनभजाजर पाचकककिजनदानाकलगानभकभ खबरकोबभ गवरवपर तरकभ सभ पाथा|हबात पीथीककनाकिजनदालगाागा र कसी ीतरहपतथरककनहालगती| 9 ाष पचर कब नाक लगनक वाल र कक दन अ ार च प कयष क

नतर ndashउसदनस ीअखबारवालभइसल चपथभकद क ारतकमनतोकहाकोाअ ननदनकारयकहआनसमकानपत म क ग नहनभतओानभउदघान कानकोाफकताकाागानसावरजानकक ाहाइसल अखबारदकोचपरहनापा|हातक कहवााअडडभ ास भनपरसवागतसकारोह ीनहाहआ|इसल कसीसवागतसकारोहकाकोासकाचार राचतअखबारदकमनहा पाथा|

HINDI X Page 73

आदशष पपन ( अपठत गधाश )

हअद (पाठयकर lsquoअrsquo)

का- दसवी अधकतर अक -90 नधाषररत सरय 3 घ क

नदश 1 पपन प कक चार खण ह ndash क ग ढ़र घ 2 चारब णब कक पपन कक नतर दकना अ नवायष ह | 3 यासभव पयकक ण कक नतर करश दिल |

1 निसलल त गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

ारतजसभरवालदभकमरवरवधताओाकाहोनासवा ारवकह| कfokuनभकहाहकक ारतरवशवकासापत पह|दनकरजीनभकहाथा ारत ो भपकानभपरपरारवशवहलभ कनइसदभककरवभषतारहहककइसककरवरवधताकम कत ीनहतह|हबातदसरहककरवरवधताअाधकदखाापतीह रकवलक कताकक कनतपवर दाकमसभदकभ सतहोनभकक ाातकलकाअथर होताहजार रकवलक कतासभकतलबहोताहकल|पााजानभवाल कता|उदाहरकभ पकम कपभकोलाजासकताह|पभह कइनककजजकीनकभ अनदर पीह कनतइसकभ कलकम कता ीपााजातीह ननता दखाइपतीह| कनत कतानीचभ जडकमह|अतःवहगा ीरतापवरकसोचनभरवचारनभपरदखाापतीह|स ता रसासकतअ ीतकजीरवतह|आाथरकसाकािजकधाकरकभतोकमअनभक पताकभ साथिजसकल ल कताकभ दरनहोतभहवहवासतबकमआशचर कारवषह|

1 ारत ो भपकानभपरपरारवशवकसभह

(क)अनभकजातदकभ कार(ख)रवरवधधकभकभ कार

(ग) नन नन ाषाओाकभ कार(घ)सवा ारवकरवरवधताओकभ कार

2 ारतककरवभषतारहह

(क) वगोलकरवालता(ख)सााकतककहानता

(ग)अनभकरपताकम कता(घ)नददककपरवतता

HINDI X Page 74

3रवरवधतादखाापतीह कतानहाकद क कता

(क)पभककाखाकलह(ख)पभकभ पततभजसीह

(ग)पभकभ तानभजसभह(घ)पभककजजसीह

4 ारतकाअनभक पतादखाादभतीह

(क)पवरतोनदद वावनदकम(ख)दभवासदककाररकरचनाकम(ग)आाथरकसाकािजक वाधाकरकभतोकम(घ) ारतीदकभ रवचारो ररवशवासदकम

5िजसकल त कताकभ दरनहोतभहवहवासतवकमआशचर कारवषह|वाकका कारह(क)साकत(ख)कश

(ग)सरल(घ)जल

1 निसलल तग गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

जा करसाहबकभ बारभकमक बातभअरवसकरीह13का1967ाकोराररपतकापदसा ालतभह उनहदनभकहाथासारा ारतकभराघरह|क सउचीलगनसभइसघरकोकजबत रसनदरबनानभकककोक गाता कवहकभरभकहानदभवासदकाउपकतघरहोिजसकभइासाफ रख हालकाअपनासथानहो|

अपनभसाफसथरभसराचपर खादकभ कपो रसराचसभसावरदिरकभ बीचचककतभहरकभ गलाबीगवरवर क काडलसभजा करसाहब भकआतकीताकमगााधीजीकभ अातकउततरााधकारनजरआतभथभ|दभकभ आनभवालभबउचभ बापको लनजा इससमबमसकमउनहदनभ कबारकहाथाआपआादभतोइसअवसरसभला उठाकरगाधीजीकभ समबनधकमक आपसभकह|उनकभ जाननभ रसकझनभसभउनकभ काककोसकझना रउसकमजीजानसभलगनाजरासरलहोसकताह|हइसल रकहनाचाहताहअबदनपरदनउनलोगोककसाखाघरहहिजनहदनभगाधीजीकोदभखाथाउनकभ साथकक काथा|उनकभ बता ह रासतदपरचलभथभजबवभदनासभग तोवभलोगबउचभ थभ|बहतसभपदा ीनहाह थभउनककागनतीअबदनपरदनबतीहजा गी|न हालहोगानाकालहदगभन जाजालहोगभोसानहो क भगाधीजी रउनकभ काभककतहकभजीरवचारथभउनको लाबठ|ोसाहआहोहकारसबकसभकरवानपाजीबबारदहोजा गी|

1 सततगाधााकभ ल उाचतीषरकदिज |

(क)अरवसकरी(ख)जा करसाहब

HINDI X Page 75

(ग)करवानपाजी(घ)हक रहकाररवरासत

2जा करसाहबकभ चरतककदभरवभषता बताा |

(क)रवनउ रदपचरत(ख)आतकीतापर र ारवरदकखी

(ग)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह(घ)कोारवकरपसहनहाह

3करवानपाजी कसभकहागाह

(क) ारतकक ाकतकसापदाको

(ख) ारतककधाकरकरवरासतको

(ग)गाधीजी र ारतककसाासकतकरवरासतको

(घ)गाधीजीककवचारकसापदाको

4राररपतपदस ालतभह उनहदनभसव पकभ बारभकमकाइउ ा ककक

(क) ारतको कबाराररबनानभकक

(ख) ारतकोआतकन रर ररवकसतबनानभकक

(ग) ारतकभ दभवारषदकोपार र सननतासभघरबनानभकक

(घ) ारतकोरवशवकमपहचानबनानभकक

5जा करसाहबकोगाधीजीकाअातकउततरााधकारकदकहागाह

(क)वभगाधीजीकभ करदकमरवशवासरखनभवालभअातककीथभ|

(ख)वभगाधीजीकभ सकान भकओरआतकीतासभपर नभताथभ|

(ग)वभगाधीजीकभ करदककराकरनाचाहतभथभ|

(घ)वभनापीपककओरगाधीजीकभ रवचारोकमदरकोरखकरदखीथभ|

3 नसनलल तकावााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरसहकभ सहरवकरपचन ndash 1x5=5

जीवनदपजलभ|जीवनदपलभोसासवजगकोजोतकलभ

HINDI X Page 76

जीवनदपजलभ| ोभ अवधकााककनगरकाननको सथान कासखब वकोलातकारकरकरदकासवभ काषरसवाजनतागजागलफलखा सरनीररपासवाका कोकोचका रदकभ सातादर क जनकसफलहउसकानवकाजोपरहतहसदािज |िततदकोसरसरदभनभजोहकागरसाचपचापगलभजीवनदपजलभ||रसकरोककरचनिनभवनदावनकोबरसाा ोबलखतभतवालबालवहनकभह ीकहलाा कनतलोककराकागर हकभ वलउसनभअपनाावहगोरपदकानवर फरोागराजकहलाागीताककहरपािकतकमअजरनकोवभसकझातभ|आगभबपनरसाहजगतकभ झठभसबरशतभनातभअतरवसततकतरवकागर हहरकानवइसओरचलभ|जीवनदपचलभ|वीर तापववरागीसबकभ हकाकासउचापतवहवहसकनसर तहोखलतभजोकादकभ बीचपलभजीवनदपजलभ||

1जीवनकभ दपजलनभकभ पी भकाआह

(क)दपकभ सकानचककानभबाला(ख)दपकक ाातजलनभवाला

(ग)दपकभ सकानसवाजलकरदसरभकभ हतकरना(घ)दपकक ाात ककरनभवाला

2राकचािकभ जीवनकभ बारभकमकाकहागाह

(क)उनहदनभसवाकरसहकरदसरदकाहत का(ख)रपताककआाकापालन का

(ग)उनहोनभजानबझकरजीवनकमकरसहन का(घ)वभसतकोकानतभथभ

3करनभअजरनकोकासनदभदा

(क)रशतभनातभकभ कहतवका(ख)आतकततवका

(ग)कतरवपथका(घ)कानवताका

5सउचासपत कसभकहागाह

(क)जोसदासतपथपरचलभ|

HINDI X Page 77

1 पद पररचय

2 वाकय भकद

3 लक कहानी यह भी ndashरन भखणार

4स ी शा कक वरबधी क तक का णन

5 पद ndashत लसीदास

6 वाय

7 छाया रत छना ndashगरा क रार रा र

8 ससक त ndashभदअत आनअद

9 वाकय भकद-रचना क दिि सक

10 रस

11नौ त ानक रउ इ ादत ndashयतीअद रश

12 कअयादान ndash कत रा

13 सगतकार ndash रगलकश ण राल

14 लह ठाइयास लनी हकरानी हब रारा- शव पसाद रश

15 र कयष ल ता ह ndashअकय

16 प लक न

17 सार लक न

18 न ध

19 आदशष पपन प

HINDI X Page 78

सकलत परा-2 (FA-3 +FA-4 ) कक लल सहायक सारगी

FA-3

3पद-परच बद रपदकमअातरndashबद ाषाककसवतनतइकााह|जवबदवाककम कतहोताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतनतबदह|

लकाघरजाताह|पद-परच

वाककम कतपददकारवसततवाकरीपरचदभनाlsquoपद-परचrsquoकहलाताह|जसभ ndashलकाघरजाताह|lsquoलकाlsquoपदवाकरीपरच ndashजातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाताहrsquo याकाकतार|

पद-परचकभ ल स ीबददकभ भदउप भदलागवचनकारकआदककजानकारहोनीआवशकह|

पद-परचदभतभसकिजनबातोककजानकारहोनीआवशकहवभहndashसाा ndashसााकभ तीन भदह-1विकतवाचकसाा2जातवाचकसााव ाववाचकसाा|

लागndashपिरलागसतीलाग|

वचनndash कवचनावहवचन|कारकndashकतारकारककरकारकसा दानकारकअपादानसवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसाबाधवाचकसवरनाक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकरक याकभ साथबताा|

सवरनाकरवभष|लागवचनरवभरिजसककरवभषताबतारहभह|

याndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद

HINDI X Page 79

याndashरवभष यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाचक यारवभष

सथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपरनाकवाचक यारवभषतथा

उस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषताबतारहाह|

सकउचबोधकअवndashइसकभ दो भदहोतभहndashसकानााधकरसकउचबोधकअव

वाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददपददवाकदकोकलारहाहउनका

उरलभखकरना|

सकनधबोधकअवndashिजनसााासवरनाकोकमसाबाधवतााजारहाहउसकाउरलभख

करना|उदाहरनसवरपक पददकापरचदाजारहाह|

(क) र कल ीरार ा इसलल वदयालय नह आया |

क-सवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथा र

आा याकाकतार|

रवदालndashसााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकआा या |

( ) यह घड़ी रकरक ड़क भा नक द ह |

ह-रवभषसावरनाककरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर|

बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर|

(ग) न तन दसवी का रउ पढता हह |

काndashसााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारक

lsquoपपताlsquoह| याकाअाधकर(सथान)

(घ) चष नक अपना कार कर लया ा |

बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागकरधात तकालकतरवाउकतरर

ोग|करलाथाndash यासककरक यापिरलागबहवचनकरधात तकाल

कतरवाउकतरर ोग|रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज

1 कीराघरकमरहतीह|

HINDI X Page 80

उततर-विकतवाचकसाा कवाचकसतीलागकतारकारकरहतीह याकाकतार|

2 ह कताबकभरह|

उततरndashरवभषसावरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभधीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषचलताहlsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततर-विकतवाचकसाापिरलाग कवचनअाधकरकारककलगाrsquo याकाअाधकर(सथान)

5 वहकाकमबठारहताह|

उततर-परषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकबठारहताहlsquo यारवभर|

6 कनोहरदसवीाकाकमपपाताह| उततरndashरवभरसाखावाचकरवभषयकसचकसतीलाग कवचनlsquoकाlsquoरवभर|

अभयास-पपनष | पपन ndashवाकयष रउ रक ाकत पदष का पद पररचय लल ल ndash

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह| 3 ारतअनभकसासकतदबालादभह| 4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह| 5 करवतासनदरह|

HINDI X Page 81

वाकय ndash भकद

कनरकभ रवचारदककपरतासभ ककरतभवालापदसकहजोवविसथतहोवाककहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह| वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभ कजोसवा ारवकउतका ठाजागतीहउसभआका ाकहतभहndashजसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहभककदनकमस ीकाककरतभहतोस ीकहदभनभसभ शनकाउततरकलजाताह| रवाकठपकहोजाताह|अतःइसवाककमस ीबदककआकाााथीिजसककपत र कभ सभवाकपराहोगा| ोतता-ोततासभतातपर हndashपददसभअथरबोधकककसाकथर |जसभ कसानलाठपसभखभतजोतताह| उकतवाककमलाठपकभ सथानपरहलका ोगहोनाचाह कद कहलजोतनभकभ सागकमअथरबोधककककतारखताह| सिननाध(आसिकत)-वाककभ बददकोबोलनभालखानभकमनकताहोगाआवशकह|रकरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखानभकभ ल रवराकाचनहदका ोगनकरनभसभअथर कमबाधापतीह|इस कारइसअथर त ीनकलताहजबअा सकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोसिननाधकहतभह| वाकय कक घक ndash वाककभ कल रअनवार घकह-1कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभहndashरवभष यारवभषकारकआदइनहमोिउ कघककहाजाताह|

1उदभश2रवधभ

1उदभशndashिजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2ककर कारवसतार) 2रवधभndashउदभकभ रवषकमजोक कहाजा|(1 या2 याकापरक3ककरपरक4ककरपरककारवसतार5अनकारककपद रउनकारवसतार) उदभ ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

इससकररवकककाधारदारचाकसभपकभ पकभ फलकारहह| रचना क दिि सक वाकय भकद ndashरचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash 1सरलासाधारवाक

HINDI X Page 82

2साकतवाक

3कशाजलवाक

1 सरल या साधारर वाकय - इसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभहअथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभndash

1 वहजोरजोरसभरोा| 2 क रकभरा ाादरलजा गभ| 3 वभहरदनदधपीतभह| 4 कोहनघरजारहाहोगा| 5 वहअताचार प क जारहाथा| 6 पा कसतानवषभसभआताकवादफला जारहाह| उकतवाकदकमरखाा कत या कख या ह| धानदमndashसवतनत पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह| 2 सय कत वाकय - दोादोअाधकसकाजसतरउपवाक कसीसकानााधकर

सकउचबोधकअवसभजभ होतभहसभसाकतवाककहलातभह|जसभndash 1 हकलोगप भघकनभग रवहााचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअनतआनभकमअसकथर ह| धानदमndash1सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर कndashदसरभकभ परकहोतभह| 2इनउपवाकदकासवतनत पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजससकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपरजोाजाताह|उनहमसकानााधकरसकउबोधकचार कारकहतभह|

(क) सयबक ndashजोबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभ- रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) वभाक ndashबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभवदरव ाजकारवकरपकहलातभह|जसभाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) वरबधसचक ndashदोपरसपररवरोधकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह| हसक -परनतपर कनतकगरलभ कनआद|

HINDI X Page 83

(घ) परररारसचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोरकरपराककोदारनभवालभवदपरकासचककहलातभह|जसभ-फलतःपराकसवरपइसल अतः तवफलसव पअनथाआद|

3रश वाकय ndashकशवाककम कउपवाकसवतातहोताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभndashकनभदभखाककबाजारकमचहलndashपहलह|इसवाककमउपवाकहक दभखाबाजारकमचहलndashपहलथी| भदोनदउपवाकककवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकभndashकखा धानउपवाकहndashकनभदभखा|

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहतोहिजधरndashउधरजसभndashवसभिजतनाndashउतनाकद कदतोता कधरपतथारपअथारतकानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|

नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह|

वाधकरसकउचबोधककभ भदndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभह-

(क) कारसचकसकउचााबोधकभ भदndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकारसचककहतभह|जसभndash ककद कइसल च कता कआद|

( ) साकभ तसचकndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह| जसभ-दतोजातोधरपपरनतआद|

(ग) उदभशसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभइसल कता किजससभ कआद|

(घ) सव पसचकndashकखउपवाककाअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभndashानीकानो कआथरतआद|

पधान व आशत नपवाकय क पहचान ndash

1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह|

HINDI X Page 84

2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवहकख याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा|

पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभ-तकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|सरलवाककम पाातरतकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहापरशककरतभ या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|rsquoअवशसफलहोतभ|lsquoकशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भद_- भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सााउपवाक

(ख) रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सा नपवाकय ndash धानउपवाककक कसीसााासाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह|

जसभ-ग जीनभकहा कआजपसतकप मगभ| पहचानndashहाlsquoआजपसतकपपमगभ|rsquoउपवाकग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमग जीनभकाकहाह

उततरकलभगाआजपसतकपपभगभहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरम करतभह|

सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाहा|(lsquoबोलाrsquo याकाककर ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहndash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासहभ कआजआवशआ गभ|(रवशवसकासकााधकर)

हारभखाा कतउपवाकसााउपवाकहभष धानउपवाकह| (ख) वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदकक

रवभषताबतानभवालाउपवाकरवभरउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरोककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा|

HINDI X Page 85

पहचान-कखउपवाकपरकवन कसभ कनहम शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकह ीआसकताह| ह ाःजोाइसकभ कसी पसभआरम होताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकहा ीआसकताह|

(ग) कया वशकषर नपवाकय - कखउपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक यारवभषउपवाककहलाताह|जसभndash 1 तकवहाचलभजाओजहाबसखीह| 2 जहाजहाहकग हकारासवागतहोतभहndash

(क) कालवाचकउपवाक

1 जदहकस भनपहाचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख) सथानवाचकउपवाक

1 जहाातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपतभथा| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहाावषारपसकतीहजहावषारनहहा|

(ग) रतवाचकउपवाक

1 आपकोवसाहकरनाहजसाकमकरातातकइसकार अकलसकतीकाकहा

2 वहउसीरहतकहइताहतखभलभगभाकसाकमकहतभ

(घ) परकावाचकउपवाक

1 िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2 वहउतनाहअाधकथकभ गाजीतनअाधकदवभगा| 3 जसभजसभआकदनीबतीजातीहवसभndashवसभआवशकता ाबतीजातीह|

(ड)परका(कार ndashकार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2दवहआ गातोकाकबनजा गा| 3धरपतपहलवानहतथारपकझसभनहाजीतसकता| वाकरपानतर

1 सरलवाकndashकोहनहनदपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाकndashकोहनकोहनदपपनाह रवहासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहअतःवहासतीजीकभ हागाह| कशवाकndashकोहनासतीजीकभ हागाहकदउसभहनदपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनवहतककखलाीहोनभपर ीकहाअनततीर नहाहोता|

HINDI X Page 86

साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाक-धरपकोहनबहतककखलाीखोदलातबचलभग |

3 सरलवाकndashगडाखोदकरकजदरचलभग |

साकतवाकndashजबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाकndashकजदरोनभगडाखोद रचलभग |

पपनष 1 सीरा यहा आ ढ़र रक ा हार ग | रचना कक आधार पर सह वाकय भकद हह |

(क) सरलवाक(ख)कशवाका

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2 नकपय रउ सिसरलत नह ह (क) कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3 वबय कक अतगषत नह आता

(क) परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा

4 सरल वाकय रउ नह हबता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5 रचना क दिि सक वाकय भकद हह (क) दो(ख)तीन

(ग)चार(घ) का कसभअाधककतार

6 सरानाधकरर नपवाकय हबतक ह (क) सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकभसभकोानहा

7 लक पधान नपवाकय ढ़र लक या लक सक अधक आशत नपवाकय हबतक ह (क) साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8 सवत वप सक पय कत हबनक वाला नपवाकय हबता हह (क) सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक

9 रक ा जयषह घर पह ची वषाष श व हब ग | (क) सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकनााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

HINDI X Page 87

10र नक ाना नह ाया इसलल फल नह ाया | यह रचना क दिि सक वाकय का पकार हह

(क) जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कल र सक दलल ाना हह ढ़र फर कलकता | रचना क दिि सक वाकय हह (क) कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची कया वशकषर नपवाकय कस वाकय रउ हह (क) जबआपकाआदकीआाकनहारहाथा

(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो

(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी| 13वाकय का सह अष तभी नकलता हह अश लक सर चत सरय सीरा रउ ह बलक ाल | इस शतष कब कहतक ह (क)ोतता(ख)सरवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाकय कक पर रय घक ह | (क) चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकभसभकोानहा

15वभवहााजाकरदभनभइसकासाकतवाककमसथनानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदभगभ(ख)वभहाकभ जाकर ाषदभनभलगमगभ

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहााजा गभा ाषदभगभ

16नीचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रस साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकभ ठपकठपकनाकलख |

1 जोरवदवानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 कचाहताह कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसबकनाागा| 5 अपनाकाकदभखोााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभसीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहता कक ोजनाबनसकभ |

HINDI X Page 88

9 आपककवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभ रआगरापहाचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घर(15)दो

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधारवाक(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन

1 रचना कक आधार पर वाकय का सह पकार लल ल | 1 वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालकबलाओिजसकभ ागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2 नदशान सार नतर दिल ndash 1काताजीनभआागाथकररोबनाा|(साकतवाककमबदल ) 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 89

लक कहानी यह भी पपन 1लभखकाकभ विकततवपर कन- कनविकतदका कस पकम ावपा

अवा lsquo ककहानीह ी rsquoपाठककलभखकाकभ विकततवको कन- कनविकतदनभ कस पकम ारवत का नतर-लभखकाकभ विकततवपरकख पसभदोविकतदका ावपाब रपताजीका ाव-लभखकाकभ विकततवकोबनानभ-बगानभकमउनकभ रपताकाबहतबाोगदानरहाहबउनहदनभहलभखकाकभ कनकमहनताकक ावनापदाककबउनहदनभहउसभकककबनाा रविोहबनााबउनहानभलभखकाकोदभ रसकाजकभ तजाग कबनााबउसभरसोाघर रसाकानघर-गहसथीसभदर क बधदविकततवदबलभखकाकोदभकभ तजाग कबनानभकमउनकभ रपताकाहोगदानहब ीलाअ वालका ाव-लभखकाको याील याातकार रआादोलनकारबनानभकमउनककहाद- ाधारपकाीलाअ वालकाोगदानहबीलाअ वालनभअपनीजोीलबातदसभलभखकाकभ कनकमबठभ सासकारदकोकार-रपदभदाबउनहदनभलभखकाकभ खनकमोलभ काद बरपताउसभचारदवारतकसीकतरखनाचाहतभथभ परातीलाअ वालनभउसभजन-जीवनकमखलकररविोहकरनासखादाब पपन2इसआतककककमलभखकाकभ रपतानभरसोाको lsquo ारखानाrsquoकहकरकदसाबोाधत काह

नतर- ारखानभकभ दोअथर ह-

1जहाहकभा टीजलतीरहतीह अथारत प चरहाचारहताहब2जहॉबहतोर-गलरहताहब ारभकाघरबककीनभ रअस लोगदकाजकघबपाठकभ साद र कमहबदपहलभअथर कम कतहआहबरसोाघरकमहकभाखाना-पकानाचलतारहताहबरपताजीअपनभबउचदकोघर-गहसथीाचरहभ-चवकतकसीकतनहारखनाचाहतभथभबवभउनहमजागरकनागरकबनानाचाहतभथभबइसल उनहदनभरसोाघरककउपभाकरतभह ारखानाअथारत प त ाकोनरकरनभवालाकहदाहब पपन 3 वहकवन-सीघनाथीिजसकभ बारभकमसननभपरलभखकाकोअपनीऑ ाखदपररवशवासहोपाा रनअपनभकानदपर नतर- हआा कलभखकाकभ आादोलनकारववहारसभतागआकरउनकभ कॉलभजककर ासपलनभलभखकाकभ रपताकोबलवााबरपतापहलभ-सभहलभखकाकभ रविोहरखसभ

HINDI X Page 90

परभानरहतभथभबउनहमलगा कजररइसलककनभकोाअपकानजनककाक काहोगाबइसकारउनहमसरझकानापभगाबइसल वभबबातभह कॉलभजग ब

कॉलभजकमजाकरउनहमपताचला कउनककलककतोसबल कदककचहभतीनभतीहबसाराकॉलभजउसकभ इारदपरचलताहबल कार ासपलककबात ीनहाकानतीा कभ वलउसीकभ साकभ तपरचलतीहबइसल र ासपलकभ ल कॉलभजचलानाकठनहोगाहबहसनकररपताकासीनागवर सभफलउठाबवभगदगदहोग बउनहदनभ ाचार कोउततरदा- lsquo भआादोलनतोवकतककपकारह hellipइनसभकसभरोकाजासकताहब rsquoलभखकारपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभअपनभकानदपर रोसानहआबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताउसभडा मगभ धकका ागभतथाउसकाघरसभबाहरनकलनाबादकरदमगभब पपन 4लभखकाककअपनभरपतासभवचारककराहकोअपनभबददकमलख ब नतर- लभखका रउसकभ रपताकभ रवचारआपसकमकरातभथभबरपतालभखकाकोदभ-सकाजकभ तजागरकबनानाचाहतभथभ का तउसभघरतकहसीकतरखनाचाहतभथभबवभउसकभ कनकमरविोह रजागरकभ सवर रनाचाहतभथभ का तउसभस यनहाहोनभदभनाचाहतभथभबलभखकाचाहतीथी कवहअपनी ावनाओाको क ीकरभबवहदभककसवतातताकमस यहोकर ागलभबहाआकरदोनदककककरहोतीथीबरववाहकभ काकलभकम ीदोनदकभ रवचारकरा बरपतानहाचाहतभथभ कलभखकाअपनीकनकजसभराजमिादवसभादकरभबपरातलभखकानभउनककपरवाहनहाककब

पपन 5इसआतककककभ आधारपरसवाधीनताआादोलनकभ परदशकााचतकरतभह उसकमकननजीकक ककाकोरभखाा कतककिज ब

नतर- सन प 1942सभ1947तककासकसवतातता-आादोलनकासकथाबइनदनदपरभदभकमदभ िकतकाजवारपरभववनपरथाबहरनगरकमहतालमहोरहथीाब ात-फभ रॉहोरहथीाबजलसभहोरहभथभबजलसनकालभजारहभथभबवक-वतॉसकदपरघक-घककरनारभलगारहभथभबसारकाारदा रहथीाबघरकभ बाधन सकल-कॉलभजकभ नक-सबककधिजजाउरहथीाबल का ीलकदकभ बीचखलकरसाकनभआरहथीाब

ोसभवातावरकमलभखकाकनन ाडारनभअपवर उतसाहदखााबउसनभरपताककइउ ाकभ रव सकदपरघक-घककरनारभबाजीकक ाषद हतालभकक जलसभ-जलस क बउसकभ इारभपरपराकॉलभजका ोकरआादोलनकमसाथहोलभताथाबहककहसकतभह कवभसवतातता-सभनानीथीाब

HINDI X Page 91

पपन 6ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम तइरतवधभि मतआबावत त

हा भ तम तफ़लतमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ात

रमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात

हलल तम तहतजहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ तम तप ड़म त

उ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ तइ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म त

इ मतपापत त तप त म ातभह ातसाइरतबातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

i प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहततii हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहतiii ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसाततiv ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवततv ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

उ त-तत(i)त प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप त

पड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

(ii)त हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफलतमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत त आयतमतउआा ािवशालातहरा-ठहाम ततउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii)त ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v)त ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस तततततततत

HINDI X Page 92

तlsquoा-िशकातम तिव धातमभ मतमातखड rsquoतत

शन1 नसन लल त भाशकब प कर पछक गल पपनष कक लयक सहवकलप च नकर लल ल -तअतककपतनीपतनी-धकर परवा खानदभतभसकघादपााखडत ककरभ गागबभ ndashबभCkzatildeokfnksaकोहरादभ काडनकशककसहधकरचारीाकराचार कभ ककभ ादभगजबइससभअाधक ाकरबात रकाहोसकभ गीहसबपापीपपनभकाअपराधहबनवभपपतीा नवभपजनीपरषदकाककाबला करतीाबहसारादराचारिसतदकोपपानभका हकफलहबसकझभ बिसतदकभ ल पपनाकालक रपरषदकभ ल पीषकाघाोसीहदललद रदराातदकभ आधारपरक लोगिसतदकोअपपरखकर ारतवषर कागवरवबपानाचाहतभहब

(i) lsquo ककभ ानाrsquo काअथर ह (क) बरतरहअपकानतकरमब (ख) साककमडालदमब (ग) बरतरहपरासतकरमब (घ) लिजजतकरदमब (ii) lsquoहसबपापीपपनभकाअपराधहrsquo-इसकथनकमका ावह (क) सउचाा (ख) तक

(ग) वात (घ) हास (iii) lsquoक लोगrsquo कम कसपरवातह (क) ारत-रवरोाधदपर (ख) हाद धकर कभ रवरोाधदपर

(ग) धकर-रवरोाधदपर (घ) सती-ाकभ रवरोाधदपर (iv) lsquoसहधकरचारीrsquo काआह- (क) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (ख) पतनी (ग) साग-सागधकर का चारकरनभवाल (घ) धकर परचलनभवाल (v) इसगदाासभसपरह क ाचीनकालकमनार- (क) अतथी (ख) तथी (ग) गावारथी (घ) अबोधथी नतर -

(i) बरतरहपरासतकरनाब (ii) वात

(iii) सती-ाकभ रवरोाधदपर

(iv) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (v) तथी

HINDI X Page 93

शन2िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसा उनह तअप ातबातम तरहातिरसतम तम त

िल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठतम तवधा तप तबाइ ततउ त-त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह रभखतम त ाशतमातमा वता तह -रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

तत3 क परातनपाथीलोगिसतदककाकभ रवरोधीथभबदरववभदजीनभका-कातकर

दभकरसती-ाकासकथरन का

नतर zwnj- दरववभदजीनभनमनलखततकर दभकरपरातनपााथदकभ तकवकोनकारा रसती-

ाकासकथरन काzwnjzwnj-

(i)िसतदकानाकदकम ाकतबोलनाउनकभ अनपपहोनभका कानहाहबउनदनदक

हलोगसासकतबोलपातभथभबभषत रअतदोनद ाकतबोलतभथभब ाकतकम

तोसाराबवजनसाहतलखागाहबहकारआजककहाद गजरातीआद ाषा ी

आजकक ाकतमहबइसल ाकत ाषाबोलनाअनपपहोनभका काबरकलनहाहब

(ii)दरपआजसती-ाहोनभकभ पारपत काउपलबधनहाह का तवभखो ीसकतभ

हबअतपारपत कादकभ अ ावकमहनहाकहाजासकता क ाचीनसककमसती-

ानहाथीब

(iii) ारतकमवभद-कातलखनभसभलभकरतकर वाखान रासताथर करनभवालसत

नाराहाहबअत ाचीननारकोासभवााचतनहाकहाजासकताब

(iv)का तलाकादरातकोकवचनकहनाउसककअाकापराकनहाथा उसका

सवा ारवकयोधथाब

त4तबतमतिशका-वालात तअबतमतिशका-वालातमतकयातअ तहसपपतम मतत

नतर zwnj-तबकका- ालकमिसतदकोासभवााचत काजाताथाबागरओाकभ

आशकद रकादरदकमदजातीथीबककारदकोनत गान शागारआदककरवदाद

जातीथीबआजकका- ालकमनर-नार- भदनहा काजाताबल का ीवहरवष

पपतीह जो कलकभ पपतभहबउनककका साथ-साथलगतीहबपहलभसहाका

चलननहाथाबआजसहाकमपपनाफनबनगाहब

HINDI X Page 94

शन5परापराकभ उनहापदकोसवीकार काजानाचाह जोसती-परषसकानताको

बपातभहदndashतकर सहतउततरदिज ब

नतर zwnj-हकारपरापराबहतलाबीहबउसककस ीबातमआजअपनानभ-ोतनहाहब ाचीन

सककमक बातमसती-परषकमअातरकरतीथीाबआजकागसकानताकागहबआज

लाग- भदसवीकार नहाहबअतहकमपरापराकमसभकभ वलउनहाबातदकोसवीकारकरना

चाह जोसती-परषककसकानताकोबपातीहदबत ीहकारासकाजउननतकरसकभ गाब

त6त परानभ सककमिसतददवारा ाकत ाषाकमबोलनाकाउनकभ अपपहोनभकासबत

ह-पाठकभ आधारपरसपरककिज ब

नतर zwnj-परानभसककमिसतदकभ ाकत ाषाकमबोलनभकभ काकलतभहबपरातइसकाह

तातपर नहाह क ाकत ाषाअनपपदकक ाषाथीबवासतवकम ाकतअपनभसककक

बोलचालकक चलत ाषाथीबिजस कारआजहाद बातलाआद ाकत ाषा हबअत

ाकत ाषाकमबोलनभकभ कारकहलाओाकोअनपपकहनभकक लनहाककजासकतीब

HINDI X Page 95

lsquoराक-लक-परराक-सावादrsquo-lsquoतलसीदासrsquo

उततर-(I) लकनभपरराकसभकहा कजसभकलकोहाककरअपनभसाथला हो

(II) रवशवाकतनभपरराकसभलककोबालकसकझकरउसकभ अपराधकोकाकारदभनभ

ककबातकह|

(III) रवशवाकतनभपरराककभ बारभकमसोचकरहसभ रसोचनभलगभ कपरराकअब ीराक

लककोसाधारतदककतरहसोचरहभह

पपन 1ि िलिख तमासाशतम तधयापवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतम भबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभत हात

उ तआ तप ड़तिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

(i) पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहात

(ii) िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ातचािह त

(iii) िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत

(iv) प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा तअकमयत

बायातत

(v) सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत

HINDI X Page 96

(IV) परराकनभकहाकवचनबोलनभवालाबालकनिशचततवरपरकरनभोतह|

(V) कावाा क ाषाअवधीह|

पपन 2 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन-कौन सक तकष

दल

अवा

सीता-सवयवर कक अवसर पर ल रर नक कबधत परश रार कब धन ष कक ानक कक कौन-कौन

सक कारर ताल ह

उ त-परराककभ योधकरनभपरलकनभनमनलखततकर द -

bull बचपनकमहकसभ कतनभहधनष भपरातआपनभउनपरक ीयोधनहा काबइस

रवभषधनषपरआपकककाककताह

bull हकारनखरकमतोसबधनष क-सकानहोतभहब फरइसधनषपरइतनाहो-हरला

कद

bull इसपरानभधनषकोतोनभसभहकमकाकलताथा

bull राकनभतोइसधनषको आहथा कहअपनभ-आपगाबइसकमराकका

कोादोषनहाब

पपन 3रार-ल रर-परश रार सवाद रउ रार ढ़र ल रर कक चरर रउ र रय अतर कया हह

अवा

परराककभ योधकरनभपरराक रलकककजो त या हाउनकभ आधारपरदोनद

कभ सव ावककरवभषता अपनभबददकमलख ब

उ त-राकसव ावसभकोकल ररवनीहबउनकभ कनकमबदकभ तशा रआदरहब

वभगरजनदकभ साकनभझकनाअपनाधकर सकझतभहबवभकहायोधीपरराककभ बभबातय

होनभपर ीसवाकोउनकादासकहतभहबइस कारवभपरराककादलजीतलभतभहब

लकराकसभ कदकरवपरतहबवभबहतउ र चाडहबउनककजबान र

सभ ीअाधकतभखहबवभवात-वचनदसभपरराकको लनी- लनीकरदभतभहबउनकक

उ ता रकठोरवचनदकोसनकरनकभ वलपरराक कउठतभह बिरकअनस ाजन

ीउनहमअनाचतकहनभलगतभहबवासतवकमराक ााहतोलकधप राकीतलजल

हतोलकआगब

पपन 4 साहस ढ़र शिकत कक सा वननता हब तब कहतर हह इस कन पर अपनक वचार

लल ल

HINDI X Page 97

उ त-हबातसतह कसाहस रिकतत ीतकअउ भलगतभह जबतक कसाहसी

विकतरवनउरहभबजसभहिकतालविकतउदाडताकरताहाघकाडदखाताहाबप-

चपकरबोलताह वहबरालगनभलगताहबपरराक रलकदोनदकभ उदाहरसाकनभ

हबपरराकपरायकीह का तउसकासवाकोकहापरायकी ckyampczatildepkjhतकलघातक

कहनाबरालगताहबजसभ-जसभवहअपनभकठारकोसधारताह रवचनकभ करताचला

जाताहवसभ-वसभवहहसीकापातबनताचलाजाताहब

लककासाहसहकम लालगता हबपरातवह ीसीका तोदभताहबधीरभ-

धीरभवहबहतउ कठोर रउदाडहोजाताहबइसकारस ीस ाजनउसकभ रवरहो

जातभहबलकककउदाडिकतहकमखकनभलगतीहबदसरओर राकचािसाहस र

िकतकभ साथरवनउताका ीपरचदभतभहबइसल वभसबकाहदजीतलभतभहब

पपन 5rsquoरार-ल रर-परश रार सवादrsquo रउ परश रार नक अपनक वषयरउ ब कहा नसक अपनक शबदष

रउ लल ल

उ त-परराकनभअपनभबारभकमकहा- lsquolsquoक ckyampczatildepkjhहबसव ावसभबहतयोधीहबसारा

सासारजानताह कक तदकभ कलकात हबकनभअनभकबारअपनी जाओाकभ बल

परधरतीकभ सारभराजाकारडालभह रहपकवी czatildeekksaकोदानदभहबकभराफरसाबहत

ानकहबइसनभसहसतबाहजसभराजाकोकारडालाथाबइसभदभखकरग र ीिसतदकभ

ग र ागरजातभहबrsquorsquo

पपन 6लकनभवीरोाककका-कारवभषता बताा

अवा

राक-परराक-लकसावादकभ आधारपरसाभपकमलख कपरराकककयोधपर बातम

सनकरलकनभउनहमरवीरकककापहचानबताा

उ त-लकनभवीरोाकभ बारभकमबताा कसउचावीरर ककमवीरतादखलाता

हअपनागगाननहाकरताndashसरसकरकरनीकरहा कहनजनावहा आपब

HINDI X Page 98

2पद ndash त लसीदास पद-1

नाथसम धन ाजनहारा|होइहकोग कदासतमहारा|| आ भसकहाकहअ कनकोह|सनीरसाबोलभकनकोह|| सभवकसोजोकरसभवकाा|अरकरनीकरकरअलराा|| सनहराकजभहसवधनतोरा|सहसबाससककोरपकोरा|| सोरवलगागरवहाासकाजा|नतकारभजहहसबराजा|| सनकनवचनलखनकसकानभ|बोलभपरसधरहअवकानभ|| वहधनहतोरलरकााकबहनअसरसककनहगोसा|| रभनपबालककालबसबोलततोहनसा ार|| धनहसकतपरारधनरवदतसकलससार|| 1पदकक ाषा र ादकभ नाकलख | उततरndashअवधी ाषातथादोहा रचवपाा ाद| 2राकलक रपरराककभ बचनोकमकसभकनो ावह

उततर-राककभ वचनदकमरवनउता

लककभ वचनदकमवात

परराककभ वचनदकमयोध| 3सभवककाकागहोताहकापरसराककभ अनसारराकसउचभ सभवकथभ

उततरndashसभवककागहोताहसभवाकरना|परराककभ अनसारराकसउचभ सभवकनहाथभकद कउनहदनभवकाधनषतोकरतओाजसाववहार काह|

पद-2 लखनकहाहसहकरभजाना|सनहदभवसवधनषसकाना|| का तला जीनधनतोरभ|दभखााराकननकभ ोरभ|| अतरघपतहनदोस|कनरवनकाजकरअकतरोस|| बोलभाचतपरसककओरा|रभसाठसनभहस ागनकोरा|| बालकबोलबाधोनहातोह|कभ वलकनजजानहकोह|| बालczatildepkjhअतकोह|रवशवरवदततकलिोह|| सहसबाह ज भदनहारा|परसबलोककहपककार|| कातरपतहजनसोचबसकरसकहप कोरग रहकभ अ रकदलनपरसकोरअतघोर||

HINDI X Page 99

1 कव व कवता का नार लल ल | उततरndashतलसीदास|राक-लकपरराकndashसाबाद| 2ल रर नक धन ष कक ानक कक कया कया तकष दल

उततरndashलकनभपरराकसभकहा कहकारn`flsquoकमस ीधनष कसकानह|वधनषपरानाथाइसकभ जानभकभ काला हानहोसकतीहराकनभकात आहथा|अतःउनकाकादोष| 3कावयाश रउ परश रार नक अपनक वषय रउ कया- कया कहा

उततर-परराकनभकहाक बालतहकचारहकहायोधीहतकलसाहरकह| 4परश रार नक ल रर कब धरकातक ह ल कया कहा

उततरलककोधककातभह कहा कक नराकननहाह|कनभअनभकबारइसपकवीकोतदसभरवहन काह|क सहसबाहसभलोहालभनभकमसकथर ह|तहमबालकसकझकर ोारहाह| 5कावयाश रउ पय कत अलकार लल ल | उततर-अालकारndashअन ासअतोिकत|

पद-3

बहसलखनबोलभकद बनी|अहोकनीसकहाकदकानी| पनपनकोहदभखावकठा |चहतउडावनफा कफह || इहाकमहबताकोगनाहा|जभतरजनीदभखकरजाह|| दभखकठा सरासनबाना|क क कहासहतअ काना|| गसतसकझजनभगबलोकक|जोक कहतसहवरसरोकक|| सरकहपरसकबचनतमहारा|वथर धरहधनबानकठारा|| जोबलो कअनाचतकग कहकहाकनधीर| सनसरोHk`गबासकबोलभागरागा ीर|| 1 क सड़ तया कबक नाह कहकर ल रर कया कहना चाहतक ह

उततरलककहनाचाहतभह कहकककजोराकारनहह कआपकभ इसयोधसभडरजा गभ| 2 प न प न रउ कौन का अलकार ह

उततरपनरिकत काअलाकार| 3 ल रर नक र न सक कठबर वचन कया सबचकर कहक क

HINDI X Page 100

उततरलकनभपरराककभ हाथकमकरहाा रका धोपरधनषबादभखकरसोचा कभकोावीरोाहोगभअतःहसोचकरलकनभकनसभकठोरवचनकहभथभ|

पद-4

कवसककहा कअनबझअबझ| 1 पद रउ पय कत र हावरा छाकर लल ल | उततरndashहराहहरासझनाअथारतस ीक आसानलगना(कनहहररभसझ) 2 अन पास अलकार नदहारर छाकर लल ल | उततर-dfVकठारकठोर

आगभअपराधीगरिोह

acircn हसकनहहररभसझ| 3 वपवार रन ह रन कयष र सक रा रहक क

उततर-परराकराक रलककोबालकहसकझरहभथभ|वहउनकभ परायकसभअपराचतथभ| उनककइसीअानतापररवशवाकतकोहासीआरहह|

पद-6

कहभउलखनकनसीलतमहारा|कोनहा जानरवदतसासार| कातारपतहउरन भनीकभ |गरारनरहासोच बजीकभ || सोजनहकरभहकाथमकापा|दनचलग बाजबबापा|| अबआनअववहराबोल|तरतदभगकथलखोल|| सनकबचनकठारसधारा|हाहासबस ापकारा|| कलभनकबहस रगा भ|दभजदभवताघरहकभ बापभ|| अनाचतकहसबलोगपकारभ|रघपतसनहलखननभवारभ|| लखनउतरआहतसरस गबरकोपकसान| बपतदभखजलसकवचनबोलभरघकल ान| 1 ल रर ी नक परश रार ी क पशसा करतक ह ल कया वय य कया

उततरndashलकजीनभपरराकजीपरवातकरतभह कहा कआपकभ ीलकभ बारभकमकवननहाजानता कआपका कतनाअउ ाीलहसारासासारइसकभ बारभकमजानताह| 2 ल रर कक अन सार परश रार राता पता कक कर सक कह सक र कत ह ल

उततर-परराकअपनभरपतहनतासहसवाहकक जाओकोकाकररपतरनसभककतह थभ| 3 ल रर कस कर ढ़र वया क ात कर रहक ह

HINDI X Page 101

उततरndashलकपरराककभ गरऋ रउसकभ बाजककबातकररहभहउनकभ अनसारपरराकअपनभगरवको सननकरताचाहतभह| इसल वधनषतोनभवालभकावधकरनाचाहतभह | 4 ल रर क क ातउ स नकर परश रार नक कया प तकया क

उततरndashलककककबातभसनकरपरराकनभतरातअपनाफरसासा लला रयोाधत रआयाकककिाकमखभ होग | 5 परश रार कब फरसा सभालतक दक कर सभा ढ़र ल रर क कया प तकया ह

उततर-सारस ाताहताहकभ कोलाहलसभगाजउठपलकपरराककभ तअाधकय रआयाककहोग | 6 ल रर क ढती ह नछ लता पर अ तक रौन रहक रार नक अत रउ ल रर कब कयष रबक लया

उततर-धरपलकककनछ लतारघवाकभ अनकलनहाथी फर ीराकसकझरहभथभ ककनवरकोहकारवासतरवकताकाानहोजा |परनतउपिसथतलोगोककपकारसभिसथाथबगतीदभखउनहदनभलकककआखदसभसाकभ तकोरोका| 1 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन कौन कक तकष दल

उततर-परराककभ योधकरनभपरलकनभधनषकभ जानभकभ ल नमनलखततकर द ndash 1 स ीधनषतो कसकानहोतभह फरइसधनषपरइतनाहोहरलाकद

2 इसपरानभधनषकोतोनभपरहकमकाकलताह

3 राककभ नभ रसभहहधनषगाइसकमराककाकादोष

2 इस पाठ कक आधार पर परश रार कक सवभाव क वशकषता लल ल

उततरndashपाठकोपपकरहकभपरराककभ सव ावककनमनलखतरवभषतापतालगताह|

1 वभकहायोधीथभ| 2 वभबबोलभतथाअपनीवीरताककडीागहााकनभवालभथभ| 3 वभजरदहउततभिजतहोजातभथभ| 4 उनहमअपनभपवर कभ कतदकाबाघकाडथा| 3ldquoसकवक सब ब करक सकवका ldquo का आशय सपि किल | उततरndashइसपािकतकातातपर हभ कसभवकवहहजोसभवाकरताह| सततपदकमइसपािकतकोवात पकम सतत कागाह|परराककहतभह कवधनषतोकरकाकतोतकनभतओाजसा काह|उसपरअपनभआपकोतककभरादासकहतभहो|हदोहराववहारनहाचलभगा| 4 लर नक वीर यबा क कौन कौन सी वशकषता का नललक कया ह

HINDI X Page 102

उततरndashलकदारावीरोाककनमनलखतरवभषताओपर काडाला करवीर ककमअपनीवीरताका दरनकरताह|हआतक ासानहकरतावहककर परआधरतहोताह|वीरताकापरचदभताह| 5 पठत कवता कक आधार पर त लसीदास क भाषा शहल पर पकाश णालल | उततर-तलसीदासराससदकरवथभउनकक ाषाअवधीह|इसकमदोहाचवपाालकोअपनाागाह|गभपदह|उनकक ाषाकमसासकतकभ दाराकाव रसागीतातककबनानभका ास कागाह|कोकलधवनोका ोग काह| 6 पदष कक आधर पर ल रर व रार कक सवभाव कक वशकषताल लल ल | उततर-कावााकभ आधारपरराकरवनीलकोकलगरजनदकाआदरकरनभवालभवीरसाहसी|लकndashउ उदाडवीरसाहसी| ाषाकमवातका ावसव ावसभनडर| 7 कस कारर ल रर कबध क रबककर परश रार कक चनब का पालन कर रहक क

उततरndashलकयोधकोरोककरपरराककभ वचनदकोअकभ लासहरहभथभकद कउनकभ कलककपरमपराह|उनकभ हागाताहकहर कत रदभवताओपरवीरतानहदखााजाती|

HINDI X Page 103

FA ndash 4

वाय ndash पररवतषन

वाकndashवाकउस परचनाकोकहतभहिजससभपताचलताह क याकभ कल पसभचलनभवालाकतारककर हअथवा ाव| हनदकमतीनकखवाकहndash

(क) कतर वाउndashिजनवाकदकमकतारकक धानताहोतीहउनहमकतर वाउकहतभह|इनवाकदकमअककरकतथासककरकदोनद या होसकतीह|इनकभकतार कखहोताह रककर गवहोताह| पहचानndashकतार कख याकतारकभ अन पकतार थकरव िकतकम| उदाहरndashलाचतवनारहाह|(सककरक) गीतानभकठााखरद|(सककरक) राकपसतकपरहाह|(सककरक) रपताजीआरहभह|(अकककर )

(ख) ककरवाउndashिजसवाकदकमकतारगवअथवाककर धानहोताहउनहमककरवाउ

कहतभह|ककरवाउकमककर कक धानताहोतीह|इसकारवाककमकतारकालोपहाकतारकभ साथkjkदाराकभ दाराासभका ोगहोताह| उदाहरndashककर कख याककर सभअन पकतारततीरव िकतकम

1 ातोकभ दारााचतबना ग |(कतार+दारा) 2 पराकम शन-पतबा भग |(कतारकालोप) 3 गा चारााजारहह|(कतारकालो) 4 बालकसभपतलखाजाताह|(कतार+सभ) 5 कझसभहदरवाजानहखोलाजाता|(कतार+सभ)-असकथरताबतानभकभ ल

नहाकभ साथककरवाउका ोग| 6कोहनसभखानानहाखााजाता|(कतार+सभ)ndashअसकथरताबतानभकभ ल नहाकभ साथककरवाकका ोग| वशकष - धानदभनभोतबातहह कककरवाउकमकतारकालोपहोताहाकतारकभ साथkjkकभ दाराासभजोाजाताहइसकारकतारगवहोजाताहतथाउसकभसककरक या कतहोतीह|

HINDI X Page 104

(ग) ाववाउndashरचनाकभ अातगरतअसकथरतारववतासचकवाक ीआतभह कनतइनकभदाराकभ सथानपर ाःसभपरसगर का ोगहोताह| कसभवाककभ वलनषभध पकम कतहोतभह रकतारककअसकथरतासाचतकरतभह| पहचानndash ाव कख या कवचनपिरलागअनपरषतथासाकान तकालकम| उदाहरndash 1 अबकझसभनहाचलाजा गा| 2 गकर दकमखबनहााजाताह| 3 तकसभखानानहाखााजारहाह| 4 अबखभलाजा | 5 थोीदभरसोलाजा |

रवभषndashहनदकम याका कोसा प ीहजोककरवाउककतरह ोगहोताह|हसककरक यासभवनानाह|िजनहमवतपननअसककरककहतभहजसभndash

(क) कभजगा|(तोडनासककरक यासभndashनावतपननअककरक या) (ख) दरवाजाखलगा|(खोलनासककाकर यासभखलनावतपननअककरक या) (ग) ोजनपकगा|

कतरवाउसभककरवाउबनानाndashककरवाउबनातभसकनिमलखतबातोकोधानकमरखनाचाह |

1 कतरवाउकककख याकासाकान तकालकमपरवतरन| 2 कतारकभ साथदाराकभ दाराासभलगाइ | 3 याकोपरवतरत पकभ साथकालपरषवचनतथालागकभ अनार

याका पजोख भ| 4 दककर कभ साथरव िकतलगीहोतोउसभहादिज | नदारहर ndash कत षवाय करषवाय

ातोनभपतलखा ातदनभपतलखा ातोदारापतलखागा| कोहन यकभ नहाखभलताह|कोहनसभ यकभ नहाखभलाजाताह| हकरवता कसनभलखीह|हकरवता कसकभ दारालखीगाहकनभपतलखा|कभरभदारापतलखागा

कत षवाय सक भाववाय नाना 1 कतारकभ साथसभाकभ दारालगा |

HINDI X Page 105

2 कख याकोसाकान तकालकक याको कवचनकमबदलकरउसकभ साथधातकभ कवचनपिरलागअनपरषकावहकाललगादभजोdrZ`वाउकक याकाह|जसभndash खभलगमखभलाजा गा

सोतभहसोाजाताह

खारहभथभखााजारहाथा| नदाहरर ndash कत षवाय भाववाय

सीतासोगा|सीतासभसोागा| घालबसतरसभनहाउठा|घालसभबसतरसभउठानहाजाता| कचलनहसकताकझसभचलानहाजाता| पाीउभगभ|पाददाराउाजा गा| बभषसाकानतः ाववाउका ोगनोधाथरकअथर कमहोताह| पपन (अ) सह वकलप च नकर लल ल

1 िजसवाककमकतारकभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)साधारवाउ(घ)कतरवाउ

2 िजसवाककमककर कभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ककरधार(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन ( ) वाय ताल 1 धानकातीदारा ाषदागा

(क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

2कीनाउपनासपपतीह

(क) कतरवाउ(ख)ककरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)इनकभसभकोानहा

3कासभचला ीनहाजाता| (क)ककरवाउ(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

4सकताkjkपतपपागा

HINDI X Page 106

(क)ककरवाउ(ख)कतरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)अन

5 ाववाउ ा (क)रकासभसोानहाजाता|(ख)राकसोनहासकती

(ग)रकासोनहापती|(घ)राकनहासोसकती

6 ाववाउ ा (क) कझसभपपानहाजाता(ख)कपपनहासकती

(ग)क पपतीनहाह|(घ)इनकभसभकोानहा (स) नसनलल त वाकयष रउ सक कत षवाय वालक वाकय छाल

1 (क) कझसभपतनहालखागा(ख)हकसभइतनभदःखनहासहभजातभ| (ग)कहातकागाधीनभराररकोाात रअहासाकासनदभदा| (घ)इनकभसभकोानहा

2 (क)क करवतापपसकताह|(ख)कीराkjkकलपतलखा

जा गा| (ग)बउचदसभाातनहारहाजासकता|(घ)इनकभसभकोानहा

3(क)रकासभपसतकपपजारहह|(ख)कझसभउठानहाजाता

(ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ(घ)इनकभसभकोानहा 4(क)कझसभहासानहगा|(ख)राकदारापसतकलखीजातीह| (ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ|(घ)इनकभसभकोानहा| (द) नसनलल त वाकयष रउ सक भाववाय वालक वाकय छाल

1 (क) लडकोसभदाराखबपपागा|(ख)कोहननभखानाखाा

(ग) कझसभरोगनहागा|(घ)तकहाबठो|

2 (क)हलवाादाराकठााबनाीजातीह|(ख)क नहाआसकता|

HINDI X Page 107

(ग)लताकागभकरकधरगीतगातीह|(घ)अजसभउठानहाजाताह|

3 ककरवाउ ा (क) रकााचतबनतीह|(ख)सवमसबहनहाउठ

सकक

(ग)सवमदाराकरवतापप|(घ)सवमघरगा|

4 (क)आजकचखभलभगभ(ख)तककचनहाखभलपाओगभ| (ग)बउचाखबरोा(घ)करकkjkपतागउााजारहह|

उततरndash(अ)1(घ)2(ब)1(ख)2(ख)3(ख)4(क)5(क)6(क) (ब)1(ग)2(क)3(ग)4(ग)5(द)1(ग)2(घ)3(ग)4(घ) अ ासndash शन नदानसारवाउifjofrZrककिज

1 कारददाराकार काजाताह|(कतरवाउ) 2 उसनभदधपीला|(ककरवाउ) 3 कभरसासनहालपाती-( ाववाउ) 4 कझसभवहानहाजााजा गा|(कतरवाउ)

छाया रत छना पपन 1ि िलिख तमासाशतम ततधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज त-तत

दरवधाndashहतसाहसहदखताहपाथनहाa]

दभहसखीहोपरकनकभ दःखकाअातनहा|

दःखहनचादखलारदndashरतआनभपर

काहआजोखलाफलरसndashवसातजानभपर

जोनकला लाउसभकरत रवरवर

HINDI X Page 108

ााकत ना

कनहोगादखदना|

(1)कदभहसखीहोनभपर ीकनकभ दःखकाअातकदनहाहोताह2

खldquoदबधाहसहसहldquoकभ कधकसभकरवकाकहनाचाहताह2

गइसकावााकमनहतसनदभसपरककिज |1

पपन 2कव नक कठन याष कक पन क ात कयष कह हह

उ त-करवनभकठनथाथर कभ पजनककबातइसल कहापहकद कहसतहबकनर

कोआखरकारअपनभवासतरवकसचकासाकनाकरनापताहबउसभअपनीपरिसथतदकम

जीनापताहब ल-बसरादमा रवरकभ सपनभउसभदखीहकरतभह कसीकािजलपर

नहालभजातभब

पपन 3lsquoर गत िराrsquo कसक कहतक ह कवता रउ इसका पयबग कस अष रउ ह आ हह

उ त-गकककाचलाचलातीधपकमदरसकपरपानीककचककदखाादभतीहबहकवहा

जाकरदभखतभहतोक नहाहोताब कतकभ इसभाककरपको lsquoकगतराrsquoकहाजाताहब

इसकरवताकमइसकाअथर लावभ रभककभ ल कागाहबकरवकहनाचाहताह क

लोग ताअथारत प बपपनकमसखकानतभहब का तबभ होकर ीकोासखनहाकलताब

अतबबपपनकासखदरसभहदखाादभताहबहवासतरवकसचनहाहब

पपन 4भाव सपि किल ndash

ताकार-ब ाबकभ वलकगतराह

हरचािकाकम पी करातकराहब

उ त-बपपनकाअहसासकहानहोनभकासख ी क लावाहबकनरबाआदकीहोकर

ीकनसभ सननहो हआवशकनहाबहरसखकभ साथ कदख ीजारहताहबजसभ

हरचादनीरातकभ बाद ककालरात ीलगीरहतीह परकाकभ बादअकावस ीआती

हउसीतरहसखकभ पी भदख ी पभरहतभहब

पपन 5lsquoछायाrsquo शबद यहा कस सदभष रउ पय कत ह आ हह कव नक नसक छनक कक लल रना कयष

कया हह

अथवा

lsquo ााकत नाकनrsquoपािकतकमlsquo ााrsquoसभकरवकाकातातपर ह

HINDI X Page 109

उ त- हाlsquo ााrsquoबदअवासतरवकताओाकभ ल कतहआहब भ ाा अतीतकक ी

होसकतीा र रवरकक ीब भ ाा परानीकीठपाददकक ीहोसकतीह रकीठभ

सपनदकक ीब

पपन 6lsquo ीती ताह सार दक आगक क स ध लकrsquo यह भाव कवता क कस पिकत रउ सलकता

हह

उ त-नमनपािकतकमndash

जोनकला लउसभकरत रवरवरब

पपन 7कवता रउ वयकत द कक काररष कब सपि किल

अवा

lsquo ााकत नाrsquoकरवताकभ करवनभकानवकक कनविततदकोजीवनकभ ल दखदाी

कानाह

उ त-इसकरवताकमदखकभ नमनलखतकारबता ग हndash

(i) ााअथारत प बीतीहाकीठपादमिजनहमादकरndashकरकभ हकअपनभवतरकानको

रअाधकदखीकरलभतभहब

(ii) ााअथारत प रवरकभ सपनभिजनकभ परानहोनभपरदखीरहतभहब

(iii) वतरकानजीवनकमउाचतअवसरपरला नकलनाबबसातकभ सकफलकान

खलनाारद-रातकमचादकानखलनाबआहह कउाचतअवसरपर

सखनकलनाब

पपन 8lsquoरस वसत ीत ानक पर फल ल लनकrsquo सक कव का कया आशय हहlsquoछाया रत

छनाrsquo कवता कक आधार पर नतर दिल

उ त-इससभआहndashसकनकलजानभपरसखकाअवसरकलनाबउाचतसक

परसखकानकलनाब

पपन 9सरय ीत ानक पर भी अतीत क नपलिबध रन िय कब आनद दकती हह lsquoछाया

रत छनाrsquo कवता कक आधार पर पसत त कन क तकष -सहत प िि किल

उ त-सकबीतजानभपर ी तकालककसहानीादमकनरकोआनादसभ रदभतीहब

उसभअपनभर तकदकककनकोहकादमआतीहतोवभबीतभह सख कबार फर

सभजीवनकमआजातभह रउसभ सननकरदभतभहब

पपन 10lsquoछाया रत छनाrsquo कवता रउ शरद कत ढ़र वसत कत का नदाहरर दककर कव

कया भाव वयकत करना चाहता हह

HINDI X Page 110

उ त- करवरदऋतकमचािकाकभ अ ावकोदखाकर रवसातऋतकमफलकभ

अ ावकोदखाकरकहनाचाहताह कदठपकसकपरसखनकलभतोबहतदख

होताहब

पपन 11कवता कक आधार पर ताइल क वह ार- ार कसक कन सर तयष रउ ब

ाता हह

उ त-करवबार-बारअपनीर ाकभ साथचादनीरातकमबता ह सखदककसकतदकम

खोजाताहब

HINDI X Page 111

lsquoससक तrsquo पपन 1 नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प ल ता स धत पपनष कक नतर दिल----1x5=5 सासकत रस तास ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाहउनहमहकउसककस ताकहमाअस तासासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा (क)स ताकाजनक कससभहोताह(1)अस तासभ(2)सासकरदसभ(3)सासकतसभ(4)कहानतासभ (ख)आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1)हासा(2)हाथार(3)योध(4)दवभष

(ग)सासकतकासाबाध कससभहोताह(1करा ावनासभब(2)रवकास ावनासभब(3)ानसभब(4)रवनासभब (घ)आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ(1)स ता(2)अस ता(3)सासकत(4)असासकत

(ङ)rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1)ककरधार(2)ततपरष(3)अवी ाव(4)दवादव

पपन 2लक क क दिि रउ lsquoसभयताrsquo ढ़र lsquoससक तrsquo क सह सरस अ तक कयष नह न

पा हह

नतर-लभखकककदिरकम lsquoस ताrsquo र lsquoसासकतrsquoबददका ोगबहतकनकानभपगसभ

होतारहाहबहातक कउनकभ साथ lsquo वतकrsquo र lsquoआधाितककrsquoजसभरवभषजोभ जातभ

रहभहबइनबददककसकझ रअाधकगबाजातीहब

HINDI X Page 112

पपन 3कन रहवपरष आवपयकता क प तष कक लल स -धागक का आविकार ह आ हबगा

नतर-अपनभतनकोकनभकभ ल सवाकोगकसद रनागभपनसभबचानभकभ ल सा-

धागभकाआरवरकारहआहोगाबसा-धागभककखोजसभपहलभकनरनागारहताथाबवहजसभ-

जसभवककखालापततदसभतनकोकताथाब का तउससभरर ककठपकसभरा नहा

होपातीथीबअतजबउसनभसा-धागभककखोजकरलतोउसकभ हाथबहतबीतकनीक

लगगाबहतकनीकइतनीकारगरथी कआजलोगइसका रपरउपोगकरतभहब

पपन 4 - वासतवक अ रउ lsquoससक त वयिकतrsquo कसक कहा ा सकता हह

नतर-लभखककभ अनसार वासतरवकसासकतविकतवहहिजसककबर ररववभकनभ

कसी ीन तककाअनसाधान रदरन काहोगाबजसभ-नननभगरतवाकषर का

साातखोजाबवहवासतरवकरपसभसासकतविकतथाब

पपन 5आग क ब लक ह त ड़ी ब कयष रानी ाती हह इस ब कक पीछक रह पकररा

कक र रय स बत कया रहक हबगक

नतर-आगककखोजकनरककबीआवशकताककपत र करतीहबवह ोजनपकानभकभ

काकआतीहबअतआदकनरनभइसभसबसभकहततवपर खोजकानाबआज ीइसका

कहततवसवभपरहबत ीतोहरसाासकतककारयकसभपहलभदाजलााजाताह र

खभलदकमकालजलााजातीहबआजदआगनहोतोपरस ताताकभ कहलकक

ात र राकरागरजा गीब

आगककखोजकभ पी भ ोजनकक भरातोरहहहोगी साथह का र

गकपानभकक भरा ीरहहोगीबरातकमआगबहतकाकआाहोगीबसदरदकमतोह

अकत-जसीसहाहोगीबघनघोरठाडीकालरातकमजबआदकानवआगसभगकलभता

होगाकालरातकमदभखपााहोगा रकाासको नकरखापााहोगातोउसभ कतनाआनाद

कलाहोगाबअतउसनभअितनकोदभवताकानाहोगा रउसभसरतरखनभकभ उपाखोजभ

हदगभब

पपन 6अयन कब ससक त रानव कहनककक पीछक कौन सक तकष दल गल ह अयन दवारा

प तपादत सातष लव ानक क दसर ारकयष कब ाननक वालक लबग भी अयन क

तरह ससक त नह कहला सकतक कयष

नतर-लभखकनभसासकतकानवककपर ाषाोसीदह कउसकमननजसभआरवरकारक

राचातकहआपातभहबउनकभ अनसार जोविकतअपनीबर ररववभकसभ कसीन

HINDI X Page 113

तककाअनसाधान रदरनकरसकताह वहसासकतविकतहबनननभ ीह

काबउसभअपनीोतता भरा र विततसभरवानकभ रव नननकदकोजाना र

उसभजनताकभ साकानभरखाबइसकारवहसासकतविकतहआब

अनलोगजोननदवाराखोजभग स ीसाातदककजानकाररखतभह रअन

सकसाात ीजानतभह ननजसभसासकतनहाहोसकतभबकारउनहदनभअपनीोतता

र विततसभानकाआरवरकारनहा काबउनहदनभतोननाअनवानकददवारा

खोजभग साातदकोजाना- रब

पपन 7 कसत ि रन िय कब स ससक त ननक कक लल कस ग र क आवपयकता हह

नतर-लभखककभ अनसार िजसकापभ राह रतनकाह उसभसासकतनहाकहाजा

सकताबसासकतहोनभकभ ल आवशकह कवहनठरलानबठभ बउसकभ कनकमक ना

तकखोजनभकक भरा ावना र विततहोब

पपन 8lsquoससक तrsquo पाठ कक अन सार सभयता कया हह इसकक अतगषत कया-कया चीीउ शारल ह

नतर-इसपाठकभ अनसार सासकतविकतददवाराखोजभग साधन रपदाथर स ता

कानकारकरतभहबआगसा-धागाहकारभखान-पानओपना-ब ानाआवगकनकभ साधनअसत-

सतसबस ताकभ अातगरतआतभहब

पपन 9ससक त पाठ कक आधार पर लल ल क रानव-ससक त कक वासतवक अरदाता कौन

ह नदाहरर सहत सपि किल

नतर-कानव-सासकतकभ वासतरवकजनकदातावभकनीषीहजोसाासारक ोगकक भरा

सभनहा अरपत कतकभ रहसदकोजाननभककइउ ासभअनवभषकमलगभरहतभहबजसभ

ननकानव-सासकतकाजनकदाताथाब

HINDI X Page 114

रचनाक दिि सक वाकय कक भकद 1 रचनाककदिरसभवाककभ तीन भदहोतभहndash

(i)सरलवाकब(ii)साकतवाकब(iii)कशवाकब

सरल वाकय िस वाकय रउ लक कया हबती हहनसक सरल वाकय कहतक ह सरल वाकय रउ लक कताष ता

लक कया का हबना आवपयक हहउदाहरndash

कोहनसकलजाताहब

हाlsquoकोहनrsquoकतारहतथाlsquoजाताहrsquo याहोनभकभ कारहसरलवाकहब

सरलवाककमकतार र याकभ अतरकतककरपरक यारवभषसा दानअाधकर

करअपादानघकहोसकतभहबथाndash

(क) कोहनहसताहब(कतार- या)

(ख) राजभबीकारहब(कतार-परक- या)

(ग) पलसनभचोरकोपीाब(कतार-ककर ndash या)

(घ) काताजीनभीलाको कसाीदब(ककर-ककर-ककर- या)

सय कत वाकय

िस वाकय रउ दब या अधक र रय ता सवत नपवाकय हबतक ह वक सय कत वाकय कहलातक

ह यक दबनष परष अष दकनक रउ सर हबतक ह यक ढ़र ताफरयाअवाकत लकल नइसलल

आद यबकष सक िड़क हबतक ह जसभ-

हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभब

(i)हकलोगप भघकनभग ब(ii)(हक)वहाचारदनरहभब

वहआातोथी का तउसनभक कहानहाथाब

(i)वहआाथीब(ii)उसनभक कहानहाथाब

रश वाकय

रश वाकय रउ लक-सक अधक नपवाकय हबतक ह ननरउ लक नपवाकय पधान हबता हह ता

अअय लक-या-अधक नपवाकय नस पर आशत हबतक ह यक नपवाकय परसपर वयधकरर

यबकष(हसक कयदअगरतबताप यदयपइसलल आद) सक ड़क ह ल हबतक ह उदाहरndash

HINDI X Page 115

दक नआाहोतातोकाकनबनताब

इसकमlsquoकाकनबनताrsquo धानउपवाकपरlsquoदक नआाहोताrsquoबउपवाकआाशतहब

अनक उदाहर

(क) अधापकनभबतााक कलसकलकम ीहोगीब

(ख) जोलकाककरभकमबठाहवहकभरा ााहब

(ग) क ोाथात साइ कलखबचलाताथाब

(घ) यदइसबारवषारनहातबसारफसलनरहोजा गीब

र रय नपवाकय यबक आशत नपवाकय

(क) अधापकनभबताा ककलसकलकम ीहोगीब

(ख) वहकभरा ााहबजोलकाककरभकमबठाहब

(ग) साइ कलखबचलाताथाबजबतबक ोाथाब

(घ) सारफसलनरहोजा गीबदतोइसबारवषारनहाब

आशत नपवाकयष कक भकद -

आाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सा नपवाकय ndashजोउपवाक धानवाककक कसीसााासाा-पदबाधकभ बदलभ

कम कतहआहोउसभसााउपवाककहतमहबजसभndash

रहकबोला कर कनाषक ा रहा ह

हाlsquoक कनारकजारहाहrsquoउपवाक धानवाकlsquoरहकबोलाrsquoकभ ककर कभ रपकम

कतहोरहाहबअतसााउपवाकहबसााउपवाकसभपहलभ ा lsquo कrsquoका

ोगहोताहबक ी-क ीहलपत ीहोजाताहबजसभ-

जानपताहक राता ीक असवस ह ब

इनसभहनप क यक कौन ह

त र नह आ गकक जानताथाब

(क) वशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककभ कसीसााासवरनाकबद

ककरवभषताबताताहउसभlsquoरवभषउपवाकrsquoकहतभहबजसभ-

आपककवह कताबकहाहब आप कल लाल कब

हाlsquoजोआपकलला थभrsquoउपवाकlsquoवह कताबrsquoककरवभषता ककररहाहअतरवभष

उपवाकहबहादकमlsquoजोrsquolsquoिजसrsquoिजसभlsquoिजसकोrsquoसभआरा होनभवालभउपवाकरवभष

उपवाककहलातभहब भक ीवाककभ ारा कमआतभह रक ीअातकमबथा-

जोपसभकझभ कलभथभवभखचर होग ब( ारा कम)

HINDI X Page 116

वभपसभखचर होग जोकझभ कलभथभब(अातकम)

(ख) कयावशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककक याकककोारवभषता

बताताहवह यारवभषउपवाककहलाताहबइसकभ पाच भदहोतभह-

1 कालवाचीउपवाक

2 सथानवाचीउपवाक

3 रतवाचीउपवाक

4 परकावाचीउपवाक

5 पराकवाचीउपवाक

HINDI X Page 117

वाकय-वपातरर क कारकभ वाककोदसरभ कारकभ वाककमबदलनावाक-रचनाातर पाातर

कहलाताहबरचनाककदिरसभवाक-रचनाातरकक यानमनलखतह-

सरलवाककोकशवाकअथवासाकतवाककमबदलनाकशवाककोसरलवाक

अथवासाकतवाककमबदलनातथासाकतवाककोसरल रकशवाककमबदलना

इसकोकभ अातगरतआताहबहधानरखनभोतह कवाक-रचनाबदलनी

चाह का तअथर नहाबदलनाचाह ब

सरल वाकय सक सय कत वाकय

1 उसनभघरआकर ोजन काबसरल वहघरआा रउसनभ ोजन काब साकत2 वहफलखरदनभकभ ल बाखारगाब सरल उसभफलखरदनाथाइसल बाखारगब साकत3 कोहनहादपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाब सरल कोहनकोहादपपनाहइसल ासतीजीकभ हागाब साकतसरल वाकय सक रश वाकय

1 दभकभ ल कर-कनभवालासउचादभ कतहोताब सरल जोदभकभ ल करकताहवहसउचादभ कतहोताहब कश2 ककभ साकनभ ाताातरहतभहब सरल जबतककरहतभह ाताातरहतभहब कश3 कोहननभकझभ जरद ोजनकरनभकभ ल कहाब सरल कोहननभकहा ककझभ जरद ोजनकरनाहब कशसय कत वाकय सक सरल वाकय

1 ीलानभ कपसतककागी रवहउसभकलगाब साकत ीलानभजोपसतककागीथीवहउसभकलगाब कश2 कखदरकभहनतकरताहलभ कनउसकाला उसभनहाकलताब साकत कखदरिजतनीकभहनतकरताहउसकाउसभला नहाकलताब कश3 कोहनबहतखलाीहलभ कनफभ लनहाहोताब साकत कोहनोसाखलाीहजोक ीफभ लनहाहोताब कश

HINDI X Page 118

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसककनषस

नरपfUgravekहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(v) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

2 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानभवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानहब

(vi) वभावndashसायी भाव कब गानक वालक वयिकतवसत या पररिस तया वभाव कहक ातक ह

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 119

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(vii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकत

उदाहरकमपरराककायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसनाआखम

लालकरनाआदअन ावहदगभब

(viii) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ाव

बार-बारउतपननहोतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहब

इनककसाखाततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभकभ स यउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndash vlkkjrkअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 120

6 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

7 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

8 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

9 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

10 उतसाहndashवीररस10वातसरndashतसलरस

11 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

HINDI X Page 121

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

12 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

13 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

14 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

HINDI X Page 122

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

15 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहसतभ-हसतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

16 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

17 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

HINDI X Page 123

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

18 अदभ र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालतसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 19 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहसहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

20 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावतसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

3 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब

HINDI X Page 124

X X X जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

4 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

HINDI X Page 125

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलराकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ बउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 126

16 नौ ता ातक रउ इ ादत ndash यतीअद रश नमनलखतगधााकमसभप भग शनदसभउततरसहरवकरपचनकरदिज

(अ) सचकचहरानकरतीहकाीपकका कहलजसभकलााबरफगासागीतसाहत रअदबककबहतसारपरमपरा ालपतहोग| कसउचभ सरसाधक रसाकािजकककाातबिसकरलाखासाहबकोइनसबककककीखलतीह|काीकमिजसतरहबाबारवशवनाथ रबिसकरलाखा कदसरभकभ परकरहभह|उसीतरहकहररकतािजा रहोलअबीरगलालककगागाजकनासासकत ी कदसरभकभ परकरहभह|अ ीजरदहवहतक इतहासबनचकाह|अ ीआगभबहतक इतहासबनजा गा| फर ीक बचाहजोसफर काीकमह|काीआनदाकाननह|सबसभबीबातह ककाीकभ पासउसतादबिसकरलाखाजसभल रसरककतकीजसखानभवालानाबहरारहाहजोहकभासभदोकवकोको कहोनभबआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतारहा|

1 इसगधााकम कससागीतवादककािजयह (क) उसतादबिसकरलाखान(ख)पाखडतजसराज

(ग)उसतादइााअरलाखाा(घ) ीकसभन

2 बाबारवशवनाथककनगरकानीजातीह| (क) कथरा(ख)वनदावन

(ग)काी(घ)दवारका

3 गागा कनासासकतकाकाआह| (क) बभकभलसासकत(ख)नजसासकत

(ग)उउचसासकत(घ)कल-जलसासकत

4 काीकमकरकोकसाकानागाह

(क) कागल(ख)अकागल

(ग)धनदाक(घ)अपरवत

5 उसतादबिसकरलाखानको कसकभ सकानबताागाह

(क) सनहरभतजकभ सकाा(ख)नााबहरभकभ सकान

(ग)चककती करकभ सकान(घ)सनदररोनीकभ साकान

उततरndash1(क)2(ग)3(घ)4(ख)

HINDI X Page 127

(ब)काीसासकतककपाठालाह|ासतदकमआनादकाननकभ नाकसभ तिरठत|काीकमकलाधरहनकानवनतरवचारधाराहबभ रदासजीहकवजबदनखानहइनरसकोसभउपकतहोनभवालाअपारजनसकहह| ह कअलगकाीहिजसककअलगतहजीबहअपनीबोल रअपनभरवरलोगहाइनकभ अपनभउतसवह| अपनासभहराबनाना रअपनानवहा|आपहासागीतको िकतसभ िकतको कसी ीधकर कभ कलाकारसभकजरकोचतीसभरवशवनाथकोरवालाीसभबिसकरलाखा कोगागाkjसभअलगकरकभ नहादभखसकतभ|

1 काी कसककपाठालाह

(क) सासकतकक(ख)ाकक

(ग)रवानीकक(घ)राजनीतकक

2 ासतोकमकाी कसनाकसभ सदह

(क) आनादकानन(ख)अ ारख

(ग)नादनकानन(घ)वनदावन

3 काीकम कतनभसालोकाइतहासह

(क) ldM+ksa(ख)हजारो

(ग)अानी(घ)करोो

4 काीकाजनसकहकसाह

(क) रसकोसभउपकत(ख)रसहन

(ग)अानी(घ)नािसतक

5 बिसकरलाखानको कससभअलगकरकभ नहादभखा जासकताह

(क) गागाkjसभ(ख) िकतसभ

(ग)धकर सभ(घ)चतीसभ

उततरndash1(क)2(क)3(ख)4(क)5(क) (स)अकीरदीनककउउअ ी14सालह|बिसकरलाखानककउउअ ी14सालह|वहकाीह|वहपरानाबालाजीकाकादरजहारविसकरलाखाकोनवबतखानभराजकभ ल जानापताह|कगर करासताहबालाजीकादरतकजानभका|वहरासतारसलनबाा रबतलनबााकभ हासभहोकरजाताह|इसरसतभसभअकीरदीनकोजानाअउ ालगताह|इसरासतभनजानभ कतनभतरहकभ बोलबनावक ीठकरक ीअपपभक ीदादराकभ काफर तडोपतकपहाचतभरहतभह|रसलनबाा रबलाबााजबजातीहतबअकीरदीनको ीकलतीह|अपनभ भरदसाातकारदकमबिसकरलाखानसाहबनभसवीकार काह कउनहमअपनभजीवनकभ आरा कदनदकमसागीतकभ तआसिकतइनहगकाबहनदकोसनकरकलह|

HINDI X Page 128

क कारसभउनककअबोधउउकमअन वककसलभपरसागीत भराककवरकालारसलनबाा रबतलनबाानभउकभ रह| 1 उसतादबिसकरलाखानकभ बचपनकाकानाकथा

(क) जलालदीन(ख)अकीरदीन

(ग)अजहरदीन(घ)सोहारबदीन

2 उसताबबिसकरलाखान कसकादरकमराजकभ ल जातभथभ

(क)बालाजीकाकादर(ख) रवजीकाकादर

(ग)वशनवानीकाकादर(घ)सर काकादर

3 बालाजीकाकादरजानभकारासता कसकभ हासभहोकरगजरताथा

(क) बतलनबाा वाझलनबाा(ख)रसलनबाा रबतलनबाा

(ग)उतरनबाा वाजोहराबाा(घ)सलनबााा रबतलनबाा

4 रसलनबाा वाबतलनबााकवनथी

(क) फरकीनाका(ख)नताागना

(ग)गाका(घ)साधवी

5 अकीरदीनअपनभजीवनकमसागतका थक भरक कसकोकानतभह

(क) उसतादअबदलअहकदको(ख)रसलनबाा वाबतलनबाा

(ख) जोहराबााको(घ)अलाबाा वाजफलाबााको

उततरndash1(ख)2(क)3(ख)4(ग)5(ख) (द)हनााकभ इसीकागलधवनकभ नाकउसतादबिसकरलाखासाहबअससीबरससभसरकाागरहभथभ|सउचभ सरककनभकत|अससीबरसककपााचोवकतोबालगीनकाजइसीसरकोजानभकक ाथरनाकमखचर होजातीथी|लाखोसजदमइसी कसउचभ सरककइबादतकमखदकभ आगभझकातभथभ|वभनकाजकभ बाजसजदभकमागदागदजतभथभ|कभरभकालकसरबखदभ|सरकमवहतासीरपदाकरककआखदसभसउचभ कोतीतीतरहअनगपआासनकलआ | 1हनााकककागलधवनकभ नाकथभ (क)सादकहसन(ख)अलबख

(ग)कसदीन(घ)बिसकरलाखान

HINDI X Page 129

2पाचदवकतककनकाज कसभपानभकमखचर होजातीथी

(क)तान(ख)सर

(ख)धवन(घ)आवाज

3नाकहनाावादक कसकभ साकनभझककरसउचभ सरककइबादतकरतभथभ

(क)पीर(ख)खदा

(ग)उसताद(घ)अबबा 4बिसकरलाखानकाजकभ बकतसजदभकमागडागडातभह काकानतभथभ

(क)कठास रआवाज(ख)सर

(ग)सोज(घ)तान

5सरदकभ ावसभबिसकरलाखाआखदसभकसभआासनकलतभकक ाथरनाकरतभथभ

(क)अनगप(ख)को भको भ

(ग)कोतीककतरह(घ)वषारककबाददककतरह उततर1(घ)2(ख)3(ख)4(ख)5(ग) लघ नतरय पपन

1 शहना ढ़र ण रराव लक दसरब कक लल नपयबगी कह सक ह उततरndashहनााबजनभकभ ल रडका ोग काजाताह|रडlsquoनरकldquoनाकक कघाससभबनााजातीह|जोकख पसभसदननदकभ कनारभपााजातीह|इसीकभ कारहनााजसभबाजाबजताह| 2 सगीत रउ सर का आशय सपि करतक ह ल ताइल क िसरलला ा कब सर क

सरस क ढ़र कह सक आ ग ी उततरndashसागीतकमसककाआहसागीतकावहसथानजहालककसकािपत रतालकाआरम होताह|रविसकरलाखाकमसकककसकझबचपनकमहआगाथी|जबवहअपनभकाकाअलबखखाकोहनााबजातभह ककपरआतभसनतातोधसभपतथरजकीनपरकारकरदाददभताह| 3 कशी कब ससक त क पाठशाला कयष कहा ाता ह

उततरndashकाीसासकतककपाठालाह|हा ारतीासतदकाानह|कलारोकहारहतभह|हहनकान ररवशवनाथककनगरह|हाकाइतहासबहतपरानाहहा कााडानधकर गर रकला भकोकानवासह| 4 िसरलला ान दब कौरब रउ भा चारक क पकररा कह सक दकतक हह

HINDI X Page 130

उततरndashबिसकरलाखानजातसभकसलकानथभ रधकर ककदिरसभइसलाकधकर को जनभवालभपााचवकतनकाजपपतभवालभसउचभ कसलकान|कहररकसभउनकारवभषजडावथा|वभबना कसी भद ावकभ हनद कसलकानदोनदकभ उतसवोकमकागलधवनबजातभथभ|उनकभ कनकमबालाजीकभ तरवभषJfrac14kथी|वभकाीकभ बाहरहोनभपर ीरवशवनाथ रबालाजीकादरककदाककओरकहकरकभ बठतभ रहनााबजातभथभ|इस कारवभदोकवकदको कहोनभ रआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतभह| 5 िसरलला ान सक वयिकतव क कौन कौन सी वशकषता नक आपकष पभावत

कया

उततरndashहकमबिसकरलाखानकभ विकततवककसादगीफककरसव ावसवा कानतथाकलाकभ तउनककअनन िकत रसकपर नभ ारवत काह|वभअपनभजीवनकमअपनभकजहबकभ तअताधकसकरपरतहोतभह ी कसीधकर रजातककसाककरताओकमनहाciexcls |सउचभ कसलकानहोतभह ीकाीकभ बाबारवशवनाथ रबालाजीकभ तशदारखनाउनकाविकततवककअनतकरवभषताह| ारतरतनजसीसमकाननीउपााधकलनभकभ बाद ीउनकभ आगनतकोसभकलतभथभ|हउनकभ विकततवककसादगी रफककरानासव ावकाहपरचह| 6 काशी रउ स स छ लकाकार कह सक हब गया ह उततरndashकाीकमसागीत िकतसभ िकतकलाकारसभकजरचतीसभरवशवनाथरवारीसभ रबिसकरलाखानxaxkkjसभकलकर कहोग ह|उनहमअलगअलगकरकभ दभखनासा वनहाह | 7 शहना क द नया रउ ण रराव कब कयष कया ाता ह

उततरndashडकरावगावककसोननदकभ कनारदपरपीजानभवालबनावनरकघासकभ हनााककरडबनतीह| izflfrac14हनाावादकबिसकरलाखा ककजनकसथलडकरावगावहह|बिसकरलाखानकभ परदादाउसतादसलारहसनखानकभ हनवासीथभ|इनहकारदसभहनााककदनााकमडकरावकोाद काजाताह| 8 स षर वाघष सक कया अभपाय हह

उततरndashसरषरवाधोसभअ ाहndashफा ककरबजभजानभवालभवाद|जसभndashाहनीबनciexclklqjh आद|

9 शहना कब स षर वादयष रउ शाह क नपाध कयष द ग हबगी उततरndashहनााकोसरषरवाददकमाहककउपााधदभनभकभ कारनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार|

HINDI X Page 131

10 िसरलला ान कब शहना क रगल ोव न का नायक कयष कहा गया ह

उततरndashबिसकरलाखानकोहनााकककागलधवनकानाकनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार| कागलकापरवभ तिरठतकरवानभवालभहोनभकभ कार| 11 िसरलला ान क चारर क वशकषताल लल ल | उततरndashाशवरकमआसथाकला भकी ावक

सदाजीवनउउचरवचारवालभसगीत भकीलगनीलकानव भकी

HINDI X Page 132

7 कअयादान-कत रा

कावयाश कब प कर पछक गल पपनष कक नतर लल ल- 1 कानभकहापानीकभझााककर

अपनभचभहरभपरकतरझना

अपनभचभहरभपरकतरझना|आगरोासभकनभकभ ल ह

जलनभकभ ल नहा

वसत रआ षािबदकभकोककतरह

बाधनहसतीndashजीवनकभ

कानभकहालककहोना

परलककजसभदखााकतदभना|

1 लड़क हबनक सक कया आशय ह

उततरndashलककहोनभसभआहलककजसभगदकाहोनाकनसभसरल ोलसकपर ीलहोना|

2 रा नक यह कयष कहा क ldquo आग रबया सककनक कक लल ह लनक कक लल नह

उततरndashकानभहकहकद कउसकभ कनकमवहपरानीघना कवजदरहहदगीिजनकभघरककबहओकोजलाकरकारडालागाथा|इसल वहअपनीवहअपनीबभकोसकझादभरहह| 3 लड़क हसी द ा रत दकना का कया आशय ह

उततरndashलककजसीदखााकतदभनाकाआह कअपनभगपर क जानभवालभअताचारकोकतसहना|अपनाोषकतहोनभदभना|

4 पद क भाषा पर पपरी किल उततरndash ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह|

2 कतना काकथाउसकादख

लडकककोदानकमदभतभवकत

जसभवहउसककअातकपाजीहो

लककअ ीसानीनहाथी

अ ीइतनी ोलसरलथी

कउसभसखकाआ ासतोहोताथा

लभ कनदःखबााचनानहाआताथा

पाठकाथीवहqiexclys काककक

HINDI X Page 133

तकव रक लबपािकतदकक 1 लककअ ीसानीनहाथीसभकातातपर ह

उततर-करवकहनाचाहताह कलककअ ी ोलतथासरलह|उसभदनाकभ ल पाचोककजानकारनहाह| 2 लकककोदःखबाचनानहाआताथाndashकाकातातपर ह

उततरndashलकककोदःखबााचनानहाआताथा|तातपर ह कलककजीवनककआनभवालिजमकभदारद रकरदसभ ल ाातपराचतनहाथी| 3पाठकाथीवहqiexclayk कासभकरवकाकहनाचाहताह

उततरndashकरवकहनाचाहताह कउसभउसकभ आगाकीजीवनका कqiexclaykसाअहसासथा कउसकाजीवनअबकसाहोनभवालाह कनतबहस ीबातोसभपराचतनहथी|उसभकभ वलआनभवालभसखकाअहसासथा|

लघ नतरय पपन

1 रा नक क कब कया कया सी द नतर ndashकानभबभकोनमनलखतसीखदndash क ीअपनीसनदरता र ासापरकतरझना

गहनद रdiM+ksa कभ बदलभअपनीआजदकतखोना

तागीसरल ोलसनभहहोनापरअताचारनसहना |

2 रा नक ऐसा कयष कहा क लड़क हबना पर लड़क हसी द ा रत दकना

नतर ndashकाचाहतीथी कउसककबभलककहोनभपरबहहोनभकाहरफजर न ा परसाथ-साथहथीचाहतीथी कउसककबभकोाअताचारनसहभ रकोाउसकाफादानउठा |इसल उसनभकहा कलककपरजसभकतदखाादभना|

3 क छ त कब ढ़र क छ ycfrac14 पिकतयष का आशय सपि किल | उततरइसकातातपर ह कलबबभअ ीकभ वलसहज ावकोहसकझपातीह|सनभहकमपलबपबभकोअ ीदखदकोसहनकरनभककसाककर नहाह| 4 कअयादान दकतक वकत रा कक द द कब पारालरक कयष कहा गया हह उततरndashकनादानदभतभवाककाकभ सखको ाकाककहागाहकद क कनारहोनभकभ नातभअपनभघर ोनभकादःखवहसबसभअउ पतरहजानतीह|वहजानतीह कउसककलकककभ जीवनकमकसभ-कसभकोआनभवालभह|

HINDI X Page 134

5 ववाहकजीवनककतासदकाहनवरववाहतकोोसाकबलगनभलगताह क

ववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह उततरndashरववाहसभपवर लककअनभककरपनाओाकोसाजो रहतीह|वततरकानकभ अ ावोकमरहकरवहअपभाकरतीरहतीह करववाहोपराातजीवनकमपरवतरनआ गा|अपनीस ीअपभाओाककपतर होगी|हध र बना रखतीह रकाकभ घरअ ाओाकमरहरहबभरववाहकभ बादसखककगचीndashगचीकरपनाकककाकनाकरतभह|रववाहकभ बादउसकककाकनाओपरपानी फरतादखाादभताहतोउसभजीवनतासदोसभ रा तीतहोनभलगताह|हउसकभ ववाहकजीवनककतासदह|उसककअपभाओाकभ अनसारववाहकजीवननहाहोताह रपारवारकसाकािजककारदाओकभ बाधनकमइतनाजकदाजाताह करपतगहकमसनभहसभपलरहलककघनकाअन वकरनभलगतीह|उससकोसालगताह कसमपर परवारकककारदानवरववाहताकककारदापालनकमह|परवारका त भकजनउसभहसीखदभतीदखाादभतीह|तबलगताह कववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह|

HINDI X Page 135

10 सगतकार- रगलकश ण राल कावााकोपपकरप भग शनकभ उततरलख ndash 1गाकजबअातरभककजलकमतानोकभ जागलकम

खोचकाहोताह

ाअपनभहसरगककोलााघकर

चलाजाताह कताहआ कअनहदकम

जसभसकभताहोकखगाककापी भ ताहआसकाज

जसभउसभददलाताहोउसकाबचपन

जबवहनवसखाथा| 1पदकमअनहदकाअथर सपरककिज | उततरndashअनहदकाअथर हसीकासभपरभअसीकादवलोकजहासवागकर आनादककअन तहो| 2अातरभकोतानोकोजागलकदकहागाह

उततर-अातरभककतानोकोजागलकहागाहकद कगातभवकतगाकअातरभकमहउलझकररहजाताह रसथाीको लजाताह| 3सथाीकाअथर होताह

उततरndashसथाीकाअथर ह कसी ीगानभकककखपािकता भकजोगीतकोगातभवकतबीचकमदोहरााजातीह| जातीह| 4सागतकारकाकार करताह

उततरndashजबकखगाकअपनभगीतकमहडबजाताहजबसागतकारउसभवापसकलसवरकमलभआताह रउसभ कनभनहादभता| 2क ीndashक ीवहोहदभदभताहउसकासाथ

हबतानभकभ ल सभवहअकभ लानहाह

रहकक फरसभगाजासकताह

जााजाचकाराज

रउसककआवाजकमजो कहचकसाफसनाादभतीह

ाअपनभसवरकोगचानउठानभककजोकोहउसभरवफलतानहा उसकककनरतासकझीजानीचाह | 1सागतकारकोअपनभसवरकोगचानउठानभकककोकोउसकककनरताकदसकझाजानाचाह |

HINDI X Page 136

उततर-कद कसागतकारसवाकोपी भरखकरतथागकनाकरहकरकखगाककोआगभबपनभकाकाककररहाह|िजतनी ी ासाहोगीवहकखगाककोकलभगी रसागतकारकोकोाजानभगातकनहा| फर ीवहअपनभसवरकोनीचारखताह| 2सागतकारकखगाककासाथकददभताह

उततर-सागतकारकखगाकको कनभसभबचनभकभ ल तथाउसकाउतसाहबपनभकभ ल उसकासाथदभताह| 3पदकक ाषापरपपीककिज | उततरndash ाषासरलखीबोलहनदह|

लघ नतरय पपन

1सागतकारकभ काधकसभकरव कन कारकभ विकतदककओरसाकभ तकरनाचाहरहाह

उततरसागतकारकभ काधकसभकरवसहाककलाकारदकभ कहतवककओरसाकभ तकररहाह| भसहाककलाकारखदकोरखकरकखकलाकारकोआगभबपनभकमोगदानदभतभह|हबातजीवनकभ हरभतकमलागहोताह| 2सागतकारककआवाजकम कहचककदसनाादभतीह

उततर-सागतकारककआबाजकम कहचकसाफसनाादभतीहकद कवहजानबझकरअपनीआबाजकोकखगाकसभगपरनहाउठानभदभताकद कउसकाकाककखकलाकारकोसहारा दानकरनाह|अपनीकलाका दरनकरनानहा| 3सफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानदविकतलखाताहतबउसभसहोगी कसतरहस ालतभह

उततरndashसफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानलखातभबिकतकोउसकभ सहोगीरवषकपरिसथतकमउसकभ साथरहनभकारवशवासदभकरउसकाआतकबलबना रखनभका रसक ासकरतभह|

4 सागतकारकरवताकमकरवकासनदभदभनाचाहताह

उततर-करवककसागतकारकभ तसहान तह|उसककदिरकमसागतकारकखागाककभ सकानहसराहनीह|कखगाकककसफलताकमसागतकारकाशभकककरकभ नहादभखनाचाह भ|दरपकखगाककभ बनासागतकारकाअिसततवनहाह| कनतकखगाकककसफलताअाधकाातसागतकारकभ सफलसहोगपरन ररह|कखगाककभ नराहोनभपररवशवासलखानभपरसवरबगनभपरउसकभ तारसपतककमचलमजानभपरसागतकारहउसभसा ालताह|सागतकारकभ बनाकखगाकककसफलतासादतधरहह|अतकखगाकककसफलताकमदोनदहसकान पसभसमकाननी र ासनीह|5 दलार रननसभ भकपी भउनकाकलाकारकन रउनकककलाथी|ह भकदलारकोदभ भकतककसभपहचतभह

HINDI X Page 137

उततर-नन16-17वषर कावकथा|तोदलारलतभववनकक वपाथी|ननघा भआकरदलारकभ पासबठता रउसककबातमसनता|वहकभ वलदलारकककलाका भकीथा|उसभदलारककआरागा पसभक लभनादभनानथा|दलार ीननकककलाकोपहचानकरउसकाकानकरनभलगीथी|हपरसपरसमकानका ावह भककमबदलगा|कहनभकोतोदलारनभहोलपरगाधीआशकसभधोतीलानभबालभननकोफकारकर गादालभ कनननकभ जानभकभ बादउसभननकाबदलावभउसकाकरता रोपीकाधानआातोउसभसकझनभकमदभरनलगी कननसवतातआनदोलनकमाकलहोगाह| 3 लह ठहया स लनी हकरानी हब रार का पतीकाष सरसइल | उततर- हठााझलनीहभरानीहोराक|लोक ाषाकमराचत कगीतकभ कखभ कािबदक ावहइसीसथानपरकभरनाकपककलगखोगाह|इसका तीकाथर बागहराह|नाकपकमपहनाजानभवालालगसहागका तीकह|दलार कगवनहारनह|वह कसकभ नाककालगअपनीनाकपकमपहनभ|लभ कनकन पीनाकपकमउसनभननकभ नाककालगजहावहगारहह|वहननककहताककगाह|अतःदलारकभ कहनभका ावह ndashहवहजगहहजहावहकभरासहागलगाह| 4 लह ठहया स लनी हकरानी हब रारा कहानी कक शीषकष कक पतीकाष कब सपि किल | नतर- हठााझलनीहभरानीहोराकाकहानीकभ ीषरककासाकानअथर हndashहभराकइसीसथानपरकभरझलनीखोगाह|झलनीसहागका तीकह|कहानीककनाकादलारननकोअपनासहागकानतीह कनतननकोदभ भकजनतननकभ कार कमसह ागीहोनभपरअलसगीरसभहाथोहदहोनापताह| 5 सवाधीनता सगार कक सकनानी वदकशी वस ष क हबल ला कर कया सद करना चाहतक क

नतर ndashसवाधीनतासा ाककभ सभनानीरवदभीसरकारकभ तरविोहका दरनकरनाचाहतभथभ|वभरवदभीवसतओाकाबहरकारकरनाचाहतभथभ|अा भजीासकदकभ अताचारकादकनकरनाचाहतभथभ| 6 अन कक दवारा लयक गल नपहार कब द लार नक कयष ठ करा दया

नतर- ननअ ीउउकमबहत ोाथा|वहवहसकाजककगचनीचनहसकझसकताथा|दलारनभसाीकोउपभासभफ़म कदा रननकोखबखरखोसनाा|वहनहाचाहतभथीककननअपनभ भक ोगकोआगभबपा कद कइससभउसककबदनाकीहोगी| 7द लार का चरर च र किल | नतर- दलारकाचरताचतकलगाकान कव प सवा कानीदभ भकी ावकacircnसउची भकका|

HINDI X Page 138

(परक पाठय प सतक ) र कयष ल ता ह ndash अकय

1 लक क कयष ल ता हह

उततर-लभखककोलगताह कलखकरहवहअपनभकनककिसथततथारववताकोजानपाताहिजसकारसभलखताहउससभककतहोनभकासगककागर ीलखनाहह| 2 सभी लक क कतकार कयष नह हबतक

उततर-स ीलभखककतकारनहाहोसकतभ|कातअपनी ावनाओको ककरनभसभहकोाअ व कतकतनहाहोजाती|कतकारकभ साकािजकदातवकानवारहकरनभपरहअ विकतकतवनजातीह| 3 अन भ ती कक सतर क ववशता क कया वशकषता हबती ह

नतर - अन तकभ सतरककरववताता कर कतापरन ररहोतीह|अन वजोघतहोताह रअन तसावभदना रकरपनाकभ सहारभउससतसभजकरआतकसातकरलभतीह|अन तहलभखककोलखनभकभ ल भरतकरतीह|

दघष नतरय पपन

1 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह आपक दिि रउ वान का द वपयबग कहा ndashकहा ह आ ह ढ़र कस तरह सक हब रहा ह

नतर ndashआजकलरवानाकाद पोगअनभकजानलभवाकाकोकभ ल काजारहाह|आजआताकवादसासार रकमकनचाहभरवसफोकररहभह|कहाअकरककावरदकोागरााजारहाह|कहाकाबाबकरवसफो क जारहभह|कहxkfM+ksa कमआगलगााजारहह|कहिकतालदभदसरभदभदकोदबानभकभ ल उसपरआयककररहभह|अकरकानभइराकपरआयक कातथावहााकभ जनजीवनकोतहसनहसकरडाला| रवानकभ द पोगसभाच कतसकबउचदकाग र कमभपरकररहभह|इससभजनसखाकासातलनबगरहाह| दषबपरहाह| 2 हरबशरा पर ल ी कवता लक क कक अअतद व ाध दबनष द ावष का परररार हह | यह आप कह सक कह सकतक ह

नतर ndashहरोकापरलखीलभखककककरवताकोआातरकदबाबकापराककहसकतभहइसकभ ल उनहमनतो कसीसापादकनभआ ह कान कसी काकनभतकाजा का|नहउनहदनभइसभ कसीआाथरकरववताकभ ल लखा|इसभउनहदनभद पसभकनककअन तसभ भरतहोकरलखा|जबपतथरपररपघलभकानवकोदभखकरउनकभ कनकम

HINDI X Page 139

अन तजागगातोकरवतासवाबनगाइसल हकslhकरवताकोआातरकदवावकापराककहसकतभह| कसीबाहरदबाबकानह| 3लक क कक अन सार पय अन भव क अपका भीतर अन भ त ननकक लक न रउ अधक रदद करती ह कयष

नतर- लभखककककानताह कसउचालभखक ीतररववतासभपदाहोताह|हरववताकनसभअनदरसभउपजीअन तसभजगतीहबाहरककघनाओकोदभखकरनहजागतभह|जबतककरवकाहद कसीअन वकभ कारपरतरहसावभदतनहाहोता रइसकमअ बिकतहोनभककपीानहाअकलातीतबतकबहक लखनहापाता| 4कया ाय द ा कक वल लक न सक ड़क रचनाकारष कब ह पभावत करतक ह या अअय दसरक क सक लबगब कब भी पभावत करतक ह कयष

नतर ndash ायदबाबोका ाव त भक कारकभ कलाकारपरसकान पसभहोताह|हर कारकभ कलाकारसकाजकमाकत रकारदउसभ कजीतकलजातीहतोवहअपनाभतनहा ोपता|उसभ ासकददरकोखरददारदकभ दबावकभ कारअपनारचनाकारकरतभरहनापताह|आाथरकदबाब ी त भकभतकभ कलाकारोको ारवतकरतभह| 5 हरबशरा कक वसफब रउ भबकता कस पदाष सक पभावत ह ल

नतर ndashरभखडकपदाथर सभ| 6 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह | आपक दिि सक वान का द वपयबग कहा कहा ढ़र कस तरह हब रहा हब

नतर-रवानकाद पोग- ाच कतसाकभ भतकमअररासाउा डकाद पोग|

पदावारबपनभकभ ल फसलोपरककनाकतथाकदका ोग|

तलोबलवाकग|ककनाकदवाओाका ोगकरफलव प सिबजदकोदरषतकरना|

HINDI X Page 140

पतलभखन

ढ़पचाररक प

शनndashआपकभ नगरकक क सडभ रकमदधतथादधसभनकरतपदाथभकमकलावककजातीह|नगरकभ सवासकअाथकारकोपतदाराजानकारदभतभह उाचतकारवाहकभ ल अनरोधककिज | सभवाकम सवासकअाधकार दरलनगरनगक

रजवरगाडननादरल| रवषदध वादतधपदाथभकमकलावसमबनधीजानकाररवषक| कहोद कआपकाधानरघवरभतकमचलरहगपतडभ रदाराकलावकभ अनतकधाधभककओरआकरषरतकरनाचाहताह|इसडभ रकमदधरवतरतहोताहतथादधसभबनभपदाथर पनीरदहखोाआदबनाकरबभचभ जातभह|इनपदाथभकम ारकलावककजातीह|हडभ रलोगोकभ सवासककभ साथखलवाकररहह|आपसभरवनउअनरोधह कइसडभ रपरआवशकयाननीकारवाहककजा िजससभहाकलावपररोकलगााजासकभ | धनवाद

वद

रकभ

साोजक

जनचभतनाकाचरघवीरनागर नादरल| दनााक

HINDI X Page 141

आवकदन प

नसीाआरनादरलकमलरपकपददकभ रकतसथनदको रनभकभ ल रोजगारसकाचारकमरवापनआाहउसकाहवालादभतभह साचवकभ नाकआवभदनपतलख |

सभवाकम

साचवकहोद नसीाआर नादरल| रवषndashलरपकपदककनिकतहभतआवभदनपत| कहोद नवभदनहककसापताहकपतरोजगारसकाचारदनााक211188कभ रवापनकभ अनसारलरपकपदहभतआवभदनपत भरषतह| नाकााककार

रपताकानाकशीरवकभ कार

जनकताथबी-365 भकनगर कोतता कारवदालबोडर उतीर ापतााकरवष

10THराससहउसीबी सा2001305500हनदगतअा भजी 12THसीबी सासीबी2003295500हनदगतअा भजी रवभष 1 कझभ ाककमरवभषकलता ापतह

2 कानरव ागकमकार करनभकालग गदसकाहकाअन व ापतहिजसभकमसालतनकररहाह| अतःअपभाकरताह कसातकारहभतअवसर दानकरनभ ककपाकरम| सधनवाद

वद

ााककार

दनााक181120

HINDI X Page 142

1 कादसका कापत

2 काबारहका कापत

3 अन व कापत

4 चरत कापत

सपादक कब प

पपन ndash कसी परयात सराचार प कक सपादक कक नार प ल कर रकल आरर वयवसा रउ ह ल स धार क पशसा किल |

नतर-

सापादक नव ारताइमस

नादरल

दनााक रवषरभलआरककनाववसथ

कहोद क आपकभ लोकर दनकसकाचारपतकभ काधकसभरभलआरकमआ सधारकक ासाकरनाचाहताहता कइसकाला स ीातीउठासकम | रभलवभनभा-कागववसथालागकरघरबठभ का परपररभलकदकाआरकरनाआरम करदाह|इससभआरकारलजानभ रलमबीलाइनदकभ झाझसभराहतकलहतथाकालाबाजारको ीरवराककलभगा| धनबादसहत| वद

अ साह

साोजकसाहबाबाद|

HINDI X Page 143

अनौपचाररक प

शनndash ातावासकमरहनभवालभ ो भ ााको कपतलख िजसकभोग वा ाााककाकहतवबताागाहो| -326नरवननगर

दरल| दनााक र अनज आीवारद| तमहारापतकला|पतसभ तीतहोताह ातवासकमरहकरतकक असवसथसभरहनभलगभहो|इसकाउपाहह कतक तदनोग र ाााककाअ ासकरो|ोगसभरर रकनदोनोसवसथरहतभह| ाााक ावाकोसचा पसभपरभररकमसाचारतकरताह|तकवीपरबाबाराकदभवकाोगकारयकदभखकरइस याको ा5-6बजभकभ सककम काकरोिजससभतमहारासवसथअउ ारहभगा रतकइसभअपनभजीवनकादनकहससाबनालो| क आाकरताह कतकपरतःसवसथहोजाओगभ| तमहारा ाचनतक

रकभवकार

HINDI X Page 144

न ध ndashलक न सकक त द पर आधाररत कसी लक वषय पर लगभग200-250 शबदष रउ न ध लक न |

1 कभरभजीवनकाल

वचार द

ल य क आवपयकता

रकरक ीवन का ल य

पकररा का शबत

सकवा भाव

ल य पािपत क तहयार 2 रािय लकता

वचार द

भारत रउ वभअनता

अनककता रउ लकता

रािय लकता कक ाधक तव

सराधान

3 ीवन रउ कपयर क नपयबगता

रवचारबाद -

वतरकानगndashकमपरग

कमपरककउपोागता

सवचालतगना ाल

काारलतथाइनरनभकमसहाक

नवीनतकउपकरदकमउपोागता

HINDI X Page 145

4 वान - वरदान या अभशाप

वचार द -

वान कक दब वप

वान वरदान कक वप रउ

वान अभशाप कक वप रउ निकषष

5 वन रहउगक ndash हर रहउगक

वचार द -

पक त ीवनदा यनी

वनष का रहव

ल- सत लन रउ सहायक

पदषर पर नय र

ीवष का सरर

सरर क आवपकता

6 आतकवाद

वचार अद -

भारत रउ आतकवाद

अतराषिय आतकवाद

आतकवाद फह लनक कक कारर

सराधान

HINDI X Page 146

सार लक न

सारलभखनकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर हndashततवानचो|अथारत कसीगधााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपरअा को ोदाजा | अछा सार ndash लक न कया हह

सारलभखनकरतभसकनमनलखतबातदकाधानरखनाचह -

1द ग गधााकोसवधानीपवरकपनाचाह ता कउसकभ ावसकझकमआगा | 2जोअा वाकााअथवाकहतवपर उनहमरभखाा कतकरलभनाचाह लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगधााकभआ कहावरभसिकतो रकहावतोको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकमपनरिकतनहकरनीचाह |

1 रल गदयाश राजनीतककअपभाधकर रसासकतकनरकभ हदकभ अाधकनकह|दरपराजनीतकासाबाध वतकसखसरवधाओसभह फर ीजनसाधारिजतनाधकर सभ ारवतहोताहउतनाराजनीतसभनहा|हकारभ ारतीधकभकम भदहोतभह ीउनकभकमसाासकतक कताहजोउनकभ अरवरोधककपरचाकह|हताग वातप रकधकागर ककगरकाकी ावनाहनद नवदाजन रसखसा दादनभसवीकार का|कलगोकालभ थकचरद ckSfrac14orkj कहकर त भकधाकरकसाकरपकमहकमउनकासकरकरनाचाह

धरष ढ़र ससक त

राजनीतकासाबाधजीवनवसखसरवधाओासभपर होनभकभ बाबजदसाकानजनधकर सभअाधक ारवतहोताह| ारतकमअनभकधकर हपरसबककआतकातागतप वाकधककागर ह|बकोतो गवानकाअवतारकानकरपजाजाताह|

HINDI X Page 147

2 रल गदयाश

साहतकभ रवसतारकम ाचकापररकारह| भतो त भकविकतकक ाचकानताओपरन ररहिजसकभउसकभ सासकार र ावकार ीलहोतभह कनतजो ाचदभकालककसीकाओसभककतहोजातीह रिजससभकानवअपनभउदातत पकानधाररकरनाहवह ाचसाहतकोसवसथबनातीह|इस ाचकमकलाकानवासहवहसदर भरतह|अनतःिजसअनपातकम ाचअपनभसकसदर काकापदाडनधाररतकरातीहउसअनपातकमवह ाहहोतीह|

वच ढ़र साहय

कानतासासकार र ाव ाचकभ कलकमहोतभह|सावर वकउदार ाचहसाहतकानकारकरतभह|सवनदर भरत ाचकमकलाकानवासहोताह|आतकापररकारकरनभवाल ाचहसाहतकोवापकता दानकरतीह|

HINDI X Page 148

1 आदशष-पपनndashप हल सहत रमिलतप ाकात-2ततर-त2015-16तत

HINDI(course ndashA)

(तIkkB~Oslasheamp^v) मका-तआरवत िवषयततndashतहआातति धाणप तरयत-त3तघ तत अिधमतअमत-90तततति आशत-तततत(i)तइरत -पतम तचा तखडतह तndashतमखभ तघततततत(ii)तचा तखडतम त म तउ तआ ातअि वायणतहत तत(iii)तयसातरवततय मतखडतम तउ तशतआािज त|तत

खड-lsquoकrsquo

1त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तवशातर त म तजाव तम तआ ख त ति ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातव तह तजा भाइरम तिल तभमहमतकयातम ातह भाइरमातउ तह-तभमहमतम वलतअ तधयण िवारत तवशातर तअप ातिज़लतमतओ तआ ख ातह भाभमहमतयहतातधया त ख ातह भात मतज तवजत हतववहतमलतह भातमलत हत तप रतअवशयतह भाभमहा तयति षफलत हतजा भ ाकात तवशातजाव -पसतम तआ तऊच तमाशसतह चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम तउ म तअध तिहसरतमत फतर ततआ ख वहातर ततआ ख तजहातर तचाज़मत तिससियातमपपवणतत तिमलतातह ातहह त मरातम तउवलत तमाशा तपकतम तख ज घ तमातम तबाचतिखल तप -र तफलतम त तम तरासतआ ख तर तमा त आखाईतहात हतआमभ िवारत तवससातल त तउर तराजतम तह तवभणतमतबा इरमत मरातमा तमतमजराततम िजनहमतवशािवाररहायारहय भत तरातव ातमतववशयमातह उनहमतिब ात मरातसवासणत त षतमताव ातम तइनहमतबातआ अबतभतआ ख भ त मतराजतम तबाचतवशात तिवारतमतविसह हातह

1X5=5त

(i)त ि ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातबतव तह तजा भाजबतजाव तम तआ खमभ ततत

त (म)त खभशातर त म तत (ख)त वशातर त म तत त

त (भ)त ह तम तम तबाआतत (घ)त प ाकातमतउावणतह तम तबाआतत त

(ii)त चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम ततआ ख ततत त

HINDI X Page 149

त (म)त ऊचाईतमतओ तर तत (ख)त बत ाच तर तत त

त (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत (घ)त ढला तर त फरल तम तबाआतत त

(iii)त lsquoइरमत मरातमा मतमजराततम rsquoततत त

त (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(ख)त िवारतम तराल तमतत त

त (भ)त वससातमातरमा तम तमत (घ)त िवारतम तऊचातससा तआ तमतत त

(iv)त जाव -पसतम तआ तऊच तमाशतसतह तत त

त (म)त जाव त ततयभतत (ख)त ाकात तवशातत त

त (भ)त अधमा त तमाशतत (घ)त ऊचाईत तति चाईतत त

(v)त उप तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त जाव तमातहवतत (ख)त िवारतमातहवतत त

त (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत (घ)त जाव त तवशातत त

2त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तअचपात ाभप मतब तम तिल ता ताचा तिवचा मत तमभ पति यतमातावधा त मयातह तइ ति यतमतवावात तसवहा तमतशभिस तमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणह तशभसतपा सपप मततरसाव तरहय भत तर वातमताव ातव आति यतबतहवपवणता तभ तह ततय तराति यतय आत मतसितम तचाप िमतभभवतम तलपतमतातअि वायणता तजा त तउरमातअप ातजाव तातरभखात तव आयतह तरमातहतइ तरातभभवतमातिवमारत मतसितमतय आतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा त तवहतअप तआ शतमात त ाभप मतब तरमातहतइ तभभवतम तमा वतवहतअप तपप वा तवर-पड़ रतिवालयतमतअप तरहपापठयत वतअधयापमतम तितयस िचतसवहा तम तरम भातवावात वतसवहा तमतधभ ातरातम तिल तरभखआायमतह ातह तराजतमतहाआमतरसावतमतविसतम ातहमभतअहमा हा तसितहातिगधतवावात तिशपतसवहा तमातय भतम तरमातहअहमा ात तआ ातसितरआातअिशपतवावात तसवहा तमातअभयारातह ातह िजरमातपप वातयहतह ातहत मत र तवआातम तसवहा तर तराजतमतशाित तरौहाआणतमातवााव वत हतब ाततततततत

1X5=5त

(i)त वावात तसवहा तमतशभिसतमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणहतशभसतपा सपप मतरसावरहय भत तर वातमताव ातव आतम तबायातभयातहतत-ततत

HINDI X Page 150

त (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत (ख)त जाव तमतराखतत त

त (भ)त जाव तजा तम तिरसातत (घ)त जाव तिशकातत त

(ii)त मतसितातअप तआ शतमात पत ाभप मतब तरमातहजबततत त

त (म)त बालमतम तसवासथयतमातहवतबायातजा तत

(ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

त (भ)त बालमतम तअचपातिशकातआातजा तत (घ)त बालमतम तझठतव आतब ल तर त मातजा तत

(iii)त वावात तसवहा तमतधभ ातह ातहतततत त

त (म)त रातम तिल तआभखआायमतत (ख)त रातम तिल तप शा ातमातमा वतत त

त (भ)त वसमतरभ कातमातमा वतत (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत त

(iv)त अहमा ात तआ ातसितरआातह ातहत-त त

त (म)त िशपतवावात तसवहा तमातअभयारात (ख)त असवहाप मत तअिवारातत त

त (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(घ)त अशभसत तअसवहा ातत त

(v)त उपय तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त आ शत त ाभप मतत (ख)त ाभप मतम तमणसतत त

त (भ)त मणसत तअिधमा तत (घ)त ाभप मत तहतत त

3 ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तमहाहतरा ातआभि यातिजर त मसतत ातहतउरमातहममतमत ह ततज त च तह खभआतअप ात मस तव तमह तजा तह तराहराततज तम तह ततई तर तिशमाय तव तमह तजा तह तवलरातततज तमतभयाततितभयातउरमात ा -ि शाततज तचलात हाततअप ातिजलतव तपातभयाततखभशातम तहमआा तह तवहाततिजनह तआभखतम तरहाततप ड़तम तआा तफलतमाततमातमत ाहतम तचभ ाततति ाशातमातअधमा तिाम ततवशातम तआापतजलाओतप ड़तागयतमतआभहाईततअप ात मसतसवयतब ाओततत

1X5=5त

HINDI X Page 151

(i)त मसतमातवासिवमततअसणतकयातहतत त

त (म)त हत (ख)त रहत त

त (भ)तत ह त (घ)त िहाम त त

(ii)त अप ात मसत च तवालतम तमिवतकयातमहातहत त

त (म)त चियात (ख)त ह ात त

त (भ)तत वलरात (घ)त राहरात

(iii)त मिवत मरमातअधमा तिा ातचाहातहत त

त (म)त वशातमातत (ख)त ाषातमातत त

त (भ)तत ि ाशातमातत (घ)त धणतमातत त

(iv)त सितमत मसत मर तप ड़ तम तबाआतब ातहतत त

त (म)त ागयतमतआभहाईतत (ख)त धणतमतआभहाईतत त

त (भ)तत मणमतआभहाईतत (घ)त ाषातमतआभहाईतत त

(v)त राखभशात मर तिल ातचािह त त

त (म)त आभखतरह तवालतम तत (ख)त आभखतआ तवालतम तत त

त (भ)तत रभखतल तवालतम तत (घ)त ि लत ह तवालतम तत त

4तत ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-त

हा ाततरौतबा तत

भभ ाहतर तलड़-लड़म तत

ल म तबा बा तलड़ाततत

तउठ-उठम ततत

इरर त ातह तभभ ाहतातभझर तहा ातत

तअप तजाव तम तइरत हतउबा ातत

1X5=5त

HINDI X Page 152

डबाततह त ज़तत

म ा तमतव-वम तत

ल म त तह त ज़तउभाततजर त आ म तत

इरर त ातअरफलातातभझर तहा ातत

तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ातत

(i)त मिवतभभ ाहतर तरौतबा तहा ातहल म तवहतलड़ातहतततत त

त (म)त िभ -िभ म तत (ख)त उठ-उठम ततत त

त (भ)तत ाभ-ाभम ततत (घ)त िपप-िपपम तत त

(ii)त मिवत तअप ातअरफलातम तप ािजत मयातहतत त

त (म)त भभ ाहतर तलड़म तत (ख)त घायलतह तम तत त

त (भ)तत िवजयतमतमा ातम म तत (घ)त अ ाचा तमातरा ातम म तत त

(iii)त डबाततह त ज़त म ा तमतव-वम तमातअसणतहत मतमिवतत त

त (म)त ि आ त म ा तवम तडबतभयातहतत (ख)त वहत ात हतजा ातत त

त (भ)तत रफलातम तरापतवम तात

अरफलतवतत

(घ)त अरफलातर त हतघब ाात त

(iv)त lsquo तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ाrsquoतपित ा ातमिवतम तसिवतमतइरतिवश षातमातपात

चलातहत मतउर तिवजयतातमतहततत

त (म)त अप ातरभआ ातम त पतम म तत (ख)त अप ातरभआ ातमातधया त खम तत त

त (भ)तत अप ातरभआ ातम तरवा म तत (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त

तत

(v)त lsquo आ म rsquoतशबआतमातअसणतहतत त

त (म)त रयणत (ख)त चात त

त (भ)तत आ त (घ)त ात त

HINDI X Page 153

खड-lsquoखrsquo

5त ि िलिखतवाकयतम त खा मतपआतमातपआतपप चयतिलिख ततत 1X4=4त

(i)त िवलातमिवातिलखातहततत त

(ii)त अ तवाहत भतात म तख लतरम तह ततत त

(iii)त यहतबालमतअतयतचभ तहतत त

(iv)त व सतररा तमातरबर तऊचातपवणतिशख तहतत त

6त ि आशा भरा तउ तआािज ततत1X3=3त

(i)त वहतअ जातप ातहत तचलातजाातहत(त च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )तत त

(ii)त र तमतिचिड़यातमहला तवालातयहतवहाता तह(ति तवाकयतमतपप वतमिज त)तत त

(iii)त ज तमा भातवहतखा भात( च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )ततत त

7तत

(i)त

ि आशा भरा तउ तआािज तत

lsquoकयातवहतपतभ तिलखातहrsquoत(मणवाचयतमतपप वतमिज )तत

1X4=4त

(ii)त पमजतर तपतिलखातभयातत(तमणवाचयतमतपप वतमिज )ततत त

(iii)त आलापतआौड़ातत(ाववाचयतमतपप वतमिज )तत त

(iv)त ाातजातभाातप ातह ततवाचयतमातमा तबाइ )तत

8त ि िलिखत तम ततउ तआािज ततत1X4=4त

(i)त उाप तिवावत मर तमह तह तत त

(ii)त ससायातावतमौ -मौ तर तह तत त

HINDI X Page 154

(iii)त ि तपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoतरौितम तघ ाआतमात वतअलपतात तरहातभयाततत

ि जतशभतम तआ ख तिब ातउ र ति मत त हातभयाततत

घभवा तर तवआ शतल तयभसासणतव तरज तलभ ततत

वबाताति आतषततम म तधतर तबज तलभ ततत

रा आतलड़ तम तिल तया तजलआातह तभय तत

उठ तलभ तउ म त आयतमतयभस-ावत य - य rdquoत

(iv)त ि िलिख तमासतपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoहाहामा तघ तमतवत यातत

ि िशतमातअतवहतौ तततभयातत

मभतयहतरा ातहालत

जा मत तजा तरमआ खम तर ातईतत

जाभातजबतातमालतत

ह भतमभ पतजा तिब ातश म-रातह ातईततत

lsquoा-ाrsquoतमहत तउठातभ ततवहतrdquoत

खड-lsquoगrsquo

9त ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम त

इरतवधभि मतआबावत तहा भ तम तफ़ल तमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत

lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ातरमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात

आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात हलल तम तह त

जहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ त

म तप ड़म तउ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ त

1X5=5त

HINDI X Page 155

इ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म तइ मतपापत त तप त म ातभह ातसा इरत

बातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

(i)त प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहतत त

(ii)त हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहत त

(iii)त ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसातत त

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवतत त

(v)त ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

असवातत

अाा तमतउतअात14तरालतहतरल तिबिसललातखातमतउतअात14तरालत

हतवहातमाशातहतवहातपभ ा ातबालाजातमात आ तजहातिबिसललातखातम त ौबखा त

प याज़तम तिल तजा ातपड़ातहततभ त मत ासातहतबालाजात आ तमतजा तमातत

यहत ासात रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह तम तजाातहततइरत ास तर त

अाा तम तजा ातअचपातलभातहततइरत ास त तजा त म त हतम तब ल-ब ावत

मातठभ ामातपप मातआाआ ातम ताफण त ातमतपच त ह तहतत रल त त

बल तजबतभाातहतबतअाआरतआा तम तखभशातिलातहततअप तढ तराकातमा तमत

िबिसलातखातराहबत तसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िमत आ तमत

रभातम तितवरितइनहतभाियमातबह तम तरभ म तिलातहतत त

(i)त िबिसललातखातप याज़तम तमहातजा तस त त

(ii)त बालाजात आ तमतजा तमातमौ -तरात ासातअाा तम तबतपरआतसात त

(iii)त अाा तम तयहत ासातकयतपरआतसात त

(iv)त अाा तअप तरभातजाव तमातसत मत मर ता तह तत त

(v)त अप तराकातमा तमतखातराहबत तकयातसवामा त मयातहत त

10त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

HINDI X Page 156

(i)त िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसाउनह तअप ातबातम तरहातिरसत

म तम तिल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठत

म तवधा तप तबाइ तत

(ii)त lsquo मतमहा ातयहताrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतयभवावससातमतल िखमातम त मरत

बात तउना आतम त आयातसातत

(iii)त व आतमातरआणतआ तम तल खमत त मरतिव धातारतमतबातमहातहlsquoतातिशकातम त

िव धातमभ मततमातखड rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ ततत

(iv)त lsquoत ौबखा तमतइबाआतrsquoपाठतम तवधा तप तिलिख त मतअप तजहबतम तअिप त

माशातम तितिबिसललातखातमतमौ तराताव ातआशततह ातहततत

(v)त lsquoरसमि rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतवासिवमतअसततमतरसमतसित मर तमहात

जातरमातहतत

11त ि िलिख तमासाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतमबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभ हात

उ तआ तप ड़ततिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

1X5=5त

(i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहातत त

HINDI X Page 157

(ii)त िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ात

चािह तत

(iii)त िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत त

(iv)त प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा त

अकमयतबायातत

(v)त सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत त

त असवात

म ाताािवमतसातउरमातआभखततत

लड़मतम तआा तमतआ तवतत

जर तवहातउरमतअितपजातह तत

लड़मतअातरया ात हतसातत

अातइ ात लातर लतसातत

मतउर तरभखतमातवारत तह ातसातत

ल म तआभखतबाच ात हतवातसातत

पापठमातसातवहतधभधल तमाशतमतत

मभ पतभमत तमभ पतलयबसतपियतमतत

(i)त लड़मतअातमरात हतसात ततततततत1तत

(ii)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquoतपितमतातमतअवआ ात मरतमा तसतईतहतत 2त

(iii)त सभतपियतमतमिवत तकयातावतसत मयातहतत त2त

12त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

(i)त प शभ ात तlsquoमौिशमतमहम त मर तरब िधत मयातहततउ मातमौिशमतम तरमबािनधत

म तमातकयाततमा वतह तरमातहतत

(ii)त lsquoपायाततप ाrsquoमिवातमतlsquo तरभभधतश षत हातबातभईतयाि ातपितमतमिवतमात

रबधत मरर तहत तकयतत

HINDI X Page 158

त(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवत मरतमा तम तसियतमतओ तरम तम ातचाहातहतत त

(iv)त lsquoात तमहातलड़मतह ातप तलड़मतजरात आखाईततआ ाrsquolsquoमनयाआा rsquoतमिवातम त

वधा तप तमिवतइरतमस त ा ातियतम तिल तकयातरआ शतआ ातचाहातहतत

(v)त िशवतध भषत तमातराचा तपाम तप शभ ात तज मतम तआ बा तमतध भषत ड़ तवाल त

म त मरतमा तधमायातत

13त lsquoरा ात-रा ातहासतततtksfM+ म तवधा तप तबाइ त मतल िखमातम तइरतबातमात हरारत

मरतमा तवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहत

असवात

lsquo तकयतिलखातrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मत मतरव आ शालतयभवात ाभप मतमत

हिरयतर तिवजा तमातआभपय भत म तमतवपतकयातय भआा तआ तरम तह तत

5त

खड-lsquoघrsquo

14त ि िलिखतमतर त मरात मतिवषयतप त आ तभ तरम तबआभतम तवधा तप तलभभत

200तर त250तशबआतमत मति बधततिलिख तत-zwnjत

10त

(i)त पातमतब ातअर षतत

bull साव ातत

bull पातजाव तमतबआलावतत

bull पातअर षतम तमा वतत

bull पातअर षतम तआ तम तम तउपायतत

bull उपरहा तत

(ii)त अ भशार ततहा ातववशयमातत

bull िमातत

bull अ भशार तमातहवतत

bull अ भशार तमतववशयमातत

bull अ भशार तमतवितमातिवमारतम ातत

HINDI X Page 159

bull उपरहा तत

ii)त पप वण ततमितमाति यतत

bull िमात

bull ररा तमतपप वण शालातत

bull उआाह वतरिहतिवव च ातत

bull पप वण तमातहवत

bull उपरहा तत

15त lsquoप यतजलतमतब ातरसयाrsquoतम तल म तजलतअिधमा ातम तपतिलिख त

असवात

प ाकातमतअरफलतह तप तितम तरातव ातआ त त मतपतिलिख तत

5त

16त ि िलिखतभाशतमातअप तशबआतमतरा -ल ख तमिज तत

रािहतयतहा त -िसषमतम तसवसस-रभआ तब ा त ख तम तिल तावत तिवचा त

म तरभिलत ज तआा तम ातहत मरातआ शतम त ाभप मतमात -िसषमतय आतसवससत

ति भातहत त फ तउर तमातम ईतप ाधा त हतब ातरमातहत मरातातक तमत

ाचात हत आखातरमातअततसपपतहत मतसवत ारत तराजतम तह त ाभप मतम त

रािहतयतमतखभ ामतह शातिलात ह ातचािह तधया त ह िजरतमा त ज तमातअसणत

म वलतप त ात हतहतउरातमा तरािहतयतम तअधयय त तरज तमातअसणतातम वलत

प ात वत ज तातम ातहात हतहतिजरतमा तरड़ा भलात तबारात ज त

श ा तम तअसवससत त भातब ाम तरातम तडालातहतउरातमा तअ ालत त

ाताव ातम तड़मा त ख तवालातघपयातरािहतयतजाव त तराजतम त - त

म त भातब ातम त पतम तआ ातहतअतसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तम त

रा तअचप तरािहतयतमत च ात तअधयय तम म तहातजाव त तराजतमतउिचत

5त

HINDI X Page 160

कातमतजातरमातहतरािहतयतमातवासिवमता लयत तउरमातहवतातात

ब ात हतरमातहतत

असवातत

जाव तमतरफलातमातरवणसत हसयतवतिवारतहत मरातिवश षतमायणमलापतम त

िल तसितमतकातमतवतिवारतमतमातअरफलातमातसतलकवतहतम ईत

सितज तअप ातरफलातम तबा तमततवसतहतरफलातम त ास तमतवईतअरफलात

र तह तरािहत हतह ातजरातrsquoह ातफ डणrsquo तमहातसाय आतवपतर च तहत मतवपतम त

रम तहत तवपतम तरम तह ततय आतवपतयहतर च तह त मतवपत हतम तरम त त हत

म तरम rsquoतल म त मतज़बतवतिवारतब ा त ख ातल भतम तिल तभिशमलत

ह ातहतकय मतमईतप शाि याततवतआबावतउ म त ास तमतवातह तज तउर ताभणतर तमात

आ ातह तरभिचतिवचा त ति य ज तजाव तमतववशयमातमातरा ाततम तम त

िल तराहरतजभा तमतल भतमतआआतम तह तम ईतातसितज तिवपितम तरयत

आवायतआआतमतइचपातयातवमाकातम ातह तमज़ त आाभत तचप तवालातसित

ह ातहत र तअरफलतल भतअप तख ाबतआशण तम तिल तमज़ तपहलतमतबजायतअप त

ागयतम तआ षतआ तहतइरम तिवप ा तवतिवारातसितह तरािहत हततह त त

यारतम तमतलभ त ह तह त तबड़ातवरा ातर तरफलातातम तह ततत

HINDI X Page 161

उर - खड-lsquoकrsquo

पपन स नतर सकक त रलय द अक 1 (i) (ख)त वशातर त म तत 1X5=5

(ii) (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत

(iii) (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(iv) (ख)त ाकात तवशातत

(v) (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत

2 (i) (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत 1X5=5

(ii) (ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

(iii) (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत

(iv) (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(v) (म)त आ शत त ाभप मतत

3 (i) (भ)तत ह त 1X5=5

(ii) (घ)त राहरात

(iii) (भ)तत ि ाशातमातत

(iv) (म)त ागयतमतआभहाईतत

(v) (म)त आभखतरह तवालतम तत

4 (i) (ख)त उठ-उठम ततत 1X5=5

(ii) (म)त भभ ाहतर तलड़म तत

(iii) (भ)तत रफलातम तरापतवम तातअरफलतवतत

(iv) (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त तत

(v) (म)त रयणत

5 (i) मिवातजािवाचमतरजाततालभतमणतमा मतlsquoिलखातहrsquoत यातततततततततततततततततमातमणतहतततततत

1X4=4

(ii) अ तवाहततततिवसया आब धमततवयणतरचमततत

(iii) चभ ततभभववाचमिवश षवततपभललभत मवच तlsquoबालमrsquoतिवश षयतमाततततततततततततततततिवश षवतहतत

(iv) व सतततसिवाचमतरजातपभललभत मवच तमाणतमा मतlsquoहrsquoत यातमातततततततततततततततमाणतहततत

6 (i)त रयभतवाकयतत 1X3=3

(ii)त यहतवहाता तहतज तर तमतिचिड़यातमहलाातसाततत

(iii)तत ि वाकयत

7 (i)त कयातयहतपतभमहा त ा ातिलखातभयातहतत 1X4=4

HINDI X Page 162

(ii)त पमजत तपतिलखाततत

(iii)तत आलापतर तआौड़ातभयाततत

(iv)त मणवाचयत

8 (i)त व यतम त तमतावतम तउातम तवाल तिवषयतमतबाह ातच पात तबातवााव वतम तउाप तिवावतमह तह ततत

1X4=4

(ii)त भखयतआरतससायातावतम तसवामा त मयातभयातहतय ति ािलिखतह ततzwnjतzwnj-तत ितहार तश म त ध उतराहयतजभभभपरात(घवा)त तिवसय ति वआत(व ागय)तसातवतरलतत

(iii)तत सभ तमासतपियतमतशभतवलब तहतसातरौितव यतहतघ ाआतमात वत(भजण )तत ववातमातबज ातव आतउाप तह तरौितमातयभसतम तिल तया तह ातत िधतह ातअ भावतहतसातउतरभमात वतहषणतरचा ातावतहतततइरतमा ततइ तमासतपियतमतlsquoवा त रrsquoति िहतहततत

(iv)त उप तमासतपियतमतश मतससायातावतम तमा वतमवत रतमतउपितईतहततत

9 (i) प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप तपड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

1X5=5

(ii) हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफल तमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत आयतमतउआा ा िवशालातहरा-ठहाम त तउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii) ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv) ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v) ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस ततत

अवा (i) 14तवषणतमतवयभतमतअाा तया ातिबिसललातखातपभ ा तबालातजातम त आ तमत ौबखा तप याज़तम तिल तजा तस ततत

(ii) बालाजात आ तमतजा तम तिल तअाा तम तवहत ासातबतपरआतसातज त रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह म तजाातसातत

(iii) अाा तम तयहत ासातबतपरआतसातकय मतइरत ास तप त रल त तबल तआ तबह तमातधभ तभाय तरभ तम तिलातसातिजरर तअाा तम तबतखभशातिलातसातततत

(iv) अाा तअप तरभातजाव तमातसत मतभाियमात रल तबाईत तबल तबाईतम ता तह ततत

HINDI X Page 163

(v) अप तढ तराकातमा तमतखातराहबत तयहतसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िममत आ तमतरभातम तितिचत रल तबाईतत तबल तबाईतमतभायमतम तरभ म तहातईततत

10 (i)त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह-रभखतम त ाशतमातमा वता तह रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

2X5=10

(ii)त ल िखमात तसवाधा ातवआ ल तमातववण तम त तबायातहत मतउरतरयताndashफ प यातहड़ालमजभलरताषवतह तशह तमतवतम तस ततरातल भतइ तवआ ल तर तप तआखत तज श-ख शतम तरासतज ड़ ातचाह तस ततल िखमातात मतयभवातह तम त ा तइ तभििविधयतर तजभड़तभईकय मतशालातअवालतमतज शालातबात तउरमत भतमतबह तख तम तलाव तमतबआलत आयातसाततत

(iii)त व आतमातरआणतआ म तल खमत तइरतिव धाारतमतबातमहातहत मतव आतम तायतरातहआतई -मता तह ततई त तव आ-तमत च ातअसवातउ मातआशण तिवव ातव आतियतर तम ायातहतजब मततहतउनहतियतम तममह ातप ा ातपापतरझ तह ततत

(iv)त िबिसललातखातमाशातमतरसमितमत च -बर तह तमाशातमतरभातवय ज तमत मताचा त वतअदभतप प ातहिजरमाति वाणहतमाशातमातह तसितम ातहतयहतवय ज तिपपल तमईतब रतर तरम च त आ तमतह ातवयातहतयहत आ तशह तम तआिकवतमतलमातप तिससतहतसातह भा तजयातम तअवर तप तयहातपाचत आ तमतशाायत वतउपतशाायतभाय -वाआ तम तमायणततवय िजत म तजा तह तततइरमतिबिसललातखातअवशयत ह तह तकय मतअप तज़हबतम तितअतयिधमतरपतउसाआतिबिसललातखातमत सातमाशातिव ासतजातम तितातउ ातहातहतव तजबतातमाशातम तबाह त ह तह तबतिव ासतवतबालाजात आ तमत आशातमतओ तभहतम म तबठ तह ततयहात ह तचाह तस ड़ातआ तम तिल तहातरहा तभ तउरातओ तशह ाईतमातपयालातघभात आयातजाातहत ता तमतवससात ाडतम ताधयतर तबजातहततत

(v)त ज तसितअप ातबभिसत तिवव मतर तराजतम त मरात तथयतर तअवभतम ाातहत तअ भरधा तम ातहत तवहतसितहातवासिवमतरसमतसितहत रातसित - तविवषमा तम तविवषमतम ातहतजर तndashतनय त तभभतवामषणवतमातिरसातख जाततवहतवासिवमतअसतमतरसमतसितसातत

11 (i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर ब ल -त lsquoवपत ता ततयभतम ततहामतलभा-लभाम त तिल तबभलात ह तह rsquo

1X5=5

(ii)त बातिबड़ातआ खम तिवाित तप शभ ातर तमहा-प शभ ातजातवपत तराधभतह तराधभज तबालमतम तभभव-आ षतप तअिधमतधया त हत आयातम तइरिल तइर तकातम तआमतत

त(iii)त

HINDI X Page 164

ततततत(iv)त

िवाितप शभ ातम तबा तमत -हा- तयहतर च तलभ त मतआ ख त भि तप शभ ातम तमर तह ा-हा-ह ातरझत हातहतअसाणरतव तअबतकियतम तह ा तम तमा वत ा-लवतम तातराानयतकियता त ह तह त तउनहमतवरा ा-र ता तडाल तम तरप त आखात ह तह ततव तयहत हतजा त मतउ म तरा तभछ तम त रतर तब ातखाड़त हतबिलमतल ह तमातब ातवत जतखाड़ात(लवा )तहत ा-लवतराानयतवा त तह म तबतप ाातय सातह तभि तजातअजाि यतमत हतइ म तावततम तरझत हतपात ह तह ततप शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तअप तयम तफ र तम तरभधा तम तराधातम तिलयाततव तब ल -तअबतल भतइरतबालमतम तवधतम तिल तभझ तआ षत तआमतयहतम भतवच तमह तम तमा वतवधतम तय गयतहत त तइर तबालमतरझतम तबतबचाात हातप भतअबतयहतरचभचतहाता -य गयतह तचभमातहतत

(v)त अवधाताषातत

अवा (i)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquo ब ातम तिवआातम तरयतातमतअवआ ातइरतमा तसतईत मतउरमतपभातमतररा तमतचालामतम तरझ तमतरझत हतहततउरमतइ ातर लातसात लाप तहत मतउर तरभखतकयातहतयहत तपातहतमभतआभखत मर त

मह तह तयहत हतपातत सभतपियतमतातअप ातब ातम तातम तप प ाभतवआशणतपतर तहम तराखतआ त हातहतइरतमतम ातावभमात हतबिलमतातम तरिचतअ भवतमतपाड़ातमताािवमतअिसितईतहतजबतात तअप ातब ातम तिववाहतम तरयतउर तिवआात मयात तउर तलभात मतवहतअप ातअितपजात मरातम तरपत हातहततत

(ii)त त

तत(iii)त

त त

12 (i)त प शभ ात तlsquoमौिशमrsquoतमहम तऋिषतिवाितम तरब िधत मयातहतकय मतिवाित ात वतलावतम तभभतस त तम वलतव तहातलवतम तम भतवच तब ल तर त ातम तरम तस तइरम तअिप तिवाि तप शभ ातसातलवतआ तम तसवावतर तला-ाितपप िचतस तत

2X5=10

(ii)त lsquo -रभभधतश षत हा बातभईतयाि ा rsquoमतमिवतमातरबधतउरम तजाव तमतरभखआतधभयातउरत ाितर तहतज तअातब तचभमतहसातअबतम वलतउरमतरभभधत(सि)तातश षत हतभईतहतयहातमा वतहत मतमिवतम तधभयात ािततमतयाआमतआभखातम ातहतततततत

(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवतउ तसियतमतओ तरम तम त हातह तज त मरातातघ ातयातरभततमत मरातातमालतमतभखयत ायमतमातरासतआ तह ततउर तरफलतब ा तम तिल तसवयतपपतितमत ह तह ततव तरहायमतमलामा तसवयततम तहतवत तआ म तभखयतमलामा तम तहतवतम तब ा तमतअप ातशितलभातआ तह ततत

(iv)त इरतमस त ा ातमिवततियतम तरआ शतआ ातचाहातहत मतउ मतम लातहातउ मतरबर तबड़ातमज ातरझातजाातहततररभ ालतमत हतम तलड़मतमत हतयाणआात ातवच वतम ातचािह ल म त मतराानयमज तलड़मतमत हत मरातम तअतयाचा तरहतम तआभबणलत हतब ातचािह ततउर तहमशात

HINDI X Page 165

अप तितह तवाल तअतयाचा त वतश षवतमातराहरपवणमतिव धतम ातचािह ता मतउर तमातमज त तरझातजातरम ततत

(v)त प शभ ा तिशवततस ततइरिल तउनह तिशवतध भषत ड़ तवाल तम तधमा त तमहात मतिजरत मरात तभवा तिशवतम तइरतध भषतम त ड़ातह वहतरहबातम तरा तहात ातशभतहततय आतिशवतम तध भषतम त ड़ तवालातइरतरातर तअलभत हतव तरातमतउपिससतरात ाजात तहासता तजा भमततत

13 त जबतधभधतपतभईत तल िखमात तआ खात मतचा तओ तजछतिबख ातपड़ातहतजहातमतआ खा तखबर ा-हा-खबर ातहततयहतरबतआ खम तल िखमातम तवयणतवत मतकव तमतइरतइाडतमत म ातमभ पतघपतह तजाातह-रतवाहा तझ त त ाच तअतयतव भतर तिभ ातिसात आाततरा तर तउठातईतधभधतसातऊप तमतओ तड ा त तववा ातबाआलततधाातहवातमतिहल मतल त तियात तड डम तम तफल तज त तम त हत ह तस ततयहतरबतआ खम तल िखमातम तअ भवतवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहततत

असवात मतरव आ शालतयभवात ाभप मततमतहिरयततर तिवजा ततमातआभपय भत म तमतहति िलिखतिमाति ातरम तह ततिवजा त ा ातआतउपलिबधयतमातय भता वतजाितम तउतसा तम तिल तम मतिवभ तशितमातय भतउिचत ाम तर तम तप तबलतआमततभव-यतमतउपय िभातराचा -पतवतपभसमतम तपाप तम तिल तम मततइरमातअ भिचतय भत हतह तआमततिच मतरातक तमतईतिवजा तमत ईतख जतम ताधयतर तइलाजतरबम तिल तइर तरभि ित मयातजा ततमिषतरभधा तवतउ भ-धधतमतउछितमतरहायमतपसितवतउपम वतर त ाभप मतम तअवभतम ा ततत

1X5=5

14तततत

ि बधतल ख ततbull िवषयतवसभततbull सभितbull रम तबआभतम तवधा तप तिवषयतमातपललव तbull ाषायातशभसातbull िवचा मतसपपातत

2X5=10तत

15त

तततत

पतल ख तततbull ा त वतराप तमतपचाप ा ततbull िवषयवसभतbull ाषायातशभसाततbull सभितbull िवचा मतसपपात

1X5=5त

HINDI X Page 166

16त रा -ल ख तशाषणमतततरािहतयतमतउपय िभात

िजरतमा तश ा तम तसवससत ख तम तिल तसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तमत

ववशयमातह ातहतउरातमा त ndashिसषमतम ततसवससतत वतरभआ तब ा त ख तम तिल त

अचप तरािहतयतमतखभ ामतअि वायणतहतरािहतयतअधयय त तरज तमातउ शयतप त त ज तम तमतराित हतहतइरमातउ शयत तराजत त ारतम ततय मत ाभप मतमातउिचताभणआशण तम ातहततत

असवातत

शाषणमततवतिवारतमातहवत

जाव तमतरफलातातम तम तिल तसितमतवतिवारतह ातप तववशयमतहतवतिवारतर त ाततवतसितमपठ तपप िससियतर तह तरािहत हतह ातवहत

ि तयार त हातहत तअतवरा ातर तरफलातातम तल ातहततवतिवारतमतमातजाव तमतअरफलात तख ाबतआशण तमातमा वतब ातहततत

1X5=5त

HINDI X Page 167

2 आदशष-पपनndashप हल सहत

सकलत

रलयाकन ndash 2 2015-16 का ndashदसवी

हअद ( पाठयकर ndashldquoअrdquo ) सरय ndash3 घ क पराक ndash90

नदश----- इस पपन कक चार खण ह ----क गघ चारष खणष कक पपनष कक नतर दकना अ नवायष हह यासभव पयकक खण कक नतर करश दिल

खण- lsquoकrsquo अपठत बध (1) नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प कर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ 1x5=5 बाासका ोगअनभककाकदकभ ल काजाताहबइसभघरबनानभबतरन र जारकभ ल इसतभकाल काजाताहतथाधनकभ पकमजलानभकभ काककम ीलााजासकताहबबाासककचीखमतबसभबनरहहजबसभइासाननभहाथसभकलातककचीखमबनानीरककबबाासककखपिउचदसभचाइााोरपााबतरनउपरकरआदअनभकचीखमबनााजातीहबहाातक कअसककमबाासककखपपिउचदकोइसतरहबााधाजाताह कवह काककककललभलभताहबजलाासभअकबरकभ कहनदकमघकासानबारहोनभकभ सकवहााकभ लोगदकभ पासबहतखालसकहोताहबहसकजागलसभबाासइकटाकरनभकाहोताहब ा कसभतीनवषर ककउउवालभबाासोकोकााजाताहबब भबााससखतहोनभसभजातभहबबाासककखपिउचदसभकाबनानाहकभ अनसारतारककजातीहबइसकलाकोसीखनभकभ ल काफ़कसकलगताहबक ास क नपयबगता नह हह- (1)ककानबतरन जारआदबनानभकभ ल ब(2)धनआदकभ ल ब(3)चाइााोरपााोकरााउपरकरआदबनानभकभ ल ब(4)खभतकमहलचलानभ रपवधदककघासनकालनभकभ ल ब( ) पिचयष कब कस तरह ाधा ाता हह (1)गोलआकारकमब

HINDI X Page 168

(2)चप भआकारकमब(3)ाककभ आकारकमब(4)लाबभआकारकमब(ग)गलष रउ ास लक त करनक का सह सरय क हबता हह (1)जलाासभअकबर(2)अकबरसभदसाबर(3)नवाबरसभजनवर(4)जनवरसभकाचर(घ)लबग रसातष रउ ास लक त करतक ह कयषक- (1)बाास ीगकरजरदजातभहब(2)लोगइससकखालहोतभहब(3)बाासहरभ- रभहोतभहब(4)इससक ाबापआजातीहब(ङ) पिचया नानक कक लल कस पकार कक ास कब च ना ाता हह (1) कसभतीनसालककआवालभ(2)दोसभपााचसालककआवालभ(3)चारसभसातसालककआवालभ

(4)दससालककआवालभ (2) नसनलल त गदयाश कब ोयान पवषक प कर नस कक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ1x5=5 वजतमलतयहत मतरवणसवाम तानयातहत मत िखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर तराधाताललभमतह ातहतिखलौ तर तख ल तयातउनहमतब ा तवतब तअप तपप व शतमातपभ ाणवतसातअ भम वतम तह तअ भम वतर तवशयतम ा तमलतर त हतच तमा-पातसातपभ यतज तमतरपवणतमलातमत यातर तहतिखलौ तबतम तिल तराजतमातराम तह तह त तबत ा ातसवयतब ाय तभ तिखलौ तजाव तम तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तभ तमातिर ातलमड़ातमतभाड़ात त तम त मल तब ा त रयतब तअप त पप व शतमातराकातमतपभ ाणवतम त ह त बालतजाव तमत िखलौ तमत यहतिविशपतिससितउनहमतबतमतिशकातम ताधय तम तलपतमतबतउपय भातरािबतम ातहत मनभतिखलौ तम तिशकायातउपय भतमातिवचा तिशकातम तइिहारतमतबतआ तर तवयातवासवतमतबतम तिल तिवश षतलपतर तिखलौ तब ा तमातप वाज़तसवयतबतपभ ा ात हतहतय पतमत17वतरआातम तपहल तबतम तिल तिखलौ तब ा तजा तमातउलल खत हतिलातहतबतम तिखलौ तरवःतआ तर तईजाआत म तभ ता ायतिखलौ त मात रपवणत इिहारत बत मत िलखात जा ात रवत हत ह भात जबत मत िहािरमत राात म तअलावातरािहतयतसातल ममसातमातइरतआिपतर तिव षवत हतम तिलयातजाात

त(म)तिखलौ तबतम तिशकवतमतरहायमतह तह तकय मत

त(1)तिखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर ताललभमतह ातहत

HINDI X Page 169

त(2)तिखलौ तरभआ त तचमल तह तह त

त(3)तिखलौ तअम लाप तआ तम तह त

त(4)तय तवरा ातर तउपलबधतह तह त

(ख)तबतम त ा ातब ा तिखलौ तम तपाप तमौ -रातवितह ातहत

त(1)तम ा तमलतमत

त(2)तअप ातमलप ातमतम तमत

त(3)तरयतमातउपय भतात

त(4)तराकातमतपभ ाणवत तअ भम वतमतत

(भ)तिशकातम ताधयतम तलपतमतिखलौ मतम तउपय भतमातइिहारत म ातपभ ा ातहत

त(1)ता वतरभयातम तइिहारतिज ात

त(2)तलभभतरौतरालतपभ ा ात

त(3)तलभभतचा तरौतरालतपभ ा ात

त(4)तआ तरौतरालतपभ ा ात

(घ)तबत ा ातब ा तभ तिखलौ तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तकय मतndashत

त(1)तय तबतम त ा ातराजत तपप व शतम तअवल म तप तअ भमतह तह त

त(2)तइरमतउ मतराकातातिि त हातहत

त(3)तउ मतमलप ातम तिल तवधा तप तयहातराजतयहातपप व शतआा तम ातहत

त(4)ता तमस तरहातहत

(ङ)तrsquoपभ ाणवrsquoतशबआतमातअसणतह-त

(1)नानकारब(2) फ़रसभबनानाब(3)तोकरदसराबनानाब(4)नकारपर होनाब3) नसनलल त पदयाश कब ोयान पवषक पढकर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नक -1x5=5

HINDI X Page 170

जब कसाथकलकरखभलतभह कndashदसरभकभ दखndashसखझभलतभहक ी ठतभ हकनातभह र फ़रगलभलगाकरकसकरातभहबजबहकबतातभ ह----- कहोजातभहब ाषा- षाहकमपासलातभ हपरबनाबददकभ ीजोतभ हसागीतकभ सवरिजसकमहदठगनगनातभ हपाावाथरकजातभहबहकतब ी कहोतभहजब कतककगोदकमहोतभहबदनndashदनासभपरभचनककनीादसोतभह रसनहरभसपनदककदनासाजोतभहबहकतब ी कहोतभ हजब सभसहकजातभहबअपनभकनकभ दरवाजभबनद ीकरलमपरसवाकोदसरभसभजापातभ हब कहोनभ काह ावबाअजीबहउसी ावकमी काअरलाहकाताबीखहबगरककवाीहराकनाककाबीजहहपरापरा रसासकतककचीखहब

(क) हर सभी त र सकरातक ह - (1) कलकरखभलतभहब(2)दख-सखझभलतभहब(3) क-दसरभसभ ठतभ हब(4)आपसकमगलभलगतभह ) भषा का अष हह- (1)वभष- षाब(2)चारा- साब(3)सजावब(4)ो ाबग) सगीत कक सवर नक पर कया हबता हह (1)हकसबकनसभजजातभहब(2)हदठगनगनातभ रपाावाथरकतभहब(3)कनकभ दरवाखभखलतभहब

HINDI X Page 171

(4)कतरवकभ तसजगहोतभ हबघ) लक हबनक कक भाव अी ह कयषक- (1)स ीाशवरिकतदककहकपरकपाहब(2)हक ारतकमरहतभ हब(3)हकलनानहाचाहतभब(4)हकस ीकाकानकरतभहब(ङ) rsquoस नहरक सपनष क द नया सबतक ह rsquo रउ अलकार हह- (1) पक(2)अन ास(3)शलभष(4)कक4) नसनलल त का वयाश कब प ल ढ़र नीचक दल गल पपनष कक नतर वकलपष सक च नकर लल ल-1x5=5

अातकमतकसभर भक आज ीक काागताहाबहकठनदभनाकगरनरठरहदहोकाागताहातकअकरसव ातककबादासदाकाथभसजानाबहााथकमच ीपहनकरपाावकमकमहदरचानातकनहा वधवकक तकत र ा कसााधकाहोबतकअगरबलदानककपसतकककपावन ककाहोबफ़र कक भचोााातोबहतीतललगीथीाबपरउरखतासभपारककवभहक-लागलनभ लगीथीातकअकभ लहोनहाइसध र कोखोनभनदभनाब रउठभदखसभहदपरआाखकोरोनभ नदभनासपतपदकक यासभतककभरअधाागनीहोबसातजनकदतकबजभजोतकअकरवहराागनीहोइसल अाधकारतकसभबनबता लभरहाहाबकाागकासादरतभराकात ककोदभरहाहा

(क) यह कवता कस क भावना वयकत कर रह हह (1)रतसनककाब(2)त कोललकारतभपतककब(3)रतसनकपतककब(4)हदहोतभ सनकपतककब( ) rsquo निठ रrsquo का अष हह-

HINDI X Page 172

(1)नरकाक(2)कठोर(3)नाक(4)नजवग) य रत प त पनी सक कह रहा हह- (1)परवारकाधानरखनभकभ ल ब(2)सदासखीरहनभ कभ ल ब(3)सहागनबनभरहनभ कभ ल ब(4)सव ातपर जीवनबतानभ कभ ल बघ) rsquoसपत-पद क पकयाrsquo सक कव का आशय हह- (1)रववाहकभ सातफ़भ रभ(2)सात ताओासभबाधासाबाध(3)सात-कदककासाथ(4)सात-जनककासाबाधङ) rsquoराग का सदरrsquo पतीक हह- (1)पतहोनभकाब(2)काथभ कभ सादरकाब(3)जीवनकाब(4)दभ िकतकाब

खण-lsquo rsquo (वयाकरर बध) 5)नदानसारउततरदिज ---------1x3=3(क)वहकवनndashसाभतहजहााकहलाओानभअपनाकदकनहा रखाब(वाक भदबताइ )(ख)कनारपाजरभकमह रवहफ़लखातीहब(कशवाककमबदल )(ग) कसभठनभ कोहनकोपपा-लखाकरनवकर ीदलवााब(साकतवाककमबदल )6)नदानसारउततरदिज ------1x4=4(क)पीरातकमसोतभ हब( ाववाउकमबदल )(ख)हकसभइतनानहासहाजाताब(वाउ भदबताइ )(ग)तकसभहवखननहाउठााजा गाब(कतर वाउकमबदल )(घ)कझभ कोबाालसभसचनाकल|(ककर वाउकमबदल )7)नमनलखतवाकदकमरभखाा कतपददकापद-परचदिज -------1x4=4(क)कब आकरकभरसहाताकरभब

HINDI X Page 173

(ख)हपानीगरर हब(ग)इसगननभ कमरठास नहाहब(घ)हकहकाचलघकनभकभ ल कलागल क8)नमनलखतकावाादकम कतरसककपहचानकरउनकभ भदलख ---------1x4=4(क)बपतदभखजल-सकबचनबोलभरघकल ानब(ख) कधपगन-गनगनाकरकहजाता कवनकहानीहअपनी करझाकरागररहापताा दभखो कतनीआजघनीब(ग)कलाकहाावहसखिजसका क सवपनदभखकरजागगाबघ)काानभकहालककहोना परलककजसीदखााकतदभनाब

खणndashlsquoगrsquo(साहय बध) 9) नमनलखतगदााकोधान पवरकपप तथासाबााधत शनदकभ उततरदिज --------1x5=5 रस ता स ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाह उनहमहकउसककस ताकहमाअस ता सासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा(क) स ताकाजनक कससभहोताह(1) अस तासभ(2)सासकरदसभ(3) सासकतसभ(4) कहानतासभ(ख) आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1) हासा(2) हाथार(3) योध(4) दवभष(ग) सासकतकासाबाध कससभहोताह(1) करा ावनासभब(2) रवकास ावनासभब(3) ानसभब(4) रवनासभब(घ) आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ

HINDI X Page 174

(1) स ता(2) अस ता(3) सासकत(4) असासकत(ङ) rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1) ककरधार(2) ततपरष(3) अवी ाव(4) दवादव अवा पपनभ-लखनभकमसवाको ाबातोसीनहािजससभअनथर होसकभ बअनथर काबीजउसकमहरागजनहाबअनथर परषदसभ ीहोतभहबअपपो रपपभ-लखददोनदसभबअनथरदराचार रपापाचारकभ कार रहहोतभह रवभविकत-रवभषकाचाल-चलनदभखकरजान ीसकतभहबअत विसतदकोअवशपपनचाह बजोलोगहकहतभह कपरानभजकानभकमहाािसताानपपतीथीाअथवाउनहमपपनभककककानतथीवभातोइतहाससभअ तानहारखतभाजान-बझकरलोगदकोधोखादभतभहबसकाजककदिरकमोसभलोगदाडनीहबकद किसतदकोनरररखनभकाउपदभदभनासकाजकाअपकार र अपराधकरनाह-सकाजककउननतकमबाधाडालनाब(क) हपदाा कसपाठसभलागाह(1) सासकत(2) नवबतखानभकमइबादत(3) सती-ाकभ रवरोधीकतकवकाखखडन(4) ककहानीह ी(ख) इसपाठकावखर रवषकाह(1) बउचदककपपाा(2) परषदककपपाा(3)वदककपपाा(4) िसतद कका(ग)rsquoदराचारrsquoबदकारवलोकबताइ (1)अनाचार(2)अताचार(3)सदाचार(4)ककाचार(घ)rsquoअ ताrsquoबदकाअथर ह-(1)अनजान(2)जानकाररखना(3)अपरच

HINDI X Page 175

(4)जानकारनारखना(ङ)कवन-साउपदभसकाजकाअपकार रअपराधकरनाह(1)िसतदकोनरररखनाब(2)उनककाककबाधाओाकोदरकरना(3)िसतदकोपपानाब(4)िसतदकोपपनभकभ ल ोतसाहतकरनाब10)नमनलखत शनदकभ उततरसाभपकमलख - 2x5=10(क)लभखकानभबचपनकमकवन-कवनसभखभलखभलभ र कसकभ साथखभलभ(ख)अपनभजकानभकमपोसकरचरनभलभखकाकनन ाडारकभ ककर को कससीकातक ारवत काहसपरककिज ब(ग)दरववभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहlsquoसती-ाकभ रवरोधीकतकवकाlsquoखाडनrsquoपाठकभ आधारपरलख ब(घ)कानवस ताकभ इतहासकमसबसभबभ आरवरकारलभखकनभ कनहमकानाह(ङ)rsquoनवबतखानभकमइबादतrsquoपाठकभ आधारपरलख ककाीकमकवन-कवनसीदोबातम क-दसरभककपरकरहह11)नमनलखतकावााकोपपकरप भग शनदकभ उततरलख 1x5=5

तारसपतककमजबबठनभ लगताहउसकागला भरासाथ ोतीहाउतसाहअसतहोताहआआवाखसभराखजसाक ागरताहआत ीकखगाककोाापसबाधाताकहासभचलाआताहसागतकारकासवरक ी-क ीवहदहदभदभताहउसकासाथहबतानभ कभ ल कवहअकभ लानहाह रह क फ़रसभगााजासकताह

(क)तारसपतक कसभकहतभह(ख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम कसदवरसभगजरनापताह(ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपर कस कारककहोजातीह(घ)rsquoआवाजकमराखजसाक ागरताहआrsquoकमकवन-साअलाकारह(ङ)सागतकारदहसाथदभताहकद

HINDI X Page 176

अवा कतना भकाकथाउसकादखलकककोदानदभतभवकतजसभवहउसककअातकपाजीहोलककअ ीसानीनहाथीअ ीइतनी ोलसरलथी कउसभसखकाआ ासतोहोताथालभ कनदखबााचनानहाआताथापाठकाथीवहधाधलभ काककक तक रक लबपािकतदकक

(क)वाकााकम कसकभ दखको काककहागाह(ख)कनादानकरतभ ह कााकोबभअपनीअातकपाजीकदलगरहथी(ग)लककअ ीसानीनहाथीपािकतकाआसपरकरमब(घ)कावााकभ करवकानाकलख ब(ङ)कावााकक ाषाकाह12) नसनलल त पपनष कक नतर सकप रउ लल ल 2x5=10 (क) परराक कक बातम सनकर रवशवाकत कन-हकन का सोच रहभ थभ lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(ख) rsquo ााकत नाrsquoकरवताकाकरवजीवनकमकाचाहताथाउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकनकोकाकहरहाह रकद(ग)सतीजीवनकमवसत रआ षदकाकाकहतवहlsquoकनादानrsquoकरवताकभ साद रकमउततरदिज ब(घ)कखगाक वासागतकारकभ कधजीकीअगरजा तोउसकभ कापराकहोसकतभहसपरककिज ब(ङ)राक वारवशवाकतककसव ावगतरवभषता ा lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(13)आजरवानकादरपोग कस पकमहकारभसाकनभआरहाहहकानवजातकभ ल कतनाघातकहlsquoक कदलखताहाrsquoपाठकभ आधारपरउततरदिज ब5 खण-lsquoघrsquo (रचना कौशल) 14)द ग साकभ तबादओाकभ आधारपर कसी करवषपरलग ग200-250बददकमनबाधलख 10

HINDI X Page 177

(क)भराचारbull भराचारकाहbull रव नन पवकारbull सरकारकानातवझठभदावभbull सकाधानकभ उपाbull रवरोध रजागत

(ख)नतकपतनदभकापतनbull नतकताbull कानवककशभरठताकककसवbull सकाजककउननतककआधारलाbull नतकपतनकभ दरपराक वावतरकानिसथतbull सकाधान

(ग)रवदाथकभ जीवनकमइारनभकक ककाbull इारनभकाहbull इारनभकारवसतारbull फ़ादभ वा नकसानbull अशललता वा कोरकनbull अनवारताकभ पकमइारनभbull नरकषर

15)अपनभकोहरलभकमबपतभह अपराधदककरोकथाककभ ल अपनभभतकभ थानाधको कपतलख 5अवा फ़नकमसक रधनकाअपवकरनभवालअपनी ोबहनको भरा दपतलख ब16) दल गल गदयाश का सार लल ल 5 त भकनागरककभ क कतरव रक अाधकारहोतभ हबनागरकदकासबसभबाकतरवहह कवभअपनभदभककसरा वााातकभ ल सदा तनीलरहमबइसकाअथर हह कददभपरकोइरवदभीआयकहोादभकमआातरकउपिवहोतोउससकवभदरवधाकमपभ बनासरकारककसहाताकरमकद कसरकारहरवदभीआयककासाकना रआातरकउपिवकादकनकरसकतीहब जातातकमसरकारजनताककअपनीचनीहाहोतीहइसल हर कारसभउनहमसरकारकाहाथकजबतकरनभका तनकरनाचाह ब

HINDI X Page 178

सरकारकाकाकधनसभचलताहबहधनसरकारकोरव ननकरदसभ ापतहोताहइसल हरनागरककाहकतरवह कवहसरकारदवारालगा ग करदकोइकाानदारसभ र सननतासभचक ाबकरदभनभकमबभइकानीकरनासरकारको रदभकोनकसानपहाचानाहबसासारकमोसाकोादभा-सकाजनहाहजहाा लभलोगदकभ साथ-साथदर रसकाज-रवरोधीलोगनारहतभ हदबइनसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनापलसतथासरकारकाकाकहबपरातअकभ लपलसतबतकअपनाकाकसफ़लतापवरकनहाकरसकतीजबतकउसभनागरकदकापरासहोग ापतनहोबअतसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनभकमपलसकोसहातादभनाहर कनागरककाकतरवहब

नतर ndash नदशका पराक ndash90

खण -क (अपठत बध)

1) कndash(4)खndash(3)गmdash(1)घndash(2)ङndash(1)1X5=5

2) कndash(1)खndash(4)गndash(3)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

3) कndash(4)खndash(1)गndash(1)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

4) कndash(4)खndash(2)गndash(4)घndash(1)ङndash(1)1X5=5

खण - (वयाकरर बध)

5) (क) -कशवाक(ख)-जोकनारपाजरभकमहवहफ़लखा रहहब1x3=3

(ग) - कसभठनभकोहनकोपपाा-लखाा रउसभनवकर ीदलवाा6)(क) -पदसभरातकोसोाजाताहब(ख) ाववाउच1x4=4(ग) -तकह ारनहाउठापाओगभब(घ)कझभ कोबइलसभसाचत कागाब7)(क) ndashअनशच वाचकसवरनाक कवचनपिरलागकतार कारक1x4=4(ख)-गवाचकरवभष कवचनपिरलागरवभरlsquoपानीrsquo(ग)- ाववाचकसाा कवचनपिरलागकतारकारक(घ)ndashसककरक याबहवचन तकालपिरलाग8)(क)-ाातरस(ख)कररस(ग)रवोगशागाररस(घ)वातसररस1x4=4

खण---ग ndash (साहय बध) 9) (क)-(3)(ख)-(2)(ग)-(1)(घ)-(4)(ङ)-(4)1x5=5अवा

HINDI X Page 179

(क)-(1)(ख)-(4)(ग)-(3)(घ)-(2)(ङ)-(1)10)क-लभखकाबचपनकमलागीाागगडडभ-गखदकाबाहकाललदपकक-पकााजसभखभलखभलतीथीबउसनभपताग रगरल-डाडा ाइदकभ साथखभला रभषसहभलदतथाबीबहनसीलाकभ साथ ीकाखभलखभलभबउनहमखभलनभकभ ल कभ वलपोसतकजानभककअनकतथीब2x5=5ख ndash अपनभ जकानभ कभ पोस करचर नभ लभखका कनन ाडार कभ ककर को काफ़क हद तक ारवत काबलभखकानभअपनीआरा ककहानदकभ पातइसीकोहरलभसभ ल बइतनभवषवबाद ीवभस ीपातअपनी ाषातथा ाव- ाागकाकभ साथउपिसथतह ब lsquoकहा ोजrsquoउपनास कम लभखका कभ कोहरलभ कभ lsquoदासाहवrsquo का परिसथताा पातभ ह जीवात हो उठनाइसका काहबग ndashसीता रका तलानभअपनभ परतागकोअनासकझा रोसभकवचनकहभबअनाका रवरोधकरनभकभ ल ोसभवचनदकाकखसभ नकलनासवा ारवकह हब हरविकत का सवा कान हब न ह पपनभ-लखनभ का पराक ह गावारपन का र नअकलनताकाबइसल दवभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहबघ ndashलभखकनभ आग रसा-धागभकभ अरवरकारकोसबसभ बाकाना ह कद कआगनभखादानदकोखानभोतबनाा रसा-धागभनभवसतजगतकमयाातककिजससभकनरतनकनभलगाबङ ndash रवशवनाथतथाबिसकरलाखाा कदसरभकभ परकहबकहररक-तािजा रहोल-अबीरगलालककगागाजकनासासकत क-दसरभकभ परकहब11)क)सागीतकमधवनककउाचाा रनचााकभ आधारपरतीनसपतककानभजातभ हबदसाधारधवनहतोउसभlsquoकधसपतकrsquoकहतभ हबदधवनकधसपतकसभगपरहतोउसभlsquoतारसपतकrsquoकहतभहबख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम भरासाथ ोदभतीहबआवाखसभराखजसाक ागरताहआ तीतहोताहब 1x5=5ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपरबठजातीहबउसककआवाख रारजातीहबघ)उपकाअलाकारङ)सागतकारदहसाथइसल दभताह ककखगाककोहनलगभ कवहअकभ लाहबवहगााजाचकाराग फ़रसभगाा-जासकताहब12)क)परराकजीककबातमसनकररवशवाकतकन-ह-कनसोचरहभथभ ककनकोहराहहरासझरहा ह का तहलवहकी (फ़वलाद)खााड हगननभककखााडनहाबकनअब ीनासकझबनभह हबइनकभ ावकोनहासकझरहभबअथारतपरराकशीराकndashलककोसाधारत बालकसकझरहभथभबवभउनककअसीकिकतndashववीरतासभअपराचतथभब

HINDI X Page 180

ख)करवजीवनकभव वकान-समकानतथापाजीचाहताथाबउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकोकहरहाह क भसबकगतराकभ सकानहबइनकभ पी भ ागनावथर ह रअब तक थाथर का पजनकरो कद क रवगतसकको ादकरकभ दख-दगना होजा गाबग)सतीजीवनकमवसत रआ षआवशकअागबनग हब िसताा ाइनकभ तआकरषरतहोजातीहपरात भस ीजीवनकभ बाधनहकोहndashकााकभ जालकमफ़सानभवालभहवासतरवकतातोहह क भसबआकषर कातभकहबघ)कखगाक वसागतकारकभ कधकककीअगरजा तोउसकभ कारगान ल- ाातपर नहा होपा गाबजबकखगाकसरदसभ कभ गााउसकागलाबठनभलगभगातोसथाीकोसा ालनभवालाकोइनहाहोगाबङ)राकअतातरवनउसव ावकभ थभबवभबदककआाकापालनकरतभ थभबवभसदवउनकाआदरकरतभथभबराकअताधकध रवान रकद ाषीथभबरवशवाकतजीसाकतथाध रवानथभबपरराकजीकभ योाधतहोनभ पर ीाातरहभ रकनndashहकनहासतभ ीरहभब13)आजरवानकादरपोगनमन पकमहकारभसाकनभआरहाह-(1)रवानदवारा दतसख-साधनदसभकानव ोगवादवअककरखहोताजारहाहब(2)रवनाकारहाथारबना जारहभहब

(3)आताकवादहासाकमरवानकादरपोगहोरहाहब(4)आातरक पसभ कराररदसरभराररकोआता कतव ीतरखनभककतारकररहाहब(5)रवानकभ कारह दषबपरहाहब(6)वानकपरदसभलाग-नधाररकरभ-हताककजारहहब

खण --- lsquoघrsquo (रचनाकौशल) 14)रवषकभ तपादनकमसाककसाद वकभ आकलनकवलकरवचारीलता र ाषासाककर कारववभकानसारकरााकन पब15) पत- ा प ररवष-उपसथापन16) सारकाीषरकndashआदर नागरकसार- जाताातकदभकभ त भकनागरककाहकतरवह कआातरकअथवाबाहसाककभ सकअपनीसरकारकोपर सहोगदभकरउसभिकतालबना ाबसरकारकरसभ ापतधनपरहन ररकरतीहबनागरकदकोचाह कवभरारर ndashहतकभ ल सवभउ ातथााकानदारसभकरचका ाबसकाज-रवरोधीततवदकभ दकनकमपलसककसहाताकरना ीआदर नागरककाहकार हब

सकापत

  • उततर ndash निरदशिका परणाक ndash90
  • खणड -क (अपठित बोध)
  • खणड -ख (वयाकरण बोध)
  • खणड---ग ndash (साहितय बोध)
Page 3: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर

HINDI X Page 3

HINDI X Page 4

सकलत परा पर

पाठ ndash सची

वषय ndash हद

का ndash दसवी 1 पाठयक

2 अपठतगदाा

3 अपठतकावाा

4 पदपरच

5 वाक भदndashरचनाकभ आधारपर

6 रस

7 सारलभखन

8 नभताजीकाचशकाndashसवा का

9 बालगोबन गतndashराकबबभनीपर

10 पदndashसरदास

11 सवाndashदभव

12 काताकाआचलndashवपजनसहा

13 लखनवीअादाजndashपाल

14 कानवीकराककदवचककndashसवशवरदालसकसभना

15 आतकककndashजाकर साद

16 उतसाहndashनराला

17 हदातरतकसकानndashनागाजरन

18 फसल-नागाजरन

19 जाजर पाचकककनाकndashककलभशवर

20 आदर शन

HINDI X Page 5

हनदपाठयक-अकोडसाखा(002)

कादसवीहनदlsquoअrsquo-साकलतपराओाहभतपाठयकरवनदन 2015-2016

साकलतपरा1( ार30 )(अ लndashसतमबर)तथासाकलतपरा2( ार30) (अकबरसभकाचर )हभत ाररव ाजन

रवषवसत उप ार कल ार 1 पठन कौशल गधास व कावयाश पर शीषषक का च नाव वषय-वसत का बध

भाषक द सरचना आद पर ह वकलपी पपन

20 (अ) दोअपठतगदाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

(ब) दोअपठतकावाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

2

वयाकरर कक लल नधाषररत वषयष पर वषय-वसत का बध भाषक द सरचना आद पर पपन

15

15

3 पाठयप सतक क त भाग ndash2व परकपाठयप सतक क तका भाग-2

35

35

(अ) गदयाश खण 15

1 तजसभनधाररतपाठदकमसभगदााकभ आधारपररवष-वसतकाबोध ारषकबादसारचनाआदपर शन|

05

2 तजसभनधाररतगदपाठदकमसभगदााकभ आधाररवदााथदककउउचाचातनवकननकताओाकाआकलनकरनभहभत शन |

10

(ब) कावखखड 15

1 कावबोधवकावपरसवाककसोचककपरखकरनभहभततजसभनधररतकरवताओाकमसभकावााकभ आधारपर शन|

05

2 तजसभनधाररतकरवताओाकभ आधारपररवदााथर दकाकावबोधपरखनभहभत शन|

10

(स) परकपाठपसतककतका ाग-2

परकपिसतकाlsquoकतकाrsquoकभ नधाररतपाठदपरआधारत करलय परक शनप ाजा गा|इस शनकाकल ारपाचअाकहोगा| भ शनरवदााथर दकभ पाठपरआधारतकरदकभ तउनककसावभदनीलताकोपरखनभकभ ल होगा|

05

HINDI X Page 6

4 लभखन 20

(अ) रव ननरवषद रसाद भपररवदााथर दकभ तकर सागतरवचार ककरनभकककताकोपरखनभकभ ल साकभ तबनद दपरआधारतसकसाकक वावावहारकजीवनसभजभ ह रवषदपर200सभ250बददकम कसी करवषप प नबाध|

10

(ब) अ विकतकककतापरकभ िनित पचारकअथवाअनवपचारकरवषदकमसभ कसी करवषपरपत|

5 10

(स)द ग गदााकाlsquoसारलभखनlsquo| 5

कल 90

साकलतपराI 30

साकलतपराII 30

फॉरकवपराऍफ़ -I( ार10)सकसासकाधानआकलन( ार10) फ -३( ार10) फ -4( ार10)

40

कल ार 100

HINDI X Page 7

(रलयपरक पशन पवषक पाठय प सतक पक आधाररत हबगा I इसकक लल पाच अक नधाषररत हहI)

पपी-1साकलतपराओाकाकल ार६०तथाफॉरकवपराओाकाकल ार

४० ततहोगाIफॉरकवपराओाकभ ४० ततकमसभ त भकसतकम5 ततकमसभ

त भक ाग(समपर वषर कम10 तत)शवववाचनकवलदकभ परहभतआरत

होगाIभष30 ततफॉरकवकरााकनपाठचारकभ अनअागदजसभ-पठनलभखन

वाकरपाठपसतकवपरकपाठपसतकपरआधारतहोगाIइसकमबोलनभसननभलखनभ

वबोधपभआधारतकवखकलखतअथवाकारकलापदपरआधारतपर काजा

सकताहI

2साकलतपरा क( स-1)90अाकदककहोगीI90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प

३०अाकदकमसभपरवतरतकरलाजा गातदपराात भडनधारर काजा गातथा

साकलतपरादो( स-2)90अाकदककहोगीव90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प 30

अाकदकमसभपरवतरतकरनभकभ उपराात भडकानधारर काजा गाI

HINDI X Page 8

कादसवीाहादअndashसाकलत वाफॉरकवपराओाहभतपाठयककारव ाजन

कर स पाठयप सतक पर स

( अपहल सक सतस र ) दवतीय स

( अक र सक राचष )

क त भाग-2 FA-1 FA-2 SA-I FA-3 FA-4 SA-2

गदय ण

10 सवा काndashनभताजीकाचशका

11 राकवबभनीपरndashबालगोबन गत

12 पालndashलखनवीअादाज

13 सवशवरदालसकसभनाndashकानवीकराककदवचकक

14 कनन ाडारndash ककहानीह ी

15 कहावीर साददरववभदndashसती-ाकभ रवरोधीकतकोकाखाडन

16 तीनिकशndashनवबतखानभकमइबादत

17 दातआनादकवसरानndashसासकत

कावय ण

1 सरदास-उधवतकहवअतबड ागी

2 तलसीदासndashराकndashलकndashपरराकसावाद

3 दभवndashपाखानीनपरकाजबज

4 जाकर साद-आतककक

HINDI X Page 9

5 सरकााततपाठपlsquoनरालाrsquondashउतसाहअनहारहह

6 नागाजरनndashहदातरतकसकानफसल

7 ागरजाककारकाथरndash ााकत ना

8 ऋतराजndashकनादान

9 कागलभडबरालndashसागतकार

क तका भाग -2 FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 वपजनसहाndashकाताकाआचल

2 ककलभशवरndashजाजर पाचकककनाक

3 कध कााकरा- साना-साना tksfM+

4 व सादकशlsquoरिrsquo हठाझलनीहभरानीहोराका

5 अभndashक कदलखताह

वयाकरर FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 रचनाकभ आधारपरवाक- भद(3अाक)

2 वाउ(4अाक)

3 पद-परच(4अाक)

4 रस(4अाक)

5 अपठतगदााrsquo (5+5=10)

6 अपठतकावाा (5+5=10)

7 पत-लभखन(5अाक)

8 नबाध-लभखन(10अाक)

9 सार-लभखन(5अाक)

HINDI X Page 10

कभ निरवदालसागठनपनासा ाग

रवष-हनदसाकाननद

अपठतकाअथर होताहजोपपानहागाअथारत प जोपाठयकककपिसतकासभ

नहालाजाताह|गदाावपदाापरआधारत शनदप भजातभह|इससभ ातदका

कानसकवााकहोताह|उनकभ साहितक ान भतकारवसतार ीहोताहसाथह

ातदककविकतगतोतता वाअ विकतकककता ीबपतीहब

वध

अपठतगदाावपदाापरआधारत शनदकोहलकरतभसकनमनलखतबातदका

धानरखनाचाह |

1 द भग भगदााकोधानपवरकपपभ|

2 पपतमसककखबातदकोरभखाा कतकरम|

3 शनदकभ उततरदभतभसक ाषासरलहोनीचाह |

4 उततरसरलसापतवसहजहोनभचाह |

5 उततरकमिजतनाप ाजाउतनाहलखनाचाह |

6 ीषरकसमबनधी शनदकागदाावपदााकभ कभ नि ावकोधानकमरखकर

उततरदिज |

7 उततरसदवपर वाककमदम|

HINDI X Page 11

थकसतअ लसभसतमबर खखड-(क)

अपठतगदाा

1 निमलखतगदााकोधानसभपप रद ग शनदकभ उततरकमसह

उततर ाकरलख |

(अ) कबापनभबभ भको ीकत रकलासखाा|दोनदहासभजातभ रअपनी-

अपनीकत र ाबभचकरआतभ|बापकककतर डभपदो प भकमबकतीपरबभ भकककतर दका

करकभ वलआठदसआनभसभअाधकनकलता|हासभलवनभपरबभ भकभ पासबठकर

बापउसकककत र दकमरहतदकोसकझाता रअगलभदनउनहमसधारनभकभ ल कहता

|हयकवषवसभचलतारहा|लकासकझदारथा|उसनभरपताककबातदकोधानसभ

सनी रअपनीकलाकमसधारकरनभका तनकरतारहाक सकबादलकभ कक

कत र ा ीडभप प भककबकनभलगी|बाप ीउसीतरहसकझाता रकत र दकमहोनभ

वालभदोषदककतरफउसकाधानखीाचता|बभ भनभ रअाधकधानदातोकला ी र

अाधकनखर|कत र ाापााच-पााच प भककबकनभलगी|सधारकभ ल सकझनभकायक

बापनभतब ीबादन का| कदनबभ भनभझझलाकरकहाआपतोदोषनकालनभकक

बातबादहनहाकरतभ|कभरकलाअबतोआपसभ ीअउ पह|कझभ कत र कभ पााच प भ

कलतभहजब कआपकोदोह प भ|बापनभकहाबभाजबक तमहारउउकाथातब

कझभ अपनीकलाककपरताकाअहाकारहोगा र फरसधारककबातसोचना ोदा

|तबसभकभर गतरकगा रदोरप भसभअाधककककत र ाानबनासका|क चाहता

हवह लतकनकरो|अपनीतदकोसकझनभ रसधारनभकायकसदाजाररखो

ता कबहकरकत र ााबनानभवालभशभीकमपहचसको|

1 बाप रबभ भकाबनातभथभ

(क) कत र ा(ख)कत रकला

(ग) प भ(घ)क नहा

2 हासभलवकरबापअपनभबभ भकोकासकझाताथा

(क) कतर द (ख)कत र दककतदको

(ग)कत र दकककलाको (घ)कत र दककबयकको

HINDI X Page 12

3 ारम कमबभ भकककतर दकाकर कतनाकलताथा (क) आठ-दसआनभ(ख)दस-बारहआनभ

(ग) ः-सातआनभ(घ)चार- ःआनभ

4 बभाबापसभकदझझलागा

(क) बापदवाराबभ भकककत र दकमनरातरदोषनकालनभकभ कार

(ख) बापदवाराबभ भकककत र दकक ासा

(ग) बभ भकककत र दकककककतपााच प भकलनभकभ कार

(घ) बभ भकमघकाडहोनभकभ कार

5आपकककत र ाहकभाडभपदो प भकमहकदबकतीरहा

(क) बापकमकलाककपरताकाअहाकारहोगाथा|

(ख) बापकककत र ाकउचीकीककथी|

(ग) बापससताबभचनभकाआदहोगाथा|

(घ) बापसभदभहातीलोगहकत र दखरदतभथभ|

उततर-1 (क) 2(ख) 3(क) 4(क) 5(क)

2 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(ब)अउ ानागरकबननभकभ ल ारतकभ ाचीनरवचारकदनभक नकदका ावधान काह|इननकदकमवाी रववहारककरकतरव रअाधकारकासकाचतनवारहतकपारसपरकसकावसहोग रसभवाकक ावनाआदनकबहतकहतवपरकानभग भह|इनस ीगदकारवकास कबालककमदउसककबारावसथासभह काजा तोवहअपनभदभकाशभरठनागरकबनसकताह|वाी वाववहारकककधरतास ीकभ ल सखदाकहोतीहसकाजकमहादरकसकावककवरकरतीह कनतअहाकारहनविकतहिसनतधवाी ररववहारका ोगकरसकताह|िजस कार कविकतकोसकाजकमरहकरअपनभववहारसभकतरव रअाधकारकक ावनासभ ावकरहनाचाह |उसकाकतरवहोजाताह कनतोवहसवाकोाोसाकाककरम रनहदसरदकोकरनभदमिजससभदभकभ समकानसमपितत रसवा कानकोठभसigqiexclpsa | 1 अउ भनागरकबननभकभ गदकारवकासकनरकमकबसभकरनाचाह

(क)बारावसथासभ(ख) कोरावसथासभ (ग)वावसथासभ(घ) कसी ीअवसथासभ

HINDI X Page 13

2 कसकककधरतासबकभ ल सखदाीहोतीह

(क)खान-पानकक(ख)पहननभओपनभकक

(ग)वाीववहारकक(घ)घर-बाहरकक

3कसाविकतिसनतधवाी ररववहारका ोगकरताह

(क)अवसरवाद(ख)अहाकार

(ग)रवनीत(घ)अलकसत 4सहोग रसभवाकक ावनासभआह

(क)सभवा ावना(ख)सहकारता

(ग)सहरता(घ)ln~Hkkouk 5 इसगधााकभ ल उपरकतीषरकहोगा (क)अाधकार रकतरव(ख)अउ ानागरक

(ग)आदर जीवन(घ)साकािजकजीवनउततरndash1(क) 2(ग) 3(ग) 4(ख) 5(ख) 3 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर छाकर लल ल | (स)आजहक कसवतातराररककिसथतपाचकभ ह|राररककअनवार रवभषताओाकमदो

हकारभपासह- वगोलकअखाडता रसाासकतक कतापरनतअ ीतकहकउसवाीको

ापतनहाकरसकभ हिजसकम कसवतातराररदसरभराररदकभ नकअपनापरचदभताह

|जहाातकबह ाषा ाषीहोनभका शनहोसभदभदककसाखाककनहाहिजनकभ नन

ागदकम नन ाषाओाककिसथतह|परउनककअरविउ ननसवतातताककपरापरानभउनहम

रवषकसवरदसभ करागरचलभनभकककतादभदह|हकारभदभकककथाक दसरह|

हकारपरतातताआाधीतफानककतरहनहाआािजसकाआकिसककसापकर तीअन तसभ

अिसततवकोका रपतकरदभताह|वहतोरोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान

सासकमसकाकरररकमवापतहोगाह|हकनभअपनभसमपर अिसततवसभउसकभ ारको

दवरहनहाअन व का रहकमहोतहासकसत ीरवसकतहोगाकककककोा ी

रवजभतारविजतकरराजनतक तवपाकरहसातरनहाहोताको कसाासकतक तव

कभ बनाराजनतकरवजनपर हनसथाी|घना सासकारदकमाचरजीवनपातीह र

सासकारकभ अवाहकासाहतकलाआदह|दघरकालसभरवदभी ाषाहकारभ

रवचाररवनक राकाकाधकहनहारहवहहकारभरवदवान रसासकतहोनभका

HINDI X Page 14

का ीकानीजातीरहह|ोसीिसथतकमदहककमसभअनभकउसकभ अ ावकमतो

ाच कतसासा वनहाहोती|राररजीवनककपरताकभ ल उसकभ कनोजगतकोककतकरना

होगा रहकार रवभष तनसाधहकद कररकोबााधनभवाल शाखलाकोजकनभ

वालशाखलाअाधक ecirclt+होतीह|

1सवतातता ापतकरनभकभ पशचात प ीरारर ाषाकभ पकमहकअबतकठपक कारकभ का ापतनहाकरपा ह

(क)वाी(ख)रवचार

(ग) ाव(घ)सोच-सकझ

2हकारभहापरतातताआा

(क)आाधीकभ सकान(ख)तफानकभ सकान

(ग)रोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान(घ)वषारकभ सकान

3ाकलासाहतआद कसकभ वाहकह

(क)परवार(ख)विकत

(ग)सकाज(घ)सासकार

4हक कसकभ अ ावकमजीरवतरहनभकककरपनासभसहरउठतभह

(क)लोक ाषा(ख)कात ाषा

(ग)रवदभ ाषा(घ)राज ाषा

5 जीवनककपरताकभ ल आवशकह

(क)सखसरवधाओाकाहोना(ख)उसकभ कनोजगतकोककतकरना

(ग)अपनीवाीकाहोना(घ)सवतात

4 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(द)सकसत ाथद वाानीअन वीजनदकाकहनाहककजीवन कककरभतह|हकमककरकभ ल जीवनकलाह|कठनाइद वादःख रकरहकारभत हिजनकाहकमसाकनाकरनाह रउनकभ रवरसाघषर करकभ हकभरवजीबनानाहवादःखअा भखीकभ सवीनाककारभकसरपरनभठपकहकहाह कldquoकारअपनीकतसभपर अनभकबारकतकाअन वकरचकभ ह| कनतवीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभrdquo| रवशवकभ ाःसकसतकहापरषदकभ जीवनवतअकरकाकभ नकारताजाजर वाागन रराररपतअताहकलाकनसभलभकर ारतकभ राररपतकहातकागाधी र ारतकभ धानकातीलालबहादरासतीकभ जीवनचरतहकमहादभतभहकककहानताकारहससाघषर

ीलताअपराजभविकततवह|इनकहापरषदकोजीवनकमअनभकसाकदकासाकनाकरना

HINDI X Page 15

पताथा|परनतवभघबरा नहासाघषर करतभरहभ रअातकमसफलह साघषर कभ कागर कमअकभ लाहचलनापताह|कोाबाहरिकतआपकोसहातानहाकरतीह|परशकदपइउ ािकतवलगनआदकानवीगविकतकोसाघषर करनभ रजीवनकमसफलता ापतकरनभकाकागर सतकरतभह1इसअनउ भदकाउपकतीषरकदिज (क)जीवन कककरभत(ख)सफलताकारहसस

(ग)साघषर रसफलता(घ)बपतभचलो

2अपराजभकारवलोकह

(क)पराजभ(ख)परािजत

(ग)अज(घ)अजभ

3 अन वीजनदकाकहनाहककजीवनककरभतहरचनाकक दिर सभकसावाकह

(क)सरल(ख)साकत

(ग)कश(घ)साधार

4हपाठआपकोका भरादभताह

(क)साघषर कक(ख)ककर कक

(ग)िकतकक(घ)कवजकसतीकक

5वीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभकाआह

(क)वीर कबारहकरतभह(ख)वीरपहलबारकरजातभह

(ग)वीरकर-करकरनहाजीतभ(घ)वीरअकरहोजातभह

HINDI X Page 16

अपठत बध- कावयाश

1 निसलल त कावयाश कब ोयानपवषक प कर दयक गयक पपनष कक वकलप च नकर

लल ल ndash

(अ) चलभगावककओरजहापरहरभखभतलहरातभ

कभोपरहकषकघकतभसखसभगीतगातभ|

गभहबनाकरजवलभकरसरपर ारखरभह

बीज-बीजकम हरजसभदखतभवअभ ह|

चलभगावककओरझदपीजहाझकभ धरतीकम

तरकभ नीचभ खभलरहभहबउचभ नजकसतीकम|

कपरल गगरागोरआतीहबलखाती

दभख कसीगरजनकोसमकखसहसारकाजाती|

1 खभतदकमगभहचनाकरकसभदखाादभतभह

(क) लहरातभ(ख)गातभह

(ग)अभ ह (घ)बोझल खभ ह

2 करवनभ हर कनहमकहाह

(क)गभहचनाकर(ख)कषकद(ग)खभतद(घ)वद

3बउचभ कहाखभलरहभह(क)तरकभ नीचभ (ख)खभत

(ग) ााव(घ)घर

4गोरकदरकाजातीह

(क)उसकभ कसीनभबलखातभदभखलाह(ख)उसकभ सरपर ारगगराह

(ग) ो भबउचदकोदभखकर(घ)सहसा कसीगरजनकभ समकखआजानभपर

5वबदकापारवाचीह (क)व(ख)पवधा

(ग)तर(घ)परप

नतर 1(घ) 2(घ) 3(क) 4(घ) 5(ग)

2 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

HINDI X Page 17

(ब)बहतनाजथाअपनभसखपर

परनकदोदनसखव व

कबाद ीनहारहावह

दभखाजबदनरातचीरवन

नतकराहआहम रताह

कनभदःखकातरहोहोकर

जबजबदर-दरकरफलाा

सखकभ अ लाषीकनकभरभ

तबतबसदानरादारपाा

ठोकरखा-खाकरपााह

दःखकाकारकारताह|

1करवको कसपरनाजथा

(क)दःखपर(ख)सखपर

(ग)करवतापर(घ)लभखनपर

2करव कसकोसागरसकझबठा

(क)कसखको(ख)सखदःखको

(ग)करवतापर(घ)कारताको

3सख रदखकसभह

(क)बहतअउ भ(ख) ागर

(ग)धप ााव(घ)व वसापनन

4 करवनभसखकाअ लाषाकमकापाा(क)नरादर(ख)सखकासागर

(ग)कान(घ) वतकसख

5करवनभदखकाकार कसभकानाह

(क)सखको(ख)सखदःखको

(ग)वीरताको(घ)कारताको

नतर 1( ) 2( ) 3( ) 4(क) 5(घ)

3 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(स) साकदसभवीरघबरातभनहा

HINDI X Page 18

आपदा ादभख पजातभनहा|लगग िजसकाककमपरा का|काककरकभ वथर प तातभनहाहोसरलअथवाकठनहोरासताककरवीरकोनइससभवासता|बपचलभतोअाततकहबपचलभकठनतरागरशागगपरचपचलभ|कठनपथकोदभखकसकरातभसदासाकदकभ बीचवभगातभसदा|हअसम वक नहउनकभ ल सरलसा वकरदखातभवभसदा|हअसा वकारदकावदहकहाथानभपोलननभ कदन|सचबतागिजादगीहवथर हदपर बनउतसाहबन रिकतबना|

1ककरवीरदको कसककपरवाहनहाहोती

(क)साकदकक(ख)कठनरासतदकक

(ग)आपदाओाकक(घ)इनस ीकक 2 ककरवीरसाककोदभखकरकाकरतभह

(क)घबराजातभह(ख)गीतगातभह

(ग)दरहजातभह(घ)काकनहाकरतभ

3असा वबदका ोगकवनकरताह

(क)हमकतवालभ(ख)कार

(ग)लो ी(घ)ककरवीर

4 असा वकारदकाबदहndash कसनभकहाथा(क)करवनभ(ख)नभताजीनभ

(ग)गाधीजीनभ(घ)नभपोलननभ

5करवताकमकवनसासकासरस वाहतह

(क)कररस(ख)वीररस(ग)रविरस(घ)हासरस नतर 1(घ) 2( ) 3( ) 4(घ) 5( )

HINDI X Page 19

सकलत परा ndash FA -1 कक लल सहायक सारगी

3 पद- पररचय

शबदष ढ़र पद रउ अतर ndashlsquoबदlsquo ाषाककसवतातइकााह|जबबदवाककम कत

होताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतातबदह| लकाघरजाताह| पद ndash पररचय ndashवाककम कतपददकारवसततवाकरकपरचदभनाlsquoपद-परचlsquo

कहलाताह|

जसभndashलकाघरजाताह|

lsquoलकाlsquoपदकावाकरकपरच-जातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाता

हrsquo याकाकतार|

पदndashपरचदभतभसकबातदककजानकारहोनीआवशकहवभहndash सा ndashसााकभ तीन भदहndash1 विकतवाचकसाा2जातवाचकसाा3 ाववाचकसााव ाववाचकसाालाग-पिरललसतीलाग| वचनndash कवचनाबहवचन|कारकndash कतारकारकककर कारककरकारकसा दाकारकअपादान|

सवषनार- सवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसमबमधवाचक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकारक याकभ साथसाबाधबताना| कया ndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद| कया-वशकषर ndash यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाउ यारवभषसथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपराकवाचक यारवभषतथाउस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषबतारहाह| सकउचबोधकअव-इसकभ को भदहोतभह ndashसकानााधकरसकउचबोधकअववाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददकोकलारहाहउनकाउरलभखकरना|

HINDI X Page 20

साबाधबोधकअव-िजनसााासवरनाककमसाबाधबतााजारहाहउसकाउरलभखकरना|रवसकादबोधकअव-जो ाव कहोरहाहउसकाउरलभखकरना| उदाहरसव पक पददकापरचदाजारहाह| (क)क कलबीकारथाइसल रवदालनहाआा| क ndashसवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथाओरlsquoआाrsquo याकाकतार| रवदाल-सााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकlsquoआाrsquo याकाअाधकार| (ख)हघीकभरभबभ ाानभदह| हndashरवभषगवाचकरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर| बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर| (ग)नतनदसवीाकाकमपपताह| का-सााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारकrsquoपपताrsquoह| याकाअाधकर(सथान)| (घ)बउचदनभअपनाकाककरलाथा| बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागबहवचनकतारकारकlsquoकरलाथाlsquo याकाकतार| करलाथा- यासककरक यापिरलागबहवचनlsquoकरndashधातlsquo तकालकतरवाउकतरर ोग| रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज -

1 कीराघरकमरहतीह| उततर-विकतवाचकसाा कवचनसतीलागकतारकारकlsquoरहतीहrsquo याकाकतार|

2 ह कताबकभरह| उततरndashरवभषसवरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभ-धीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषlsquoचलताहrsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततरndashविकतवाचकसाापिरलाग कवाचकअाधकरकारकlsquoकलगाrsquo याका

अाधकर(सथान)|

5 वहकाकमबठारहताह|

HINDI X Page 21

उततरndashपरषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकlsquoबठारहताहrsquo या

रवभर

6 कनोहरदसवीाकाकमपपताह|

उततरndashरवभषसाखावाचकरवभषककरसचकसतीलाग कवचनrsquoकाrsquoरवभर|

अभयास-पपन

पपन ndashवाकदकमरखाा कतपददकापदपरचलख |

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह|

3 ारतअनभकसासकतदवालादभह|

4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह|

5करवतासनदरह|

HINDI X Page 22

वाकय-भकद कनरकभ रवचारदकोपरतासभ ककरनभवालापदसकहजोवविसथतहोवाक

कहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह|

वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभककजोसवा ारवक

उतका ठजागतीहउसभआकाााकहतभह|जसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहम कlsquo

दनकमस ीकाककरतभहतोlsquoस ीrsquoकहदभनभकभ शनकाउततरकलजाताह रवाक

ठपकहोजाताह|अतःइसवाककमlsquoस ीrsquoबदककआकाााथीिजसककपत र सभवाक

पराहोगा|

ोतताndashोततासभतातपर ह-पददकभ अथरबोधनककसाककर |जसभ- कसानलाठपसभ

खभतजोतताह|

उसवाककमlsquoलाठपrsquoकभ सथानपरlsquoहलrsquoका ोगहोनाचाह कद कlsquoहलखभतजोतनभ

कभ सागकमअथरबोधककककतासाककर रखताह|

सिननाधndashवाककभ बददकोबोलनभालखनभकमनकताहोनाआवशकह|

रकndashरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखनभकभ ल रवराकाचनहदका

ोगनकरनभसभअथर कमबाधातीह|इस कारअथर त ीनकलताहजबअा सकाचत

सक-सीकाकमहबोलभजा |

इसतर कोसिननाधकहतभह|

वाकय कक घक

वाककभ कल रअनवार घकहndash 1 कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभह-रवभष या-रवभष

कारकआदइनहम िउककहाजाताह|

1 उदभश2रवधभ

1 उदभश-िजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2कतारकारवसतार)

HINDI X Page 23

2रवधभndashउदभशकभ रवषकमजोक कहाजाब(1 या2 याकापरक3

ककरपरक 4 ककरपरककारवसतार5 अनकारककपद रउनकारवसतार)

उदभश ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

रचना क दिि सक वाकय ndash भकद

रचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash

1 सरलासाधारवाक

2 साकतवाक

3कशाजलवाक

1सरलासाधारवाकndashइसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभह

अथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभ

ndash

1 वहजोर-जोरसभरोा|

2क रकभरा ाादरलजा गभ|

3वभहरदनदधपीतभह|

4 कोहनघरजारहाहोगा|

5वहअताचार क जारहाथा

6पा कसतानवषदसभआताकवादफला जारहाह|

उकतवाकदकमरभखाा कत या कख या ह|

धानदमndashसवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह|

HINDI X Page 24

2साकतवाकndashदोादोसभअाधकसाकानसतर(सकानााधकर)उपवाक कसीसकानााधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभहndashवभसाकतवाककहलातभह|जसभndash

1 हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअतःआनभकमअसकथर ह|

ोयान दउ -1 सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर क-दसरभकभ परकहोतभह| 2 इनउपवाकदकासवतात पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजनसकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपर

जोाजाताह|उनहमसकानााधकारसकउचबोधककहतभह| जसभndashसनादाखीथी रअलकाबठपथी| इसवाककमlsquo रrsquoसकउचबोधकबददवारादोसकानवाकपरसपरजभ ह| सकानााधकरसकउचबोधककभ भद-सकानााधकरसकउचबोधकचार कारकभ होतभह

(क) साोजक-जोबददवाकााद रउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभndash रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) रव ाजक-बददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभबदरव ाजनारवकरपककहलातभह|जसभ-ाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) रवरोधndashदोपरसपररवरोधीकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह|जसभndashपरनतपर कनतकगरबिरकलभ कनआद|

(घ) पराकसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरपराककोदारनभवालभबदपराकसचककहलातभह| जसभndashफलतःपराकसव पइसल अतःअत वफलसव पअनथाआद|

3 कशवाक ndashकशवाककम कउपवाकसवतात( धान)होताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभ-कनभदभखा कबाखारकमचहल-पहलह|

इसवाककमदोउपवाकहndashकनभदभखाबाखारकमचहल-पहलथी| भदोनदउपवाकlsquo कrsquoवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकमndash कखउपवाकहndashकनभदभखा| आाशतउपवाकहndashबाखारकमचहल-पहलह|

HINDI X Page 25

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहिजधर-उधरजसभ-वसभिजतना-उतनाकद कदतोता कदरपndashतथारपअथारत प कानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह| नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह| वयधकरर सर चा बधक कक भकद ndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभहndash

(क) कारर सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकाररसचककहतभह|जसभ- ककद कइसल च कता कआद|

(ख) सकक त सचक ndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह|जसभndashदतोजातोदरपndashतथारपदरपपरनतआद|

(ग) नदकपय सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभ-इसल कता किजससभककआद|

(घ) सववप सचक ndashकखउपवाकअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभ-ानकनोककअथारत प आद| धानवआाशतउपवाकककपहचानndash 1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह| 2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम

पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवह याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा| पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभlsquoतकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|lsquo सरलवाककम पाातर-तकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहाlsquoपरशककरतभlsquo या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|lsquoअवशसफलहोतभ|rsquo कशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भदndash भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash (क)सााउपवाक

(ख)रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सााउपवाकndash धानउपवाककक कसीसाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह| जसभndashग जीनभकहा कआजपसतकपपा गभ|

HINDI X Page 26

पहचान-हाlsquoआजपसतकपपा गभ|rsquo उपवाकlsquoग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमndashग जीनभकाकहाहउततरकलभगा-lsquoआजपसतकपपा गभlsquoहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरा करतभह| सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाह|(lsquoबोलाlsquo याकाकार ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहrsquondash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासह कआजअवशआ गभ|(रवशवासकासकानााधकार) हारभखाा कतउपवाकसाा(आाशत)उपवाकहभष धानउपवाकह| (ख)वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदककरवभषताबतानभवालाउपवाकरवभषउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरभककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2 वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3 हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा| पहचानndashकखउपवाकपरlsquoकवनlsquolsquo कसभlsquo कनहमlsquo शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारा कधाअातकह ीआसकताह| (ग)कया ndash वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक याndashरवभषउपवाककहलाताह|जसभ- 1तकवहाचलभजाओबसखीह| 2जहा-जहाहकग हकारासवागतहआ| यारवभषउपवाकपाच कारकभ होतभहndash (क)कालवाचकउपवाक

1 जदतीक स भनपहचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख)सथानवाचकउपवाक

1 जहातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपताह| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहााइसवषर अकालपसकताहजहावषारनहाहा|

(ग)रतवाचकउपवाक

1आपकोवसाहकरताहजसाक कहताह| 2वहउसीतरहखभलभगाजसाउसनभसखाह| (घ)परकावाचकउपवाक

HINDI X Page 27

1िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2वहउतनाहअाधकथकभ गािजतनाअाधकदवभगा| 3जसभ-जसभआकदनीबपतीजातीहवसभ-वसभआवशकता ाबपतीजातीह| ()पराक(कार-कार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2हवहआ गातोककबनगा गा| 3दरपतपहलवानहतथारप( फर ी)कझसभनहाजीतसकता| वाक पाातर

1 सरलवाक-कोहनहनदपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहइसल वहासतीकभ हागाह| कशवाक-कोहनासतीजीकभ हागाहकद कउसभहनदपपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनबहतककखलाीहोनभपर ीक ीअनततीर नहाहोता| साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाकndashयिपकोहनबहतखलाीह फर ीक ीअनतीर नहाहोता|

3 सरलवाक-गडाखोदकरकजदरचलभग | साकतवाक-जबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाक-कजदरदनभगडाखोदा रचलभग |

पपन 1सीकाहाआा ररभखाबहारगा|रचनाकभ आधारपरसहवाक भदह| (क)सरलवाक(ख)कशवाक

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2उदभशकमसिमकलतनहाह (क)कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3रवधभकभ अातगरतनहआता (क)परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा ] 4सरलवाककमनहहोता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5रचनाककदिरसभवाक भदह (क)दो(ख)तीन

(ग)चार(घ)पााच

6सकानााधकरउपवाकहोतभह

HINDI X Page 28

(क)सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकमसभकोानहा

7 क धानउपवाक र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह (क)साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8सवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाकहोताह (क)सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक 9रभखाजदहघरपहचीवषार होगा|(क)सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकानााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

10कनभखानानहाखााइसल फलनहाखाा|हरचनाककदिरसभवाकका कारह

(क)जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कलकझभ दरलजानाह र फरकलकतता|रचनाककदिरसभवाकह (क)कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची या-रवभष(आाशत)उपवाक कसवाकक ह (क)जबआपकाआदकीआाक नहारहाथा(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी

13वाककासहअथर त ीनकलताहजबअा कसकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोकहतभह (क)ोतता(ख)सारवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाककभ कखघकह (क)चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकमसभकोानहा

15वभवहााजाकर ाषदमगभइसकासाकतवाककमसथानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदमगभ(ख)वभहासभजाकर ाषदभनभलगमगभ

HINDI X Page 29

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहाजा गभा ाषदमगभ

16नीाचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रक साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकोठपक-ठपकनाकलख |

1 जोरवधानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 क चाहताहा कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसवकनाागा| 5 अपनाकाकदभखदााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहाता कक ोजनाबनसकभ | 9 आपकोवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभओरआगरापहचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख

(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घ(15)क

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधार(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन 1रचनाकभ आधारपरवाककासह कारलख 1वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालककोबलाओिजसनभागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2नदानसारउततरदिज 1काताजीनभआागाथकररोबनाा| 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 30

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसकक

नरपिततहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(i) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

1 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानदवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानतभहब

(ii) वभावndashसथाी ावकोजगानभवालभविकतवसतापरिसथतारव ावकहभजातभहब

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 31

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(iii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकतउदाहरकमपरराक

कायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसना आखमलालकरनाआद

अन ावहदगभब

(iv) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ावबार-बारउतपनन

होतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहबइनककसाखा

ततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभककसयकउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndashअसाधारखाअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 32

1 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

2 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

3 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

4 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

5 उतसाहndashवीररस10वातसरndashवतसलरस

1 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

HINDI X Page 33

2 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

3 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

4 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

5 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

HINDI X Page 34

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहासतभ-हासतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

6 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

7 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

8 अदभत र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

HINDI X Page 35

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालातसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 9 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहासहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

10 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावातसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

1 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब X X X

जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

2 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

HINDI X Page 36

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

HINDI X Page 37

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलरवकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ ब

HINDI X Page 38

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 39

सार-लक न सारलभखकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर ह-ततवानचो|अथारत प कसीगदााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपर अा को ोदाजा | अछा सार ल न कह सक करउ

सार-लभखनकरतभसकनमनलखतबाततकाधानरखनाचाह - 1द ग गदााकोअतातसावधानीपवरकपपनाचाह ता कउसका ावसकझकमआजा | 2जोअा वाकदअथवाकहतवपर लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगदााकमआ कहावरभसिकतद रकहावतदको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकरतभसकअपनीतरफसभक ीनहाजोनाचाह | 5सारलभखनकमपनरिकतनहाकरनीचाह | 6हधानरखनाचाह कककोाकहतवपर अा ारवचारन नभनपा | 7सारलभखनकमरवचारदककयकबतापरतातथासपरताउसी काररखनाचाह जसापर गदााकमदागाहो| 8अातकमइसभ कबारअवशपपलभनाचाह िजससभक ाहोतोउसभलखाजासकभ | 9सारलभखनकलगदााकभ तहााअा कमकरनाचाह |

HINDI X Page 40

11 नकताी का चपरा- सवय पकाश 12

नमनलखतगदााकोपपकरप भग शनदकभ उततरदसभरवकरप ाकरलख | 1हबलदारसाहबकोपानवालभदवारा कदभ कतकाइसतरहकजाकउरााजानाअउ ानहालगा| ककरदभखातोअवाकरहग | कबभहदबपाकरलसालागाआदकीसरपरगाधीोपी रआखदपरकालाचशकालगभ कहाथकम क ोसीसादकची रदसरभहाथकम कबाासकम ागभबहतसभचशकभल अ ीअ ी कगलसभनकलाथा रअब कबाददकानकभ सहारभअपनाबाासकारहाथा|तोइसबभचारभककदकान ीनहा|फभ रलगताह|हालदारसाहबचककरकमपग |प नाचाहतभथभइसभकपनकदकहतभहकाहइसकावासतरवकनाकहलभ कनपानवालभनभसाफबतादाथा कअबवहइसबारभकम रकरनभकोतारनहाडाइवर ीबभचनहोरहाथा|हालदारसाहबजीपकमबठकरचलभग |

(क) कपनकाकजाक कसनभउाा रबरा कसभलगा

1 चाबालभनभ रडाइवरको2पानभवालभनभ रहालदारसाहवको

3पानवालभनभ रडाइवर4चावालभनभ रहालदारसाहबको

(ख) साकनभसभआतभह विकतका पकसाथा

1बभहदबपाकरलसाचशकालगा 2सरपरगाधीोपी रआखदपरकाला

3हाथकम ोसादकची रबाासपर ागभचशकभ4उपकतस ी

(ग) वहचशकभ कसतरहबभचताथा

1 दकानलगाकर2घरपर

3फभ रलगाकर4उपकतकमसभकोानहा

(घ) उसबपभविकतकानाककपनकदरखागाथा

1 उसकाकजाकउानभकभ ल 2वहफवजकमथा

3कातारपतानभहनाकरखाथा4दभ िकत ावनाकभ कार

()हालदारसाहबपानवालभकभ काप नाचाहतभथभ

1कपनकभ नाककभ बारभकम2वसतीकभ बारभकम

3कपनकभ काककभ बारभकम

नतर ndash (क) 2 ( ) 4 (ग) 3 (घ) 4 (ड़) 2

HINDI X Page 41

2 बार-बारसोचतभकाहोगाउसकवककाजोअपनभदभककखातरघरगहसथी

जवानीिजादगीसवक होककरदभनभवालदपर ीहासतीह रअपनभल बकनभकभ कवकभ पतीह|दखीहोग |पािहदनबाद फरउसीकसबभसभगजरभ|कसबभकमघसनभसभपहलभहखालआाकककसबभककहदसथलकमस ाषकक तकाअवशह तरठारपतहोगी|लभ कनस ाषककआखदपरचशकानहाहोगा|कद ककासरबनाना लगा रकपनकरगा|सोचावहारकभ गभनहापानी ीनहखा गभ|कत र ककतरफदभखमगभ ीनहासीधभनकलजा गभडाइवरसभकहदाचवराहभपररकनानहाआजबहतकाकहपानआगभकहाखालभगभ|लभ कनआदतसभकजबतआखभचवराहभआतभहकत र ककतरफउठगा|क ोसादभखा कचीखमरोको|जीपसपीडकमथी|डाइवरनभजोरसभतभककारभ|रासताचलतभलोगदभखनभलगभ|जीपरकतभहालदारसाहबजीपसभकदकरतभजतभजकदकदसभकतर ककतरफलपकभ रउसकभ ठपकसाकनभजाकरस भनकमखभ होग |कत र ककआखदपरसरका डभ सभबना ोा-साचशकारखाहआथाजसाबउचभ बनालभतभह|हालदारसाहब ावकह|इतनीसीबातपरउनककआखम रआा| (क) हालदारसाहबसव ावकम

1 सनककथभ2पागलह

3 भकी ावकह4 ावकदभ कतह

(ख) लोगदनभ कसककहासीउााथी

1 हालदारकक2पानभवालभकक

3लभखककक4चशकभवालभकक

(ग)हालदारसाहबनभकसबभसभगजरतभह आदतनकादभखा

1 पानवालभको2चवराहभको

3नभताजीकककत र को4कपनको

(घ)स ाषकककत र कोदभखकरउनककआखदकद रआा

1पानवालभनभचशकालगादाथा|

2कपनअपनाकाकचावालभकोसवपगा

3बउचदकभ हाथोसभबनासरका डभ काचशकाकतर परलगाथा

4उपकतकमसभकोानहा

()होकदभनभकाअथर ह

1घरदभना2पजादभना

3बलदानदभना4नरकरना

नतर ndash (क) 4 ( ) 3 (ग) 3 (घ) 3 (ड़) 3

HINDI X Page 42

3 अबहालदारसाहबकोबातक क सकझकमआाकभ कचशकभवालाहिजसकानाककपनह|उसभनभताजीककबगरचशकभबरलगतीहकानोचशकभकभ बगरनभताजीकोअसरवधाहोरहहो|इसल वहअपनी ोसीदकानकमउपलबधागनभचनभ भ कदकमसभ कनभताजीकककत र पर फकरदभताह|लभ कनजबकोा हकआताह रउसभवसभह भ सककदरकारहोतीहजसाकतर परलगाहतोकपनचशकभवालाकतर परलगा भ कसा वतःनभताजीसभकाकागतभह हजसाकत र परह रबादकमनभताजीकोदसरा भ कलवादभता|वाह ााखबकाआइखडाह| 1हालदारसाहबकोपहलभकवनसीबातसकझकमनहाआतीह

(क)नभताजीकाचशकाकदनहह(ख)नभताजीकाचशका कसनभउतारला(ग)नभताजीकाचशकाबारबारबदलताकदह(घ)नभताजीकककत र कभ साथकवन भखानीकरताह| 2चशकभवालानभताजीकककत र परचशकाकदलगादभताह

(क)नभताजीकभ कार(ख)चशकभकभ रवापनकभ कार

(ग)अपनभनभताजीकभ तसमकानकभ कार(घ)लोगदकाकनरखनभकभ ल

3चशकभवालाकोनभताजीककबगरचशकावालकत र बरकदलगतीह

(क)दभ िकतकभ कार(ख)सवनदर कभ कार

(ग)खालपनकभ कार(घ)नगरपालकाकककोताहकभ कार

4वाहकाखबआइखडाहहरवचार कसकभ कनकमआा

(क)जनताकभ (ख)दभवासदकभ

(ग)लभखककभ (घ)हालदारकभ

5आहतकाअथर ह (क)घाल(ख)चो सत

(ग)वाथत(घ)परभान

नतर- 1 (ग) 2 (ग) 3(क) 4(घ) 5 (ग)

लघ नतरय पपनबतर 1 पानवालक का लक रक ाकत किल | उततर-पानवालासव ावसभबहतहरसाहासो रकजा काथा|वहररसभकोाथा|उसककतददनकलरहतीथी|उसकभ काहकमपानठासारहताथा|पानकभ कारवहठपकसभबाततकनहाकरपाताथा रहासनभपरउसकभ लालकालभदनतखलउठतभथभ|वहबातमबनानभकमउसतादथा|उसककबोलकमहसी रवातकापबनारहताथा| 2 तक हालदार साह नक कह पन कब साात दक ानह ा | त तक ननकक रानस

पल पर नसका कौन सा च रहा हबगा अपनी कलपना सक लल ल|

HINDI X Page 43

नतर-जबतकहालदारसाहबनभअपनभआखमसभचशकभकपनकोदभखानहाथातबउनकभ कनकमकपनकककत र क रथीउनहदनभसोचाथा ककपनररसभहा-काकजबतहोगा|वहजररसरपरफवजीोपीपहनताहोगा|वहरवबदारअनासत रदबागकनरहोगा|उसककवाीकम ारपनहोगा| 3 कह पन र त ष का चपरा ार- ार कयष दल दकता ा

नतर ndashस ाषचनिबोसकककत र परचशकानहाथा|इसीककीककपत र चशकभवालाकपन काकरताथा| वहचशकभबभचकरताथा|अतःवहकोा-कोाचशकानभताजीककआखदपरलगादभताथा|अगरकोा ाहककतर परलगा भ ककागलभतातोकपनवह भ कउतारकरउसककजगतकोाअन भ कलगादभताथा|इस कारकत र परचशकभबदलतभरहतभथभ| 4 नकताी का चपरा पाठ कक आधार पर सपि किल क दकशपकर कर तरह पक हबता हह

नतर- दभ भक ककरनभकभ ल बारभ-बारभनारदककआवशकतानहाह|नहजवानबलरठासनकहोनभककज रतह|दभ भकतो ो- ोबातदसभ कहोसकताह|दहकारभकनकमदभकभ त भकहतोहकदभककहर ोसभ ोककीकोपराकरनभकभ ल तनकरसकतभह|नभताजीकाचशकाकमकपननभनभताजीकककत र परचशकालगाकरहअपनी ावनाकापरचदभदा|

HINDI X Page 44

11 ालगब न भगत ndash रारव कनीप र

नमनलखतगदााकोपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरकभ रवकरपकमसभसह ााकरलख | 1बालगोबन गतसाध थभ|साध ककसबपर ाषाकमखरभउतरनभवालभ|कबीरकोसाहबकानतभथभउनहाकभ गीतदकोगातभउनहाकभ आदभदपरचलतभ|क ीझठनहाबोलतभखराववहाररखतभ| कसीसभ ीदोकबातकरनभकमसाकोचनहाकरतभन कसीसभखाकखाहझगाकोललभतभ| कसीककचीजनहा भनबनाप भववहारकमलातभ|इसनककोक ीक ीइतनीबारककतकलभजातभककलोगदकोकवतहलहोता|क ीबहदसरभकभ खभतकमवचकभ ल ीनहाबठतभ|वहगहसथथभलभ कनउनककसबचीजसाहबककथी|जोक खभतकमपदाहोतासरपरलादकरपहलभउसभसाहबकभ दरबारकमलभजातभजोउनकभ घरसभचारकोसदरपरथा ककबीरपाथीकठसभकतलबवहदरबारकम भसव परखदाजाकर सादकभ पकमजोउनहमकलताउसभघरलातभ रउसीसभगजरचलतभ| 1बालगोरवन गतकाववसाथा| (क) िकत(ख)गान

(ग)साध (घ)खभतीबार

2बालगोबनअपनीफासलभ कसकभ दरबारकमलभजातभथभ

(क)कबीर(ख)कबीरपाथीकठकम

(ग)ाशवर(घ)हा कककभ

3बालगोबनकासव ावकसाथा

(क)झगाल(ख)सरल

(ग)सनकक(घ)कसत

4लोगोकोकवतहलकदहोताथा

(क) गतजसभसाध कोखभतीबारकरतभदभखाकर(ख) गतककगहसथीदभख

(ग)उनकभ सउचाादभखकर(घ)नकदकाअतातबारककसभपालनकरतभदभख

5दोककातातपर ह (क)थोीसी(ख)साकोचसभ

(ग)साफ-साफ(घ)गससभसभ नतर- 1 (ग) 2 ( ) 3 ( ) 4 (घ) 5 (ग)

HINDI X Page 45

2 कबीरकभ वभसीधभसादभपदजोउनकभ का ठसभनकलकरसजीवहोउठतभ|आषापककरकझकह|सकचागावखभतदकमउतरपाह|कहाहलचलरहभहकहरोपनीहोरहह|धानकभ पानी रभखभतदकमबउचभ उ लरहभह| रतकलभवालभकरकभडपरबठपह|आसकानबादलसभघराधपकानाकनहाठाडीपरबााचलरहह|ोसभहसकआपकभ कानदकम कसवरतरागझाकारसीकरउठप|हकाहहकवनहहप नानपभगा|बालगोबन गतसकचाररककचकमलथभ अपनभखभतकमरोपनीकररहभह|उनककअागल क- क ाकभ पी भकोपािकतबखभतकमबठारहह|उनकाका ठ क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचपकरक कोगपरसवगर ककओर भजरहाह रक कोइसपकवीकककीपरखभ लोगदकभ कानककओर| 1हलचलाकररोपनीकाकाक कसकहनभकमहोरहाह

(क)फारगन(ख)काघ

(ग)कातरक(घ)आषाप

2बालगोबन गत कसकभ पदगाकरतभह

(क)तलसीदासकभ (ख)कबीरकभ

(ग)सरकभ (घ)अपनभ

3बालगोबन गतअपनभखभतकमकाकररहभह

(क)हलचलारहभह(ख)रोपनीकरतभह गारहभह

(ग)खालखभ ह(घ)धानअगोररहभह

4उनकाका ठसवर क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचाकरकहा भजरहाह

(क)सवगर ककओर(ख)गॉवकभ लोगदकभ कानककओर

(ग)ाशवरककओर(घ)(क) र(ख)दोनद

5कतधकाअथर ह (क)गकसक(ख)उदास

(ग)परभान(घ) सनन नतर- 1 (घ) 2(ग) 3( ) 4(घ) 5(घ)

लघ नतरय पपनबतर (2 अक) 1 ालगब न भगत क प वध नअहउ अकक लक कयष नह छबड़ना चाहती ी

नतर ndash गतककपतबध जानतीथी क गतजीसासारकमअकभ लभह|उनका ककातपतकरचकाहवभबपभह र कतह|उनहमघरबार रसासारकमकोा ाचनहाह|अातवभअपनभखानभपीनभ रसवासकककओर ीधाननहादभपा ागभ|इसल वहसभवा ावसभ

HINDI X Page 46

उनकभ चरदकमअपनभदनबतानाचाहतीथी|वहउनकभ ल ोजन रदवाका बाधकरनाचाहतीथी| 2 ालगबवन भगत क दनचयाष लबगब कक अचर का कारर कयष ी

नतर- बालगोरवन गतककदनचारलोगदकोहरानकरदभतीथी|वभ गतजीककसरलतासादगी रनसवाथरतापरहरानहोतभथभ| गतजी लकर ी कसीकभ क नहालभतभथभ|वभबनाप भ कसी ीचीजको भ ीनहाथभ|हातककक कसीदसरभकभ खभतकमवच ीनहाकरतभथभ|लोगउनकभ इसववहारपरकतधथभ|लोग गतजीपरतब र ीआशचर करतभथभजबवभ ोरकालकमउठकरदोतीनकलदरिसथतनदकमसनानकरआतभथभ|वापसीपरवभगावकभ बाहरिसथतपोखरकभ कनारभ िकतकभ गीत भरारहतभथभ|उनकभ इनगानदकोसनकरलोगसउचकचहरानहोजातभथभ| 3 गाव का सारािक सासक तक पररवकश आषा च तक ह नललास सक कयष भर ाता हह

नतर- ारतकरष धानदभह|हाकभ गावकरषपरआधारतह|करषवषारपरआधारतह|वषारआषपकासकम होताह|इसल आषापकमगाववासी सनननजरआतभहवभसाल रआषापकासकाइातजारकरतभहता कखभतदकमधानरोपसकभ उनदनदबउचभ ीखभतदकभ ागलकीकमलथपथहोकरआननदयकाकरतभह| कसानहलजोततभहतथादन रखभतदककबवााकरतभह|साासकतकरागदसभओत- ोतहोउठताह| 4 ालगबवन भगत क क ीर पर शा कन-कन वपष रउ पक ह हह

नतर ndashबालगोरवन गतकककबीरपरअगाधशाथी|वभकबीरकोअपनासाहबकानतभथभ रउनहाककदगााओाकोपालनकरतभथभ|उनकासबक साहबकाथा|खभतकमजोफसलहोतीउसभसरपरलादकरपहलभचारकोसदरकबीरकभ दरबारकमलभजातभ रवहा सादसव पजोक कलताउसीसभगजरकरतभ|कबीरपर गतककशाकास वतःहकाररहाहोगा क गतकभ रवचारकबीरककाओासभकलतभहोगभ रइनहमइनकमआनादकलताहोगा| गत ीकबीरकक ाातहपरकातकाकमरवशवासरखतभथभ|इसल कबीरकभ रवचारदपरउनककअगाधशाथी|

HINDI X Page 47

पद-सरदास नमनलखतपदकोपपकरप भग शनकभ उततरलख |

1उधवतकहोअतब ागी| अपरससहतसनभहतगातनाहनकनअनरागी| परइनपातरहतजल ीतरतारसदभहनदागी| जोजलकााहतभलककगागरबादनताकलगी| ीतनदकमपागनबोरददिरन पपरागी| सरदासअबलाहक ोरगरचीाजवपागी|

(क) गोरपाउवको गवानकदकहतीह

उततरndashअनरागनहोनभकभ कारउनहमकसीककरवरहवभदनानहाझभलनीपी| (ख) उवकभ ववहारककतलना कस कससभककगाह

उततर-उवकभ वापारकभ ववहारककतलनापानीकमपभ रहनभवालभककलकभ पततभसभककगाह|जलकमपीतभलककगागरसभककगाह| (ग) गरचााजपागीकमकवन कसका तीकह

उततर-गकरकाचीागोरपदकक| (घ) सततपदकम पक वाउत भाअलाकार ााकरलख | उततर- ीतदन पकजोजलकााहndashउत भागरचााजपागी-उत भा

(ड)इसपदकमगोरपाअ त पसभउवसभकाकहनाचाहतीह

उततर-उवतकानीहोनीतहो कनततमहारभसाकान ातहनकोानहाहकद क भककभ सागरकरकभ पासरहकर ीतक भकसभबकखह|

2कनकककननहाकााझरहब

कह जा कवनपगधवनाहपरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनबथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनरवरहनबरहदह| चाहतहतीगहारिजतहा त उततधारबह| सरदासअबधीरधरहकदकरजादान|

(क) अन ासअलाकरकाउदाहर ाकरलख | उततर-कनकककननहाकााझरह

कह जा कवनपगधवनाहापरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनवथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनबरहनीबरहदह| (ख) सनसनक कवनसाअलाकारह

उततर-पनरिकतअलाकार|

HINDI X Page 48

(ग) गोरपदअबध र धरनभकोतारकदनहाह

उततर-गोरपदकहतीहकककरनभहभअपनीकारदानहारखीतोवभअब कसकभ सहारभध र धारकरम|िजसपरहकमरवशवासथाउसीनभहकमधोखादभदा| (घ) उवदवाराद ग ोगकभ सादभनभगोरपदककरवरहानकमघीकाकाककसभ

का

उततर-गोरपदकभ कनकमकरकभ आगकनककआसरवदकानथीइसीकभ बलपरवहरवोगककवभदनासहरहथीपरउवकभ सनदभनभउसआाकोनरकरदािजससभउनकारहासहाध र ीजातारहा र

उनककरवरहवथा र ीबपगा| (ड)गोरपदकभ कनककबातकनकमहकदरहगा

उततरndashकरसवानहाआ उवको भजाउवनभउनकभ दखकोसकझानहोगसनदभदभदा| 3 हकारहरहरलककलकर| कनयकवचनननदननदनउरहदपकरपकर| जागतसोवतसवपनदवसनसकानहकानहजकर| सनतजोगलागतहोसोजदकराककर| सतववााधहककवलआ दभखसनीनकर| हतवसरतनहालसवपोिजनकभ कनचकर| (क) करकोहारलककलकीकदकहागाह

उततर-हारलपीककरवभषताहोतीह कवहदनरतअपनभपाजदकम कलकीकोथाकभरहताहउसभक ीनहा ोता|इसी कारगोरपादनरातकरकोअपनभकनकमबसा ह ह|वभ कसी ीसरतकमउनहमनहा लतीह| (ख) ोग रगोरपदनभकवीककीकदकहाह

उततर-िजस कारकनरकवीककीकोअपनभकाहकम ककभ ल ीनहारखता रतरातहउसभतागदभताहउसी कारगोरपा ी ककभ ल ीोगकोनहाअपनानाचाहतीह| (ग) उवगोरपदकभ ल कसतरहककवाधलभकरआ ह

उततर-उवोग पीवााधलभकरआ ह|ोगरखातथाउनहमकरसभअलगकरनभवालाहइसल वभइसभवााधकहतीह| (घ) अन ासअलाकारकभ दोउदहारलख | उततरndash1हकारभहरहारलककलकी| 2जवकराककर| लघ नतररय पपनबतर 1 नोदव कक वयवहार क त लना कस कससक क ग हह

HINDI X Page 49

उततर-उधदवकभ ववहारककतलनानमनलखतसभककगाहndash ककलकभ पततभसभजोजलकमरहकर ीउससभ ारवतनहाहोतभ|जलकभपीतभलककबादसभजोजलकमधलतीकलतीरहतीह| 2 गबपयष दवारा नव कब भा यवान कहनक रउ कया वय य नहत हह

उततर-हवातनहतह कउधदवकरकभ नकरहकर ीउनकभ ावसभसवरथाअ तभहउनकभ कनकमअनराग ावउतपनननहाहआह|हिसथतउवकभ ल ातालहोसकतीहगोरपदकभ ल नहा| 3 गबपयष नक नोदव सक यबग क शा कह सक लबगब कब दकनक कक लल कह हह

उततर-गोरपदनभउधदवसभोगककाोसभलोगदकोदभनभकभ ल कहहिजनकभ कनचकरकभ सकानघकतभरहतभहउनहमहोगकभ दवाराकन का करनभककआवशकताह| 4 सरदास कस रागष कक सरषक क

उततर-सरदाससगन िकतकागर कभ सकथरकथभ|इसकागर कम गवानकभ साकार पककउपासनाककजातीह|इसल वभअपनभपददकमोगकागर कभ रवरधदअपनीबातकहतभह दखाापतभह| 5 नोदव गबपयष क रनबदश कयष नह सरस सकक | उततर-उधदवकोनगर ानपरअ कानथा|ानकभ दपर कमवभगोरपदकभ आदर भककोनहासकझपा |

6 भरर गीत क वशकषताल लल त | उततर-भकरगीतकमनगर तहककारवरोधसगनककसराहनारवोगशागारकाधाकरकाचतहइसकमगोरपदककसपरतावाकपतासहदतावातातककतासराहनीह| कनरठ भकोगकापलानसनभहसकतउपाला अवलोकनीह| 7 गबपयष का राधरष क याद कयष दलाना पड़ा

उततर- भकआदककपरवतनीतपरकबातमकर लकरअनीतपरउतरआ ह|अतःोगसादभको भजकर भकरवरकार कररहभह|इसल भराजधकर ककाददलाकर भकनीतपरलभनभका ास का| 8 सरदास कक प क पदष कक आधार पर सरदास क कावयगत वशकषताल ता | उततर-(क) कनरठ भक(ख)वाकपता(ग)गीतल(घ)वतातककलका ोग| 9 गबपयष कक वाक चात यष क वशकषताल लल ल | उततर-सपरताववातातकक ोग| 10 यबग सदकश का गबपयष पर कया पभाव पड़ा

उततर-रवरहाितनबपगाउनकाकनदखीहोगा|उधदवकोउलाहनभदभनभलगी|

HINDI X Page 50

सवहया-दकव 1पाननपरकाdfV जबजfdafdfkकधनकककधराा

साावरभअागलसपपीतह भहलसभबनकालसहाा| काथभ करबभ दगचाचलकादहासीकखचादजनहाा| जजगकादरदपकसनदरशीतजदलहदभवसहाा| पपन

1 र चद रउ कौन सा अलकार हह

उततरndash पकअलाकार(कख रचनिकाकमअ भदहोनभकभ कार) 2 क िर नक शरर पर कया कया धारर कया ह

उततर-परदकमघाघ

ककरकमकरधनी

दभहकमपीतामबर

काथभपरकक

गलभकमबनकाल

3 नराल कहा शबभायरान हह

उततर-बनकालशीकरकभ गलभकमअथातर तदपरो ाकानह| 4 क िर ी क र सकान कह सी लग रह हह

उततर-करकककसकानउनकभ कख पीचनिकाककचाादनीकभ साकानफलह| 5 ह ग रदर दपक कसकक लल पय कत कया गया हह ता कयष

उततर-जजगकादरदपकशीकरकभ ल कत कागाहकदवभइससासार पीकादरकमदपककभ साकान काकानह| 2 डरिकपालनाब वनानवपरलवकभ

सकनझागोलासो-हतब रव ारह| पवनझलावकभ ककककरबतरावदभव

को कलहलावहरकावकरतारह परतपरागसवउतारदकरभराइनोन

का जकालनाकालतानसरसारदम| कदनकहपजकोबालकबसातताह ताहजगावतगलाबचकारदम| शन 1 पसत त पद रउ कसका च र कया गया हह

उततर- सततपदकमवसातऋतकावरन कागाह| 2 ालक कक लल पालना कहा पड़ा हह

HINDI X Page 51

उततर-बालककभ ल पालनापभदककडालदपरपाह| 3 ालक का छौना कसक कहा गया हह

उततर-ना-नाकोकलपिततदसभउसकाब वनाबनाह| 4 ालक कब स ला कौन स ला रह हह

उततर-कादकादकपवनबालककोझलारहह| 5 ालक कह सक वस धारर कल ह ल ह

उततर-सनदर-सनदरख बदारफलोकाझागोलाबालकधार क ह ह| 3 फकसलानीससधरवसधाकादर

उदाधदाधसोअाधकााउकगभअकाद| बहारतभ ीतरलव ीतनदखा दभव

दधकोकोफभ नफरोआगनफरसबाद| तारासीतरनीताकभठापझलकलहोती

आरसीसभअाबरकमआ ासीउजारलगम पाररााधकाको तबमबसोलगतचाद| शन 1 नपय षकत पिकतयष रउ कसका वरषन कया गया हह

उततर-उपरकतपािकतदकमपरकाककरातकमचादतारोककआ ासभो तरातकभ सवनदर कावरन कागाह| 2 स धा रदर कससक ना हह

उततर-सधाकादरसफकककलाओासभबनाह| 3 इस रदर कब दक कर कया लगा रहा हह

उततर-इसकादरकोदभखकरोसालगारहाहकनोदहकासागरउकागसभउकताचलाआरहाह| 4 ाहर सक भीतर लौ भीती कयष नह द ा दक रह हह

उततर-बाहरसभ ीतरलवदखाानहादभतीकद कहकादरपारदसफकककलाओवअकत पीचाादनीसभबनाहआह| 5 रदर का आगन कह सा द ा दक रहा हह

उततर-कादरकाआगनदभखकरलगरहाहकनोदधकाफभ नचारोतरफफलाह| लघ नतरय पपनबतर 1 शीक िर कब ससार का दपक कयष कहा गया हह

HINDI X Page 52

उततर-िजस कारदपककभ कातहोनभसभकादरकमउजालाफलजाताह|उसी कारकरकभ होनभसभसकसततज दभकमउकगआनादउरलास काफलजाताह|इसीकारउनहमसासार पीकादरकादपककहागाह| 2 दसरक कवत कक आधार पर सपि करउ क कत रा सन कक ल वप का वरषन परसपरागत सत वरषन सक कस पकार भअन हह

उततर-परापरागतबसातवरनकमबसातऋतकोउदीपनकभ पकमाचतत काजाताह|करवततकमउसभआलमबनकभ पकमाचतत काह|बसातकोबालककभ पकमाचततकरउसकभ हाव ाव याकलापआदकोाचतत काहजोइसभपरापरागतवरनदसभ ननबनताह| 3 कव नक चादनी रात क नजजवलता का वरषन करनक कक लल कन कन नपरानब का पयबग कया हह

उततरndashकरवनभचाादनीरातककउजजवलतकावरनकरनभकभ ल नमनलखतउपकानोका ोग काहndash सफकलाका

दहकभ सकिका

दधकभ सभफभ नका| दकव-पायनी न प र र पपन 1 चाद रात क स अदरता कब कवनक कन कन वपष रउ दक ाहह

उततर-करवनभचाादनीरातककसनदरताकोनमन पदकमदभखाह|

1 सफकलाओासभनकरतसधाकादर पकमदभखाह| 2 चारोओरफलतीचाादनीकोदधर पककिककतरहदभखाहजोचारोओरउकपद

रहह| 3 आागनकमउकतभह दधकभ झागकभ पकमदभखाह| 4 अबर पीदपर कभ पकमचाादनीकोदभखाह|

HINDI X Page 53

राता का आचल- शवपन सहाय 1 रा कक प त अधक लगाव न हबतक ह ल भी वपित कक सरय भबलाना रा कक आचल रउ ह पकर ढ़र शा त पाता इसका इसका आप कया कारर रानतक ह

नतर ndashहबातसचह कबउचभ कोअपनभरपतासभअाधकलगावथा|उसकभ लालनपालनहनहाकरतभथभउसकभ सागदोसतदजसाववहार ीकरतभथभ|परनतरवपदाकभ सकउसभलाककजररतथीअताधकककताओरकाककगोदककजररतथीउसभअपनीकासभिजतनीकोकलताकलसकतीहरपतासभनहा|हकारह कसाककमबउचभ कोकाानानीककादआतीहबापानानाककनह|काकालाघावको रनभवालभकरहककाकाककरताह| 2 भबलाना ढ़र अपनक सायष कक कल ढ़र कलनक क सारगी आपकक कल ढ़र कलनक क सारगी सक कया पकार भअन हह

नतर- आजजकानाबदलचकाह|आजकातारपताअपनभबउचदकाबहतधानरखतभहवभउसभगलकोहरलभकमबभ फयखभलनभककअनकतनहादभतभ|जबसभनठारजसभकााडहोनभलगभहतबसभबउचभ ीडरभ-डरभरहनभलगभह|नतोहरलबाजीरारतभ रतकबिनदारहहनह नागMa+xघकतभरहनभककआजाद|अबतोबउचभ पलािसक रइलभकरोनकसकभ कहगभखलवनदसभखभलतभह|बरसातकमबउचभ बहाररहजा तोकाबापककजननकलजातीह|आजनक रहभनरहतनखभतीकावक|इसल आजकागपहलभककतलनाकम

आधनकबनावरसहनहोगा| 3 राता का आचल पाठ रउ चक क ब द नया रची ग हह वह आपकक चपन क द नया सक कस तरह भअन हह

नतर- इसपाठकमबउचभ ककजोदनारचीगावभवह1930कभ आसपासककहतबबउचभ घरकभ सातकानसभसाधारसीचीजदसभखभलनभसभकाकचलालभतभथभ|वभ कतककगोदकमरहकरख थभ|आजहकारदनापरतरहसभ ननह|हकमदभरसारचीजमचाह |खभलसाक ीकम ीबदलावआगाह|खानभ-पीनभककचीजदकम ीकाफकबदलावआाह|दनावीकोरडखड ाकरपजाजाचाकलभकभ इदर-ागदरघकतीह| 4 आपकक वचार सक भबलाना अपनक सायष कब दक कर ससकना कयष भल ाता ह

नतर- अपनीसवा ारवकआदतकभ अनसारअपनीउउकभ बउचदकभ साथखभलनभकम ाचलभताह|उनकभ साथखभलनाअउ ालगताह|अपनीउउकभ साथिजस ाचसभखभलताहवह ाचबोकभ साथनहाहोतीह|दसराकारह क ोलानाथअपनभसााथदकोदभखकरससककर लजाताह| 5 यहा राता पता का चक कक परती ब वासलय वयकत ह आ हह नसक अपनक शबदष रउ लल ल |

HINDI X Page 54

नतर- रपताकाअपनभसाथकोनहला-धलाकरपजाकमबठालभनाकाथभपरतलकलगाना फरका धभपरबठकरगागातकलभजाना रलवतभसकपभपरबठकरझलाझलाना कतनकनोहारदशउतपननकरताह| रपताकभ साथकशतीलनाबउचभ कभ गालोपरचमकालभनाबउचभ कभ दवाराका भपकनभपरबनावरोनारोनाकानाक रकाहसपर अतनतजीवातलगताह| काकभ दवारागोरस ाततोताकनाआदकभ नाकपरखलानाउबनाकाशागारकरना रकाससकनाबउचदककोलकोदभखकरससकनाबादकररवरवध कारकभ खभलखभलना रकसनतवारकोाचनाआदअद तदशउकभ रभग ह| भस ीदशअपनभवककाददलातभह|

HINDI X Page 55

2 ल नवी अदा ndashयशपाल 1 नमनलखतगधााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततर ाकरलख |

आराकसभसभकभ खडकलासकमजानभकभ ल दकअाधकलगतभह|दरतोजानानहथा| ीसभबचकर काातकमनाकहानीकभ साबाधकमसोचसकनभ रखककसभ ाकतकदशदभखसकनभकभ क कसभकभ खडकलासकाहलभला|गाी रहथी|सभकभ खडकलासकभ क ो भदववभकोखालसकझकरजरादवकरउसकभचपाग |अनकानकभ तकलखडबबानजराानहथा| कबथर परलखनगककनवाबीनसलकभ कसफभ दपोसजजनबहतसरवधासभपालथीकरबठभ थभ|साकनभदोताजभndashाचकनभखीरभतवल पररखभथभ|खडबबभकमहकारभसहसाकदजानभसासजजनककआखदकम कााताचातनकमरवधानकाअसातोषदखाादा|सोचाहोसकताहह ीकहानीकभ ल सझककाचाताकमहोाखीरभजसीअपदाथर वसतकावककरतभदभखभजानभकभ साकोचकमहो| 1लभखकसभकभ खडकलासकभ खडबबभकमकदजारहभथभ

(क)फस रकलासकाककहगाथा

(ख)सभकभ खडकलासकभ खडबबभकमलभखकको कााकककलसकताथा|(ग)सभकभ खडकलासकमनबाबसाहबजारहभह| (घ)थडर कलासकमजानालभखककोअपकानलगताथा 2खडबबभककिसथतकभ बारभकम वभसभपवर लभखककाअनकानथाकक (क)खडबबा कदकखालहोगा|(ख)उसभखककवालसीकलभगी| (ग)वहनवाबसाहबसभकलसकभ गा(घ)खडबबाबहतसरवधाजनकहोगा| 3लभखककभ खडबबभकमचपनभपरनवाबसाहबककका त याहा| (क)नवाबसाहबलभखककोदभखकर सननहोग

(ख)नवाबसाहबनभलभखककाकवनसवागत का

(ग)नवाबसाहबकोअउ ानहलगता|(घ)नवाबसाहबनभलभखककोअपकानत का

4लभखकनभनवाबकक त याकाहकारकिरपत काकक (क)नवाबसाहबकोसाकोचथाककलभखकनभउनहमखीरखातभदभखला| (ख)लभखककोलगाककादनवाबसाहब ीकहानीकभ रवषकमसोचरहभह| (ग)कोासहनहाह| (घ)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह| 5सहसाकदजानभकाकातातपर ह

HINDI X Page 56

(क)अचानककदजाना(ख)गपरसभकदपना

(ग)अचानकतीततासभ वभकरना(घ)खडबबभकमकदकरच ाना

उततर-1(ख)2(क)3(ग)4(घ)5(ग) ( ) खालबठभ करपनाकरतभरहनभककपरानीआदतह|नवाबसाहवककअसरवधा रसकोचकभ कारकाअनकानकरनभलगभ|सम बहनवाबसाहबनभरवरकलअकभ लभाताकरसकनभकभ अनकानकम कफातकभ रवचारसभसभकभ खडकलासकाकखरदलाहो रअबगावारानहोककहरकाकोइसफभ दपोउनहमकझलभदजर कमसफरकरतादभखभ|अकभ लभसफरकावकतकानभकभ ल हखीरभ रदभहोगभ| रअब कसीसफभ दपोकभ साकनभखीरकसभखा हककनखदसभनवाबसाहबककओरदभखरहभथभ|नवाबसाहबक दभरगाीककखककसभबाहरदभखकरिसथतपरगवरकरतभरहभ|आहभनवाबसाहबनभसहसानभसहसाहकभसाबोधन काआदाबअजर जानबाखरभकावकफरका |नवाबसाहबनभसहसा ावपरवतरनअउ ानहालगा| ाापलाआपराफतकागकानबना रखनभकभ ल हकमककहरकतकमलथभडलभनाचाहतभह|जवाबदा याककबालावकफरका | 1लभखककोकवनसीआदतह

(क)खालबठनभकक(ख)करपनाकरनभकक

(ग)खालबठकरकरपनाकरनभकक(घ)खालसककमहोनभवालकरपनाओापराचातनकक

2लभखकनभनवाबसाहबकभ बारभकमकाअनकानलगाा

(क)वभ सननाचतह|(ख)वभ काातकभ आकााीह| (ग)वभकभरासाथपाकरख ह|(घ) कभरकवजदगीसभनाख ह| 3नवाबसाहबखककसभबाहरकददभखरहभहोगभ

(क) ाकतकदशदभखनाचाहतभथभ|(ख)लभखककभ तउदासीनतादखनभकभ ल | (ग)खीराखानभकभ तरकभ कभ रवषकमसोचनभकभ कार(घ)ाचाताकिकतका ासकरनभहभत| 4नवाबसाहबनभसावादहनतादरकरनभकभ ल का का

(क)खीराकहनभका सताबदा(ख)कहानीसनानभकाआ ह का| (ग)अपनभपासबलाा|(घ)हालचालप ा| 5हासफभ दपोसभकातातपर ह

(क)बराविकत(ख) लाविकत

(ग) सवाथविकत(घ)समपननविकत

HINDI X Page 57

उततरndash1(ग)2(ख)3(ख)4(क)5(ख) (स)लखनगस भनपरखीरबभचनभवालभखीरभकभ इसतभकालकातरकाजानतभह| ाहककभ ल जीराकलानकक रलालकचर ककपखा ीहािजरकरदभतभह|नावाबसाहबनभबहतकरनभसभखीरभककफकदपरजीराकलानकक रलालकचर ककसखबरकद|उनकक त भक ाव ाागका रजबोकभ सफरसभसपरथाककउक याकमउनकाकखखीरभकभ रसशवादनकककलनासभपलारवतहोरहाथा|हककनखदसभदभखकरसोचरहभथभकककाारासबनतभह|लभ कनलोगदककनजरोसभबचसकनभकभ खालकमअपनीअसलतपरउतरआ ह|नवाबसाहबनभ फर कबारहकारओरदभखलावरलाहवकककिज लखनगकाबालकखीराह|नकककचर डकद जानभसभताजभखीरभककपनतभफााकभ दभखकरकहकमपानीजररआरहाथालभ कनइाकारकरचकभ थभ|आतकसमकानरवबहनाहउाचतसकझाउततरदा याइसवकततलबकहससनहहोरहकभदा ीजराककजोरह कबालावकफरका | 1लखनगस भनपरखीरबभचनभबालदकककारवभषताह

(क)वभआसानीसभवभचदभतभह|(ख)वभबातमबहतबनातभह| (ग)वभचपाकसाला ीदभतभह|(घ)वभ खापनदखातभह| 2नवाबसाहबकभ हाव ावोसभकापताचलरहाथा

(क)लभखककभ तयोधआरहाथा|(ख)खीरभकभ तअराच| (ग)खीरभकभ सवादकाआननद|(घ)कचर कभ तीखभपनकभ तअराच

3नवाबसाहबनभलभखाककभ तअराच| (क)खीरखानाचाहभगभ(ख)आपकागातवकाह

(ग)काकाककरतभह(घ)इसखडबबभकमकसभआ

4लभखकनभखीराखानभककइउ ाहोतभह ीकनाकदकरदा

(क)कद कवहकतकभ खीरभनहखानाचाहताथा

(ख)नवाबसाहबककउदासीनताकभ कर| (ग)उसभखीराअउ ानहलगताथा| (घ)पहलभइाकारकरचकभ थभइकल अबआतकसमकानबचा रखनाथा| 5वकककिज कातातपर ह (क)आनादलिज (ख)वकककिज

(ग)वकहतोलिज (घ)राचपवरकखी

उततर1(ग)2(ग)3(क)4(घ)5(क)

HINDI X Page 58

लघ नतरय पपनबतर

1 नवा ब रउ लक वशकष पकार क नफासत ढ़र नाकत दक नक कब रलती हह | ल नवी अदा पाठ कक आधार पर नदहारर सहत सपि किल | नतर ndashनवाबसदासभ कबभष कारककनफासत रनजाकतकभ ल कहरह|लखनवीअादाजपाठकम ीनबाबोककइसीनफासत रनजाकतकाउदहारकलताह|नवाबसाहबखीरभखानभकभ ल तनपवरकतारकरतभह|खीरभकाकरउनपरनकककचरलगातभह कनतबनाखा हकभ वलसगनधरसासवादनकरखककसभबाहरफभ कदभतभह र फरइस कारलभजातभहजसभइससार याकमबहतथकग होोसीनफासत रनजाकतनवाबोकमहदखाादभतीह| 2 आपकक वचार रउ नवा साहव नक नरक रचष लगक ीरक क फाकब कब ल ड़क सक ाहर कयष फक क द

नतर- नवाबसाहबनभखीरभककफााकोकोखककसभबाहरसा वतःइसल फम कदाहोगाकद कवभनवाब ो भसभलभखकसभसाकनभखीरभजसीसाकानवसतकावककरनभकमसाकोचकाअन वकररहभहोगभ|अपनीरासी रनवाबीका दरनलगानभकभ ल उनहदनभखीरभककफााकभ फ़म कद| 3 ल नवी अदा पाठ रउ कस पर ढ़र कया वय य कया गया हह

नतर लखनवीअादाजपाठकरनवाबसाहबकभ काधकसभउससाकातीवगर परवात कागाहजोवासतरवकतासभबभखबर कबनावजीवनलकाआदहनवाबदवाराअकभ लभकमखीरभखानभका बाधकरना रलभखककभ आजानभपरउनखीरोकोlwiexclUdjखककसभबहारफम ककरअपनीअदबीरासीकागवर अन वकरकभ इसीदखावभका तीकह|सकाजकमआज ीोसीदखावसासकतदखाादभतीह| 4 ना वचार घना ढ़र पा षकक भी कया कहानी ल ी ा सकती हह लक क कक इस वचार कक आप कहा तक सहरत ह

नतर- हकलभखककभ रवचारसभबलकल ीसहकतनहाह कबनारवचारघना रपाततकभ ीकहानीलखीजासकतीह| कसी ीकहानीकभ ल उसककआतकाहोताहकथानक|हकथानकअनवार पसभ कसीरवचारअथवाघनापरआधारतहोताहिजसभपातोकभ काधकसभहअ वकत काजासकताह| भपात रघना वासतरवक ीहोसकतीह रकारपनक ी कनतइनकभ अ ावकमकहानीकभ सव पकककरपनानहाककजासकती| प 1 नवा साहव दवारा ीरा ानक क तहयार करनक का लक च पसत त कया गया हह | इस पर पकया कब अपनक शबदष रउ वयकत किल | नतर- नवाबसाहबसाकनभबठभ लभखककोअपनभसाकोचकोदरकरतभह क न अादाजकमखीराकानभकक याअपनातभह|

HINDI X Page 59

1बथर सभनीचभ रखभपानीसभ रभलो भकोलभकरखकककभ बाहरखीरोकोअउ पतरहधोतभह रतवल सभपो तभह| 2जभबसभचाकनकालकरखीरभकभ सरकोकाकर रगोदकरझागनकलतभह| 3खरोकोसावधनीसभ लतभहफााकभ बनातभह रब लतवल परकरनभसभसजाकरदभखतभरहतभह| 4कहाफनकोजराजीराकलभनककको रकालकचर कोबरकातभह| 5खीरोसाकनभदभखकरखीरभकारसासवादनकनहकनकरतभलगतभह रकहकमपानी रआतीह|

HINDI X Page 60

13रानवीय कररा क दवय चरक ndash सवसवदयाल सकसकना

नमनलखतगधााकोपपकर शनदकभ उततरदिज | (अ)िजसककरागदसभदसरभकभ क कठास रभअकतकभ अतरकत रक नहाथाउसकभ ल इसजहरकारवधानकदहोहसवाल कसाशवरसभप भ ककआसथाहिजसकाअिसततवथा|वहदभहककइसातनाककपराउउककआखरदभहरपरकददभ कलमबीपादरकभ सफभ दचोगभसभककआकतसाकनभहगोरारागसफभ दझााकरती रदापनीलआखभबाहभखोलगलभलगानभकोआतर|इतनीककताइतनाअपनतवइससाध कमअपनभहर कर जनकभ ल उकतारहताथा|1 फादर कसभकहागाह

(क)रपताजी(ख)लखककभ रपता

(ग)चचर कभ पॉप(घ)फादरकाकलबरकभ

2फादरकासवगरवास कनपरसथतदकमहआ

(क) ाकतकवसाकानकत(ख)जहरदभकरषडातपवरककारदा

(ग)लमबीबीकारकभ करकर दकत(घ)(ख) वा(ग)दोनद

3फादरकोसाध ककसाादकद क

(क)वभसनासीथभ(ख)वभाशवरकक िकतकमलानरहतभथभ (ग)वभलोगोसभ भकसहान तकतीवसहोगका ावरखतभथभ| (घ)वभलमबीदापसफभ दचोगाधारकरतभथभ

4फादरलभखककभ साथकसाववहारकरतभथभ

(क)अपनातवपर (ख)समकानपर (ग)ोगपर (घ) पचारक

5अकतकापारवाचीनहाह (क)अक(ख)पीष

(ग)सोक(घ)रवष

उततर-1(घ)2(ग)3(ग)4(क)5(घ)

( )उनककाचाताकोरारर ाषाकभ पकमदभखनभककथी|हरकाचसभइसककतकलफबानकरतभइसकभ ल अकाटतकर दभतभ|बसइसी कसवालपरउनहमझाझलातभदभखाह रहनदवालददवाराहहनदककउपभापरदःखकरतभउनहमपााह|घरपरवारकभ बारभकमनजीदःखतकलफकभ बारभकमप नाउनकासव ावथा रबभ सभउनकभ कखसभसाातवनाकभ जाद रभदोबदसनना कोसीरोनीसभ ारदभताथाजो कसभगहरतपसासभ

HINDI X Page 61

जनकतीह|हरकवतदखातीहजीवनकोनीराह|कझभ अपनीपतनी रपतकककतादआरहह रफादरकभ बददसभझरतीवारलाात ी| 1फादरको कस ाषासभ भकथा

(क)हनद ाषासभ(ख)अपनीकात ाषासभ

(ग)अा भजी ाषासभ(घ) म च ाषासभ

2फादरककझाझलाह कसकारथी

(क)लोगोकभ सवालदकभ कार(ख)घरपरवारककदःखतकलफदकभ कार(ग)हनद ारषोदवाराककदःखहहनदककउपभतिसथतकभ कार

(घ)हनदकोरारर ाषाकादजारनदलवापानभकभ कार

3हरकवतदखातीहजीवनकोनीराहकाआह (क)कवतकभ बादहकिकतह(ख)कवतपनजरनककभ ल राहबनतीह

(ग)कवताशवतसतहअनतःकवतपरदखीनहो

(घ)(क) वा(ख)दोनद

4दःखकमफादरकभ साातवना रभबदसननभवालभपरका ावडालतभथभ

(क)जाद साचकतकार ावडालतभथभ

(ख)विकतको कआासभ रदभतभथभ

(ग) असीकसिनतकाअन वकरतभथभ

(घ)स ीरवकरपसहह

5उपभाकारवलोकह (क)सापभ(ख)अपभा

(ग)परो(घ) त उततर1(क)2(ग)3(ग)4(घ)5(ख) (स)ldquo ारतजानभककबातकदउठपrdquoनहजनताबसकनकमहथा|उनककतर कानलगा रवह ारतआग |पहलभिजसभसाघrdquoकमदोसालपादरदकभ बीचधकरचारककपााकक| फर9-10वषर दािजरलागकमपपतभरहभ|कलकततासभबी का र फर र फरइलाहाबादसभ क प |इनदनदडॉधीरभनिवकारहनदरव ागकभ अधथभ|ोध बाध ोगरवशवरवधालकभ हनदब ागकमरहकर१९५०कमपरा काndashराककथाउतपितत ररवकासlsquo|ldquoपरकलldquoकमउसकभ अधापपभग थभ|फादरनभकतलककभ सनाकवलबडर lsquoका पाातर ी काह|नील-पाीकभ नाकसभ|बादकमवहसमतजभरवसर कॉलभजरााचीकमहनदतथासासकतरव ागकभ रव ागाधहोग रहउनहोनभअपना सअा भजीहनदबदकोषतार का रबाइबलकाअनवाद ी र

HINDI X Page 62

वहबीकारपभ पनाआ |दरलआ रचलभग 47वषर दभकमरहकर73वषर ककिजादगीजीकर| 1फादरकक कसतर काउरलभखहआह

(क)साासीधारकरनभकक(ख)कानवसभवाकरनभकक

(ग)सनासीबनकर ारतजानभकक(घ)अपनीपपााजररखनभकक

2फादरककासभउनकककारवभषता कहोतीह

(क)वभपनभकमगहन ाचरखतभथभ|(ख)उनहमहनदसभरवभष भकथा| (ग)उनककदिरकम ारतीसासकतकारवभषसथानथा|(घ)स ीरवकरपसहह| 3फादरनभइनकभसभ कसकाअनवाद का

(क)नीलपा प(ख)राककथाउतपत ररवकास

(ग)अा भजीहनदको(घ)बलबडर रबाइबल

4फादरनभइनकमसभ कसकाअनवाद का

(क)दािजरलगकोलकतता ागरााची(ख) ागइलाहाबादपनाकोलकतता

(ग)इलाहाबादकोलकततादािजरलाग ाग(घ) ागदािजरलागकलकततादरल

5परकल कसकभ ल कतह

(क) करवशवरवधालकभ ल (ख)फादरककससताकभ ल

(ग)हनदकभ कब गकानाक(घ)लभखक रउसकभ कतोकासाहितक

उततर1(ग)2(घ)3(घ)4(ग)5(घ) लघ नतरय पपनबतर

1 फादर कब याद करना लक नदास शात सगीत कब स ननक हसा हह | आशय सपि किल |

उततर- सततपािकतकमफादरबरकभ कभ विकततवका ावदारागाह|फादरककसकतकोउदसाातसागीतकोसननभजसाकहागाह|िजस कारउदास राातसागीतहकारभकनकम ीउदासी राात ावसभ रदभतीह|फादरकाअ ावलभखककोउदासकरदभताह|तोउनककसकताउनहमाात दानकरतीह|

HINDI X Page 63

2 फादर लकक कक रन रउ सअयास गहर कर भारत ानक क ात कयष नठय हबगी अपनक अन रान सक करर ताइल |

उततरफादरवरकभ सव ावसभसाध गदसभकतथभ|वभकानवसभवाकमअपनाजीवनअरपरतकरनाचाहतभथभ|इसल उनहदनभसनासीजीवन हकर ारतआनभकानशच काहोगा|सा वतवभ ारतकक ाचीनस ता रसासकतहाकभ ानसकाजआदसभ ारवतरहभहोगभ| ारतकक कतरतरवाजधाकरकताआतकीतासादगीउनहमपसादहोगीिजसकभ कारउनहदनभहाआनभकाकनबनााहोगा|

3 नार आ ष कब गनना सयाह फह लाना हह | आशय सपि किल | उततर- सततपािकतकभ काधकसभफादरकाकल

बरकभ कककतपरउपिसथतजनसकहकभ दःखकोवकत कागाह|फादरकककतपर वहाउपिसथतअपारजनसकहवकसातवतथा|स ीककआखदकमआास रभथभ|ोसभकमउननकआखदककागनतीकरनासाहफलानाहथा|अथारत ावनाासावभदनाकोागनाातोलानहाजासकता|उससक ीरोनभवालोकककोाककीनहाोककमदबभथभ| 4 फादर लकक क नपिस त लक क कब दकवदार क छाया हसी कयष लगती ी

नतर ndashफादरहरअवसरपरलभखककभ पासउपिसथतरहतभथभ|उनकभ घरभलउतसवदसासकारदकमफादरबभ ाा रपरोहतकक ककाकमहोतभ रअपनभसनभहाीषदभतभ|दःखककघीधपकमदभवदारवकक ााकभ सकानाात वाीतलता दानकरताथा| 5 फादर कारल लकक क चारर क वशकषताल लल ल | नतर ndashकतवतववहारस ीकभ ल दाव प सहोगका ावसदव सननाचतरहनााशवरकभ तअआसथासाथीसभकभलजोलरखनास ीकभ कराका ावरखनाआदरवभषता ह| 6फादर कारल लकक नक हअद भाषा कक लल कया कया कायष कल

नतर- 1बी व क कभ काधकसभहनद ाषा वासाहतकाअधन| 2 अा भजहनदकोककरचना| 3 ोध बाधराककथाउतपितत ररवकास| 4 बलlsquoबडर lsquoकानीलपा पीषर सभहनद पाातर| 5 बाइबलकाहनदअनवाद|

7 फादर कारल लकक कक कन सदग रष कक आधार पर नअहउ रानवीय करना सक तपबत वयिकत कह सकतक ह

नतर ndashफादरसभसदगकरा भककतताका ावसहोगीपराचतदकभ साथसततसापकर रखनास ीकभ त काकना रखनासवाकरसहकरदसरोकभ दःखदरकरनभकभ ल तनरतरहना|

HINDI X Page 64

8 लक क नक फादर कारल लकक कक लल यह कयष कहा क नअहउ हर ाद सक नह ररना चाहला

नतर- फादरबरकभ नभआजीवनदसरोकभ दखोकोदरकरनभकभ ल तन क |वभस ीकभ त भकसहान त वाकराका ावरखतभथभ|अतःउनकककर दकवतकोलभखकउनकभ तअनाकानतभह|

HINDI X Page 65

आरककय- यशकर पसाद प 1 सर त कब lsquoपा कयrsquo नानक सक कव का कया आशय हह | नतर ndashकरवअपनभबीतभहकरदकभ थपभोसभआहातहनराह|उसककिसथतथकभ ह पाथकककतरहहिजसकाबपनभकाउतसाहसकापतहोगाह कनतजीनाचाहताह रपतभकाउपोगकरउतसाहतहोताह| करवकभ जीनभकाआधारकातसकतााहिजनहमसजो रखनाचाहताह|नराशकिसथतहउसकापाथभह| 2अचानकपलसआगा रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) नतर ndashअचानकपलसकभ आतभहसननाा गाा 3ररवनभकप मपहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल ) नतर ndashजोकप मररवनभपहनभहवहसतसतनहाह

आरककय ndash यशकर पसाद

रल भाव

आतकककअसहकतकभ तकर सभउतपननहाकरवताह|1932कमहासपतकाकम कातहकरवता ाावादलकमलखीगाहजीवनकभ थाथर वाअ ावपकक ाकरकअ विकतहउनकभ जीवनकककथा कसाकानव कतककजीवनकोकथाह| पध ndash 1 कधपगनगनाकरकहजाताकवनकहानीहअपनी करझा भागररहपिततादभखो कतनीआजधनी

इसगा ीरअनातनीलकाकमअसाजीवनइतहास

हलोकरतभहरहतभहअपनावातकलनउपहास

तब ीकहतभहोकहडालदबरलताअपनीबीती| तकसनकरसखपाओगभदभखोगभहगागररती

कनतकहोसानहो कतकहखालकरनभवालभ

अपनभकोसकझोकभरारसलभअपनी रनभवालभ| हरवडमबनाअरसरलतभतभरहासीउागक | लभअपनीा वाचना रदककदखलागक |

1 गागर रती सक कया आशय हह

नतर -इसकाअथर हकरवकभ रवगतजीवनकमक ीउरलभखनीनहाह| 2 र रसाकर गरती पितयष सक कया अष नकलता ह

नतर-करझाकरागरतीपिततााजीवनककनशवरताका तीकह|

HINDI X Page 66

नसाह ndash सयषकाअत पाठय नराला

पािकतसाकभ तघभरघभरबादलगरजो| 1इसपदकाकखसवरकाह

उततर- कतकभ काधकसभजीवनकमउतसाहकासाचार| 2ललतसभघाघरालभकम कतअलाकारबताइ

उततर-कानवीकर वापनरिकत काअलाकार| 3करवताकम कस ाद रलका ोग कागाह

उततर-ककतक ाद रसाबोधनल| 4बादलोकोवालकतपनाकभ सभपालकदकहागाह

उततर-बादलकाअिसततव ागरहोताहबालकरपनाकभ सकान| 5करवबादलकोगरजनभकभ ल कदकहरहाह

उततर-नाउतसाह वाजो रनभकभ ल सखकजीवनकभ ल |

पिकत सकक त ndash वकल ादल गरब |

1 तपत धरा सक कया आशय हह

नतर- इसका तीकाथर ह कधरतीकभ कनरदखोसभपीखतवाकलहतथावभदन तदनकभ ोषकाकारह| 2 इस पद सक ादल का पयाषयवाची शबद छाकर लल ल | नतर-घन| 3 कव नक ादल सक लय पाषना क हह

नतर- करवबादलसभ ाथरनाकरताह कवहखबबरसभ रइसजग रधराकोीतलकरदभअथारत प जनकभ करदकोहरलभ|

पपनष-नतर

1 कवता रउ ादल कन कन अ क र सकक त करता हह

नतर- बादलपासदककपासबझानभतथाखभतोकमजलपहचानभवालाह|अथर कमवहनकारका तीकह|बादलयाातासाकभ तलाकरोषकोकाअातकरताहइसअथर कमवहरवनाका तीककानताह| 2 कव ादल सक फ हार रररलसर या रसनक कक सान पर गरनक कक लल कयष करता हह

नतर- करवबादलोकोयााताबदलावका तीककानताह|बदलावहभततीत हारिकतककआवशकताहोतीह|हकार धीकभ-धीकभाकदतासभनहाहोसकता|बादल

HINDI X Page 67

कभ गजरनndashतजरनकमहहिकतनहतह|अतःकरवसभफहाररकझकाबरसनभकभ सथानपरगरजनभकभ ल काह| 3 कव अपनी आरका कयष नह स नाना चाहता हह

नतर- करवकभ जीवनकमसखकभ कातहह|उसकभ जीवनकमसवरतदःखहदःखहअतःवहअपनीआतककथानहासनानाचाहताह |

पधाश -2

नजजवल गाा कह सक कयष रकर का क | 1 कसक सर त कव कक लल पा कय नी हह

नतर-जोकरवकार पातथातथािजसकासािननधकरवको ापतनहोसकाउसीककसकतकरवकभ ल पाथभबनीह| 2 कव अपनी का क सीवन कयष नह नधड़ना चाहता हह

नतर- करवअपनीकथाककसीवनइसल नहउधनाचाहताकद कवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरनाचाहता| भादमनकभ वलउसभदखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 3 कव नक अपनक कब का पक कयष कहा हह

नतर- करवनभउउकभ इसपावतकआनभकभ ल लमबारासतात काहतथाकाफकदख ीझभलभह|इनसबिसथतदकोझभलकरवहकाफकथकग ह|

4 यह कवता कस वाद क कवता हह

उततर- ाावादकक

पपन-नतर

1करवआतककथालखनभसभकदबचनाचाहताह

उततरndashकरवआतककथालखनभसभबचनाचाहताहकद कउसकभ जीवनकमकहनभालखनभकोक रवभषनहाह|साथहसाथवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरताचाहताकद क भादमनकभ वलउसभदःखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 2सकतकोपाथभबनानभकाकाअथर ह

उततरndashपाथभकाअथर होताहसाबलकासहारा|सकतकोपाथभबनानभकाअथर ह ककरवअपनीपरानीकधराददकभ सहारभहअपनीिजनदगीबतारहाहकद कउसकभ जीवनकमोसाक ीनहाजोउसभधीरजबाधासकभ |

HINDI X Page 68

अ नह रह हह ndash सयषकात पाठय ldquo नरालाldquo

अनहारहकरवता क कतसवनदर वरनकक ााबादकरवताहिजसकमफागनकासकककसतीपरानीकधरो ारागआदकाकनकोहकवरन कागाह| पिकत सकक त अ नह रह हह ह नह रह हह | 1 नपय षकत पिकतयष रउ कव कसका वरषन कर रहा हह

नतर ndashफारगनकभ सवनदर का| 2 अ नह रह हह का पयबग यहा कसकक लल ह आ हह ढ़र कयष

नतर- कतसवनदर काकद क कतकको ाअदतीह| 3 फाग न कक सास लकतक ह पक त रउ कया पररवतषन द ा दकतक हह

नतर- समपर वातावरसवासतहोउठाह| कतपरलरवतपिरपतहोगाह| 4 पक त कक पररवतषन का कव कक रन पर कया पभाव पड़ रहा हह

नतर ndashकरवकाकनकरपनाककउडान रनभलगताह| 5 घर घर व पर पर शबद कक दवारा कव कया वयकत करना चाहता हह

नतर ndash घर-घरकातातपर हसमपर धरा|परपरकरवककअतउतसाहकककनोवतकोवकतकरताह| पािकतसाकभ तपततदसभलदपनहारहह| 1पापाकमकवनसाअलाकरह

उततरndashपनरिकत कासअलाकर| 2उरकमपरपकालपनभकाकाअथर ह

उततरndashकरवकहनाचाहताहककफागनकभ आगकनसभवपरपदसभलदग ह| 3फागनकको ाकावरनककिज | उततर-फागनकको ासवरतवापतहोगीह|वपषपदसभलदगाह|उसकको ा कतकमसकाानहरहह|

पपनबतर

1 कव क आ फाग न क स अदरता सक कयष नह ह रह हह

नतर- फागनकको ाचारोओरफलगाहउसकासवनदर फलदपततदतथाहवाओाकभ काधकसभ कहोरहाह|इसल करवककआखफागनककसनदरतासभहनहारहह| 2 फाग न कक सास लकनक सक कया तापयष हह

नतर ndashफागनकभ सासलभनभकभ काधकसभकरवकहनाचाहताह कफागनकमकवसककमसगिनधतहवा चलरहहिजससभउसकको ाचारो रफलरहह|

HINDI X Page 69

यह दत ररत र सकान (नागा षन) 1 त सहार यह दत ररत हबगा कठन पाषार | 1 लात का पयाषयवाची लल ल | नतर- ककल| 2 दत ररत र सकान सक कया आशय हह

नतर- ननहमबालकिजसकभ अ ीदाातनकलरहभहउसबालककभ कसकानकोदातरतकसकानकहागाह| 3 परस का तसर वप लल ल | नतर- सपर | 4 ालक क र सकान क कया वशकषता हह

नतर- बालककककसकानकतककम ीजानडालनभकककतारखतीह| 2 त र र सक पाल नह यह त सहार र सकान | 1 शश दवारा कव कब अ नरकष दक नक का कारर सपि किल | उततर-बालकनभकरवको थकबारदभखाहभ रउसभपहचाननभकभ ासकमपलकनहाझपकरहाह| 2 कव शश सक अपनी नर हानक क अन र त कयष चाहता ह

उततर-करवकोलगताह कलगातारदभखनभसभथकजा गाइसल रवराकदभनाचाहताह| 3 रा कक राोयर न ननक पर कव कयष दक नक ढ़र ाननक कब वचत रह ाता

उततर-काकभ काधकनबननभपरकरवकभ बालसवनदर रबालसल याओाकोदभखनभसभवााचतरहजाताह| 3 धअय त र रा भी ड़ी ह छवरान | 1 कव नक सवय कब पवासी इतर अ त हसक स बधनष सक कयष स बधत कया हह

नतर- करवआजीरवकाहभतबाहररहताह|क ीक ीहउसकाघरआनाहोपाताह|अतःबउचभ सभउसकासापकर नाककातकोहहोपाताह|इसल करवनभसवाको वासीइतरअताथजसभसमबोधनोसभसाबोाधत काह| 2 पसत त पद रउ रध पकष का साकक तक अष कया हह

नतर ndash सततपदकमकधपकर कासााकभ तकअथर हकाककतातथावातसरजोवहअपनभबउचभ परलातीह| 3कव चक क रा कब धअय कयष कह रहा हह

नतर ndashकरवबउचभ कककाकोधनकहरहाहकद कउसभसदाहबउचभ कासाकीपसखकलताह|जब ककरवइससभवााचतह|

HINDI X Page 70

फसल नागा षन

फासपदाका रउसभअदाकराकम कन कनततवदकाोगदानहोताह|हइसकरवताकमबताागाह| पदफसलकाहहवाककाथरकनका

1पद क भाषा पर पपरी करउ| उततर ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह| 2फसल कब नदयष कक पानी का ाद कयष कहा गया हह

उततर-बनानददकभ पानीकभ फसलकाउतपादनसम वनहाह|इसल फसलकोनददकभ पानीकाजाद कहागाह| 3फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलोकोउगनभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतदकमफसललहलहातीह| कसानोकभ इसीरसकोसमकानदभनभकभ ल फसलकोहाथदकभ सपर कोकहकाकानागाह|

पपनष ndash नतर

1 कवता रउ फसल नपानक कक लल कन आवपयक तवब क ात कह ग ह

नतर- करवताकमफसलउपजानभकभ ल नमनततवदककबातकहगीहndash पानीकधपहवाकानवशक 4 फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलकोउगानभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतोकमसफललहलहातीह| कसानोकभ इसरसककोसमकानदभनभकभ ल फसलकभ हाथोकभ सपर कोकहकाकानागाह|

HINDI X Page 71

ाष पचर क नाक- करलकपवर

1 सरकार त रउ ाष पचर कब नाक लगतक कब लककर ब चता या दहवासी द ा दकती हह वह ननक कस रानसकता कब दशाषता ह नतर ndashसरकारतातकमजाजर पाचकककनाकलगानभकोलभकरजोाचाता रबदहवासीदखाादभतीहउससभउनककगलाककानसकताकाबोधहोताह|इससभपताचलताहकभ वभआजादहोकर ीअा भजदकभ गलाकह|उनहमअपनभउसअताथककनाकबहतकरवान तीतहोतीहिजसनभ ारतकोगलाकबनाा रअपकानत का|वभनहाचाहतभ कबभजाजर पाचकजसभलोगोकभ कारनाकभकाउजागरकरकभ अपनीनाराजगी ककरभवभउनहमअब ीसमकानदभकरगलाकीपरकोहरलगा रखनाचाहतभह| इसपाठकमअताथदभबो वककपरमपरापरकोहरलगा रखनाचाहतभह|लभखककहनाचाहताह कअताथकासमकानकरनाठपकह कनतवहअपनभसमकानकभ कककतपरनहाहोनाचाह | 2 रानी लला क कक दरी क परकशानी का कया कारर ा नसक परकशानी कब आप कस तरह तकष सगत ठहरालगक | नतर-रानी लजाबभथकभ दरजीककपरभानीहथी करानी ारतपा कसतानी रनभपालकभ ाहदवरभपरकवककभ वभ षारव ननदभदकभ अनकल ीहो|दरजीककपरभानीजररतसभअाधकह कसीदभकमघकतभवकतअपनभकपोपरआवशकतासभअाधकधानदभना|चकाचधपदाकरनाआवशकहपरनतदरानीअपनभकपदकोलभकर शनहतोदरजीबभचाराकाकरभउसभतोरानीककान रवातावरकभ अनकलवभ षातारकरनीहपभगी| 3 ढ़र दक तक ह दक तक न दलल का कायापल हबनक लगी | न दलल क काया पल कक लल कया कया पयन कल गल हषगक

नतर ndashजाजर पाचकककलाकोनाकलगानभकभ ल कतरकारनभअनभक तन क |उसनभसबसभपहलभपतथरकोखोजनभका तन कािजससभवहकत र बनीथी|इसकभ ल पहलभउसनभसरकारफाइलदकानरकरनभकभ ल परभदभकादवरा का|अनतकमजीरवतविकतककनाककाकरजाजर पाचककककत र परलगादभ| 6 लक क नक ऐसा कयष कहा क न दलल रउ स ा सफष नाक नह ी |

HINDI X Page 72

नतर नाककानसमकान रआतकगवरवका तीकह|दरलकमसबक था कनतनाकनहाथी|इसकासाकानअथर हककजाजर ककलाकमनाकनहाथी कनतइसकावातातककअथर हह कदरलकमगलाकदककककीनहाथी|नाकनहाथीअथारतगलाकीकभ कारसरकारतातककइजजतनहाथी|उनककगलाकीकककानसकता कातहोरहथी|उनहमाचाताआतकसमकानककनहाथी|उनहमतोगलाकीकाकरखनभककाचातासतारहथी 7 ाष पचक क ला पर कसी भी भारतीय नकता यहा तक क भारतीय चक क नाक फ न हबनक क ात सक लक क कस र सकक त करना चाहता हह नतर नाकककचचारkjkलभखकनभ ारतीककगरकाकापरचदाह|नाककान तरठा रसवा कानका तीकह|इसकभ kjkलभखकहसाकभ तदभनाचाहताह क ारतीनभताओककबातकवनकहभबउचभ ककनाक ीजाजर पाचकककनाकसभबीनकल|अथारत ारतीबउचदकाकानसमकानउनकक तरठा ीजाजर पाचकसभअाधकह|जाजरककनाकसबसभ ोनकलकहनभकाअथर हहककजाजर काकोाकहतवनहाहउनकककोा तरठानहाह| 8 अ ारष नक िअदा नाक लगानक क र कब कस तरह सक पसत त कया ाष पचर क नाक पाठ कक आधार पर नतर दिल | नतर - अखबारदकमजाजर पाचकककनाकलगानभककबातआातोइसभ ीगवरव रआतकसमकानकाआधारसकझाजानभलगा|इसल अखबारदनभजाजर पाचकककिजनदानाकलगानभकभ खबरकोबभ गवरवपर तरकभ सभ पाथा|हबात पीथीककनाकिजनदालगाागा र कसी ीतरहपतथरककनहालगती| 9 ाष पचर कब नाक लगनक वाल र कक दन अ ार च प कयष क

नतर ndashउसदनस ीअखबारवालभइसल चपथभकद क ारतकमनतोकहाकोाअ ननदनकारयकहआनसमकानपत म क ग नहनभतओानभउदघान कानकोाफकताकाागानसावरजानकक ाहाइसल अखबारदकोचपरहनापा|हातक कहवााअडडभ ास भनपरसवागतसकारोह ीनहाहआ|इसल कसीसवागतसकारोहकाकोासकाचार राचतअखबारदकमनहा पाथा|

HINDI X Page 73

आदशष पपन ( अपठत गधाश )

हअद (पाठयकर lsquoअrsquo)

का- दसवी अधकतर अक -90 नधाषररत सरय 3 घ क

नदश 1 पपन प कक चार खण ह ndash क ग ढ़र घ 2 चारब णब कक पपन कक नतर दकना अ नवायष ह | 3 यासभव पयकक ण कक नतर करश दिल |

1 निसलल त गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

ारतजसभरवालदभकमरवरवधताओाकाहोनासवा ारवकह| कfokuनभकहाहकक ारतरवशवकासापत पह|दनकरजीनभकहाथा ारत ो भपकानभपरपरारवशवहलभ कनइसदभककरवभषतारहहककइसककरवरवधताकम कत ीनहतह|हबातदसरहककरवरवधताअाधकदखाापतीह रकवलक कताकक कनतपवर दाकमसभदकभ सतहोनभकक ाातकलकाअथर होताहजार रकवलक कतासभकतलबहोताहकल|पााजानभवाल कता|उदाहरकभ पकम कपभकोलाजासकताह|पभह कइनककजजकीनकभ अनदर पीह कनतइसकभ कलकम कता ीपााजातीह ननता दखाइपतीह| कनत कतानीचभ जडकमह|अतःवहगा ीरतापवरकसोचनभरवचारनभपरदखाापतीह|स ता रसासकतअ ीतकजीरवतह|आाथरकसाकािजकधाकरकभतोकमअनभक पताकभ साथिजसकल ल कताकभ दरनहोतभहवहवासतबकमआशचर कारवषह|

1 ारत ो भपकानभपरपरारवशवकसभह

(क)अनभकजातदकभ कार(ख)रवरवधधकभकभ कार

(ग) नन नन ाषाओाकभ कार(घ)सवा ारवकरवरवधताओकभ कार

2 ारतककरवभषतारहह

(क) वगोलकरवालता(ख)सााकतककहानता

(ग)अनभकरपताकम कता(घ)नददककपरवतता

HINDI X Page 74

3रवरवधतादखाापतीह कतानहाकद क कता

(क)पभककाखाकलह(ख)पभकभ पततभजसीह

(ग)पभकभ तानभजसभह(घ)पभककजजसीह

4 ारतकाअनभक पतादखाादभतीह

(क)पवरतोनदद वावनदकम(ख)दभवासदककाररकरचनाकम(ग)आाथरकसाकािजक वाधाकरकभतोकम(घ) ारतीदकभ रवचारो ररवशवासदकम

5िजसकल त कताकभ दरनहोतभहवहवासतवकमआशचर कारवषह|वाकका कारह(क)साकत(ख)कश

(ग)सरल(घ)जल

1 निसलल तग गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

जा करसाहबकभ बारभकमक बातभअरवसकरीह13का1967ाकोराररपतकापदसा ालतभह उनहदनभकहाथासारा ारतकभराघरह|क सउचीलगनसभइसघरकोकजबत रसनदरबनानभकककोक गाता कवहकभरभकहानदभवासदकाउपकतघरहोिजसकभइासाफ रख हालकाअपनासथानहो|

अपनभसाफसथरभसराचपर खादकभ कपो रसराचसभसावरदिरकभ बीचचककतभहरकभ गलाबीगवरवर क काडलसभजा करसाहब भकआतकीताकमगााधीजीकभ अातकउततरााधकारनजरआतभथभ|दभकभ आनभवालभबउचभ बापको लनजा इससमबमसकमउनहदनभ कबारकहाथाआपआादभतोइसअवसरसभला उठाकरगाधीजीकभ समबनधकमक आपसभकह|उनकभ जाननभ रसकझनभसभउनकभ काककोसकझना रउसकमजीजानसभलगनाजरासरलहोसकताह|हइसल रकहनाचाहताहअबदनपरदनउनलोगोककसाखाघरहहिजनहदनभगाधीजीकोदभखाथाउनकभ साथकक काथा|उनकभ बता ह रासतदपरचलभथभजबवभदनासभग तोवभलोगबउचभ थभ|बहतसभपदा ीनहाह थभउनककागनतीअबदनपरदनबतीहजा गी|न हालहोगानाकालहदगभन जाजालहोगभोसानहो क भगाधीजी रउनकभ काभककतहकभजीरवचारथभउनको लाबठ|ोसाहआहोहकारसबकसभकरवानपाजीबबारदहोजा गी|

1 सततगाधााकभ ल उाचतीषरकदिज |

(क)अरवसकरी(ख)जा करसाहब

HINDI X Page 75

(ग)करवानपाजी(घ)हक रहकाररवरासत

2जा करसाहबकभ चरतककदभरवभषता बताा |

(क)रवनउ रदपचरत(ख)आतकीतापर र ारवरदकखी

(ग)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह(घ)कोारवकरपसहनहाह

3करवानपाजी कसभकहागाह

(क) ारतकक ाकतकसापदाको

(ख) ारतककधाकरकरवरासतको

(ग)गाधीजी र ारतककसाासकतकरवरासतको

(घ)गाधीजीककवचारकसापदाको

4राररपतपदस ालतभह उनहदनभसव पकभ बारभकमकाइउ ा ककक

(क) ारतको कबाराररबनानभकक

(ख) ारतकोआतकन रर ररवकसतबनानभकक

(ग) ारतकभ दभवारषदकोपार र सननतासभघरबनानभकक

(घ) ारतकोरवशवकमपहचानबनानभकक

5जा करसाहबकोगाधीजीकाअातकउततरााधकारकदकहागाह

(क)वभगाधीजीकभ करदकमरवशवासरखनभवालभअातककीथभ|

(ख)वभगाधीजीकभ सकान भकओरआतकीतासभपर नभताथभ|

(ग)वभगाधीजीकभ करदककराकरनाचाहतभथभ|

(घ)वभनापीपककओरगाधीजीकभ रवचारोकमदरकोरखकरदखीथभ|

3 नसनलल तकावााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरसहकभ सहरवकरपचन ndash 1x5=5

जीवनदपजलभ|जीवनदपलभोसासवजगकोजोतकलभ

HINDI X Page 76

जीवनदपजलभ| ोभ अवधकााककनगरकाननको सथान कासखब वकोलातकारकरकरदकासवभ काषरसवाजनतागजागलफलखा सरनीररपासवाका कोकोचका रदकभ सातादर क जनकसफलहउसकानवकाजोपरहतहसदािज |िततदकोसरसरदभनभजोहकागरसाचपचापगलभजीवनदपजलभ||रसकरोककरचनिनभवनदावनकोबरसाा ोबलखतभतवालबालवहनकभह ीकहलाा कनतलोककराकागर हकभ वलउसनभअपनाावहगोरपदकानवर फरोागराजकहलाागीताककहरपािकतकमअजरनकोवभसकझातभ|आगभबपनरसाहजगतकभ झठभसबरशतभनातभअतरवसततकतरवकागर हहरकानवइसओरचलभ|जीवनदपचलभ|वीर तापववरागीसबकभ हकाकासउचापतवहवहसकनसर तहोखलतभजोकादकभ बीचपलभजीवनदपजलभ||

1जीवनकभ दपजलनभकभ पी भकाआह

(क)दपकभ सकानचककानभबाला(ख)दपकक ाातजलनभवाला

(ग)दपकभ सकानसवाजलकरदसरभकभ हतकरना(घ)दपकक ाात ककरनभवाला

2राकचािकभ जीवनकभ बारभकमकाकहागाह

(क)उनहदनभसवाकरसहकरदसरदकाहत का(ख)रपताककआाकापालन का

(ग)उनहोनभजानबझकरजीवनकमकरसहन का(घ)वभसतकोकानतभथभ

3करनभअजरनकोकासनदभदा

(क)रशतभनातभकभ कहतवका(ख)आतकततवका

(ग)कतरवपथका(घ)कानवताका

5सउचासपत कसभकहागाह

(क)जोसदासतपथपरचलभ|

HINDI X Page 77

1 पद पररचय

2 वाकय भकद

3 लक कहानी यह भी ndashरन भखणार

4स ी शा कक वरबधी क तक का णन

5 पद ndashत लसीदास

6 वाय

7 छाया रत छना ndashगरा क रार रा र

8 ससक त ndashभदअत आनअद

9 वाकय भकद-रचना क दिि सक

10 रस

11नौ त ानक रउ इ ादत ndashयतीअद रश

12 कअयादान ndash कत रा

13 सगतकार ndash रगलकश ण राल

14 लह ठाइयास लनी हकरानी हब रारा- शव पसाद रश

15 र कयष ल ता ह ndashअकय

16 प लक न

17 सार लक न

18 न ध

19 आदशष पपन प

HINDI X Page 78

सकलत परा-2 (FA-3 +FA-4 ) कक लल सहायक सारगी

FA-3

3पद-परच बद रपदकमअातरndashबद ाषाककसवतनतइकााह|जवबदवाककम कतहोताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतनतबदह|

लकाघरजाताह|पद-परच

वाककम कतपददकारवसततवाकरीपरचदभनाlsquoपद-परचrsquoकहलाताह|जसभ ndashलकाघरजाताह|lsquoलकाlsquoपदवाकरीपरच ndashजातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाताहrsquo याकाकतार|

पद-परचकभ ल स ीबददकभ भदउप भदलागवचनकारकआदककजानकारहोनीआवशकह|

पद-परचदभतभसकिजनबातोककजानकारहोनीआवशकहवभहndashसाा ndashसााकभ तीन भदह-1विकतवाचकसाा2जातवाचकसााव ाववाचकसाा|

लागndashपिरलागसतीलाग|

वचनndash कवचनावहवचन|कारकndashकतारकारककरकारकसा दानकारकअपादानसवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसाबाधवाचकसवरनाक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकरक याकभ साथबताा|

सवरनाकरवभष|लागवचनरवभरिजसककरवभषताबतारहभह|

याndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद

HINDI X Page 79

याndashरवभष यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाचक यारवभष

सथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपरनाकवाचक यारवभषतथा

उस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषताबतारहाह|

सकउचबोधकअवndashइसकभ दो भदहोतभहndashसकानााधकरसकउचबोधकअव

वाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददपददवाकदकोकलारहाहउनका

उरलभखकरना|

सकनधबोधकअवndashिजनसााासवरनाकोकमसाबाधवतााजारहाहउसकाउरलभख

करना|उदाहरनसवरपक पददकापरचदाजारहाह|

(क) र कल ीरार ा इसलल वदयालय नह आया |

क-सवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथा र

आा याकाकतार|

रवदालndashसााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकआा या |

( ) यह घड़ी रकरक ड़क भा नक द ह |

ह-रवभषसावरनाककरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर|

बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर|

(ग) न तन दसवी का रउ पढता हह |

काndashसााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारक

lsquoपपताlsquoह| याकाअाधकर(सथान)

(घ) चष नक अपना कार कर लया ा |

बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागकरधात तकालकतरवाउकतरर

ोग|करलाथाndash यासककरक यापिरलागबहवचनकरधात तकाल

कतरवाउकतरर ोग|रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज

1 कीराघरकमरहतीह|

HINDI X Page 80

उततर-विकतवाचकसाा कवाचकसतीलागकतारकारकरहतीह याकाकतार|

2 ह कताबकभरह|

उततरndashरवभषसावरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभधीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषचलताहlsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततर-विकतवाचकसाापिरलाग कवचनअाधकरकारककलगाrsquo याकाअाधकर(सथान)

5 वहकाकमबठारहताह|

उततर-परषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकबठारहताहlsquo यारवभर|

6 कनोहरदसवीाकाकमपपाताह| उततरndashरवभरसाखावाचकरवभषयकसचकसतीलाग कवचनlsquoकाlsquoरवभर|

अभयास-पपनष | पपन ndashवाकयष रउ रक ाकत पदष का पद पररचय लल ल ndash

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह| 3 ारतअनभकसासकतदबालादभह| 4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह| 5 करवतासनदरह|

HINDI X Page 81

वाकय ndash भकद

कनरकभ रवचारदककपरतासभ ककरतभवालापदसकहजोवविसथतहोवाककहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह| वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभ कजोसवा ारवकउतका ठाजागतीहउसभआका ाकहतभहndashजसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहभककदनकमस ीकाककरतभहतोस ीकहदभनभसभ शनकाउततरकलजाताह| रवाकठपकहोजाताह|अतःइसवाककमस ीबदककआकाााथीिजसककपत र कभ सभवाकपराहोगा| ोतता-ोततासभतातपर हndashपददसभअथरबोधकककसाकथर |जसभ कसानलाठपसभखभतजोतताह| उकतवाककमलाठपकभ सथानपरहलका ोगहोनाचाह कद कहलजोतनभकभ सागकमअथरबोधककककतारखताह| सिननाध(आसिकत)-वाककभ बददकोबोलनभालखानभकमनकताहोगाआवशकह|रकरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखानभकभ ल रवराकाचनहदका ोगनकरनभसभअथर कमबाधापतीह|इस कारइसअथर त ीनकलताहजबअा सकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोसिननाधकहतभह| वाकय कक घक ndash वाककभ कल रअनवार घकह-1कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभहndashरवभष यारवभषकारकआदइनहमोिउ कघककहाजाताह|

1उदभश2रवधभ

1उदभशndashिजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2ककर कारवसतार) 2रवधभndashउदभकभ रवषकमजोक कहाजा|(1 या2 याकापरक3ककरपरक4ककरपरककारवसतार5अनकारककपद रउनकारवसतार) उदभ ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

इससकररवकककाधारदारचाकसभपकभ पकभ फलकारहह| रचना क दिि सक वाकय भकद ndashरचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash 1सरलासाधारवाक

HINDI X Page 82

2साकतवाक

3कशाजलवाक

1 सरल या साधारर वाकय - इसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभहअथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभndash

1 वहजोरजोरसभरोा| 2 क रकभरा ाादरलजा गभ| 3 वभहरदनदधपीतभह| 4 कोहनघरजारहाहोगा| 5 वहअताचार प क जारहाथा| 6 पा कसतानवषभसभआताकवादफला जारहाह| उकतवाकदकमरखाा कत या कख या ह| धानदमndashसवतनत पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह| 2 सय कत वाकय - दोादोअाधकसकाजसतरउपवाक कसीसकानााधकर

सकउचबोधकअवसभजभ होतभहसभसाकतवाककहलातभह|जसभndash 1 हकलोगप भघकनभग रवहााचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअनतआनभकमअसकथर ह| धानदमndash1सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर कndashदसरभकभ परकहोतभह| 2इनउपवाकदकासवतनत पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजससकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपरजोाजाताह|उनहमसकानााधकरसकउबोधकचार कारकहतभह|

(क) सयबक ndashजोबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभ- रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) वभाक ndashबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभवदरव ाजकारवकरपकहलातभह|जसभाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) वरबधसचक ndashदोपरसपररवरोधकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह| हसक -परनतपर कनतकगरलभ कनआद|

HINDI X Page 83

(घ) परररारसचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोरकरपराककोदारनभवालभवदपरकासचककहलातभह|जसभ-फलतःपराकसवरपइसल अतः तवफलसव पअनथाआद|

3रश वाकय ndashकशवाककम कउपवाकसवतातहोताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभndashकनभदभखाककबाजारकमचहलndashपहलह|इसवाककमउपवाकहक दभखाबाजारकमचहलndashपहलथी| भदोनदउपवाकककवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकभndashकखा धानउपवाकहndashकनभदभखा|

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहतोहिजधरndashउधरजसभndashवसभिजतनाndashउतनाकद कदतोता कधरपतथारपअथारतकानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|

नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह|

वाधकरसकउचबोधककभ भदndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभह-

(क) कारसचकसकउचााबोधकभ भदndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकारसचककहतभह|जसभndash ककद कइसल च कता कआद|

( ) साकभ तसचकndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह| जसभ-दतोजातोधरपपरनतआद|

(ग) उदभशसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभइसल कता किजससभ कआद|

(घ) सव पसचकndashकखउपवाककाअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभndashानीकानो कआथरतआद|

पधान व आशत नपवाकय क पहचान ndash

1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह|

HINDI X Page 84

2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवहकख याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा|

पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभ-तकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|सरलवाककम पाातरतकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहापरशककरतभ या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|rsquoअवशसफलहोतभ|lsquoकशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भद_- भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सााउपवाक

(ख) रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सा नपवाकय ndash धानउपवाककक कसीसााासाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह|

जसभ-ग जीनभकहा कआजपसतकप मगभ| पहचानndashहाlsquoआजपसतकपपमगभ|rsquoउपवाकग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमग जीनभकाकहाह

उततरकलभगाआजपसतकपपभगभहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरम करतभह|

सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाहा|(lsquoबोलाrsquo याकाककर ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहndash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासहभ कआजआवशआ गभ|(रवशवसकासकााधकर)

हारभखाा कतउपवाकसााउपवाकहभष धानउपवाकह| (ख) वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदकक

रवभषताबतानभवालाउपवाकरवभरउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरोककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा|

HINDI X Page 85

पहचान-कखउपवाकपरकवन कसभ कनहम शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकह ीआसकताह| ह ाःजोाइसकभ कसी पसभआरम होताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकहा ीआसकताह|

(ग) कया वशकषर नपवाकय - कखउपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक यारवभषउपवाककहलाताह|जसभndash 1 तकवहाचलभजाओजहाबसखीह| 2 जहाजहाहकग हकारासवागतहोतभहndash

(क) कालवाचकउपवाक

1 जदहकस भनपहाचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख) सथानवाचकउपवाक

1 जहाातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपतभथा| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहाावषारपसकतीहजहावषारनहहा|

(ग) रतवाचकउपवाक

1 आपकोवसाहकरनाहजसाकमकरातातकइसकार अकलसकतीकाकहा

2 वहउसीरहतकहइताहतखभलभगभाकसाकमकहतभ

(घ) परकावाचकउपवाक

1 िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2 वहउतनाहअाधकथकभ गाजीतनअाधकदवभगा| 3 जसभजसभआकदनीबतीजातीहवसभndashवसभआवशकता ाबतीजातीह|

(ड)परका(कार ndashकार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2दवहआ गातोकाकबनजा गा| 3धरपतपहलवानहतथारपकझसभनहाजीतसकता| वाकरपानतर

1 सरलवाकndashकोहनहनदपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाकndashकोहनकोहनदपपनाह रवहासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहअतःवहासतीजीकभ हागाह| कशवाकndashकोहनासतीजीकभ हागाहकदउसभहनदपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनवहतककखलाीहोनभपर ीकहाअनततीर नहाहोता|

HINDI X Page 86

साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाक-धरपकोहनबहतककखलाीखोदलातबचलभग |

3 सरलवाकndashगडाखोदकरकजदरचलभग |

साकतवाकndashजबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाकndashकजदरोनभगडाखोद रचलभग |

पपनष 1 सीरा यहा आ ढ़र रक ा हार ग | रचना कक आधार पर सह वाकय भकद हह |

(क) सरलवाक(ख)कशवाका

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2 नकपय रउ सिसरलत नह ह (क) कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3 वबय कक अतगषत नह आता

(क) परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा

4 सरल वाकय रउ नह हबता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5 रचना क दिि सक वाकय भकद हह (क) दो(ख)तीन

(ग)चार(घ) का कसभअाधककतार

6 सरानाधकरर नपवाकय हबतक ह (क) सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकभसभकोानहा

7 लक पधान नपवाकय ढ़र लक या लक सक अधक आशत नपवाकय हबतक ह (क) साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8 सवत वप सक पय कत हबनक वाला नपवाकय हबता हह (क) सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक

9 रक ा जयषह घर पह ची वषाष श व हब ग | (क) सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकनााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

HINDI X Page 87

10र नक ाना नह ाया इसलल फल नह ाया | यह रचना क दिि सक वाकय का पकार हह

(क) जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कल र सक दलल ाना हह ढ़र फर कलकता | रचना क दिि सक वाकय हह (क) कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची कया वशकषर नपवाकय कस वाकय रउ हह (क) जबआपकाआदकीआाकनहारहाथा

(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो

(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी| 13वाकय का सह अष तभी नकलता हह अश लक सर चत सरय सीरा रउ ह बलक ाल | इस शतष कब कहतक ह (क)ोतता(ख)सरवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाकय कक पर रय घक ह | (क) चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकभसभकोानहा

15वभवहााजाकरदभनभइसकासाकतवाककमसथनानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदभगभ(ख)वभहाकभ जाकर ाषदभनभलगमगभ

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहााजा गभा ाषदभगभ

16नीचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रस साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकभ ठपकठपकनाकलख |

1 जोरवदवानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 कचाहताह कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसबकनाागा| 5 अपनाकाकदभखोााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभसीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहता कक ोजनाबनसकभ |

HINDI X Page 88

9 आपककवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभ रआगरापहाचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घर(15)दो

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधारवाक(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन

1 रचना कक आधार पर वाकय का सह पकार लल ल | 1 वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालकबलाओिजसकभ ागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2 नदशान सार नतर दिल ndash 1काताजीनभआागाथकररोबनाा|(साकतवाककमबदल ) 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 89

लक कहानी यह भी पपन 1लभखकाकभ विकततवपर कन- कनविकतदका कस पकम ावपा

अवा lsquo ककहानीह ी rsquoपाठककलभखकाकभ विकततवको कन- कनविकतदनभ कस पकम ारवत का नतर-लभखकाकभ विकततवपरकख पसभदोविकतदका ावपाब रपताजीका ाव-लभखकाकभ विकततवकोबनानभ-बगानभकमउनकभ रपताकाबहतबाोगदानरहाहबउनहदनभहलभखकाकभ कनकमहनताकक ावनापदाककबउनहदनभहउसभकककबनाा रविोहबनााबउनहानभलभखकाकोदभ रसकाजकभ तजाग कबनााबउसभरसोाघर रसाकानघर-गहसथीसभदर क बधदविकततवदबलभखकाकोदभकभ तजाग कबनानभकमउनकभ रपताकाहोगदानहब ीलाअ वालका ाव-लभखकाको याील याातकार रआादोलनकारबनानभकमउनककहाद- ाधारपकाीलाअ वालकाोगदानहबीलाअ वालनभअपनीजोीलबातदसभलभखकाकभ कनकमबठभ सासकारदकोकार-रपदभदाबउनहदनभलभखकाकभ खनकमोलभ काद बरपताउसभचारदवारतकसीकतरखनाचाहतभथभ परातीलाअ वालनभउसभजन-जीवनकमखलकररविोहकरनासखादाब पपन2इसआतककककमलभखकाकभ रपतानभरसोाको lsquo ारखानाrsquoकहकरकदसाबोाधत काह

नतर- ारखानभकभ दोअथर ह-

1जहाहकभा टीजलतीरहतीह अथारत प चरहाचारहताहब2जहॉबहतोर-गलरहताहब ारभकाघरबककीनभ रअस लोगदकाजकघबपाठकभ साद र कमहबदपहलभअथर कम कतहआहबरसोाघरकमहकभाखाना-पकानाचलतारहताहबरपताजीअपनभबउचदकोघर-गहसथीाचरहभ-चवकतकसीकतनहारखनाचाहतभथभबवभउनहमजागरकनागरकबनानाचाहतभथभबइसल उनहदनभरसोाघरककउपभाकरतभह ारखानाअथारत प त ाकोनरकरनभवालाकहदाहब पपन 3 वहकवन-सीघनाथीिजसकभ बारभकमसननभपरलभखकाकोअपनीऑ ाखदपररवशवासहोपाा रनअपनभकानदपर नतर- हआा कलभखकाकभ आादोलनकारववहारसभतागआकरउनकभ कॉलभजककर ासपलनभलभखकाकभ रपताकोबलवााबरपतापहलभ-सभहलभखकाकभ रविोहरखसभ

HINDI X Page 90

परभानरहतभथभबउनहमलगा कजररइसलककनभकोाअपकानजनककाक काहोगाबइसकारउनहमसरझकानापभगाबइसल वभबबातभह कॉलभजग ब

कॉलभजकमजाकरउनहमपताचला कउनककलककतोसबल कदककचहभतीनभतीहबसाराकॉलभजउसकभ इारदपरचलताहबल कार ासपलककबात ीनहाकानतीा कभ वलउसीकभ साकभ तपरचलतीहबइसल र ासपलकभ ल कॉलभजचलानाकठनहोगाहबहसनकररपताकासीनागवर सभफलउठाबवभगदगदहोग बउनहदनभ ाचार कोउततरदा- lsquo भआादोलनतोवकतककपकारह hellipइनसभकसभरोकाजासकताहब rsquoलभखकारपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभअपनभकानदपर रोसानहआबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताउसभडा मगभ धकका ागभतथाउसकाघरसभबाहरनकलनाबादकरदमगभब पपन 4लभखकाककअपनभरपतासभवचारककराहकोअपनभबददकमलख ब नतर- लभखका रउसकभ रपताकभ रवचारआपसकमकरातभथभबरपतालभखकाकोदभ-सकाजकभ तजागरकबनानाचाहतभथभ का तउसभघरतकहसीकतरखनाचाहतभथभबवभउसकभ कनकमरविोह रजागरकभ सवर रनाचाहतभथभ का तउसभस यनहाहोनभदभनाचाहतभथभबलभखकाचाहतीथी कवहअपनी ावनाओाको क ीकरभबवहदभककसवतातताकमस यहोकर ागलभबहाआकरदोनदककककरहोतीथीबरववाहकभ काकलभकम ीदोनदकभ रवचारकरा बरपतानहाचाहतभथभ कलभखकाअपनीकनकजसभराजमिादवसभादकरभबपरातलभखकानभउनककपरवाहनहाककब

पपन 5इसआतककककभ आधारपरसवाधीनताआादोलनकभ परदशकााचतकरतभह उसकमकननजीकक ककाकोरभखाा कतककिज ब

नतर- सन प 1942सभ1947तककासकसवतातता-आादोलनकासकथाबइनदनदपरभदभकमदभ िकतकाजवारपरभववनपरथाबहरनगरकमहतालमहोरहथीाब ात-फभ रॉहोरहथीाबजलसभहोरहभथभबजलसनकालभजारहभथभबवक-वतॉसकदपरघक-घककरनारभलगारहभथभबसारकाारदा रहथीाबघरकभ बाधन सकल-कॉलभजकभ नक-सबककधिजजाउरहथीाबल का ीलकदकभ बीचखलकरसाकनभआरहथीाब

ोसभवातावरकमलभखकाकनन ाडारनभअपवर उतसाहदखााबउसनभरपताककइउ ाकभ रव सकदपरघक-घककरनारभबाजीकक ाषद हतालभकक जलसभ-जलस क बउसकभ इारभपरपराकॉलभजका ोकरआादोलनकमसाथहोलभताथाबहककहसकतभह कवभसवतातता-सभनानीथीाब

HINDI X Page 91

पपन 6ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम तइरतवधभि मतआबावत त

हा भ तम तफ़लतमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ात

रमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात

हलल तम तहतजहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ तम तप ड़म त

उ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ तइ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म त

इ मतपापत त तप त म ातभह ातसाइरतबातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

i प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहततii हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहतiii ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसाततiv ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवततv ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

उ त-तत(i)त प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप त

पड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

(ii)त हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफलतमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत त आयतमतउआा ािवशालातहरा-ठहाम ततउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii)त ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v)त ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस तततततततत

HINDI X Page 92

तlsquoा-िशकातम तिव धातमभ मतमातखड rsquoतत

शन1 नसन लल त भाशकब प कर पछक गल पपनष कक लयक सहवकलप च नकर लल ल -तअतककपतनीपतनी-धकर परवा खानदभतभसकघादपााखडत ककरभ गागबभ ndashबभCkzatildeokfnksaकोहरादभ काडनकशककसहधकरचारीाकराचार कभ ककभ ादभगजबइससभअाधक ाकरबात रकाहोसकभ गीहसबपापीपपनभकाअपराधहबनवभपपतीा नवभपजनीपरषदकाककाबला करतीाबहसारादराचारिसतदकोपपानभका हकफलहबसकझभ बिसतदकभ ल पपनाकालक रपरषदकभ ल पीषकाघाोसीहदललद रदराातदकभ आधारपरक लोगिसतदकोअपपरखकर ारतवषर कागवरवबपानाचाहतभहब

(i) lsquo ककभ ानाrsquo काअथर ह (क) बरतरहअपकानतकरमब (ख) साककमडालदमब (ग) बरतरहपरासतकरमब (घ) लिजजतकरदमब (ii) lsquoहसबपापीपपनभकाअपराधहrsquo-इसकथनकमका ावह (क) सउचाा (ख) तक

(ग) वात (घ) हास (iii) lsquoक लोगrsquo कम कसपरवातह (क) ारत-रवरोाधदपर (ख) हाद धकर कभ रवरोाधदपर

(ग) धकर-रवरोाधदपर (घ) सती-ाकभ रवरोाधदपर (iv) lsquoसहधकरचारीrsquo काआह- (क) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (ख) पतनी (ग) साग-सागधकर का चारकरनभवाल (घ) धकर परचलनभवाल (v) इसगदाासभसपरह क ाचीनकालकमनार- (क) अतथी (ख) तथी (ग) गावारथी (घ) अबोधथी नतर -

(i) बरतरहपरासतकरनाब (ii) वात

(iii) सती-ाकभ रवरोाधदपर

(iv) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (v) तथी

HINDI X Page 93

शन2िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसा उनह तअप ातबातम तरहातिरसतम तम त

िल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठतम तवधा तप तबाइ ततउ त-त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह रभखतम त ाशतमातमा वता तह -रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

तत3 क परातनपाथीलोगिसतदककाकभ रवरोधीथभबदरववभदजीनभका-कातकर

दभकरसती-ाकासकथरन का

नतर zwnj- दरववभदजीनभनमनलखततकर दभकरपरातनपााथदकभ तकवकोनकारा रसती-

ाकासकथरन काzwnjzwnj-

(i)िसतदकानाकदकम ाकतबोलनाउनकभ अनपपहोनभका कानहाहबउनदनदक

हलोगसासकतबोलपातभथभबभषत रअतदोनद ाकतबोलतभथभब ाकतकम

तोसाराबवजनसाहतलखागाहबहकारआजककहाद गजरातीआद ाषा ी

आजकक ाकतमहबइसल ाकत ाषाबोलनाअनपपहोनभका काबरकलनहाहब

(ii)दरपआजसती-ाहोनभकभ पारपत काउपलबधनहाह का तवभखो ीसकतभ

हबअतपारपत कादकभ अ ावकमहनहाकहाजासकता क ाचीनसककमसती-

ानहाथीब

(iii) ारतकमवभद-कातलखनभसभलभकरतकर वाखान रासताथर करनभवालसत

नाराहाहबअत ाचीननारकोासभवााचतनहाकहाजासकताब

(iv)का तलाकादरातकोकवचनकहनाउसककअाकापराकनहाथा उसका

सवा ारवकयोधथाब

त4तबतमतिशका-वालात तअबतमतिशका-वालातमतकयातअ तहसपपतम मतत

नतर zwnj-तबकका- ालकमिसतदकोासभवााचत काजाताथाबागरओाकभ

आशकद रकादरदकमदजातीथीबककारदकोनत गान शागारआदककरवदाद

जातीथीबआजकका- ालकमनर-नार- भदनहा काजाताबल का ीवहरवष

पपतीह जो कलकभ पपतभहबउनककका साथ-साथलगतीहबपहलभसहाका

चलननहाथाबआजसहाकमपपनाफनबनगाहब

HINDI X Page 94

शन5परापराकभ उनहापदकोसवीकार काजानाचाह जोसती-परषसकानताको

बपातभहदndashतकर सहतउततरदिज ब

नतर zwnj-हकारपरापराबहतलाबीहबउसककस ीबातमआजअपनानभ-ोतनहाहब ाचीन

सककमक बातमसती-परषकमअातरकरतीथीाबआजकागसकानताकागहबआज

लाग- भदसवीकार नहाहबअतहकमपरापराकमसभकभ वलउनहाबातदकोसवीकारकरना

चाह जोसती-परषककसकानताकोबपातीहदबत ीहकारासकाजउननतकरसकभ गाब

त6त परानभ सककमिसतददवारा ाकत ाषाकमबोलनाकाउनकभ अपपहोनभकासबत

ह-पाठकभ आधारपरसपरककिज ब

नतर zwnj-परानभसककमिसतदकभ ाकत ाषाकमबोलनभकभ काकलतभहबपरातइसकाह

तातपर नहाह क ाकत ाषाअनपपदकक ाषाथीबवासतवकम ाकतअपनभसककक

बोलचालकक चलत ाषाथीबिजस कारआजहाद बातलाआद ाकत ाषा हबअत

ाकत ाषाकमबोलनभकभ कारकहलाओाकोअनपपकहनभकक लनहाककजासकतीब

HINDI X Page 95

lsquoराक-लक-परराक-सावादrsquo-lsquoतलसीदासrsquo

उततर-(I) लकनभपरराकसभकहा कजसभकलकोहाककरअपनभसाथला हो

(II) रवशवाकतनभपरराकसभलककोबालकसकझकरउसकभ अपराधकोकाकारदभनभ

ककबातकह|

(III) रवशवाकतनभपरराककभ बारभकमसोचकरहसभ रसोचनभलगभ कपरराकअब ीराक

लककोसाधारतदककतरहसोचरहभह

पपन 1ि िलिख तमासाशतम तधयापवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतम भबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभत हात

उ तआ तप ड़तिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

(i) पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहात

(ii) िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ातचािह त

(iii) िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत

(iv) प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा तअकमयत

बायातत

(v) सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत

HINDI X Page 96

(IV) परराकनभकहाकवचनबोलनभवालाबालकनिशचततवरपरकरनभोतह|

(V) कावाा क ाषाअवधीह|

पपन 2 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन-कौन सक तकष

दल

अवा

सीता-सवयवर कक अवसर पर ल रर नक कबधत परश रार कब धन ष कक ानक कक कौन-कौन

सक कारर ताल ह

उ त-परराककभ योधकरनभपरलकनभनमनलखततकर द -

bull बचपनकमहकसभ कतनभहधनष भपरातआपनभउनपरक ीयोधनहा काबइस

रवभषधनषपरआपकककाककताह

bull हकारनखरकमतोसबधनष क-सकानहोतभहब फरइसधनषपरइतनाहो-हरला

कद

bull इसपरानभधनषकोतोनभसभहकमकाकलताथा

bull राकनभतोइसधनषको आहथा कहअपनभ-आपगाबइसकमराकका

कोादोषनहाब

पपन 3रार-ल रर-परश रार सवाद रउ रार ढ़र ल रर कक चरर रउ र रय अतर कया हह

अवा

परराककभ योधकरनभपरराक रलकककजो त या हाउनकभ आधारपरदोनद

कभ सव ावककरवभषता अपनभबददकमलख ब

उ त-राकसव ावसभकोकल ररवनीहबउनकभ कनकमबदकभ तशा रआदरहब

वभगरजनदकभ साकनभझकनाअपनाधकर सकझतभहबवभकहायोधीपरराककभ बभबातय

होनभपर ीसवाकोउनकादासकहतभहबइस कारवभपरराककादलजीतलभतभहब

लकराकसभ कदकरवपरतहबवभबहतउ र चाडहबउनककजबान र

सभ ीअाधकतभखहबवभवात-वचनदसभपरराकको लनी- लनीकरदभतभहबउनकक

उ ता रकठोरवचनदकोसनकरनकभ वलपरराक कउठतभह बिरकअनस ाजन

ीउनहमअनाचतकहनभलगतभहबवासतवकमराक ााहतोलकधप राकीतलजल

हतोलकआगब

पपन 4 साहस ढ़र शिकत कक सा वननता हब तब कहतर हह इस कन पर अपनक वचार

लल ल

HINDI X Page 97

उ त-हबातसतह कसाहस रिकतत ीतकअउ भलगतभह जबतक कसाहसी

विकतरवनउरहभबजसभहिकतालविकतउदाडताकरताहाघकाडदखाताहाबप-

चपकरबोलताह वहबरालगनभलगताहबपरराक रलकदोनदकभ उदाहरसाकनभ

हबपरराकपरायकीह का तउसकासवाकोकहापरायकी ckyampczatildepkjhतकलघातक

कहनाबरालगताहबजसभ-जसभवहअपनभकठारकोसधारताह रवचनकभ करताचला

जाताहवसभ-वसभवहहसीकापातबनताचलाजाताहब

लककासाहसहकम लालगता हबपरातवह ीसीका तोदभताहबधीरभ-

धीरभवहबहतउ कठोर रउदाडहोजाताहबइसकारस ीस ाजनउसकभ रवरहो

जातभहबलकककउदाडिकतहकमखकनभलगतीहबदसरओर राकचािसाहस र

िकतकभ साथरवनउताका ीपरचदभतभहबइसल वभसबकाहदजीतलभतभहब

पपन 5rsquoरार-ल रर-परश रार सवादrsquo रउ परश रार नक अपनक वषयरउ ब कहा नसक अपनक शबदष

रउ लल ल

उ त-परराकनभअपनभबारभकमकहा- lsquolsquoक ckyampczatildepkjhहबसव ावसभबहतयोधीहबसारा

सासारजानताह कक तदकभ कलकात हबकनभअनभकबारअपनी जाओाकभ बल

परधरतीकभ सारभराजाकारडालभह रहपकवी czatildeekksaकोदानदभहबकभराफरसाबहत

ानकहबइसनभसहसतबाहजसभराजाकोकारडालाथाबइसभदभखकरग र ीिसतदकभ

ग र ागरजातभहबrsquorsquo

पपन 6लकनभवीरोाककका-कारवभषता बताा

अवा

राक-परराक-लकसावादकभ आधारपरसाभपकमलख कपरराकककयोधपर बातम

सनकरलकनभउनहमरवीरकककापहचानबताा

उ त-लकनभवीरोाकभ बारभकमबताा कसउचावीरर ककमवीरतादखलाता

हअपनागगाननहाकरताndashसरसकरकरनीकरहा कहनजनावहा आपब

HINDI X Page 98

2पद ndash त लसीदास पद-1

नाथसम धन ाजनहारा|होइहकोग कदासतमहारा|| आ भसकहाकहअ कनकोह|सनीरसाबोलभकनकोह|| सभवकसोजोकरसभवकाा|अरकरनीकरकरअलराा|| सनहराकजभहसवधनतोरा|सहसबाससककोरपकोरा|| सोरवलगागरवहाासकाजा|नतकारभजहहसबराजा|| सनकनवचनलखनकसकानभ|बोलभपरसधरहअवकानभ|| वहधनहतोरलरकााकबहनअसरसककनहगोसा|| रभनपबालककालबसबोलततोहनसा ार|| धनहसकतपरारधनरवदतसकलससार|| 1पदकक ाषा र ादकभ नाकलख | उततरndashअवधी ाषातथादोहा रचवपाा ाद| 2राकलक रपरराककभ बचनोकमकसभकनो ावह

उततर-राककभ वचनदकमरवनउता

लककभ वचनदकमवात

परराककभ वचनदकमयोध| 3सभवककाकागहोताहकापरसराककभ अनसारराकसउचभ सभवकथभ

उततरndashसभवककागहोताहसभवाकरना|परराककभ अनसारराकसउचभ सभवकनहाथभकद कउनहदनभवकाधनषतोकरतओाजसाववहार काह|

पद-2 लखनकहाहसहकरभजाना|सनहदभवसवधनषसकाना|| का तला जीनधनतोरभ|दभखााराकननकभ ोरभ|| अतरघपतहनदोस|कनरवनकाजकरअकतरोस|| बोलभाचतपरसककओरा|रभसाठसनभहस ागनकोरा|| बालकबोलबाधोनहातोह|कभ वलकनजजानहकोह|| बालczatildepkjhअतकोह|रवशवरवदततकलिोह|| सहसबाह ज भदनहारा|परसबलोककहपककार|| कातरपतहजनसोचबसकरसकहप कोरग रहकभ अ रकदलनपरसकोरअतघोर||

HINDI X Page 99

1 कव व कवता का नार लल ल | उततरndashतलसीदास|राक-लकपरराकndashसाबाद| 2ल रर नक धन ष कक ानक कक कया कया तकष दल

उततरndashलकनभपरराकसभकहा कहकारn`flsquoकमस ीधनष कसकानह|वधनषपरानाथाइसकभ जानभकभ काला हानहोसकतीहराकनभकात आहथा|अतःउनकाकादोष| 3कावयाश रउ परश रार नक अपनक वषय रउ कया- कया कहा

उततर-परराकनभकहाक बालतहकचारहकहायोधीहतकलसाहरकह| 4परश रार नक ल रर कब धरकातक ह ल कया कहा

उततरलककोधककातभह कहा कक नराकननहाह|कनभअनभकबारइसपकवीकोतदसभरवहन काह|क सहसबाहसभलोहालभनभकमसकथर ह|तहमबालकसकझकर ोारहाह| 5कावयाश रउ पय कत अलकार लल ल | उततर-अालकारndashअन ासअतोिकत|

पद-3

बहसलखनबोलभकद बनी|अहोकनीसकहाकदकानी| पनपनकोहदभखावकठा |चहतउडावनफा कफह || इहाकमहबताकोगनाहा|जभतरजनीदभखकरजाह|| दभखकठा सरासनबाना|क क कहासहतअ काना|| गसतसकझजनभगबलोकक|जोक कहतसहवरसरोकक|| सरकहपरसकबचनतमहारा|वथर धरहधनबानकठारा|| जोबलो कअनाचतकग कहकहाकनधीर| सनसरोHk`गबासकबोलभागरागा ीर|| 1 क सड़ तया कबक नाह कहकर ल रर कया कहना चाहतक ह

उततरलककहनाचाहतभह कहकककजोराकारनहह कआपकभ इसयोधसभडरजा गभ| 2 प न प न रउ कौन का अलकार ह

उततरपनरिकत काअलाकार| 3 ल रर नक र न सक कठबर वचन कया सबचकर कहक क

HINDI X Page 100

उततरलकनभपरराककभ हाथकमकरहाा रका धोपरधनषबादभखकरसोचा कभकोावीरोाहोगभअतःहसोचकरलकनभकनसभकठोरवचनकहभथभ|

पद-4

कवसककहा कअनबझअबझ| 1 पद रउ पय कत र हावरा छाकर लल ल | उततरndashहराहहरासझनाअथारतस ीक आसानलगना(कनहहररभसझ) 2 अन पास अलकार नदहारर छाकर लल ल | उततर-dfVकठारकठोर

आगभअपराधीगरिोह

acircn हसकनहहररभसझ| 3 वपवार रन ह रन कयष र सक रा रहक क

उततर-परराकराक रलककोबालकहसकझरहभथभ|वहउनकभ परायकसभअपराचतथभ| उनककइसीअानतापररवशवाकतकोहासीआरहह|

पद-6

कहभउलखनकनसीलतमहारा|कोनहा जानरवदतसासार| कातारपतहउरन भनीकभ |गरारनरहासोच बजीकभ || सोजनहकरभहकाथमकापा|दनचलग बाजबबापा|| अबआनअववहराबोल|तरतदभगकथलखोल|| सनकबचनकठारसधारा|हाहासबस ापकारा|| कलभनकबहस रगा भ|दभजदभवताघरहकभ बापभ|| अनाचतकहसबलोगपकारभ|रघपतसनहलखननभवारभ|| लखनउतरआहतसरस गबरकोपकसान| बपतदभखजलसकवचनबोलभरघकल ान| 1 ल रर ी नक परश रार ी क पशसा करतक ह ल कया वय य कया

उततरndashलकजीनभपरराकजीपरवातकरतभह कहा कआपकभ ीलकभ बारभकमकवननहाजानता कआपका कतनाअउ ाीलहसारासासारइसकभ बारभकमजानताह| 2 ल रर कक अन सार परश रार राता पता कक कर सक कह सक र कत ह ल

उततर-परराकअपनभरपतहनतासहसवाहकक जाओकोकाकररपतरनसभककतह थभ| 3 ल रर कस कर ढ़र वया क ात कर रहक ह

HINDI X Page 101

उततरndashलकपरराककभ गरऋ रउसकभ बाजककबातकररहभहउनकभ अनसारपरराकअपनभगरवको सननकरताचाहतभह| इसल वधनषतोनभवालभकावधकरनाचाहतभह | 4 ल रर क क ातउ स नकर परश रार नक कया प तकया क

उततरndashलककककबातभसनकरपरराकनभतरातअपनाफरसासा लला रयोाधत रआयाकककिाकमखभ होग | 5 परश रार कब फरसा सभालतक दक कर सभा ढ़र ल रर क कया प तकया ह

उततर-सारस ाताहताहकभ कोलाहलसभगाजउठपलकपरराककभ तअाधकय रआयाककहोग | 6 ल रर क ढती ह नछ लता पर अ तक रौन रहक रार नक अत रउ ल रर कब कयष रबक लया

उततर-धरपलकककनछ लतारघवाकभ अनकलनहाथी फर ीराकसकझरहभथभ ककनवरकोहकारवासतरवकताकाानहोजा |परनतउपिसथतलोगोककपकारसभिसथाथबगतीदभखउनहदनभलकककआखदसभसाकभ तकोरोका| 1 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन कौन कक तकष दल

उततर-परराककभ योधकरनभपरलकनभधनषकभ जानभकभ ल नमनलखततकर द ndash 1 स ीधनषतो कसकानहोतभह फरइसधनषपरइतनाहोहरलाकद

2 इसपरानभधनषकोतोनभपरहकमकाकलताह

3 राककभ नभ रसभहहधनषगाइसकमराककाकादोष

2 इस पाठ कक आधार पर परश रार कक सवभाव क वशकषता लल ल

उततरndashपाठकोपपकरहकभपरराककभ सव ावककनमनलखतरवभषतापतालगताह|

1 वभकहायोधीथभ| 2 वभबबोलभतथाअपनीवीरताककडीागहााकनभवालभथभ| 3 वभजरदहउततभिजतहोजातभथभ| 4 उनहमअपनभपवर कभ कतदकाबाघकाडथा| 3ldquoसकवक सब ब करक सकवका ldquo का आशय सपि किल | उततरndashइसपािकतकातातपर हभ कसभवकवहहजोसभवाकरताह| सततपदकमइसपािकतकोवात पकम सतत कागाह|परराककहतभह कवधनषतोकरकाकतोतकनभतओाजसा काह|उसपरअपनभआपकोतककभरादासकहतभहो|हदोहराववहारनहाचलभगा| 4 लर नक वीर यबा क कौन कौन सी वशकषता का नललक कया ह

HINDI X Page 102

उततरndashलकदारावीरोाककनमनलखतरवभषताओपर काडाला करवीर ककमअपनीवीरताका दरनकरताह|हआतक ासानहकरतावहककर परआधरतहोताह|वीरताकापरचदभताह| 5 पठत कवता कक आधार पर त लसीदास क भाषा शहल पर पकाश णालल | उततर-तलसीदासराससदकरवथभउनकक ाषाअवधीह|इसकमदोहाचवपाालकोअपनाागाह|गभपदह|उनकक ाषाकमसासकतकभ दाराकाव रसागीतातककबनानभका ास कागाह|कोकलधवनोका ोग काह| 6 पदष कक आधर पर ल रर व रार कक सवभाव कक वशकषताल लल ल | उततर-कावााकभ आधारपरराकरवनीलकोकलगरजनदकाआदरकरनभवालभवीरसाहसी|लकndashउ उदाडवीरसाहसी| ाषाकमवातका ावसव ावसभनडर| 7 कस कारर ल रर कबध क रबककर परश रार कक चनब का पालन कर रहक क

उततरndashलकयोधकोरोककरपरराककभ वचनदकोअकभ लासहरहभथभकद कउनकभ कलककपरमपराह|उनकभ हागाताहकहर कत रदभवताओपरवीरतानहदखााजाती|

HINDI X Page 103

FA ndash 4

वाय ndash पररवतषन

वाकndashवाकउस परचनाकोकहतभहिजससभपताचलताह क याकभ कल पसभचलनभवालाकतारककर हअथवा ाव| हनदकमतीनकखवाकहndash

(क) कतर वाउndashिजनवाकदकमकतारकक धानताहोतीहउनहमकतर वाउकहतभह|इनवाकदकमअककरकतथासककरकदोनद या होसकतीह|इनकभकतार कखहोताह रककर गवहोताह| पहचानndashकतार कख याकतारकभ अन पकतार थकरव िकतकम| उदाहरndashलाचतवनारहाह|(सककरक) गीतानभकठााखरद|(सककरक) राकपसतकपरहाह|(सककरक) रपताजीआरहभह|(अकककर )

(ख) ककरवाउndashिजसवाकदकमकतारगवअथवाककर धानहोताहउनहमककरवाउ

कहतभह|ककरवाउकमककर कक धानताहोतीह|इसकारवाककमकतारकालोपहाकतारकभ साथkjkदाराकभ दाराासभका ोगहोताह| उदाहरndashककर कख याककर सभअन पकतारततीरव िकतकम

1 ातोकभ दारााचतबना ग |(कतार+दारा) 2 पराकम शन-पतबा भग |(कतारकालोप) 3 गा चारााजारहह|(कतारकालो) 4 बालकसभपतलखाजाताह|(कतार+सभ) 5 कझसभहदरवाजानहखोलाजाता|(कतार+सभ)-असकथरताबतानभकभ ल

नहाकभ साथककरवाउका ोग| 6कोहनसभखानानहाखााजाता|(कतार+सभ)ndashअसकथरताबतानभकभ ल नहाकभ साथककरवाकका ोग| वशकष - धानदभनभोतबातहह कककरवाउकमकतारकालोपहोताहाकतारकभ साथkjkकभ दाराासभजोाजाताहइसकारकतारगवहोजाताहतथाउसकभसककरक या कतहोतीह|

HINDI X Page 104

(ग) ाववाउndashरचनाकभ अातगरतअसकथरतारववतासचकवाक ीआतभह कनतइनकभदाराकभ सथानपर ाःसभपरसगर का ोगहोताह| कसभवाककभ वलनषभध पकम कतहोतभह रकतारककअसकथरतासाचतकरतभह| पहचानndash ाव कख या कवचनपिरलागअनपरषतथासाकान तकालकम| उदाहरndash 1 अबकझसभनहाचलाजा गा| 2 गकर दकमखबनहााजाताह| 3 तकसभखानानहाखााजारहाह| 4 अबखभलाजा | 5 थोीदभरसोलाजा |

रवभषndashहनदकम याका कोसा प ीहजोककरवाउककतरह ोगहोताह|हसककरक यासभवनानाह|िजनहमवतपननअसककरककहतभहजसभndash

(क) कभजगा|(तोडनासककरक यासभndashनावतपननअककरक या) (ख) दरवाजाखलगा|(खोलनासककाकर यासभखलनावतपननअककरक या) (ग) ोजनपकगा|

कतरवाउसभककरवाउबनानाndashककरवाउबनातभसकनिमलखतबातोकोधानकमरखनाचाह |

1 कतरवाउकककख याकासाकान तकालकमपरवतरन| 2 कतारकभ साथदाराकभ दाराासभलगाइ | 3 याकोपरवतरत पकभ साथकालपरषवचनतथालागकभ अनार

याका पजोख भ| 4 दककर कभ साथरव िकतलगीहोतोउसभहादिज | नदारहर ndash कत षवाय करषवाय

ातोनभपतलखा ातदनभपतलखा ातोदारापतलखागा| कोहन यकभ नहाखभलताह|कोहनसभ यकभ नहाखभलाजाताह| हकरवता कसनभलखीह|हकरवता कसकभ दारालखीगाहकनभपतलखा|कभरभदारापतलखागा

कत षवाय सक भाववाय नाना 1 कतारकभ साथसभाकभ दारालगा |

HINDI X Page 105

2 कख याकोसाकान तकालकक याको कवचनकमबदलकरउसकभ साथधातकभ कवचनपिरलागअनपरषकावहकाललगादभजोdrZ`वाउकक याकाह|जसभndash खभलगमखभलाजा गा

सोतभहसोाजाताह

खारहभथभखााजारहाथा| नदाहरर ndash कत षवाय भाववाय

सीतासोगा|सीतासभसोागा| घालबसतरसभनहाउठा|घालसभबसतरसभउठानहाजाता| कचलनहसकताकझसभचलानहाजाता| पाीउभगभ|पाददाराउाजा गा| बभषसाकानतः ाववाउका ोगनोधाथरकअथर कमहोताह| पपन (अ) सह वकलप च नकर लल ल

1 िजसवाककमकतारकभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)साधारवाउ(घ)कतरवाउ

2 िजसवाककमककर कभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ककरधार(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन ( ) वाय ताल 1 धानकातीदारा ाषदागा

(क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

2कीनाउपनासपपतीह

(क) कतरवाउ(ख)ककरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)इनकभसभकोानहा

3कासभचला ीनहाजाता| (क)ककरवाउ(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

4सकताkjkपतपपागा

HINDI X Page 106

(क)ककरवाउ(ख)कतरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)अन

5 ाववाउ ा (क)रकासभसोानहाजाता|(ख)राकसोनहासकती

(ग)रकासोनहापती|(घ)राकनहासोसकती

6 ाववाउ ा (क) कझसभपपानहाजाता(ख)कपपनहासकती

(ग)क पपतीनहाह|(घ)इनकभसभकोानहा (स) नसनलल त वाकयष रउ सक कत षवाय वालक वाकय छाल

1 (क) कझसभपतनहालखागा(ख)हकसभइतनभदःखनहासहभजातभ| (ग)कहातकागाधीनभराररकोाात रअहासाकासनदभदा| (घ)इनकभसभकोानहा

2 (क)क करवतापपसकताह|(ख)कीराkjkकलपतलखा

जा गा| (ग)बउचदसभाातनहारहाजासकता|(घ)इनकभसभकोानहा

3(क)रकासभपसतकपपजारहह|(ख)कझसभउठानहाजाता

(ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ(घ)इनकभसभकोानहा 4(क)कझसभहासानहगा|(ख)राकदारापसतकलखीजातीह| (ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ|(घ)इनकभसभकोानहा| (द) नसनलल त वाकयष रउ सक भाववाय वालक वाकय छाल

1 (क) लडकोसभदाराखबपपागा|(ख)कोहननभखानाखाा

(ग) कझसभरोगनहागा|(घ)तकहाबठो|

2 (क)हलवाादाराकठााबनाीजातीह|(ख)क नहाआसकता|

HINDI X Page 107

(ग)लताकागभकरकधरगीतगातीह|(घ)अजसभउठानहाजाताह|

3 ककरवाउ ा (क) रकााचतबनतीह|(ख)सवमसबहनहाउठ

सकक

(ग)सवमदाराकरवतापप|(घ)सवमघरगा|

4 (क)आजकचखभलभगभ(ख)तककचनहाखभलपाओगभ| (ग)बउचाखबरोा(घ)करकkjkपतागउााजारहह|

उततरndash(अ)1(घ)2(ब)1(ख)2(ख)3(ख)4(क)5(क)6(क) (ब)1(ग)2(क)3(ग)4(ग)5(द)1(ग)2(घ)3(ग)4(घ) अ ासndash शन नदानसारवाउifjofrZrककिज

1 कारददाराकार काजाताह|(कतरवाउ) 2 उसनभदधपीला|(ककरवाउ) 3 कभरसासनहालपाती-( ाववाउ) 4 कझसभवहानहाजााजा गा|(कतरवाउ)

छाया रत छना पपन 1ि िलिख तमासाशतम ततधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज त-तत

दरवधाndashहतसाहसहदखताहपाथनहाa]

दभहसखीहोपरकनकभ दःखकाअातनहा|

दःखहनचादखलारदndashरतआनभपर

काहआजोखलाफलरसndashवसातजानभपर

जोनकला लाउसभकरत रवरवर

HINDI X Page 108

ााकत ना

कनहोगादखदना|

(1)कदभहसखीहोनभपर ीकनकभ दःखकाअातकदनहाहोताह2

खldquoदबधाहसहसहldquoकभ कधकसभकरवकाकहनाचाहताह2

गइसकावााकमनहतसनदभसपरककिज |1

पपन 2कव नक कठन याष कक पन क ात कयष कह हह

उ त-करवनभकठनथाथर कभ पजनककबातइसल कहापहकद कहसतहबकनर

कोआखरकारअपनभवासतरवकसचकासाकनाकरनापताहबउसभअपनीपरिसथतदकम

जीनापताहब ल-बसरादमा रवरकभ सपनभउसभदखीहकरतभह कसीकािजलपर

नहालभजातभब

पपन 3lsquoर गत िराrsquo कसक कहतक ह कवता रउ इसका पयबग कस अष रउ ह आ हह

उ त-गकककाचलाचलातीधपकमदरसकपरपानीककचककदखाादभतीहबहकवहा

जाकरदभखतभहतोक नहाहोताब कतकभ इसभाककरपको lsquoकगतराrsquoकहाजाताहब

इसकरवताकमइसकाअथर लावभ रभककभ ल कागाहबकरवकहनाचाहताह क

लोग ताअथारत प बपपनकमसखकानतभहब का तबभ होकर ीकोासखनहाकलताब

अतबबपपनकासखदरसभहदखाादभताहबहवासतरवकसचनहाहब

पपन 4भाव सपि किल ndash

ताकार-ब ाबकभ वलकगतराह

हरचािकाकम पी करातकराहब

उ त-बपपनकाअहसासकहानहोनभकासख ी क लावाहबकनरबाआदकीहोकर

ीकनसभ सननहो हआवशकनहाबहरसखकभ साथ कदख ीजारहताहबजसभ

हरचादनीरातकभ बाद ककालरात ीलगीरहतीह परकाकभ बादअकावस ीआती

हउसीतरहसखकभ पी भदख ी पभरहतभहब

पपन 5lsquoछायाrsquo शबद यहा कस सदभष रउ पय कत ह आ हह कव नक नसक छनक कक लल रना कयष

कया हह

अथवा

lsquo ााकत नाकनrsquoपािकतकमlsquo ााrsquoसभकरवकाकातातपर ह

HINDI X Page 109

उ त- हाlsquo ााrsquoबदअवासतरवकताओाकभ ल कतहआहब भ ाा अतीतकक ी

होसकतीा र रवरकक ीब भ ाा परानीकीठपाददकक ीहोसकतीह रकीठभ

सपनदकक ीब

पपन 6lsquo ीती ताह सार दक आगक क स ध लकrsquo यह भाव कवता क कस पिकत रउ सलकता

हह

उ त-नमनपािकतकमndash

जोनकला लउसभकरत रवरवरब

पपन 7कवता रउ वयकत द कक काररष कब सपि किल

अवा

lsquo ााकत नाrsquoकरवताकभ करवनभकानवकक कनविततदकोजीवनकभ ल दखदाी

कानाह

उ त-इसकरवताकमदखकभ नमनलखतकारबता ग हndash

(i) ााअथारत प बीतीहाकीठपादमिजनहमादकरndashकरकभ हकअपनभवतरकानको

रअाधकदखीकरलभतभहब

(ii) ााअथारत प रवरकभ सपनभिजनकभ परानहोनभपरदखीरहतभहब

(iii) वतरकानजीवनकमउाचतअवसरपरला नकलनाबबसातकभ सकफलकान

खलनाारद-रातकमचादकानखलनाबआहह कउाचतअवसरपर

सखनकलनाब

पपन 8lsquoरस वसत ीत ानक पर फल ल लनकrsquo सक कव का कया आशय हहlsquoछाया रत

छनाrsquo कवता कक आधार पर नतर दिल

उ त-इससभआहndashसकनकलजानभपरसखकाअवसरकलनाबउाचतसक

परसखकानकलनाब

पपन 9सरय ीत ानक पर भी अतीत क नपलिबध रन िय कब आनद दकती हह lsquoछाया

रत छनाrsquo कवता कक आधार पर पसत त कन क तकष -सहत प िि किल

उ त-सकबीतजानभपर ी तकालककसहानीादमकनरकोआनादसभ रदभतीहब

उसभअपनभर तकदकककनकोहकादमआतीहतोवभबीतभह सख कबार फर

सभजीवनकमआजातभह रउसभ सननकरदभतभहब

पपन 10lsquoछाया रत छनाrsquo कवता रउ शरद कत ढ़र वसत कत का नदाहरर दककर कव

कया भाव वयकत करना चाहता हह

HINDI X Page 110

उ त- करवरदऋतकमचािकाकभ अ ावकोदखाकर रवसातऋतकमफलकभ

अ ावकोदखाकरकहनाचाहताह कदठपकसकपरसखनकलभतोबहतदख

होताहब

पपन 11कवता कक आधार पर ताइल क वह ार- ार कसक कन सर तयष रउ ब

ाता हह

उ त-करवबार-बारअपनीर ाकभ साथचादनीरातकमबता ह सखदककसकतदकम

खोजाताहब

HINDI X Page 111

lsquoससक तrsquo पपन 1 नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प ल ता स धत पपनष कक नतर दिल----1x5=5 सासकत रस तास ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाहउनहमहकउसककस ताकहमाअस तासासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा (क)स ताकाजनक कससभहोताह(1)अस तासभ(2)सासकरदसभ(3)सासकतसभ(4)कहानतासभ (ख)आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1)हासा(2)हाथार(3)योध(4)दवभष

(ग)सासकतकासाबाध कससभहोताह(1करा ावनासभब(2)रवकास ावनासभब(3)ानसभब(4)रवनासभब (घ)आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ(1)स ता(2)अस ता(3)सासकत(4)असासकत

(ङ)rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1)ककरधार(2)ततपरष(3)अवी ाव(4)दवादव

पपन 2लक क क दिि रउ lsquoसभयताrsquo ढ़र lsquoससक तrsquo क सह सरस अ तक कयष नह न

पा हह

नतर-लभखकककदिरकम lsquoस ताrsquo र lsquoसासकतrsquoबददका ोगबहतकनकानभपगसभ

होतारहाहबहातक कउनकभ साथ lsquo वतकrsquo र lsquoआधाितककrsquoजसभरवभषजोभ जातभ

रहभहबइनबददककसकझ रअाधकगबाजातीहब

HINDI X Page 112

पपन 3कन रहवपरष आवपयकता क प तष कक लल स -धागक का आविकार ह आ हबगा

नतर-अपनभतनकोकनभकभ ल सवाकोगकसद रनागभपनसभबचानभकभ ल सा-

धागभकाआरवरकारहआहोगाबसा-धागभककखोजसभपहलभकनरनागारहताथाबवहजसभ-

जसभवककखालापततदसभतनकोकताथाब का तउससभरर ककठपकसभरा नहा

होपातीथीबअतजबउसनभसा-धागभककखोजकरलतोउसकभ हाथबहतबीतकनीक

लगगाबहतकनीकइतनीकारगरथी कआजलोगइसका रपरउपोगकरतभहब

पपन 4 - वासतवक अ रउ lsquoससक त वयिकतrsquo कसक कहा ा सकता हह

नतर-लभखककभ अनसार वासतरवकसासकतविकतवहहिजसककबर ररववभकनभ

कसी ीन तककाअनसाधान रदरन काहोगाबजसभ-नननभगरतवाकषर का

साातखोजाबवहवासतरवकरपसभसासकतविकतथाब

पपन 5आग क ब लक ह त ड़ी ब कयष रानी ाती हह इस ब कक पीछक रह पकररा

कक र रय स बत कया रहक हबगक

नतर-आगककखोजकनरककबीआवशकताककपत र करतीहबवह ोजनपकानभकभ

काकआतीहबअतआदकनरनभइसभसबसभकहततवपर खोजकानाबआज ीइसका

कहततवसवभपरहबत ीतोहरसाासकतककारयकसभपहलभदाजलााजाताह र

खभलदकमकालजलााजातीहबआजदआगनहोतोपरस ताताकभ कहलकक

ात र राकरागरजा गीब

आगककखोजकभ पी भ ोजनकक भरातोरहहहोगी साथह का र

गकपानभकक भरा ीरहहोगीबरातकमआगबहतकाकआाहोगीबसदरदकमतोह

अकत-जसीसहाहोगीबघनघोरठाडीकालरातकमजबआदकानवआगसभगकलभता

होगाकालरातकमदभखपााहोगा रकाासको नकरखापााहोगातोउसभ कतनाआनाद

कलाहोगाबअतउसनभअितनकोदभवताकानाहोगा रउसभसरतरखनभकभ उपाखोजभ

हदगभब

पपन 6अयन कब ससक त रानव कहनककक पीछक कौन सक तकष दल गल ह अयन दवारा

प तपादत सातष लव ानक क दसर ारकयष कब ाननक वालक लबग भी अयन क

तरह ससक त नह कहला सकतक कयष

नतर-लभखकनभसासकतकानवककपर ाषाोसीदह कउसकमननजसभआरवरकारक

राचातकहआपातभहबउनकभ अनसार जोविकतअपनीबर ररववभकसभ कसीन

HINDI X Page 113

तककाअनसाधान रदरनकरसकताह वहसासकतविकतहबनननभ ीह

काबउसभअपनीोतता भरा र विततसभरवानकभ रव नननकदकोजाना र

उसभजनताकभ साकानभरखाबइसकारवहसासकतविकतहआब

अनलोगजोननदवाराखोजभग स ीसाातदककजानकाररखतभह रअन

सकसाात ीजानतभह ननजसभसासकतनहाहोसकतभबकारउनहदनभअपनीोतता

र विततसभानकाआरवरकारनहा काबउनहदनभतोननाअनवानकददवारा

खोजभग साातदकोजाना- रब

पपन 7 कसत ि रन िय कब स ससक त ननक कक लल कस ग र क आवपयकता हह

नतर-लभखककभ अनसार िजसकापभ राह रतनकाह उसभसासकतनहाकहाजा

सकताबसासकतहोनभकभ ल आवशकह कवहनठरलानबठभ बउसकभ कनकमक ना

तकखोजनभकक भरा ावना र विततहोब

पपन 8lsquoससक तrsquo पाठ कक अन सार सभयता कया हह इसकक अतगषत कया-कया चीीउ शारल ह

नतर-इसपाठकभ अनसार सासकतविकतददवाराखोजभग साधन रपदाथर स ता

कानकारकरतभहबआगसा-धागाहकारभखान-पानओपना-ब ानाआवगकनकभ साधनअसत-

सतसबस ताकभ अातगरतआतभहब

पपन 9ससक त पाठ कक आधार पर लल ल क रानव-ससक त कक वासतवक अरदाता कौन

ह नदाहरर सहत सपि किल

नतर-कानव-सासकतकभ वासतरवकजनकदातावभकनीषीहजोसाासारक ोगकक भरा

सभनहा अरपत कतकभ रहसदकोजाननभककइउ ासभअनवभषकमलगभरहतभहबजसभ

ननकानव-सासकतकाजनकदाताथाब

HINDI X Page 114

रचनाक दिि सक वाकय कक भकद 1 रचनाककदिरसभवाककभ तीन भदहोतभहndash

(i)सरलवाकब(ii)साकतवाकब(iii)कशवाकब

सरल वाकय िस वाकय रउ लक कया हबती हहनसक सरल वाकय कहतक ह सरल वाकय रउ लक कताष ता

लक कया का हबना आवपयक हहउदाहरndash

कोहनसकलजाताहब

हाlsquoकोहनrsquoकतारहतथाlsquoजाताहrsquo याहोनभकभ कारहसरलवाकहब

सरलवाककमकतार र याकभ अतरकतककरपरक यारवभषसा दानअाधकर

करअपादानघकहोसकतभहबथाndash

(क) कोहनहसताहब(कतार- या)

(ख) राजभबीकारहब(कतार-परक- या)

(ग) पलसनभचोरकोपीाब(कतार-ककर ndash या)

(घ) काताजीनभीलाको कसाीदब(ककर-ककर-ककर- या)

सय कत वाकय

िस वाकय रउ दब या अधक र रय ता सवत नपवाकय हबतक ह वक सय कत वाकय कहलातक

ह यक दबनष परष अष दकनक रउ सर हबतक ह यक ढ़र ताफरयाअवाकत लकल नइसलल

आद यबकष सक िड़क हबतक ह जसभ-

हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभब

(i)हकलोगप भघकनभग ब(ii)(हक)वहाचारदनरहभब

वहआातोथी का तउसनभक कहानहाथाब

(i)वहआाथीब(ii)उसनभक कहानहाथाब

रश वाकय

रश वाकय रउ लक-सक अधक नपवाकय हबतक ह ननरउ लक नपवाकय पधान हबता हह ता

अअय लक-या-अधक नपवाकय नस पर आशत हबतक ह यक नपवाकय परसपर वयधकरर

यबकष(हसक कयदअगरतबताप यदयपइसलल आद) सक ड़क ह ल हबतक ह उदाहरndash

HINDI X Page 115

दक नआाहोतातोकाकनबनताब

इसकमlsquoकाकनबनताrsquo धानउपवाकपरlsquoदक नआाहोताrsquoबउपवाकआाशतहब

अनक उदाहर

(क) अधापकनभबतााक कलसकलकम ीहोगीब

(ख) जोलकाककरभकमबठाहवहकभरा ााहब

(ग) क ोाथात साइ कलखबचलाताथाब

(घ) यदइसबारवषारनहातबसारफसलनरहोजा गीब

र रय नपवाकय यबक आशत नपवाकय

(क) अधापकनभबताा ककलसकलकम ीहोगीब

(ख) वहकभरा ााहबजोलकाककरभकमबठाहब

(ग) साइ कलखबचलाताथाबजबतबक ोाथाब

(घ) सारफसलनरहोजा गीबदतोइसबारवषारनहाब

आशत नपवाकयष कक भकद -

आाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सा नपवाकय ndashजोउपवाक धानवाककक कसीसााासाा-पदबाधकभ बदलभ

कम कतहआहोउसभसााउपवाककहतमहबजसभndash

रहकबोला कर कनाषक ा रहा ह

हाlsquoक कनारकजारहाहrsquoउपवाक धानवाकlsquoरहकबोलाrsquoकभ ककर कभ रपकम

कतहोरहाहबअतसााउपवाकहबसााउपवाकसभपहलभ ा lsquo कrsquoका

ोगहोताहबक ी-क ीहलपत ीहोजाताहबजसभ-

जानपताहक राता ीक असवस ह ब

इनसभहनप क यक कौन ह

त र नह आ गकक जानताथाब

(क) वशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककभ कसीसााासवरनाकबद

ककरवभषताबताताहउसभlsquoरवभषउपवाकrsquoकहतभहबजसभ-

आपककवह कताबकहाहब आप कल लाल कब

हाlsquoजोआपकलला थभrsquoउपवाकlsquoवह कताबrsquoककरवभषता ककररहाहअतरवभष

उपवाकहबहादकमlsquoजोrsquolsquoिजसrsquoिजसभlsquoिजसकोrsquoसभआरा होनभवालभउपवाकरवभष

उपवाककहलातभहब भक ीवाककभ ारा कमआतभह रक ीअातकमबथा-

जोपसभकझभ कलभथभवभखचर होग ब( ारा कम)

HINDI X Page 116

वभपसभखचर होग जोकझभ कलभथभब(अातकम)

(ख) कयावशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककक याकककोारवभषता

बताताहवह यारवभषउपवाककहलाताहबइसकभ पाच भदहोतभह-

1 कालवाचीउपवाक

2 सथानवाचीउपवाक

3 रतवाचीउपवाक

4 परकावाचीउपवाक

5 पराकवाचीउपवाक

HINDI X Page 117

वाकय-वपातरर क कारकभ वाककोदसरभ कारकभ वाककमबदलनावाक-रचनाातर पाातर

कहलाताहबरचनाककदिरसभवाक-रचनाातरकक यानमनलखतह-

सरलवाककोकशवाकअथवासाकतवाककमबदलनाकशवाककोसरलवाक

अथवासाकतवाककमबदलनातथासाकतवाककोसरल रकशवाककमबदलना

इसकोकभ अातगरतआताहबहधानरखनभोतह कवाक-रचनाबदलनी

चाह का तअथर नहाबदलनाचाह ब

सरल वाकय सक सय कत वाकय

1 उसनभघरआकर ोजन काबसरल वहघरआा रउसनभ ोजन काब साकत2 वहफलखरदनभकभ ल बाखारगाब सरल उसभफलखरदनाथाइसल बाखारगब साकत3 कोहनहादपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाब सरल कोहनकोहादपपनाहइसल ासतीजीकभ हागाब साकतसरल वाकय सक रश वाकय

1 दभकभ ल कर-कनभवालासउचादभ कतहोताब सरल जोदभकभ ल करकताहवहसउचादभ कतहोताहब कश2 ककभ साकनभ ाताातरहतभहब सरल जबतककरहतभह ाताातरहतभहब कश3 कोहननभकझभ जरद ोजनकरनभकभ ल कहाब सरल कोहननभकहा ककझभ जरद ोजनकरनाहब कशसय कत वाकय सक सरल वाकय

1 ीलानभ कपसतककागी रवहउसभकलगाब साकत ीलानभजोपसतककागीथीवहउसभकलगाब कश2 कखदरकभहनतकरताहलभ कनउसकाला उसभनहाकलताब साकत कखदरिजतनीकभहनतकरताहउसकाउसभला नहाकलताब कश3 कोहनबहतखलाीहलभ कनफभ लनहाहोताब साकत कोहनोसाखलाीहजोक ीफभ लनहाहोताब कश

HINDI X Page 118

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसककनषस

नरपfUgravekहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(v) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

2 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानभवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानहब

(vi) वभावndashसायी भाव कब गानक वालक वयिकतवसत या पररिस तया वभाव कहक ातक ह

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 119

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(vii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकत

उदाहरकमपरराककायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसनाआखम

लालकरनाआदअन ावहदगभब

(viii) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ाव

बार-बारउतपननहोतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहब

इनककसाखाततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभकभ स यउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndash vlkkjrkअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 120

6 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

7 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

8 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

9 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

10 उतसाहndashवीररस10वातसरndashतसलरस

11 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

HINDI X Page 121

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

12 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

13 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

14 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

HINDI X Page 122

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

15 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहसतभ-हसतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

16 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

17 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

HINDI X Page 123

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

18 अदभ र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालतसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 19 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहसहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

20 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावतसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

3 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब

HINDI X Page 124

X X X जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

4 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

HINDI X Page 125

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलराकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ बउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 126

16 नौ ता ातक रउ इ ादत ndash यतीअद रश नमनलखतगधााकमसभप भग शनदसभउततरसहरवकरपचनकरदिज

(अ) सचकचहरानकरतीहकाीपकका कहलजसभकलााबरफगासागीतसाहत रअदबककबहतसारपरमपरा ालपतहोग| कसउचभ सरसाधक रसाकािजकककाातबिसकरलाखासाहबकोइनसबककककीखलतीह|काीकमिजसतरहबाबारवशवनाथ रबिसकरलाखा कदसरभकभ परकरहभह|उसीतरहकहररकतािजा रहोलअबीरगलालककगागाजकनासासकत ी कदसरभकभ परकरहभह|अ ीजरदहवहतक इतहासबनचकाह|अ ीआगभबहतक इतहासबनजा गा| फर ीक बचाहजोसफर काीकमह|काीआनदाकाननह|सबसभबीबातह ककाीकभ पासउसतादबिसकरलाखाजसभल रसरककतकीजसखानभवालानाबहरारहाहजोहकभासभदोकवकोको कहोनभबआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतारहा|

1 इसगधााकम कससागीतवादककािजयह (क) उसतादबिसकरलाखान(ख)पाखडतजसराज

(ग)उसतादइााअरलाखाा(घ) ीकसभन

2 बाबारवशवनाथककनगरकानीजातीह| (क) कथरा(ख)वनदावन

(ग)काी(घ)दवारका

3 गागा कनासासकतकाकाआह| (क) बभकभलसासकत(ख)नजसासकत

(ग)उउचसासकत(घ)कल-जलसासकत

4 काीकमकरकोकसाकानागाह

(क) कागल(ख)अकागल

(ग)धनदाक(घ)अपरवत

5 उसतादबिसकरलाखानको कसकभ सकानबताागाह

(क) सनहरभतजकभ सकाा(ख)नााबहरभकभ सकान

(ग)चककती करकभ सकान(घ)सनदररोनीकभ साकान

उततरndash1(क)2(ग)3(घ)4(ख)

HINDI X Page 127

(ब)काीसासकतककपाठालाह|ासतदकमआनादकाननकभ नाकसभ तिरठत|काीकमकलाधरहनकानवनतरवचारधाराहबभ रदासजीहकवजबदनखानहइनरसकोसभउपकतहोनभवालाअपारजनसकहह| ह कअलगकाीहिजसककअलगतहजीबहअपनीबोल रअपनभरवरलोगहाइनकभ अपनभउतसवह| अपनासभहराबनाना रअपनानवहा|आपहासागीतको िकतसभ िकतको कसी ीधकर कभ कलाकारसभकजरकोचतीसभरवशवनाथकोरवालाीसभबिसकरलाखा कोगागाkjसभअलगकरकभ नहादभखसकतभ|

1 काी कसककपाठालाह

(क) सासकतकक(ख)ाकक

(ग)रवानीकक(घ)राजनीतकक

2 ासतोकमकाी कसनाकसभ सदह

(क) आनादकानन(ख)अ ारख

(ग)नादनकानन(घ)वनदावन

3 काीकम कतनभसालोकाइतहासह

(क) ldM+ksa(ख)हजारो

(ग)अानी(घ)करोो

4 काीकाजनसकहकसाह

(क) रसकोसभउपकत(ख)रसहन

(ग)अानी(घ)नािसतक

5 बिसकरलाखानको कससभअलगकरकभ नहादभखा जासकताह

(क) गागाkjसभ(ख) िकतसभ

(ग)धकर सभ(घ)चतीसभ

उततरndash1(क)2(क)3(ख)4(क)5(क) (स)अकीरदीनककउउअ ी14सालह|बिसकरलाखानककउउअ ी14सालह|वहकाीह|वहपरानाबालाजीकाकादरजहारविसकरलाखाकोनवबतखानभराजकभ ल जानापताह|कगर करासताहबालाजीकादरतकजानभका|वहरासतारसलनबाा रबतलनबााकभ हासभहोकरजाताह|इसरसतभसभअकीरदीनकोजानाअउ ालगताह|इसरासतभनजानभ कतनभतरहकभ बोलबनावक ीठकरक ीअपपभक ीदादराकभ काफर तडोपतकपहाचतभरहतभह|रसलनबाा रबलाबााजबजातीहतबअकीरदीनको ीकलतीह|अपनभ भरदसाातकारदकमबिसकरलाखानसाहबनभसवीकार काह कउनहमअपनभजीवनकभ आरा कदनदकमसागीतकभ तआसिकतइनहगकाबहनदकोसनकरकलह|

HINDI X Page 128

क कारसभउनककअबोधउउकमअन वककसलभपरसागीत भराककवरकालारसलनबाा रबतलनबाानभउकभ रह| 1 उसतादबिसकरलाखानकभ बचपनकाकानाकथा

(क) जलालदीन(ख)अकीरदीन

(ग)अजहरदीन(घ)सोहारबदीन

2 उसताबबिसकरलाखान कसकादरकमराजकभ ल जातभथभ

(क)बालाजीकाकादर(ख) रवजीकाकादर

(ग)वशनवानीकाकादर(घ)सर काकादर

3 बालाजीकाकादरजानभकारासता कसकभ हासभहोकरगजरताथा

(क) बतलनबाा वाझलनबाा(ख)रसलनबाा रबतलनबाा

(ग)उतरनबाा वाजोहराबाा(घ)सलनबााा रबतलनबाा

4 रसलनबाा वाबतलनबााकवनथी

(क) फरकीनाका(ख)नताागना

(ग)गाका(घ)साधवी

5 अकीरदीनअपनभजीवनकमसागतका थक भरक कसकोकानतभह

(क) उसतादअबदलअहकदको(ख)रसलनबाा वाबतलनबाा

(ख) जोहराबााको(घ)अलाबाा वाजफलाबााको

उततरndash1(ख)2(क)3(ख)4(ग)5(ख) (द)हनााकभ इसीकागलधवनकभ नाकउसतादबिसकरलाखासाहबअससीबरससभसरकाागरहभथभ|सउचभ सरककनभकत|अससीबरसककपााचोवकतोबालगीनकाजइसीसरकोजानभकक ाथरनाकमखचर होजातीथी|लाखोसजदमइसी कसउचभ सरककइबादतकमखदकभ आगभझकातभथभ|वभनकाजकभ बाजसजदभकमागदागदजतभथभ|कभरभकालकसरबखदभ|सरकमवहतासीरपदाकरककआखदसभसउचभ कोतीतीतरहअनगपआासनकलआ | 1हनााकककागलधवनकभ नाकथभ (क)सादकहसन(ख)अलबख

(ग)कसदीन(घ)बिसकरलाखान

HINDI X Page 129

2पाचदवकतककनकाज कसभपानभकमखचर होजातीथी

(क)तान(ख)सर

(ख)धवन(घ)आवाज

3नाकहनाावादक कसकभ साकनभझककरसउचभ सरककइबादतकरतभथभ

(क)पीर(ख)खदा

(ग)उसताद(घ)अबबा 4बिसकरलाखानकाजकभ बकतसजदभकमागडागडातभह काकानतभथभ

(क)कठास रआवाज(ख)सर

(ग)सोज(घ)तान

5सरदकभ ावसभबिसकरलाखाआखदसभकसभआासनकलतभकक ाथरनाकरतभथभ

(क)अनगप(ख)को भको भ

(ग)कोतीककतरह(घ)वषारककबाददककतरह उततर1(घ)2(ख)3(ख)4(ख)5(ग) लघ नतरय पपन

1 शहना ढ़र ण रराव लक दसरब कक लल नपयबगी कह सक ह उततरndashहनााबजनभकभ ल रडका ोग काजाताह|रडlsquoनरकldquoनाकक कघाससभबनााजातीह|जोकख पसभसदननदकभ कनारभपााजातीह|इसीकभ कारहनााजसभबाजाबजताह| 2 सगीत रउ सर का आशय सपि करतक ह ल ताइल क िसरलला ा कब सर क

सरस क ढ़र कह सक आ ग ी उततरndashसागीतकमसककाआहसागीतकावहसथानजहालककसकािपत रतालकाआरम होताह|रविसकरलाखाकमसकककसकझबचपनकमहआगाथी|जबवहअपनभकाकाअलबखखाकोहनााबजातभह ककपरआतभसनतातोधसभपतथरजकीनपरकारकरदाददभताह| 3 कशी कब ससक त क पाठशाला कयष कहा ाता ह

उततरndashकाीसासकतककपाठालाह|हा ारतीासतदकाानह|कलारोकहारहतभह|हहनकान ररवशवनाथककनगरह|हाकाइतहासबहतपरानाहहा कााडानधकर गर रकला भकोकानवासह| 4 िसरलला ान दब कौरब रउ भा चारक क पकररा कह सक दकतक हह

HINDI X Page 130

उततरndashबिसकरलाखानजातसभकसलकानथभ रधकर ककदिरसभइसलाकधकर को जनभवालभपााचवकतनकाजपपतभवालभसउचभ कसलकान|कहररकसभउनकारवभषजडावथा|वभबना कसी भद ावकभ हनद कसलकानदोनदकभ उतसवोकमकागलधवनबजातभथभ|उनकभ कनकमबालाजीकभ तरवभषJfrac14kथी|वभकाीकभ बाहरहोनभपर ीरवशवनाथ रबालाजीकादरककदाककओरकहकरकभ बठतभ रहनााबजातभथभ|इस कारवभदोकवकदको कहोनभ रआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतभह| 5 िसरलला ान सक वयिकतव क कौन कौन सी वशकषता नक आपकष पभावत

कया

उततरndashहकमबिसकरलाखानकभ विकततवककसादगीफककरसव ावसवा कानतथाकलाकभ तउनककअनन िकत रसकपर नभ ारवत काह|वभअपनभजीवनकमअपनभकजहबकभ तअताधकसकरपरतहोतभह ी कसीधकर रजातककसाककरताओकमनहाciexcls |सउचभ कसलकानहोतभह ीकाीकभ बाबारवशवनाथ रबालाजीकभ तशदारखनाउनकाविकततवककअनतकरवभषताह| ारतरतनजसीसमकाननीउपााधकलनभकभ बाद ीउनकभ आगनतकोसभकलतभथभ|हउनकभ विकततवककसादगी रफककरानासव ावकाहपरचह| 6 काशी रउ स स छ लकाकार कह सक हब गया ह उततरndashकाीकमसागीत िकतसभ िकतकलाकारसभकजरचतीसभरवशवनाथरवारीसभ रबिसकरलाखानxaxkkjसभकलकर कहोग ह|उनहमअलगअलगकरकभ दभखनासा वनहाह | 7 शहना क द नया रउ ण रराव कब कयष कया ाता ह

उततरndashडकरावगावककसोननदकभ कनारदपरपीजानभवालबनावनरकघासकभ हनााककरडबनतीह| izflfrac14हनाावादकबिसकरलाखा ककजनकसथलडकरावगावहह|बिसकरलाखानकभ परदादाउसतादसलारहसनखानकभ हनवासीथभ|इनहकारदसभहनााककदनााकमडकरावकोाद काजाताह| 8 स षर वाघष सक कया अभपाय हह

उततरndashसरषरवाधोसभअ ाहndashफा ककरबजभजानभवालभवाद|जसभndashाहनीबनciexclklqjh आद|

9 शहना कब स षर वादयष रउ शाह क नपाध कयष द ग हबगी उततरndashहनााकोसरषरवाददकमाहककउपााधदभनभकभ कारनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार|

HINDI X Page 131

10 िसरलला ान कब शहना क रगल ोव न का नायक कयष कहा गया ह

उततरndashबिसकरलाखानकोहनााकककागलधवनकानाकनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार| कागलकापरवभ तिरठतकरवानभवालभहोनभकभ कार| 11 िसरलला ान क चारर क वशकषताल लल ल | उततरndashाशवरकमआसथाकला भकी ावक

सदाजीवनउउचरवचारवालभसगीत भकीलगनीलकानव भकी

HINDI X Page 132

7 कअयादान-कत रा

कावयाश कब प कर पछक गल पपनष कक नतर लल ल- 1 कानभकहापानीकभझााककर

अपनभचभहरभपरकतरझना

अपनभचभहरभपरकतरझना|आगरोासभकनभकभ ल ह

जलनभकभ ल नहा

वसत रआ षािबदकभकोककतरह

बाधनहसतीndashजीवनकभ

कानभकहालककहोना

परलककजसभदखााकतदभना|

1 लड़क हबनक सक कया आशय ह

उततरndashलककहोनभसभआहलककजसभगदकाहोनाकनसभसरल ोलसकपर ीलहोना|

2 रा नक यह कयष कहा क ldquo आग रबया सककनक कक लल ह लनक कक लल नह

उततरndashकानभहकहकद कउसकभ कनकमवहपरानीघना कवजदरहहदगीिजनकभघरककबहओकोजलाकरकारडालागाथा|इसल वहअपनीवहअपनीबभकोसकझादभरहह| 3 लड़क हसी द ा रत दकना का कया आशय ह

उततरndashलककजसीदखााकतदभनाकाआह कअपनभगपर क जानभवालभअताचारकोकतसहना|अपनाोषकतहोनभदभना|

4 पद क भाषा पर पपरी किल उततरndash ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह|

2 कतना काकथाउसकादख

लडकककोदानकमदभतभवकत

जसभवहउसककअातकपाजीहो

लककअ ीसानीनहाथी

अ ीइतनी ोलसरलथी

कउसभसखकाआ ासतोहोताथा

लभ कनदःखबााचनानहाआताथा

पाठकाथीवहqiexclys काककक

HINDI X Page 133

तकव रक लबपािकतदकक 1 लककअ ीसानीनहाथीसभकातातपर ह

उततर-करवकहनाचाहताह कलककअ ी ोलतथासरलह|उसभदनाकभ ल पाचोककजानकारनहाह| 2 लकककोदःखबाचनानहाआताथाndashकाकातातपर ह

उततरndashलकककोदःखबााचनानहाआताथा|तातपर ह कलककजीवनककआनभवालिजमकभदारद रकरदसभ ल ाातपराचतनहाथी| 3पाठकाथीवहqiexclayk कासभकरवकाकहनाचाहताह

उततरndashकरवकहनाचाहताह कउसभउसकभ आगाकीजीवनका कqiexclaykसाअहसासथा कउसकाजीवनअबकसाहोनभवालाह कनतबहस ीबातोसभपराचतनहथी|उसभकभ वलआनभवालभसखकाअहसासथा|

लघ नतरय पपन

1 रा नक क कब कया कया सी द नतर ndashकानभबभकोनमनलखतसीखदndash क ीअपनीसनदरता र ासापरकतरझना

गहनद रdiM+ksa कभ बदलभअपनीआजदकतखोना

तागीसरल ोलसनभहहोनापरअताचारनसहना |

2 रा नक ऐसा कयष कहा क लड़क हबना पर लड़क हसी द ा रत दकना

नतर ndashकाचाहतीथी कउसककबभलककहोनभपरबहहोनभकाहरफजर न ा परसाथ-साथहथीचाहतीथी कउसककबभकोाअताचारनसहभ रकोाउसकाफादानउठा |इसल उसनभकहा कलककपरजसभकतदखाादभना|

3 क छ त कब ढ़र क छ ycfrac14 पिकतयष का आशय सपि किल | उततरइसकातातपर ह कलबबभअ ीकभ वलसहज ावकोहसकझपातीह|सनभहकमपलबपबभकोअ ीदखदकोसहनकरनभककसाककर नहाह| 4 कअयादान दकतक वकत रा कक द द कब पारालरक कयष कहा गया हह उततरndashकनादानदभतभवाककाकभ सखको ाकाककहागाहकद क कनारहोनभकभ नातभअपनभघर ोनभकादःखवहसबसभअउ पतरहजानतीह|वहजानतीह कउसककलकककभ जीवनकमकसभ-कसभकोआनभवालभह|

HINDI X Page 134

5 ववाहकजीवनककतासदकाहनवरववाहतकोोसाकबलगनभलगताह क

ववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह उततरndashरववाहसभपवर लककअनभककरपनाओाकोसाजो रहतीह|वततरकानकभ अ ावोकमरहकरवहअपभाकरतीरहतीह करववाहोपराातजीवनकमपरवतरनआ गा|अपनीस ीअपभाओाककपतर होगी|हध र बना रखतीह रकाकभ घरअ ाओाकमरहरहबभरववाहकभ बादसखककगचीndashगचीकरपनाकककाकनाकरतभह|रववाहकभ बादउसकककाकनाओपरपानी फरतादखाादभताहतोउसभजीवनतासदोसभ रा तीतहोनभलगताह|हउसकभ ववाहकजीवनककतासदह|उसककअपभाओाकभ अनसारववाहकजीवननहाहोताह रपारवारकसाकािजककारदाओकभ बाधनकमइतनाजकदाजाताह करपतगहकमसनभहसभपलरहलककघनकाअन वकरनभलगतीह|उससकोसालगताह कसमपर परवारकककारदानवरववाहताकककारदापालनकमह|परवारका त भकजनउसभहसीखदभतीदखाादभतीह|तबलगताह कववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह|

HINDI X Page 135

10 सगतकार- रगलकश ण राल कावााकोपपकरप भग शनकभ उततरलख ndash 1गाकजबअातरभककजलकमतानोकभ जागलकम

खोचकाहोताह

ाअपनभहसरगककोलााघकर

चलाजाताह कताहआ कअनहदकम

जसभसकभताहोकखगाककापी भ ताहआसकाज

जसभउसभददलाताहोउसकाबचपन

जबवहनवसखाथा| 1पदकमअनहदकाअथर सपरककिज | उततरndashअनहदकाअथर हसीकासभपरभअसीकादवलोकजहासवागकर आनादककअन तहो| 2अातरभकोतानोकोजागलकदकहागाह

उततर-अातरभककतानोकोजागलकहागाहकद कगातभवकतगाकअातरभकमहउलझकररहजाताह रसथाीको लजाताह| 3सथाीकाअथर होताह

उततरndashसथाीकाअथर ह कसी ीगानभकककखपािकता भकजोगीतकोगातभवकतबीचकमदोहरााजातीह| जातीह| 4सागतकारकाकार करताह

उततरndashजबकखगाकअपनभगीतकमहडबजाताहजबसागतकारउसभवापसकलसवरकमलभआताह रउसभ कनभनहादभता| 2क ीndashक ीवहोहदभदभताहउसकासाथ

हबतानभकभ ल सभवहअकभ लानहाह

रहकक फरसभगाजासकताह

जााजाचकाराज

रउसककआवाजकमजो कहचकसाफसनाादभतीह

ाअपनभसवरकोगचानउठानभककजोकोहउसभरवफलतानहा उसकककनरतासकझीजानीचाह | 1सागतकारकोअपनभसवरकोगचानउठानभकककोकोउसकककनरताकदसकझाजानाचाह |

HINDI X Page 136

उततर-कद कसागतकारसवाकोपी भरखकरतथागकनाकरहकरकखगाककोआगभबपनभकाकाककररहाह|िजतनी ी ासाहोगीवहकखगाककोकलभगी रसागतकारकोकोाजानभगातकनहा| फर ीवहअपनभसवरकोनीचारखताह| 2सागतकारकखगाककासाथकददभताह

उततर-सागतकारकखगाकको कनभसभबचनभकभ ल तथाउसकाउतसाहबपनभकभ ल उसकासाथदभताह| 3पदकक ाषापरपपीककिज | उततरndash ाषासरलखीबोलहनदह|

लघ नतरय पपन

1सागतकारकभ काधकसभकरव कन कारकभ विकतदककओरसाकभ तकरनाचाहरहाह

उततरसागतकारकभ काधकसभकरवसहाककलाकारदकभ कहतवककओरसाकभ तकररहाह| भसहाककलाकारखदकोरखकरकखकलाकारकोआगभबपनभकमोगदानदभतभह|हबातजीवनकभ हरभतकमलागहोताह| 2सागतकारककआवाजकम कहचककदसनाादभतीह

उततर-सागतकारककआबाजकम कहचकसाफसनाादभतीहकद कवहजानबझकरअपनीआबाजकोकखगाकसभगपरनहाउठानभदभताकद कउसकाकाककखकलाकारकोसहारा दानकरनाह|अपनीकलाका दरनकरनानहा| 3सफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानदविकतलखाताहतबउसभसहोगी कसतरहस ालतभह

उततरndashसफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानलखातभबिकतकोउसकभ सहोगीरवषकपरिसथतकमउसकभ साथरहनभकारवशवासदभकरउसकाआतकबलबना रखनभका रसक ासकरतभह|

4 सागतकारकरवताकमकरवकासनदभदभनाचाहताह

उततर-करवककसागतकारकभ तसहान तह|उसककदिरकमसागतकारकखागाककभ सकानहसराहनीह|कखगाकककसफलताकमसागतकारकाशभकककरकभ नहादभखनाचाह भ|दरपकखगाककभ बनासागतकारकाअिसततवनहाह| कनतकखगाकककसफलताअाधकाातसागतकारकभ सफलसहोगपरन ररह|कखगाककभ नराहोनभपररवशवासलखानभपरसवरबगनभपरउसकभ तारसपतककमचलमजानभपरसागतकारहउसभसा ालताह|सागतकारकभ बनाकखगाकककसफलतासादतधरहह|अतकखगाकककसफलताकमदोनदहसकान पसभसमकाननी र ासनीह|5 दलार रननसभ भकपी भउनकाकलाकारकन रउनकककलाथी|ह भकदलारकोदभ भकतककसभपहचतभह

HINDI X Page 137

उततर-नन16-17वषर कावकथा|तोदलारलतभववनकक वपाथी|ननघा भआकरदलारकभ पासबठता रउसककबातमसनता|वहकभ वलदलारकककलाका भकीथा|उसभदलारककआरागा पसभक लभनादभनानथा|दलार ीननकककलाकोपहचानकरउसकाकानकरनभलगीथी|हपरसपरसमकानका ावह भककमबदलगा|कहनभकोतोदलारनभहोलपरगाधीआशकसभधोतीलानभबालभननकोफकारकर गादालभ कनननकभ जानभकभ बादउसभननकाबदलावभउसकाकरता रोपीकाधानआातोउसभसकझनभकमदभरनलगी कननसवतातआनदोलनकमाकलहोगाह| 3 लह ठहया स लनी हकरानी हब रार का पतीकाष सरसइल | उततर- हठााझलनीहभरानीहोराक|लोक ाषाकमराचत कगीतकभ कखभ कािबदक ावहइसीसथानपरकभरनाकपककलगखोगाह|इसका तीकाथर बागहराह|नाकपकमपहनाजानभवालालगसहागका तीकह|दलार कगवनहारनह|वह कसकभ नाककालगअपनीनाकपकमपहनभ|लभ कनकन पीनाकपकमउसनभननकभ नाककालगजहावहगारहह|वहननककहताककगाह|अतःदलारकभ कहनभका ावह ndashहवहजगहहजहावहकभरासहागलगाह| 4 लह ठहया स लनी हकरानी हब रारा कहानी कक शीषकष कक पतीकाष कब सपि किल | नतर- हठााझलनीहभरानीहोराकाकहानीकभ ीषरककासाकानअथर हndashहभराकइसीसथानपरकभरझलनीखोगाह|झलनीसहागका तीकह|कहानीककनाकादलारननकोअपनासहागकानतीह कनतननकोदभ भकजनतननकभ कार कमसह ागीहोनभपरअलसगीरसभहाथोहदहोनापताह| 5 सवाधीनता सगार कक सकनानी वदकशी वस ष क हबल ला कर कया सद करना चाहतक क

नतर ndashसवाधीनतासा ाककभ सभनानीरवदभीसरकारकभ तरविोहका दरनकरनाचाहतभथभ|वभरवदभीवसतओाकाबहरकारकरनाचाहतभथभ|अा भजीासकदकभ अताचारकादकनकरनाचाहतभथभ| 6 अन कक दवारा लयक गल नपहार कब द लार नक कयष ठ करा दया

नतर- ननअ ीउउकमबहत ोाथा|वहवहसकाजककगचनीचनहसकझसकताथा|दलारनभसाीकोउपभासभफ़म कदा रननकोखबखरखोसनाा|वहनहाचाहतभथीककननअपनभ भक ोगकोआगभबपा कद कइससभउसककबदनाकीहोगी| 7द लार का चरर च र किल | नतर- दलारकाचरताचतकलगाकान कव प सवा कानीदभ भकी ावकacircnसउची भकका|

HINDI X Page 138

(परक पाठय प सतक ) र कयष ल ता ह ndash अकय

1 लक क कयष ल ता हह

उततर-लभखककोलगताह कलखकरहवहअपनभकनककिसथततथारववताकोजानपाताहिजसकारसभलखताहउससभककतहोनभकासगककागर ीलखनाहह| 2 सभी लक क कतकार कयष नह हबतक

उततर-स ीलभखककतकारनहाहोसकतभ|कातअपनी ावनाओको ककरनभसभहकोाअ व कतकतनहाहोजाती|कतकारकभ साकािजकदातवकानवारहकरनभपरहअ विकतकतवनजातीह| 3 अन भ ती कक सतर क ववशता क कया वशकषता हबती ह

नतर - अन तकभ सतरककरववताता कर कतापरन ररहोतीह|अन वजोघतहोताह रअन तसावभदना रकरपनाकभ सहारभउससतसभजकरआतकसातकरलभतीह|अन तहलभखककोलखनभकभ ल भरतकरतीह|

दघष नतरय पपन

1 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह आपक दिि रउ वान का द वपयबग कहा ndashकहा ह आ ह ढ़र कस तरह सक हब रहा ह

नतर ndashआजकलरवानाकाद पोगअनभकजानलभवाकाकोकभ ल काजारहाह|आजआताकवादसासार रकमकनचाहभरवसफोकररहभह|कहाअकरककावरदकोागरााजारहाह|कहाकाबाबकरवसफो क जारहभह|कहxkfM+ksa कमआगलगााजारहह|कहिकतालदभदसरभदभदकोदबानभकभ ल उसपरआयककररहभह|अकरकानभइराकपरआयक कातथावहााकभ जनजीवनकोतहसनहसकरडाला| रवानकभ द पोगसभाच कतसकबउचदकाग र कमभपरकररहभह|इससभजनसखाकासातलनबगरहाह| दषबपरहाह| 2 हरबशरा पर ल ी कवता लक क कक अअतद व ाध दबनष द ावष का परररार हह | यह आप कह सक कह सकतक ह

नतर ndashहरोकापरलखीलभखककककरवताकोआातरकदबाबकापराककहसकतभहइसकभ ल उनहमनतो कसीसापादकनभआ ह कान कसी काकनभतकाजा का|नहउनहदनभइसभ कसीआाथरकरववताकभ ल लखा|इसभउनहदनभद पसभकनककअन तसभ भरतहोकरलखा|जबपतथरपररपघलभकानवकोदभखकरउनकभ कनकम

HINDI X Page 139

अन तजागगातोकरवतासवाबनगाइसल हकslhकरवताकोआातरकदवावकापराककहसकतभह| कसीबाहरदबाबकानह| 3लक क कक अन सार पय अन भव क अपका भीतर अन भ त ननकक लक न रउ अधक रदद करती ह कयष

नतर- लभखककककानताह कसउचालभखक ीतररववतासभपदाहोताह|हरववताकनसभअनदरसभउपजीअन तसभजगतीहबाहरककघनाओकोदभखकरनहजागतभह|जबतककरवकाहद कसीअन वकभ कारपरतरहसावभदतनहाहोता रइसकमअ बिकतहोनभककपीानहाअकलातीतबतकबहक लखनहापाता| 4कया ाय द ा कक वल लक न सक ड़क रचनाकारष कब ह पभावत करतक ह या अअय दसरक क सक लबगब कब भी पभावत करतक ह कयष

नतर ndash ायदबाबोका ाव त भक कारकभ कलाकारपरसकान पसभहोताह|हर कारकभ कलाकारसकाजकमाकत रकारदउसभ कजीतकलजातीहतोवहअपनाभतनहा ोपता|उसभ ासकददरकोखरददारदकभ दबावकभ कारअपनारचनाकारकरतभरहनापताह|आाथरकदबाब ी त भकभतकभ कलाकारोको ारवतकरतभह| 5 हरबशरा कक वसफब रउ भबकता कस पदाष सक पभावत ह ल

नतर ndashरभखडकपदाथर सभ| 6 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह | आपक दिि सक वान का द वपयबग कहा कहा ढ़र कस तरह हब रहा हब

नतर-रवानकाद पोग- ाच कतसाकभ भतकमअररासाउा डकाद पोग|

पदावारबपनभकभ ल फसलोपरककनाकतथाकदका ोग|

तलोबलवाकग|ककनाकदवाओाका ोगकरफलव प सिबजदकोदरषतकरना|

HINDI X Page 140

पतलभखन

ढ़पचाररक प

शनndashआपकभ नगरकक क सडभ रकमदधतथादधसभनकरतपदाथभकमकलावककजातीह|नगरकभ सवासकअाथकारकोपतदाराजानकारदभतभह उाचतकारवाहकभ ल अनरोधककिज | सभवाकम सवासकअाधकार दरलनगरनगक

रजवरगाडननादरल| रवषदध वादतधपदाथभकमकलावसमबनधीजानकाररवषक| कहोद कआपकाधानरघवरभतकमचलरहगपतडभ रदाराकलावकभ अनतकधाधभककओरआकरषरतकरनाचाहताह|इसडभ रकमदधरवतरतहोताहतथादधसभबनभपदाथर पनीरदहखोाआदबनाकरबभचभ जातभह|इनपदाथभकम ारकलावककजातीह|हडभ रलोगोकभ सवासककभ साथखलवाकररहह|आपसभरवनउअनरोधह कइसडभ रपरआवशकयाननीकारवाहककजा िजससभहाकलावपररोकलगााजासकभ | धनवाद

वद

रकभ

साोजक

जनचभतनाकाचरघवीरनागर नादरल| दनााक

HINDI X Page 141

आवकदन प

नसीाआरनादरलकमलरपकपददकभ रकतसथनदको रनभकभ ल रोजगारसकाचारकमरवापनआाहउसकाहवालादभतभह साचवकभ नाकआवभदनपतलख |

सभवाकम

साचवकहोद नसीाआर नादरल| रवषndashलरपकपदककनिकतहभतआवभदनपत| कहोद नवभदनहककसापताहकपतरोजगारसकाचारदनााक211188कभ रवापनकभ अनसारलरपकपदहभतआवभदनपत भरषतह| नाकााककार

रपताकानाकशीरवकभ कार

जनकताथबी-365 भकनगर कोतता कारवदालबोडर उतीर ापतााकरवष

10THराससहउसीबी सा2001305500हनदगतअा भजी 12THसीबी सासीबी2003295500हनदगतअा भजी रवभष 1 कझभ ाककमरवभषकलता ापतह

2 कानरव ागकमकार करनभकालग गदसकाहकाअन व ापतहिजसभकमसालतनकररहाह| अतःअपभाकरताह कसातकारहभतअवसर दानकरनभ ककपाकरम| सधनवाद

वद

ााककार

दनााक181120

HINDI X Page 142

1 कादसका कापत

2 काबारहका कापत

3 अन व कापत

4 चरत कापत

सपादक कब प

पपन ndash कसी परयात सराचार प कक सपादक कक नार प ल कर रकल आरर वयवसा रउ ह ल स धार क पशसा किल |

नतर-

सापादक नव ारताइमस

नादरल

दनााक रवषरभलआरककनाववसथ

कहोद क आपकभ लोकर दनकसकाचारपतकभ काधकसभरभलआरकमआ सधारकक ासाकरनाचाहताहता कइसकाला स ीातीउठासकम | रभलवभनभा-कागववसथालागकरघरबठभ का परपररभलकदकाआरकरनाआरम करदाह|इससभआरकारलजानभ रलमबीलाइनदकभ झाझसभराहतकलहतथाकालाबाजारको ीरवराककलभगा| धनबादसहत| वद

अ साह

साोजकसाहबाबाद|

HINDI X Page 143

अनौपचाररक प

शनndash ातावासकमरहनभवालभ ो भ ााको कपतलख िजसकभोग वा ाााककाकहतवबताागाहो| -326नरवननगर

दरल| दनााक र अनज आीवारद| तमहारापतकला|पतसभ तीतहोताह ातवासकमरहकरतकक असवसथसभरहनभलगभहो|इसकाउपाहह कतक तदनोग र ाााककाअ ासकरो|ोगसभरर रकनदोनोसवसथरहतभह| ाााक ावाकोसचा पसभपरभररकमसाचारतकरताह|तकवीपरबाबाराकदभवकाोगकारयकदभखकरइस याको ा5-6बजभकभ सककम काकरोिजससभतमहारासवसथअउ ारहभगा रतकइसभअपनभजीवनकादनकहससाबनालो| क आाकरताह कतकपरतःसवसथहोजाओगभ| तमहारा ाचनतक

रकभवकार

HINDI X Page 144

न ध ndashलक न सकक त द पर आधाररत कसी लक वषय पर लगभग200-250 शबदष रउ न ध लक न |

1 कभरभजीवनकाल

वचार द

ल य क आवपयकता

रकरक ीवन का ल य

पकररा का शबत

सकवा भाव

ल य पािपत क तहयार 2 रािय लकता

वचार द

भारत रउ वभअनता

अनककता रउ लकता

रािय लकता कक ाधक तव

सराधान

3 ीवन रउ कपयर क नपयबगता

रवचारबाद -

वतरकानगndashकमपरग

कमपरककउपोागता

सवचालतगना ाल

काारलतथाइनरनभकमसहाक

नवीनतकउपकरदकमउपोागता

HINDI X Page 145

4 वान - वरदान या अभशाप

वचार द -

वान कक दब वप

वान वरदान कक वप रउ

वान अभशाप कक वप रउ निकषष

5 वन रहउगक ndash हर रहउगक

वचार द -

पक त ीवनदा यनी

वनष का रहव

ल- सत लन रउ सहायक

पदषर पर नय र

ीवष का सरर

सरर क आवपकता

6 आतकवाद

वचार अद -

भारत रउ आतकवाद

अतराषिय आतकवाद

आतकवाद फह लनक कक कारर

सराधान

HINDI X Page 146

सार लक न

सारलभखनकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर हndashततवानचो|अथारत कसीगधााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपरअा को ोदाजा | अछा सार ndash लक न कया हह

सारलभखनकरतभसकनमनलखतबातदकाधानरखनाचह -

1द ग गधााकोसवधानीपवरकपनाचाह ता कउसकभ ावसकझकमआगा | 2जोअा वाकााअथवाकहतवपर उनहमरभखाा कतकरलभनाचाह लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगधााकभआ कहावरभसिकतो रकहावतोको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकमपनरिकतनहकरनीचाह |

1 रल गदयाश राजनीतककअपभाधकर रसासकतकनरकभ हदकभ अाधकनकह|दरपराजनीतकासाबाध वतकसखसरवधाओसभह फर ीजनसाधारिजतनाधकर सभ ारवतहोताहउतनाराजनीतसभनहा|हकारभ ारतीधकभकम भदहोतभह ीउनकभकमसाासकतक कताहजोउनकभ अरवरोधककपरचाकह|हताग वातप रकधकागर ककगरकाकी ावनाहनद नवदाजन रसखसा दादनभसवीकार का|कलगोकालभ थकचरद ckSfrac14orkj कहकर त भकधाकरकसाकरपकमहकमउनकासकरकरनाचाह

धरष ढ़र ससक त

राजनीतकासाबाधजीवनवसखसरवधाओासभपर होनभकभ बाबजदसाकानजनधकर सभअाधक ारवतहोताह| ारतकमअनभकधकर हपरसबककआतकातागतप वाकधककागर ह|बकोतो गवानकाअवतारकानकरपजाजाताह|

HINDI X Page 147

2 रल गदयाश

साहतकभ रवसतारकम ाचकापररकारह| भतो त भकविकतकक ाचकानताओपरन ररहिजसकभउसकभ सासकार र ावकार ीलहोतभह कनतजो ाचदभकालककसीकाओसभककतहोजातीह रिजससभकानवअपनभउदातत पकानधाररकरनाहवह ाचसाहतकोसवसथबनातीह|इस ाचकमकलाकानवासहवहसदर भरतह|अनतःिजसअनपातकम ाचअपनभसकसदर काकापदाडनधाररतकरातीहउसअनपातकमवह ाहहोतीह|

वच ढ़र साहय

कानतासासकार र ाव ाचकभ कलकमहोतभह|सावर वकउदार ाचहसाहतकानकारकरतभह|सवनदर भरत ाचकमकलाकानवासहोताह|आतकापररकारकरनभवाल ाचहसाहतकोवापकता दानकरतीह|

HINDI X Page 148

1 आदशष-पपनndashप हल सहत रमिलतप ाकात-2ततर-त2015-16तत

HINDI(course ndashA)

(तIkkB~Oslasheamp^v) मका-तआरवत िवषयततndashतहआातति धाणप तरयत-त3तघ तत अिधमतअमत-90तततति आशत-तततत(i)तइरत -पतम तचा तखडतह तndashतमखभ तघततततत(ii)तचा तखडतम त म तउ तआ ातअि वायणतहत तत(iii)तयसातरवततय मतखडतम तउ तशतआािज त|तत

खड-lsquoकrsquo

1त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तवशातर त म तजाव तम तआ ख त ति ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातव तह तजा भाइरम तिल तभमहमतकयातम ातह भाइरमातउ तह-तभमहमतम वलतअ तधयण िवारत तवशातर तअप ातिज़लतमतओ तआ ख ातह भाभमहमतयहतातधया त ख ातह भात मतज तवजत हतववहतमलतह भातमलत हत तप रतअवशयतह भाभमहा तयति षफलत हतजा भ ाकात तवशातजाव -पसतम तआ तऊच तमाशसतह चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम तउ म तअध तिहसरतमत फतर ततआ ख वहातर ततआ ख तजहातर तचाज़मत तिससियातमपपवणतत तिमलतातह ातहह त मरातम तउवलत तमाशा तपकतम तख ज घ तमातम तबाचतिखल तप -र तफलतम त तम तरासतआ ख तर तमा त आखाईतहात हतआमभ िवारत तवससातल त तउर तराजतम तह तवभणतमतबा इरमत मरातमा तमतमजराततम िजनहमतवशािवाररहायारहय भत तरातव ातमतववशयमातह उनहमतिब ात मरातसवासणत त षतमताव ातम तइनहमतबातआ अबतभतआ ख भ त मतराजतम तबाचतवशात तिवारतमतविसह हातह

1X5=5त

(i)त ि ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातबतव तह तजा भाजबतजाव तम तआ खमभ ततत

त (म)त खभशातर त म तत (ख)त वशातर त म तत त

त (भ)त ह तम तम तबाआतत (घ)त प ाकातमतउावणतह तम तबाआतत त

(ii)त चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम ततआ ख ततत त

HINDI X Page 149

त (म)त ऊचाईतमतओ तर तत (ख)त बत ाच तर तत त

त (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत (घ)त ढला तर त फरल तम तबाआतत त

(iii)त lsquoइरमत मरातमा मतमजराततम rsquoततत त

त (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(ख)त िवारतम तराल तमतत त

त (भ)त वससातमातरमा तम तमत (घ)त िवारतम तऊचातससा तआ तमतत त

(iv)त जाव -पसतम तआ तऊच तमाशतसतह तत त

त (म)त जाव त ततयभतत (ख)त ाकात तवशातत त

त (भ)त अधमा त तमाशतत (घ)त ऊचाईत तति चाईतत त

(v)त उप तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त जाव तमातहवतत (ख)त िवारतमातहवतत त

त (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत (घ)त जाव त तवशातत त

2त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तअचपात ाभप मतब तम तिल ता ताचा तिवचा मत तमभ पति यतमातावधा त मयातह तइ ति यतमतवावात तसवहा तमतशभिस तमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणह तशभसतपा सपप मततरसाव तरहय भत तर वातमताव ातव आति यतबतहवपवणता तभ तह ततय तराति यतय आत मतसितम तचाप िमतभभवतम तलपतमतातअि वायणता तजा त तउरमातअप ातजाव तातरभखात तव आयतह तरमातहतइ तरातभभवतमातिवमारत मतसितमतय आतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा त तवहतअप तआ शतमात त ाभप मतब तरमातहतइ तभभवतम तमा वतवहतअप तपप वा तवर-पड़ रतिवालयतमतअप तरहपापठयत वतअधयापमतम तितयस िचतसवहा तम तरम भातवावात वतसवहा तमतधभ ातरातम तिल तरभखआायमतह ातह तराजतमतहाआमतरसावतमतविसतम ातहमभतअहमा हा तसितहातिगधतवावात तिशपतसवहा तमातय भतम तरमातहअहमा ात तआ ातसितरआातअिशपतवावात तसवहा तमातअभयारातह ातह िजरमातपप वातयहतह ातहत मत र तवआातम तसवहा तर तराजतमतशाित तरौहाआणतमातवााव वत हतब ाततततततत

1X5=5त

(i)त वावात तसवहा तमतशभिसतमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणहतशभसतपा सपप मतरसावरहय भत तर वातमताव ातव आतम तबायातभयातहतत-ततत

HINDI X Page 150

त (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत (ख)त जाव तमतराखतत त

त (भ)त जाव तजा तम तिरसातत (घ)त जाव तिशकातत त

(ii)त मतसितातअप तआ शतमात पत ाभप मतब तरमातहजबततत त

त (म)त बालमतम तसवासथयतमातहवतबायातजा तत

(ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

त (भ)त बालमतम तअचपातिशकातआातजा तत (घ)त बालमतम तझठतव आतब ल तर त मातजा तत

(iii)त वावात तसवहा तमतधभ ातह ातहतततत त

त (म)त रातम तिल तआभखआायमतत (ख)त रातम तिल तप शा ातमातमा वतत त

त (भ)त वसमतरभ कातमातमा वतत (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत त

(iv)त अहमा ात तआ ातसितरआातह ातहत-त त

त (म)त िशपतवावात तसवहा तमातअभयारात (ख)त असवहाप मत तअिवारातत त

त (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(घ)त अशभसत तअसवहा ातत त

(v)त उपय तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त आ शत त ाभप मतत (ख)त ाभप मतम तमणसतत त

त (भ)त मणसत तअिधमा तत (घ)त ाभप मत तहतत त

3 ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तमहाहतरा ातआभि यातिजर त मसतत ातहतउरमातहममतमत ह ततज त च तह खभआतअप ात मस तव तमह तजा तह तराहराततज तम तह ततई तर तिशमाय तव तमह तजा तह तवलरातततज तमतभयाततितभयातउरमात ा -ि शाततज तचलात हाततअप ातिजलतव तपातभयाततखभशातम तहमआा तह तवहाततिजनह तआभखतम तरहाततप ड़तम तआा तफलतमाततमातमत ाहतम तचभ ाततति ाशातमातअधमा तिाम ततवशातम तआापतजलाओतप ड़तागयतमतआभहाईततअप ात मसतसवयतब ाओततत

1X5=5त

HINDI X Page 151

(i)त मसतमातवासिवमततअसणतकयातहतत त

त (म)त हत (ख)त रहत त

त (भ)तत ह त (घ)त िहाम त त

(ii)त अप ात मसत च तवालतम तमिवतकयातमहातहत त

त (म)त चियात (ख)त ह ात त

त (भ)तत वलरात (घ)त राहरात

(iii)त मिवत मरमातअधमा तिा ातचाहातहत त

त (म)त वशातमातत (ख)त ाषातमातत त

त (भ)तत ि ाशातमातत (घ)त धणतमातत त

(iv)त सितमत मसत मर तप ड़ तम तबाआतब ातहतत त

त (म)त ागयतमतआभहाईतत (ख)त धणतमतआभहाईतत त

त (भ)तत मणमतआभहाईतत (घ)त ाषातमतआभहाईतत त

(v)त राखभशात मर तिल ातचािह त त

त (म)त आभखतरह तवालतम तत (ख)त आभखतआ तवालतम तत त

त (भ)तत रभखतल तवालतम तत (घ)त ि लत ह तवालतम तत त

4तत ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-त

हा ाततरौतबा तत

भभ ाहतर तलड़-लड़म तत

ल म तबा बा तलड़ाततत

तउठ-उठम ततत

इरर त ातह तभभ ाहतातभझर तहा ातत

तअप तजाव तम तइरत हतउबा ातत

1X5=5त

HINDI X Page 152

डबाततह त ज़तत

म ा तमतव-वम तत

ल म त तह त ज़तउभाततजर त आ म तत

इरर त ातअरफलातातभझर तहा ातत

तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ातत

(i)त मिवतभभ ाहतर तरौतबा तहा ातहल म तवहतलड़ातहतततत त

त (म)त िभ -िभ म तत (ख)त उठ-उठम ततत त

त (भ)तत ाभ-ाभम ततत (घ)त िपप-िपपम तत त

(ii)त मिवत तअप ातअरफलातम तप ािजत मयातहतत त

त (म)त भभ ाहतर तलड़म तत (ख)त घायलतह तम तत त

त (भ)तत िवजयतमतमा ातम म तत (घ)त अ ाचा तमातरा ातम म तत त

(iii)त डबाततह त ज़त म ा तमतव-वम तमातअसणतहत मतमिवतत त

त (म)त ि आ त म ा तवम तडबतभयातहतत (ख)त वहत ात हतजा ातत त

त (भ)तत रफलातम तरापतवम तात

अरफलतवतत

(घ)त अरफलातर त हतघब ाात त

(iv)त lsquo तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ाrsquoतपित ा ातमिवतम तसिवतमतइरतिवश षातमातपात

चलातहत मतउर तिवजयतातमतहततत

त (म)त अप ातरभआ ातम त पतम म तत (ख)त अप ातरभआ ातमातधया त खम तत त

त (भ)तत अप ातरभआ ातम तरवा म तत (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त

तत

(v)त lsquo आ म rsquoतशबआतमातअसणतहतत त

त (म)त रयणत (ख)त चात त

त (भ)तत आ त (घ)त ात त

HINDI X Page 153

खड-lsquoखrsquo

5त ि िलिखतवाकयतम त खा मतपआतमातपआतपप चयतिलिख ततत 1X4=4त

(i)त िवलातमिवातिलखातहततत त

(ii)त अ तवाहत भतात म तख लतरम तह ततत त

(iii)त यहतबालमतअतयतचभ तहतत त

(iv)त व सतररा तमातरबर तऊचातपवणतिशख तहतत त

6त ि आशा भरा तउ तआािज ततत1X3=3त

(i)त वहतअ जातप ातहत तचलातजाातहत(त च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )तत त

(ii)त र तमतिचिड़यातमहला तवालातयहतवहाता तह(ति तवाकयतमतपप वतमिज त)तत त

(iii)त ज तमा भातवहतखा भात( च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )ततत त

7तत

(i)त

ि आशा भरा तउ तआािज तत

lsquoकयातवहतपतभ तिलखातहrsquoत(मणवाचयतमतपप वतमिज )तत

1X4=4त

(ii)त पमजतर तपतिलखातभयातत(तमणवाचयतमतपप वतमिज )ततत त

(iii)त आलापतआौड़ातत(ाववाचयतमतपप वतमिज )तत त

(iv)त ाातजातभाातप ातह ततवाचयतमातमा तबाइ )तत

8त ि िलिखत तम ततउ तआािज ततत1X4=4त

(i)त उाप तिवावत मर तमह तह तत त

(ii)त ससायातावतमौ -मौ तर तह तत त

HINDI X Page 154

(iii)त ि तपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoतरौितम तघ ाआतमात वतअलपतात तरहातभयाततत

ि जतशभतम तआ ख तिब ातउ र ति मत त हातभयाततत

घभवा तर तवआ शतल तयभसासणतव तरज तलभ ततत

वबाताति आतषततम म तधतर तबज तलभ ततत

रा आतलड़ तम तिल तया तजलआातह तभय तत

उठ तलभ तउ म त आयतमतयभस-ावत य - य rdquoत

(iv)त ि िलिख तमासतपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoहाहामा तघ तमतवत यातत

ि िशतमातअतवहतौ तततभयातत

मभतयहतरा ातहालत

जा मत तजा तरमआ खम तर ातईतत

जाभातजबतातमालतत

ह भतमभ पतजा तिब ातश म-रातह ातईततत

lsquoा-ाrsquoतमहत तउठातभ ततवहतrdquoत

खड-lsquoगrsquo

9त ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम त

इरतवधभि मतआबावत तहा भ तम तफ़ल तमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत

lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ातरमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात

आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात हलल तम तह त

जहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ त

म तप ड़म तउ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ त

1X5=5त

HINDI X Page 155

इ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म तइ मतपापत त तप त म ातभह ातसा इरत

बातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

(i)त प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहतत त

(ii)त हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहत त

(iii)त ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसातत त

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवतत त

(v)त ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

असवातत

अाा तमतउतअात14तरालतहतरल तिबिसललातखातमतउतअात14तरालत

हतवहातमाशातहतवहातपभ ा ातबालाजातमात आ तजहातिबिसललातखातम त ौबखा त

प याज़तम तिल तजा ातपड़ातहततभ त मत ासातहतबालाजात आ तमतजा तमातत

यहत ासात रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह तम तजाातहततइरत ास तर त

अाा तम तजा ातअचपातलभातहततइरत ास त तजा त म त हतम तब ल-ब ावत

मातठभ ामातपप मातआाआ ातम ताफण त ातमतपच त ह तहतत रल त त

बल तजबतभाातहतबतअाआरतआा तम तखभशातिलातहततअप तढ तराकातमा तमत

िबिसलातखातराहबत तसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िमत आ तमत

रभातम तितवरितइनहतभाियमातबह तम तरभ म तिलातहतत त

(i)त िबिसललातखातप याज़तम तमहातजा तस त त

(ii)त बालाजात आ तमतजा तमातमौ -तरात ासातअाा तम तबतपरआतसात त

(iii)त अाा तम तयहत ासातकयतपरआतसात त

(iv)त अाा तअप तरभातजाव तमातसत मत मर ता तह तत त

(v)त अप तराकातमा तमतखातराहबत तकयातसवामा त मयातहत त

10त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

HINDI X Page 156

(i)त िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसाउनह तअप ातबातम तरहातिरसत

म तम तिल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठत

म तवधा तप तबाइ तत

(ii)त lsquo मतमहा ातयहताrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतयभवावससातमतल िखमातम त मरत

बात तउना आतम त आयातसातत

(iii)त व आतमातरआणतआ तम तल खमत त मरतिव धातारतमतबातमहातहlsquoतातिशकातम त

िव धातमभ मततमातखड rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ ततत

(iv)त lsquoत ौबखा तमतइबाआतrsquoपाठतम तवधा तप तिलिख त मतअप तजहबतम तअिप त

माशातम तितिबिसललातखातमतमौ तराताव ातआशततह ातहततत

(v)त lsquoरसमि rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतवासिवमतअसततमतरसमतसित मर तमहात

जातरमातहतत

11त ि िलिख तमासाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतमबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभ हात

उ तआ तप ड़ततिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

1X5=5त

(i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहातत त

HINDI X Page 157

(ii)त िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ात

चािह तत

(iii)त िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत त

(iv)त प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा त

अकमयतबायातत

(v)त सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत त

त असवात

म ाताािवमतसातउरमातआभखततत

लड़मतम तआा तमतआ तवतत

जर तवहातउरमतअितपजातह तत

लड़मतअातरया ात हतसातत

अातइ ात लातर लतसातत

मतउर तरभखतमातवारत तह ातसातत

ल म तआभखतबाच ात हतवातसातत

पापठमातसातवहतधभधल तमाशतमतत

मभ पतभमत तमभ पतलयबसतपियतमतत

(i)त लड़मतअातमरात हतसात ततततततत1तत

(ii)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquoतपितमतातमतअवआ ात मरतमा तसतईतहतत 2त

(iii)त सभतपियतमतमिवत तकयातावतसत मयातहतत त2त

12त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

(i)त प शभ ात तlsquoमौिशमतमहम त मर तरब िधत मयातहततउ मातमौिशमतम तरमबािनधत

म तमातकयाततमा वतह तरमातहतत

(ii)त lsquoपायाततप ाrsquoमिवातमतlsquo तरभभधतश षत हातबातभईतयाि ातपितमतमिवतमात

रबधत मरर तहत तकयतत

HINDI X Page 158

त(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवत मरतमा तम तसियतमतओ तरम तम ातचाहातहतत त

(iv)त lsquoात तमहातलड़मतह ातप तलड़मतजरात आखाईततआ ाrsquolsquoमनयाआा rsquoतमिवातम त

वधा तप तमिवतइरतमस त ा ातियतम तिल तकयातरआ शतआ ातचाहातहतत

(v)त िशवतध भषत तमातराचा तपाम तप शभ ात तज मतम तआ बा तमतध भषत ड़ तवाल त

म त मरतमा तधमायातत

13त lsquoरा ात-रा ातहासतततtksfM+ म तवधा तप तबाइ त मतल िखमातम तइरतबातमात हरारत

मरतमा तवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहत

असवात

lsquo तकयतिलखातrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मत मतरव आ शालतयभवात ाभप मतमत

हिरयतर तिवजा तमातआभपय भत म तमतवपतकयातय भआा तआ तरम तह तत

5त

खड-lsquoघrsquo

14त ि िलिखतमतर त मरात मतिवषयतप त आ तभ तरम तबआभतम तवधा तप तलभभत

200तर त250तशबआतमत मति बधततिलिख तत-zwnjत

10त

(i)त पातमतब ातअर षतत

bull साव ातत

bull पातजाव तमतबआलावतत

bull पातअर षतम तमा वतत

bull पातअर षतम तआ तम तम तउपायतत

bull उपरहा तत

(ii)त अ भशार ततहा ातववशयमातत

bull िमातत

bull अ भशार तमातहवतत

bull अ भशार तमतववशयमातत

bull अ भशार तमतवितमातिवमारतम ातत

HINDI X Page 159

bull उपरहा तत

ii)त पप वण ततमितमाति यतत

bull िमात

bull ररा तमतपप वण शालातत

bull उआाह वतरिहतिवव च ातत

bull पप वण तमातहवत

bull उपरहा तत

15त lsquoप यतजलतमतब ातरसयाrsquoतम तल म तजलतअिधमा ातम तपतिलिख त

असवात

प ाकातमतअरफलतह तप तितम तरातव ातआ त त मतपतिलिख तत

5त

16त ि िलिखतभाशतमातअप तशबआतमतरा -ल ख तमिज तत

रािहतयतहा त -िसषमतम तसवसस-रभआ तब ा त ख तम तिल तावत तिवचा त

म तरभिलत ज तआा तम ातहत मरातआ शतम त ाभप मतमात -िसषमतय आतसवससत

ति भातहत त फ तउर तमातम ईतप ाधा त हतब ातरमातहत मरातातक तमत

ाचात हत आखातरमातअततसपपतहत मतसवत ारत तराजतम तह त ाभप मतम त

रािहतयतमतखभ ामतह शातिलात ह ातचािह तधया त ह िजरतमा त ज तमातअसणत

म वलतप त ात हतहतउरातमा तरािहतयतम तअधयय त तरज तमातअसणतातम वलत

प ात वत ज तातम ातहात हतहतिजरतमा तरड़ा भलात तबारात ज त

श ा तम तअसवससत त भातब ाम तरातम तडालातहतउरातमा तअ ालत त

ाताव ातम तड़मा त ख तवालातघपयातरािहतयतजाव त तराजतम त - त

म त भातब ातम त पतम तआ ातहतअतसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तम त

रा तअचप तरािहतयतमत च ात तअधयय तम म तहातजाव त तराजतमतउिचत

5त

HINDI X Page 160

कातमतजातरमातहतरािहतयतमातवासिवमता लयत तउरमातहवतातात

ब ात हतरमातहतत

असवातत

जाव तमतरफलातमातरवणसत हसयतवतिवारतहत मरातिवश षतमायणमलापतम त

िल तसितमतकातमतवतिवारतमतमातअरफलातमातसतलकवतहतम ईत

सितज तअप ातरफलातम तबा तमततवसतहतरफलातम त ास तमतवईतअरफलात

र तह तरािहत हतह ातजरातrsquoह ातफ डणrsquo तमहातसाय आतवपतर च तहत मतवपतम त

रम तहत तवपतम तरम तह ततय आतवपतयहतर च तह त मतवपत हतम तरम त त हत

म तरम rsquoतल म त मतज़बतवतिवारतब ा त ख ातल भतम तिल तभिशमलत

ह ातहतकय मतमईतप शाि याततवतआबावतउ म त ास तमतवातह तज तउर ताभणतर तमात

आ ातह तरभिचतिवचा त ति य ज तजाव तमतववशयमातमातरा ाततम तम त

िल तराहरतजभा तमतल भतमतआआतम तह तम ईतातसितज तिवपितम तरयत

आवायतआआतमतइचपातयातवमाकातम ातह तमज़ त आाभत तचप तवालातसित

ह ातहत र तअरफलतल भतअप तख ाबतआशण तम तिल तमज़ तपहलतमतबजायतअप त

ागयतम तआ षतआ तहतइरम तिवप ा तवतिवारातसितह तरािहत हततह त त

यारतम तमतलभ त ह तह त तबड़ातवरा ातर तरफलातातम तह ततत

HINDI X Page 161

उर - खड-lsquoकrsquo

पपन स नतर सकक त रलय द अक 1 (i) (ख)त वशातर त म तत 1X5=5

(ii) (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत

(iii) (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(iv) (ख)त ाकात तवशातत

(v) (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत

2 (i) (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत 1X5=5

(ii) (ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

(iii) (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत

(iv) (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(v) (म)त आ शत त ाभप मतत

3 (i) (भ)तत ह त 1X5=5

(ii) (घ)त राहरात

(iii) (भ)तत ि ाशातमातत

(iv) (म)त ागयतमतआभहाईतत

(v) (म)त आभखतरह तवालतम तत

4 (i) (ख)त उठ-उठम ततत 1X5=5

(ii) (म)त भभ ाहतर तलड़म तत

(iii) (भ)तत रफलातम तरापतवम तातअरफलतवतत

(iv) (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त तत

(v) (म)त रयणत

5 (i) मिवातजािवाचमतरजाततालभतमणतमा मतlsquoिलखातहrsquoत यातततततततततततततततततमातमणतहतततततत

1X4=4

(ii) अ तवाहततततिवसया आब धमततवयणतरचमततत

(iii) चभ ततभभववाचमिवश षवततपभललभत मवच तlsquoबालमrsquoतिवश षयतमाततततततततततततततततिवश षवतहतत

(iv) व सतततसिवाचमतरजातपभललभत मवच तमाणतमा मतlsquoहrsquoत यातमातततततततततततततततमाणतहततत

6 (i)त रयभतवाकयतत 1X3=3

(ii)त यहतवहाता तहतज तर तमतिचिड़यातमहलाातसाततत

(iii)तत ि वाकयत

7 (i)त कयातयहतपतभमहा त ा ातिलखातभयातहतत 1X4=4

HINDI X Page 162

(ii)त पमजत तपतिलखाततत

(iii)तत आलापतर तआौड़ातभयाततत

(iv)त मणवाचयत

8 (i)त व यतम त तमतावतम तउातम तवाल तिवषयतमतबाह ातच पात तबातवााव वतम तउाप तिवावतमह तह ततत

1X4=4

(ii)त भखयतआरतससायातावतम तसवामा त मयातभयातहतय ति ािलिखतह ततzwnjतzwnj-तत ितहार तश म त ध उतराहयतजभभभपरात(घवा)त तिवसय ति वआत(व ागय)तसातवतरलतत

(iii)तत सभ तमासतपियतमतशभतवलब तहतसातरौितव यतहतघ ाआतमात वत(भजण )तत ववातमातबज ातव आतउाप तह तरौितमातयभसतम तिल तया तह ातत िधतह ातअ भावतहतसातउतरभमात वतहषणतरचा ातावतहतततइरतमा ततइ तमासतपियतमतlsquoवा त रrsquoति िहतहततत

(iv)त उप तमासतपियतमतश मतससायातावतम तमा वतमवत रतमतउपितईतहततत

9 (i) प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप तपड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

1X5=5

(ii) हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफल तमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत आयतमतउआा ा िवशालातहरा-ठहाम त तउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii) ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv) ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v) ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस ततत

अवा (i) 14तवषणतमतवयभतमतअाा तया ातिबिसललातखातपभ ा तबालातजातम त आ तमत ौबखा तप याज़तम तिल तजा तस ततत

(ii) बालाजात आ तमतजा तम तिल तअाा तम तवहत ासातबतपरआतसातज त रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह म तजाातसातत

(iii) अाा तम तयहत ासातबतपरआतसातकय मतइरत ास तप त रल त तबल तआ तबह तमातधभ तभाय तरभ तम तिलातसातिजरर तअाा तम तबतखभशातिलातसातततत

(iv) अाा तअप तरभातजाव तमातसत मतभाियमात रल तबाईत तबल तबाईतम ता तह ततत

HINDI X Page 163

(v) अप तढ तराकातमा तमतखातराहबत तयहतसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िममत आ तमतरभातम तितिचत रल तबाईतत तबल तबाईतमतभायमतम तरभ म तहातईततत

10 (i)त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह-रभखतम त ाशतमातमा वता तह रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

2X5=10

(ii)त ल िखमात तसवाधा ातवआ ल तमातववण तम त तबायातहत मतउरतरयताndashफ प यातहड़ालमजभलरताषवतह तशह तमतवतम तस ततरातल भतइ तवआ ल तर तप तआखत तज श-ख शतम तरासतज ड़ ातचाह तस ततल िखमातात मतयभवातह तम त ा तइ तभििविधयतर तजभड़तभईकय मतशालातअवालतमतज शालातबात तउरमत भतमतबह तख तम तलाव तमतबआलत आयातसाततत

(iii)त व आतमातरआणतआ म तल खमत तइरतिव धाारतमतबातमहातहत मतव आतम तायतरातहआतई -मता तह ततई त तव आ-तमत च ातअसवातउ मातआशण तिवव ातव आतियतर तम ायातहतजब मततहतउनहतियतम तममह ातप ा ातपापतरझ तह ततत

(iv)त िबिसललातखातमाशातमतरसमितमत च -बर तह तमाशातमतरभातवय ज तमत मताचा त वतअदभतप प ातहिजरमाति वाणहतमाशातमातह तसितम ातहतयहतवय ज तिपपल तमईतब रतर तरम च त आ तमतह ातवयातहतयहत आ तशह तम तआिकवतमतलमातप तिससतहतसातह भा तजयातम तअवर तप तयहातपाचत आ तमतशाायत वतउपतशाायतभाय -वाआ तम तमायणततवय िजत म तजा तह तततइरमतिबिसललातखातअवशयत ह तह तकय मतअप तज़हबतम तितअतयिधमतरपतउसाआतिबिसललातखातमत सातमाशातिव ासतजातम तितातउ ातहातहतव तजबतातमाशातम तबाह त ह तह तबतिव ासतवतबालाजात आ तमत आशातमतओ तभहतम म तबठ तह ततयहात ह तचाह तस ड़ातआ तम तिल तहातरहा तभ तउरातओ तशह ाईतमातपयालातघभात आयातजाातहत ता तमतवससात ाडतम ताधयतर तबजातहततत

(v)त ज तसितअप ातबभिसत तिवव मतर तराजतम त मरात तथयतर तअवभतम ाातहत तअ भरधा तम ातहत तवहतसितहातवासिवमतरसमतसितहत रातसित - तविवषमा तम तविवषमतम ातहतजर तndashतनय त तभभतवामषणवतमातिरसातख जाततवहतवासिवमतअसतमतरसमतसितसातत

11 (i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर ब ल -त lsquoवपत ता ततयभतम ततहामतलभा-लभाम त तिल तबभलात ह तह rsquo

1X5=5

(ii)त बातिबड़ातआ खम तिवाित तप शभ ातर तमहा-प शभ ातजातवपत तराधभतह तराधभज तबालमतम तभभव-आ षतप तअिधमतधया त हत आयातम तइरिल तइर तकातम तआमतत

त(iii)त

HINDI X Page 164

ततततत(iv)त

िवाितप शभ ातम तबा तमत -हा- तयहतर च तलभ त मतआ ख त भि तप शभ ातम तमर तह ा-हा-ह ातरझत हातहतअसाणरतव तअबतकियतम तह ा तम तमा वत ा-लवतम तातराानयतकियता त ह तह त तउनहमतवरा ा-र ता तडाल तम तरप त आखात ह तह ततव तयहत हतजा त मतउ म तरा तभछ तम त रतर तब ातखाड़त हतबिलमतल ह तमातब ातवत जतखाड़ात(लवा )तहत ा-लवतराानयतवा त तह म तबतप ाातय सातह तभि तजातअजाि यतमत हतइ म तावततम तरझत हतपात ह तह ततप शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तअप तयम तफ र तम तरभधा तम तराधातम तिलयाततव तब ल -तअबतल भतइरतबालमतम तवधतम तिल तभझ तआ षत तआमतयहतम भतवच तमह तम तमा वतवधतम तय गयतहत त तइर तबालमतरझतम तबतबचाात हातप भतअबतयहतरचभचतहाता -य गयतह तचभमातहतत

(v)त अवधाताषातत

अवा (i)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquo ब ातम तिवआातम तरयतातमतअवआ ातइरतमा तसतईत मतउरमतपभातमतररा तमतचालामतम तरझ तमतरझत हतहततउरमतइ ातर लातसात लाप तहत मतउर तरभखतकयातहतयहत तपातहतमभतआभखत मर त

मह तह तयहत हतपातत सभतपियतमतातअप ातब ातम तातम तप प ाभतवआशणतपतर तहम तराखतआ त हातहतइरतमतम ातावभमात हतबिलमतातम तरिचतअ भवतमतपाड़ातमताािवमतअिसितईतहतजबतात तअप ातब ातम तिववाहतम तरयतउर तिवआात मयात तउर तलभात मतवहतअप ातअितपजात मरातम तरपत हातहततत

(ii)त त

तत(iii)त

त त

12 (i)त प शभ ात तlsquoमौिशमrsquoतमहम तऋिषतिवाितम तरब िधत मयातहतकय मतिवाित ात वतलावतम तभभतस त तम वलतव तहातलवतम तम भतवच तब ल तर त ातम तरम तस तइरम तअिप तिवाि तप शभ ातसातलवतआ तम तसवावतर तला-ाितपप िचतस तत

2X5=10

(ii)त lsquo -रभभधतश षत हा बातभईतयाि ा rsquoमतमिवतमातरबधतउरम तजाव तमतरभखआतधभयातउरत ाितर तहतज तअातब तचभमतहसातअबतम वलतउरमतरभभधत(सि)तातश षत हतभईतहतयहातमा वतहत मतमिवतम तधभयात ािततमतयाआमतआभखातम ातहतततततत

(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवतउ तसियतमतओ तरम तम त हातह तज त मरातातघ ातयातरभततमत मरातातमालतमतभखयत ायमतमातरासतआ तह ततउर तरफलतब ा तम तिल तसवयतपपतितमत ह तह ततव तरहायमतमलामा तसवयततम तहतवत तआ म तभखयतमलामा तम तहतवतम तब ा तमतअप ातशितलभातआ तह ततत

(iv)त इरतमस त ा ातमिवततियतम तरआ शतआ ातचाहातहत मतउ मतम लातहातउ मतरबर तबड़ातमज ातरझातजाातहततररभ ालतमत हतम तलड़मतमत हतयाणआात ातवच वतम ातचािह ल म त मतराानयमज तलड़मतमत हत मरातम तअतयाचा तरहतम तआभबणलत हतब ातचािह ततउर तहमशात

HINDI X Page 165

अप तितह तवाल तअतयाचा त वतश षवतमातराहरपवणमतिव धतम ातचािह ता मतउर तमातमज त तरझातजातरम ततत

(v)त प शभ ा तिशवततस ततइरिल तउनह तिशवतध भषत ड़ तवाल तम तधमा त तमहात मतिजरत मरात तभवा तिशवतम तइरतध भषतम त ड़ातह वहतरहबातम तरा तहात ातशभतहततय आतिशवतम तध भषतम त ड़ तवालातइरतरातर तअलभत हतव तरातमतउपिससतरात ाजात तहासता तजा भमततत

13 त जबतधभधतपतभईत तल िखमात तआ खात मतचा तओ तजछतिबख ातपड़ातहतजहातमतआ खा तखबर ा-हा-खबर ातहततयहतरबतआ खम तल िखमातम तवयणतवत मतकव तमतइरतइाडतमत म ातमभ पतघपतह तजाातह-रतवाहा तझ त त ाच तअतयतव भतर तिभ ातिसात आाततरा तर तउठातईतधभधतसातऊप तमतओ तड ा त तववा ातबाआलततधाातहवातमतिहल मतल त तियात तड डम तम तफल तज त तम त हत ह तस ततयहतरबतआ खम तल िखमातम तअ भवतवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहततत

असवात मतरव आ शालतयभवात ाभप मततमतहिरयततर तिवजा ततमातआभपय भत म तमतहति िलिखतिमाति ातरम तह ततिवजा त ा ातआतउपलिबधयतमातय भता वतजाितम तउतसा तम तिल तम मतिवभ तशितमातय भतउिचत ाम तर तम तप तबलतआमततभव-यतमतउपय िभातराचा -पतवतपभसमतम तपाप तम तिल तम मततइरमातअ भिचतय भत हतह तआमततिच मतरातक तमतईतिवजा तमत ईतख जतम ताधयतर तइलाजतरबम तिल तइर तरभि ित मयातजा ततमिषतरभधा तवतउ भ-धधतमतउछितमतरहायमतपसितवतउपम वतर त ाभप मतम तअवभतम ा ततत

1X5=5

14तततत

ि बधतल ख ततbull िवषयतवसभततbull सभितbull रम तबआभतम तवधा तप तिवषयतमातपललव तbull ाषायातशभसातbull िवचा मतसपपातत

2X5=10तत

15त

तततत

पतल ख तततbull ा त वतराप तमतपचाप ा ततbull िवषयवसभतbull ाषायातशभसाततbull सभितbull िवचा मतसपपात

1X5=5त

HINDI X Page 166

16त रा -ल ख तशाषणमतततरािहतयतमतउपय िभात

िजरतमा तश ा तम तसवससत ख तम तिल तसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तमत

ववशयमातह ातहतउरातमा त ndashिसषमतम ततसवससतत वतरभआ तब ा त ख तम तिल त

अचप तरािहतयतमतखभ ामतअि वायणतहतरािहतयतअधयय त तरज तमातउ शयतप त त ज तम तमतराित हतहतइरमातउ शयत तराजत त ारतम ततय मत ाभप मतमातउिचताभणआशण तम ातहततत

असवातत

शाषणमततवतिवारतमातहवत

जाव तमतरफलातातम तम तिल तसितमतवतिवारतह ातप तववशयमतहतवतिवारतर त ाततवतसितमपठ तपप िससियतर तह तरािहत हतह ातवहत

ि तयार त हातहत तअतवरा ातर तरफलातातम तल ातहततवतिवारतमतमातजाव तमतअरफलात तख ाबतआशण तमातमा वतब ातहततत

1X5=5त

HINDI X Page 167

2 आदशष-पपनndashप हल सहत

सकलत

रलयाकन ndash 2 2015-16 का ndashदसवी

हअद ( पाठयकर ndashldquoअrdquo ) सरय ndash3 घ क पराक ndash90

नदश----- इस पपन कक चार खण ह ----क गघ चारष खणष कक पपनष कक नतर दकना अ नवायष हह यासभव पयकक खण कक नतर करश दिल

खण- lsquoकrsquo अपठत बध (1) नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प कर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ 1x5=5 बाासका ोगअनभककाकदकभ ल काजाताहबइसभघरबनानभबतरन र जारकभ ल इसतभकाल काजाताहतथाधनकभ पकमजलानभकभ काककम ीलााजासकताहबबाासककचीखमतबसभबनरहहजबसभइासाननभहाथसभकलातककचीखमबनानीरककबबाासककखपिउचदसभचाइााोरपााबतरनउपरकरआदअनभकचीखमबनााजातीहबहाातक कअसककमबाासककखपपिउचदकोइसतरहबााधाजाताह कवह काककककललभलभताहबजलाासभअकबरकभ कहनदकमघकासानबारहोनभकभ सकवहााकभ लोगदकभ पासबहतखालसकहोताहबहसकजागलसभबाासइकटाकरनभकाहोताहब ा कसभतीनवषर ककउउवालभबाासोकोकााजाताहबब भबााससखतहोनभसभजातभहबबाासककखपिउचदसभकाबनानाहकभ अनसारतारककजातीहबइसकलाकोसीखनभकभ ल काफ़कसकलगताहबक ास क नपयबगता नह हह- (1)ककानबतरन जारआदबनानभकभ ल ब(2)धनआदकभ ल ब(3)चाइााोरपााोकरााउपरकरआदबनानभकभ ल ब(4)खभतकमहलचलानभ रपवधदककघासनकालनभकभ ल ब( ) पिचयष कब कस तरह ाधा ाता हह (1)गोलआकारकमब

HINDI X Page 168

(2)चप भआकारकमब(3)ाककभ आकारकमब(4)लाबभआकारकमब(ग)गलष रउ ास लक त करनक का सह सरय क हबता हह (1)जलाासभअकबर(2)अकबरसभदसाबर(3)नवाबरसभजनवर(4)जनवरसभकाचर(घ)लबग रसातष रउ ास लक त करतक ह कयषक- (1)बाास ीगकरजरदजातभहब(2)लोगइससकखालहोतभहब(3)बाासहरभ- रभहोतभहब(4)इससक ाबापआजातीहब(ङ) पिचया नानक कक लल कस पकार कक ास कब च ना ाता हह (1) कसभतीनसालककआवालभ(2)दोसभपााचसालककआवालभ(3)चारसभसातसालककआवालभ

(4)दससालककआवालभ (2) नसनलल त गदयाश कब ोयान पवषक प कर नस कक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ1x5=5 वजतमलतयहत मतरवणसवाम तानयातहत मत िखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर तराधाताललभमतह ातहतिखलौ तर तख ल तयातउनहमतब ा तवतब तअप तपप व शतमातपभ ाणवतसातअ भम वतम तह तअ भम वतर तवशयतम ा तमलतर त हतच तमा-पातसातपभ यतज तमतरपवणतमलातमत यातर तहतिखलौ तबतम तिल तराजतमातराम तह तह त तबत ा ातसवयतब ाय तभ तिखलौ तजाव तम तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तभ तमातिर ातलमड़ातमतभाड़ात त तम त मल तब ा त रयतब तअप त पप व शतमातराकातमतपभ ाणवतम त ह त बालतजाव तमत िखलौ तमत यहतिविशपतिससितउनहमतबतमतिशकातम ताधय तम तलपतमतबतउपय भातरािबतम ातहत मनभतिखलौ तम तिशकायातउपय भतमातिवचा तिशकातम तइिहारतमतबतआ तर तवयातवासवतमतबतम तिल तिवश षतलपतर तिखलौ तब ा तमातप वाज़तसवयतबतपभ ा ात हतहतय पतमत17वतरआातम तपहल तबतम तिल तिखलौ तब ा तजा तमातउलल खत हतिलातहतबतम तिखलौ तरवःतआ तर तईजाआत म तभ ता ायतिखलौ त मात रपवणत इिहारत बत मत िलखात जा ात रवत हत ह भात जबत मत िहािरमत राात म तअलावातरािहतयतसातल ममसातमातइरतआिपतर तिव षवत हतम तिलयातजाात

त(म)तिखलौ तबतम तिशकवतमतरहायमतह तह तकय मत

त(1)तिखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर ताललभमतह ातहत

HINDI X Page 169

त(2)तिखलौ तरभआ त तचमल तह तह त

त(3)तिखलौ तअम लाप तआ तम तह त

त(4)तय तवरा ातर तउपलबधतह तह त

(ख)तबतम त ा ातब ा तिखलौ तम तपाप तमौ -रातवितह ातहत

त(1)तम ा तमलतमत

त(2)तअप ातमलप ातमतम तमत

त(3)तरयतमातउपय भतात

त(4)तराकातमतपभ ाणवत तअ भम वतमतत

(भ)तिशकातम ताधयतम तलपतमतिखलौ मतम तउपय भतमातइिहारत म ातपभ ा ातहत

त(1)ता वतरभयातम तइिहारतिज ात

त(2)तलभभतरौतरालतपभ ा ात

त(3)तलभभतचा तरौतरालतपभ ा ात

त(4)तआ तरौतरालतपभ ा ात

(घ)तबत ा ातब ा तभ तिखलौ तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तकय मतndashत

त(1)तय तबतम त ा ातराजत तपप व शतम तअवल म तप तअ भमतह तह त

त(2)तइरमतउ मतराकातातिि त हातहत

त(3)तउ मतमलप ातम तिल तवधा तप तयहातराजतयहातपप व शतआा तम ातहत

त(4)ता तमस तरहातहत

(ङ)तrsquoपभ ाणवrsquoतशबआतमातअसणतह-त

(1)नानकारब(2) फ़रसभबनानाब(3)तोकरदसराबनानाब(4)नकारपर होनाब3) नसनलल त पदयाश कब ोयान पवषक पढकर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नक -1x5=5

HINDI X Page 170

जब कसाथकलकरखभलतभह कndashदसरभकभ दखndashसखझभलतभहक ी ठतभ हकनातभह र फ़रगलभलगाकरकसकरातभहबजबहकबतातभ ह----- कहोजातभहब ाषा- षाहकमपासलातभ हपरबनाबददकभ ीजोतभ हसागीतकभ सवरिजसकमहदठगनगनातभ हपाावाथरकजातभहबहकतब ी कहोतभहजब कतककगोदकमहोतभहबदनndashदनासभपरभचनककनीादसोतभह रसनहरभसपनदककदनासाजोतभहबहकतब ी कहोतभ हजब सभसहकजातभहबअपनभकनकभ दरवाजभबनद ीकरलमपरसवाकोदसरभसभजापातभ हब कहोनभ काह ावबाअजीबहउसी ावकमी काअरलाहकाताबीखहबगरककवाीहराकनाककाबीजहहपरापरा रसासकतककचीखहब

(क) हर सभी त र सकरातक ह - (1) कलकरखभलतभहब(2)दख-सखझभलतभहब(3) क-दसरभसभ ठतभ हब(4)आपसकमगलभलगतभह ) भषा का अष हह- (1)वभष- षाब(2)चारा- साब(3)सजावब(4)ो ाबग) सगीत कक सवर नक पर कया हबता हह (1)हकसबकनसभजजातभहब(2)हदठगनगनातभ रपाावाथरकतभहब(3)कनकभ दरवाखभखलतभहब

HINDI X Page 171

(4)कतरवकभ तसजगहोतभ हबघ) लक हबनक कक भाव अी ह कयषक- (1)स ीाशवरिकतदककहकपरकपाहब(2)हक ारतकमरहतभ हब(3)हकलनानहाचाहतभब(4)हकस ीकाकानकरतभहब(ङ) rsquoस नहरक सपनष क द नया सबतक ह rsquo रउ अलकार हह- (1) पक(2)अन ास(3)शलभष(4)कक4) नसनलल त का वयाश कब प ल ढ़र नीचक दल गल पपनष कक नतर वकलपष सक च नकर लल ल-1x5=5

अातकमतकसभर भक आज ीक काागताहाबहकठनदभनाकगरनरठरहदहोकाागताहातकअकरसव ातककबादासदाकाथभसजानाबहााथकमच ीपहनकरपाावकमकमहदरचानातकनहा वधवकक तकत र ा कसााधकाहोबतकअगरबलदानककपसतकककपावन ककाहोबफ़र कक भचोााातोबहतीतललगीथीाबपरउरखतासभपारककवभहक-लागलनभ लगीथीातकअकभ लहोनहाइसध र कोखोनभनदभनाब रउठभदखसभहदपरआाखकोरोनभ नदभनासपतपदकक यासभतककभरअधाागनीहोबसातजनकदतकबजभजोतकअकरवहराागनीहोइसल अाधकारतकसभबनबता लभरहाहाबकाागकासादरतभराकात ककोदभरहाहा

(क) यह कवता कस क भावना वयकत कर रह हह (1)रतसनककाब(2)त कोललकारतभपतककब(3)रतसनकपतककब(4)हदहोतभ सनकपतककब( ) rsquo निठ रrsquo का अष हह-

HINDI X Page 172

(1)नरकाक(2)कठोर(3)नाक(4)नजवग) य रत प त पनी सक कह रहा हह- (1)परवारकाधानरखनभकभ ल ब(2)सदासखीरहनभ कभ ल ब(3)सहागनबनभरहनभ कभ ल ब(4)सव ातपर जीवनबतानभ कभ ल बघ) rsquoसपत-पद क पकयाrsquo सक कव का आशय हह- (1)रववाहकभ सातफ़भ रभ(2)सात ताओासभबाधासाबाध(3)सात-कदककासाथ(4)सात-जनककासाबाधङ) rsquoराग का सदरrsquo पतीक हह- (1)पतहोनभकाब(2)काथभ कभ सादरकाब(3)जीवनकाब(4)दभ िकतकाब

खण-lsquo rsquo (वयाकरर बध) 5)नदानसारउततरदिज ---------1x3=3(क)वहकवनndashसाभतहजहााकहलाओानभअपनाकदकनहा रखाब(वाक भदबताइ )(ख)कनारपाजरभकमह रवहफ़लखातीहब(कशवाककमबदल )(ग) कसभठनभ कोहनकोपपा-लखाकरनवकर ीदलवााब(साकतवाककमबदल )6)नदानसारउततरदिज ------1x4=4(क)पीरातकमसोतभ हब( ाववाउकमबदल )(ख)हकसभइतनानहासहाजाताब(वाउ भदबताइ )(ग)तकसभहवखननहाउठााजा गाब(कतर वाउकमबदल )(घ)कझभ कोबाालसभसचनाकल|(ककर वाउकमबदल )7)नमनलखतवाकदकमरभखाा कतपददकापद-परचदिज -------1x4=4(क)कब आकरकभरसहाताकरभब

HINDI X Page 173

(ख)हपानीगरर हब(ग)इसगननभ कमरठास नहाहब(घ)हकहकाचलघकनभकभ ल कलागल क8)नमनलखतकावाादकम कतरसककपहचानकरउनकभ भदलख ---------1x4=4(क)बपतदभखजल-सकबचनबोलभरघकल ानब(ख) कधपगन-गनगनाकरकहजाता कवनकहानीहअपनी करझाकरागररहापताा दभखो कतनीआजघनीब(ग)कलाकहाावहसखिजसका क सवपनदभखकरजागगाबघ)काानभकहालककहोना परलककजसीदखााकतदभनाब

खणndashlsquoगrsquo(साहय बध) 9) नमनलखतगदााकोधान पवरकपप तथासाबााधत शनदकभ उततरदिज --------1x5=5 रस ता स ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाह उनहमहकउसककस ताकहमाअस ता सासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा(क) स ताकाजनक कससभहोताह(1) अस तासभ(2)सासकरदसभ(3) सासकतसभ(4) कहानतासभ(ख) आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1) हासा(2) हाथार(3) योध(4) दवभष(ग) सासकतकासाबाध कससभहोताह(1) करा ावनासभब(2) रवकास ावनासभब(3) ानसभब(4) रवनासभब(घ) आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ

HINDI X Page 174

(1) स ता(2) अस ता(3) सासकत(4) असासकत(ङ) rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1) ककरधार(2) ततपरष(3) अवी ाव(4) दवादव अवा पपनभ-लखनभकमसवाको ाबातोसीनहािजससभअनथर होसकभ बअनथर काबीजउसकमहरागजनहाबअनथर परषदसभ ीहोतभहबअपपो रपपभ-लखददोनदसभबअनथरदराचार रपापाचारकभ कार रहहोतभह रवभविकत-रवभषकाचाल-चलनदभखकरजान ीसकतभहबअत विसतदकोअवशपपनचाह बजोलोगहकहतभह कपरानभजकानभकमहाािसताानपपतीथीाअथवाउनहमपपनभककककानतथीवभातोइतहाससभअ तानहारखतभाजान-बझकरलोगदकोधोखादभतभहबसकाजककदिरकमोसभलोगदाडनीहबकद किसतदकोनरररखनभकाउपदभदभनासकाजकाअपकार र अपराधकरनाह-सकाजककउननतकमबाधाडालनाब(क) हपदाा कसपाठसभलागाह(1) सासकत(2) नवबतखानभकमइबादत(3) सती-ाकभ रवरोधीकतकवकाखखडन(4) ककहानीह ी(ख) इसपाठकावखर रवषकाह(1) बउचदककपपाा(2) परषदककपपाा(3)वदककपपाा(4) िसतद कका(ग)rsquoदराचारrsquoबदकारवलोकबताइ (1)अनाचार(2)अताचार(3)सदाचार(4)ककाचार(घ)rsquoअ ताrsquoबदकाअथर ह-(1)अनजान(2)जानकाररखना(3)अपरच

HINDI X Page 175

(4)जानकारनारखना(ङ)कवन-साउपदभसकाजकाअपकार रअपराधकरनाह(1)िसतदकोनरररखनाब(2)उनककाककबाधाओाकोदरकरना(3)िसतदकोपपानाब(4)िसतदकोपपनभकभ ल ोतसाहतकरनाब10)नमनलखत शनदकभ उततरसाभपकमलख - 2x5=10(क)लभखकानभबचपनकमकवन-कवनसभखभलखभलभ र कसकभ साथखभलभ(ख)अपनभजकानभकमपोसकरचरनभलभखकाकनन ाडारकभ ककर को कससीकातक ारवत काहसपरककिज ब(ग)दरववभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहlsquoसती-ाकभ रवरोधीकतकवकाlsquoखाडनrsquoपाठकभ आधारपरलख ब(घ)कानवस ताकभ इतहासकमसबसभबभ आरवरकारलभखकनभ कनहमकानाह(ङ)rsquoनवबतखानभकमइबादतrsquoपाठकभ आधारपरलख ककाीकमकवन-कवनसीदोबातम क-दसरभककपरकरहह11)नमनलखतकावााकोपपकरप भग शनदकभ उततरलख 1x5=5

तारसपतककमजबबठनभ लगताहउसकागला भरासाथ ोतीहाउतसाहअसतहोताहआआवाखसभराखजसाक ागरताहआत ीकखगाककोाापसबाधाताकहासभचलाआताहसागतकारकासवरक ी-क ीवहदहदभदभताहउसकासाथहबतानभ कभ ल कवहअकभ लानहाह रह क फ़रसभगााजासकताह

(क)तारसपतक कसभकहतभह(ख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम कसदवरसभगजरनापताह(ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपर कस कारककहोजातीह(घ)rsquoआवाजकमराखजसाक ागरताहआrsquoकमकवन-साअलाकारह(ङ)सागतकारदहसाथदभताहकद

HINDI X Page 176

अवा कतना भकाकथाउसकादखलकककोदानदभतभवकतजसभवहउसककअातकपाजीहोलककअ ीसानीनहाथीअ ीइतनी ोलसरलथी कउसभसखकाआ ासतोहोताथालभ कनदखबााचनानहाआताथापाठकाथीवहधाधलभ काककक तक रक लबपािकतदकक

(क)वाकााकम कसकभ दखको काककहागाह(ख)कनादानकरतभ ह कााकोबभअपनीअातकपाजीकदलगरहथी(ग)लककअ ीसानीनहाथीपािकतकाआसपरकरमब(घ)कावााकभ करवकानाकलख ब(ङ)कावााकक ाषाकाह12) नसनलल त पपनष कक नतर सकप रउ लल ल 2x5=10 (क) परराक कक बातम सनकर रवशवाकत कन-हकन का सोच रहभ थभ lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(ख) rsquo ााकत नाrsquoकरवताकाकरवजीवनकमकाचाहताथाउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकनकोकाकहरहाह रकद(ग)सतीजीवनकमवसत रआ षदकाकाकहतवहlsquoकनादानrsquoकरवताकभ साद रकमउततरदिज ब(घ)कखगाक वासागतकारकभ कधजीकीअगरजा तोउसकभ कापराकहोसकतभहसपरककिज ब(ङ)राक वारवशवाकतककसव ावगतरवभषता ा lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(13)आजरवानकादरपोग कस पकमहकारभसाकनभआरहाहहकानवजातकभ ल कतनाघातकहlsquoक कदलखताहाrsquoपाठकभ आधारपरउततरदिज ब5 खण-lsquoघrsquo (रचना कौशल) 14)द ग साकभ तबादओाकभ आधारपर कसी करवषपरलग ग200-250बददकमनबाधलख 10

HINDI X Page 177

(क)भराचारbull भराचारकाहbull रव नन पवकारbull सरकारकानातवझठभदावभbull सकाधानकभ उपाbull रवरोध रजागत

(ख)नतकपतनदभकापतनbull नतकताbull कानवककशभरठताकककसवbull सकाजककउननतककआधारलाbull नतकपतनकभ दरपराक वावतरकानिसथतbull सकाधान

(ग)रवदाथकभ जीवनकमइारनभकक ककाbull इारनभकाहbull इारनभकारवसतारbull फ़ादभ वा नकसानbull अशललता वा कोरकनbull अनवारताकभ पकमइारनभbull नरकषर

15)अपनभकोहरलभकमबपतभह अपराधदककरोकथाककभ ल अपनभभतकभ थानाधको कपतलख 5अवा फ़नकमसक रधनकाअपवकरनभवालअपनी ोबहनको भरा दपतलख ब16) दल गल गदयाश का सार लल ल 5 त भकनागरककभ क कतरव रक अाधकारहोतभ हबनागरकदकासबसभबाकतरवहह कवभअपनभदभककसरा वााातकभ ल सदा तनीलरहमबइसकाअथर हह कददभपरकोइरवदभीआयकहोादभकमआातरकउपिवहोतोउससकवभदरवधाकमपभ बनासरकारककसहाताकरमकद कसरकारहरवदभीआयककासाकना रआातरकउपिवकादकनकरसकतीहब जातातकमसरकारजनताककअपनीचनीहाहोतीहइसल हर कारसभउनहमसरकारकाहाथकजबतकरनभका तनकरनाचाह ब

HINDI X Page 178

सरकारकाकाकधनसभचलताहबहधनसरकारकोरव ननकरदसभ ापतहोताहइसल हरनागरककाहकतरवह कवहसरकारदवारालगा ग करदकोइकाानदारसभ र सननतासभचक ाबकरदभनभकमबभइकानीकरनासरकारको रदभकोनकसानपहाचानाहबसासारकमोसाकोादभा-सकाजनहाहजहाा लभलोगदकभ साथ-साथदर रसकाज-रवरोधीलोगनारहतभ हदबइनसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनापलसतथासरकारकाकाकहबपरातअकभ लपलसतबतकअपनाकाकसफ़लतापवरकनहाकरसकतीजबतकउसभनागरकदकापरासहोग ापतनहोबअतसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनभकमपलसकोसहातादभनाहर कनागरककाकतरवहब

नतर ndash नदशका पराक ndash90

खण -क (अपठत बध)

1) कndash(4)खndash(3)गmdash(1)घndash(2)ङndash(1)1X5=5

2) कndash(1)खndash(4)गndash(3)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

3) कndash(4)खndash(1)गndash(1)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

4) कndash(4)खndash(2)गndash(4)घndash(1)ङndash(1)1X5=5

खण - (वयाकरर बध)

5) (क) -कशवाक(ख)-जोकनारपाजरभकमहवहफ़लखा रहहब1x3=3

(ग) - कसभठनभकोहनकोपपाा-लखाा रउसभनवकर ीदलवाा6)(क) -पदसभरातकोसोाजाताहब(ख) ाववाउच1x4=4(ग) -तकह ारनहाउठापाओगभब(घ)कझभ कोबइलसभसाचत कागाब7)(क) ndashअनशच वाचकसवरनाक कवचनपिरलागकतार कारक1x4=4(ख)-गवाचकरवभष कवचनपिरलागरवभरlsquoपानीrsquo(ग)- ाववाचकसाा कवचनपिरलागकतारकारक(घ)ndashसककरक याबहवचन तकालपिरलाग8)(क)-ाातरस(ख)कररस(ग)रवोगशागाररस(घ)वातसररस1x4=4

खण---ग ndash (साहय बध) 9) (क)-(3)(ख)-(2)(ग)-(1)(घ)-(4)(ङ)-(4)1x5=5अवा

HINDI X Page 179

(क)-(1)(ख)-(4)(ग)-(3)(घ)-(2)(ङ)-(1)10)क-लभखकाबचपनकमलागीाागगडडभ-गखदकाबाहकाललदपकक-पकााजसभखभलखभलतीथीबउसनभपताग रगरल-डाडा ाइदकभ साथखभला रभषसहभलदतथाबीबहनसीलाकभ साथ ीकाखभलखभलभबउनहमखभलनभकभ ल कभ वलपोसतकजानभककअनकतथीब2x5=5ख ndash अपनभ जकानभ कभ पोस करचर नभ लभखका कनन ाडार कभ ककर को काफ़क हद तक ारवत काबलभखकानभअपनीआरा ककहानदकभ पातइसीकोहरलभसभ ल बइतनभवषवबाद ीवभस ीपातअपनी ाषातथा ाव- ाागकाकभ साथउपिसथतह ब lsquoकहा ोजrsquoउपनास कम लभखका कभ कोहरलभ कभ lsquoदासाहवrsquo का परिसथताा पातभ ह जीवात हो उठनाइसका काहबग ndashसीता रका तलानभअपनभ परतागकोअनासकझा रोसभकवचनकहभबअनाका रवरोधकरनभकभ ल ोसभवचनदकाकखसभ नकलनासवा ारवकह हब हरविकत का सवा कान हब न ह पपनभ-लखनभ का पराक ह गावारपन का र नअकलनताकाबइसल दवभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहबघ ndashलभखकनभ आग रसा-धागभकभ अरवरकारकोसबसभ बाकाना ह कद कआगनभखादानदकोखानभोतबनाा रसा-धागभनभवसतजगतकमयाातककिजससभकनरतनकनभलगाबङ ndash रवशवनाथतथाबिसकरलाखाा कदसरभकभ परकहबकहररक-तािजा रहोल-अबीरगलालककगागाजकनासासकत क-दसरभकभ परकहब11)क)सागीतकमधवनककउाचाा रनचााकभ आधारपरतीनसपतककानभजातभ हबदसाधारधवनहतोउसभlsquoकधसपतकrsquoकहतभ हबदधवनकधसपतकसभगपरहतोउसभlsquoतारसपतकrsquoकहतभहबख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम भरासाथ ोदभतीहबआवाखसभराखजसाक ागरताहआ तीतहोताहब 1x5=5ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपरबठजातीहबउसककआवाख रारजातीहबघ)उपकाअलाकारङ)सागतकारदहसाथइसल दभताह ककखगाककोहनलगभ कवहअकभ लाहबवहगााजाचकाराग फ़रसभगाा-जासकताहब12)क)परराकजीककबातमसनकररवशवाकतकन-ह-कनसोचरहभथभ ककनकोहराहहरासझरहा ह का तहलवहकी (फ़वलाद)खााड हगननभककखााडनहाबकनअब ीनासकझबनभह हबइनकभ ावकोनहासकझरहभबअथारतपरराकशीराकndashलककोसाधारत बालकसकझरहभथभबवभउनककअसीकिकतndashववीरतासभअपराचतथभब

HINDI X Page 180

ख)करवजीवनकभव वकान-समकानतथापाजीचाहताथाबउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकोकहरहाह क भसबकगतराकभ सकानहबइनकभ पी भ ागनावथर ह रअब तक थाथर का पजनकरो कद क रवगतसकको ादकरकभ दख-दगना होजा गाबग)सतीजीवनकमवसत रआ षआवशकअागबनग हब िसताा ाइनकभ तआकरषरतहोजातीहपरात भस ीजीवनकभ बाधनहकोहndashकााकभ जालकमफ़सानभवालभहवासतरवकतातोहह क भसबआकषर कातभकहबघ)कखगाक वसागतकारकभ कधकककीअगरजा तोउसकभ कारगान ल- ाातपर नहा होपा गाबजबकखगाकसरदसभ कभ गााउसकागलाबठनभलगभगातोसथाीकोसा ालनभवालाकोइनहाहोगाबङ)राकअतातरवनउसव ावकभ थभबवभबदककआाकापालनकरतभ थभबवभसदवउनकाआदरकरतभथभबराकअताधकध रवान रकद ाषीथभबरवशवाकतजीसाकतथाध रवानथभबपरराकजीकभ योाधतहोनभ पर ीाातरहभ रकनndashहकनहासतभ ीरहभब13)आजरवानकादरपोगनमन पकमहकारभसाकनभआरहाह-(1)रवानदवारा दतसख-साधनदसभकानव ोगवादवअककरखहोताजारहाहब(2)रवनाकारहाथारबना जारहभहब

(3)आताकवादहासाकमरवानकादरपोगहोरहाहब(4)आातरक पसभ कराररदसरभराररकोआता कतव ीतरखनभककतारकररहाहब(5)रवानकभ कारह दषबपरहाहब(6)वानकपरदसभलाग-नधाररकरभ-हताककजारहहब

खण --- lsquoघrsquo (रचनाकौशल) 14)रवषकभ तपादनकमसाककसाद वकभ आकलनकवलकरवचारीलता र ाषासाककर कारववभकानसारकरााकन पब15) पत- ा प ररवष-उपसथापन16) सारकाीषरकndashआदर नागरकसार- जाताातकदभकभ त भकनागरककाहकतरवह कआातरकअथवाबाहसाककभ सकअपनीसरकारकोपर सहोगदभकरउसभिकतालबना ाबसरकारकरसभ ापतधनपरहन ररकरतीहबनागरकदकोचाह कवभरारर ndashहतकभ ल सवभउ ातथााकानदारसभकरचका ाबसकाज-रवरोधीततवदकभ दकनकमपलसककसहाताकरना ीआदर नागरककाहकार हब

सकापत

  • उततर ndash निरदशिका परणाक ndash90
  • खणड -क (अपठित बोध)
  • खणड -ख (वयाकरण बोध)
  • खणड---ग ndash (साहितय बोध)
Page 4: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर

HINDI X Page 4

सकलत परा पर

पाठ ndash सची

वषय ndash हद

का ndash दसवी 1 पाठयक

2 अपठतगदाा

3 अपठतकावाा

4 पदपरच

5 वाक भदndashरचनाकभ आधारपर

6 रस

7 सारलभखन

8 नभताजीकाचशकाndashसवा का

9 बालगोबन गतndashराकबबभनीपर

10 पदndashसरदास

11 सवाndashदभव

12 काताकाआचलndashवपजनसहा

13 लखनवीअादाजndashपाल

14 कानवीकराककदवचककndashसवशवरदालसकसभना

15 आतकककndashजाकर साद

16 उतसाहndashनराला

17 हदातरतकसकानndashनागाजरन

18 फसल-नागाजरन

19 जाजर पाचकककनाकndashककलभशवर

20 आदर शन

HINDI X Page 5

हनदपाठयक-अकोडसाखा(002)

कादसवीहनदlsquoअrsquo-साकलतपराओाहभतपाठयकरवनदन 2015-2016

साकलतपरा1( ार30 )(अ लndashसतमबर)तथासाकलतपरा2( ार30) (अकबरसभकाचर )हभत ाररव ाजन

रवषवसत उप ार कल ार 1 पठन कौशल गधास व कावयाश पर शीषषक का च नाव वषय-वसत का बध

भाषक द सरचना आद पर ह वकलपी पपन

20 (अ) दोअपठतगदाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

(ब) दोअपठतकावाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

2

वयाकरर कक लल नधाषररत वषयष पर वषय-वसत का बध भाषक द सरचना आद पर पपन

15

15

3 पाठयप सतक क त भाग ndash2व परकपाठयप सतक क तका भाग-2

35

35

(अ) गदयाश खण 15

1 तजसभनधाररतपाठदकमसभगदााकभ आधारपररवष-वसतकाबोध ारषकबादसारचनाआदपर शन|

05

2 तजसभनधाररतगदपाठदकमसभगदााकभ आधाररवदााथदककउउचाचातनवकननकताओाकाआकलनकरनभहभत शन |

10

(ब) कावखखड 15

1 कावबोधवकावपरसवाककसोचककपरखकरनभहभततजसभनधररतकरवताओाकमसभकावााकभ आधारपर शन|

05

2 तजसभनधाररतकरवताओाकभ आधारपररवदााथर दकाकावबोधपरखनभहभत शन|

10

(स) परकपाठपसतककतका ाग-2

परकपिसतकाlsquoकतकाrsquoकभ नधाररतपाठदपरआधारत करलय परक शनप ाजा गा|इस शनकाकल ारपाचअाकहोगा| भ शनरवदााथर दकभ पाठपरआधारतकरदकभ तउनककसावभदनीलताकोपरखनभकभ ल होगा|

05

HINDI X Page 6

4 लभखन 20

(अ) रव ननरवषद रसाद भपररवदााथर दकभ तकर सागतरवचार ककरनभकककताकोपरखनभकभ ल साकभ तबनद दपरआधारतसकसाकक वावावहारकजीवनसभजभ ह रवषदपर200सभ250बददकम कसी करवषप प नबाध|

10

(ब) अ विकतकककतापरकभ िनित पचारकअथवाअनवपचारकरवषदकमसभ कसी करवषपरपत|

5 10

(स)द ग गदााकाlsquoसारलभखनlsquo| 5

कल 90

साकलतपराI 30

साकलतपराII 30

फॉरकवपराऍफ़ -I( ार10)सकसासकाधानआकलन( ार10) फ -३( ार10) फ -4( ार10)

40

कल ार 100

HINDI X Page 7

(रलयपरक पशन पवषक पाठय प सतक पक आधाररत हबगा I इसकक लल पाच अक नधाषररत हहI)

पपी-1साकलतपराओाकाकल ार६०तथाफॉरकवपराओाकाकल ार

४० ततहोगाIफॉरकवपराओाकभ ४० ततकमसभ त भकसतकम5 ततकमसभ

त भक ाग(समपर वषर कम10 तत)शवववाचनकवलदकभ परहभतआरत

होगाIभष30 ततफॉरकवकरााकनपाठचारकभ अनअागदजसभ-पठनलभखन

वाकरपाठपसतकवपरकपाठपसतकपरआधारतहोगाIइसकमबोलनभसननभलखनभ

वबोधपभआधारतकवखकलखतअथवाकारकलापदपरआधारतपर काजा

सकताहI

2साकलतपरा क( स-1)90अाकदककहोगीI90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प

३०अाकदकमसभपरवतरतकरलाजा गातदपराात भडनधारर काजा गातथा

साकलतपरादो( स-2)90अाकदककहोगीव90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प 30

अाकदकमसभपरवतरतकरनभकभ उपराात भडकानधारर काजा गाI

HINDI X Page 8

कादसवीाहादअndashसाकलत वाफॉरकवपराओाहभतपाठयककारव ाजन

कर स पाठयप सतक पर स

( अपहल सक सतस र ) दवतीय स

( अक र सक राचष )

क त भाग-2 FA-1 FA-2 SA-I FA-3 FA-4 SA-2

गदय ण

10 सवा काndashनभताजीकाचशका

11 राकवबभनीपरndashबालगोबन गत

12 पालndashलखनवीअादाज

13 सवशवरदालसकसभनाndashकानवीकराककदवचकक

14 कनन ाडारndash ककहानीह ी

15 कहावीर साददरववभदndashसती-ाकभ रवरोधीकतकोकाखाडन

16 तीनिकशndashनवबतखानभकमइबादत

17 दातआनादकवसरानndashसासकत

कावय ण

1 सरदास-उधवतकहवअतबड ागी

2 तलसीदासndashराकndashलकndashपरराकसावाद

3 दभवndashपाखानीनपरकाजबज

4 जाकर साद-आतककक

HINDI X Page 9

5 सरकााततपाठपlsquoनरालाrsquondashउतसाहअनहारहह

6 नागाजरनndashहदातरतकसकानफसल

7 ागरजाककारकाथरndash ााकत ना

8 ऋतराजndashकनादान

9 कागलभडबरालndashसागतकार

क तका भाग -2 FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 वपजनसहाndashकाताकाआचल

2 ककलभशवरndashजाजर पाचकककनाक

3 कध कााकरा- साना-साना tksfM+

4 व सादकशlsquoरिrsquo हठाझलनीहभरानीहोराका

5 अभndashक कदलखताह

वयाकरर FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 रचनाकभ आधारपरवाक- भद(3अाक)

2 वाउ(4अाक)

3 पद-परच(4अाक)

4 रस(4अाक)

5 अपठतगदााrsquo (5+5=10)

6 अपठतकावाा (5+5=10)

7 पत-लभखन(5अाक)

8 नबाध-लभखन(10अाक)

9 सार-लभखन(5अाक)

HINDI X Page 10

कभ निरवदालसागठनपनासा ाग

रवष-हनदसाकाननद

अपठतकाअथर होताहजोपपानहागाअथारत प जोपाठयकककपिसतकासभ

नहालाजाताह|गदाावपदाापरआधारत शनदप भजातभह|इससभ ातदका

कानसकवााकहोताह|उनकभ साहितक ान भतकारवसतार ीहोताहसाथह

ातदककविकतगतोतता वाअ विकतकककता ीबपतीहब

वध

अपठतगदाावपदाापरआधारत शनदकोहलकरतभसकनमनलखतबातदका

धानरखनाचाह |

1 द भग भगदााकोधानपवरकपपभ|

2 पपतमसककखबातदकोरभखाा कतकरम|

3 शनदकभ उततरदभतभसक ाषासरलहोनीचाह |

4 उततरसरलसापतवसहजहोनभचाह |

5 उततरकमिजतनाप ाजाउतनाहलखनाचाह |

6 ीषरकसमबनधी शनदकागदाावपदााकभ कभ नि ावकोधानकमरखकर

उततरदिज |

7 उततरसदवपर वाककमदम|

HINDI X Page 11

थकसतअ लसभसतमबर खखड-(क)

अपठतगदाा

1 निमलखतगदााकोधानसभपप रद ग शनदकभ उततरकमसह

उततर ाकरलख |

(अ) कबापनभबभ भको ीकत रकलासखाा|दोनदहासभजातभ रअपनी-

अपनीकत र ाबभचकरआतभ|बापकककतर डभपदो प भकमबकतीपरबभ भकककतर दका

करकभ वलआठदसआनभसभअाधकनकलता|हासभलवनभपरबभ भकभ पासबठकर

बापउसकककत र दकमरहतदकोसकझाता रअगलभदनउनहमसधारनभकभ ल कहता

|हयकवषवसभचलतारहा|लकासकझदारथा|उसनभरपताककबातदकोधानसभ

सनी रअपनीकलाकमसधारकरनभका तनकरतारहाक सकबादलकभ कक

कत र ा ीडभप प भककबकनभलगी|बाप ीउसीतरहसकझाता रकत र दकमहोनभ

वालभदोषदककतरफउसकाधानखीाचता|बभ भनभ रअाधकधानदातोकला ी र

अाधकनखर|कत र ाापााच-पााच प भककबकनभलगी|सधारकभ ल सकझनभकायक

बापनभतब ीबादन का| कदनबभ भनभझझलाकरकहाआपतोदोषनकालनभकक

बातबादहनहाकरतभ|कभरकलाअबतोआपसभ ीअउ पह|कझभ कत र कभ पााच प भ

कलतभहजब कआपकोदोह प भ|बापनभकहाबभाजबक तमहारउउकाथातब

कझभ अपनीकलाककपरताकाअहाकारहोगा र फरसधारककबातसोचना ोदा

|तबसभकभर गतरकगा रदोरप भसभअाधककककत र ाानबनासका|क चाहता

हवह लतकनकरो|अपनीतदकोसकझनभ रसधारनभकायकसदाजाररखो

ता कबहकरकत र ााबनानभवालभशभीकमपहचसको|

1 बाप रबभ भकाबनातभथभ

(क) कत र ा(ख)कत रकला

(ग) प भ(घ)क नहा

2 हासभलवकरबापअपनभबभ भकोकासकझाताथा

(क) कतर द (ख)कत र दककतदको

(ग)कत र दकककलाको (घ)कत र दककबयकको

HINDI X Page 12

3 ारम कमबभ भकककतर दकाकर कतनाकलताथा (क) आठ-दसआनभ(ख)दस-बारहआनभ

(ग) ः-सातआनभ(घ)चार- ःआनभ

4 बभाबापसभकदझझलागा

(क) बापदवाराबभ भकककत र दकमनरातरदोषनकालनभकभ कार

(ख) बापदवाराबभ भकककत र दकक ासा

(ग) बभ भकककत र दकककककतपााच प भकलनभकभ कार

(घ) बभ भकमघकाडहोनभकभ कार

5आपकककत र ाहकभाडभपदो प भकमहकदबकतीरहा

(क) बापकमकलाककपरताकाअहाकारहोगाथा|

(ख) बापकककत र ाकउचीकीककथी|

(ग) बापससताबभचनभकाआदहोगाथा|

(घ) बापसभदभहातीलोगहकत र दखरदतभथभ|

उततर-1 (क) 2(ख) 3(क) 4(क) 5(क)

2 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(ब)अउ ानागरकबननभकभ ल ारतकभ ाचीनरवचारकदनभक नकदका ावधान काह|इननकदकमवाी रववहारककरकतरव रअाधकारकासकाचतनवारहतकपारसपरकसकावसहोग रसभवाकक ावनाआदनकबहतकहतवपरकानभग भह|इनस ीगदकारवकास कबालककमदउसककबारावसथासभह काजा तोवहअपनभदभकाशभरठनागरकबनसकताह|वाी वाववहारकककधरतास ीकभ ल सखदाकहोतीहसकाजकमहादरकसकावककवरकरतीह कनतअहाकारहनविकतहिसनतधवाी ररववहारका ोगकरसकताह|िजस कार कविकतकोसकाजकमरहकरअपनभववहारसभकतरव रअाधकारकक ावनासभ ावकरहनाचाह |उसकाकतरवहोजाताह कनतोवहसवाकोाोसाकाककरम रनहदसरदकोकरनभदमिजससभदभकभ समकानसमपितत रसवा कानकोठभसigqiexclpsa | 1 अउ भनागरकबननभकभ गदकारवकासकनरकमकबसभकरनाचाह

(क)बारावसथासभ(ख) कोरावसथासभ (ग)वावसथासभ(घ) कसी ीअवसथासभ

HINDI X Page 13

2 कसकककधरतासबकभ ल सखदाीहोतीह

(क)खान-पानकक(ख)पहननभओपनभकक

(ग)वाीववहारकक(घ)घर-बाहरकक

3कसाविकतिसनतधवाी ररववहारका ोगकरताह

(क)अवसरवाद(ख)अहाकार

(ग)रवनीत(घ)अलकसत 4सहोग रसभवाकक ावनासभआह

(क)सभवा ावना(ख)सहकारता

(ग)सहरता(घ)ln~Hkkouk 5 इसगधााकभ ल उपरकतीषरकहोगा (क)अाधकार रकतरव(ख)अउ ानागरक

(ग)आदर जीवन(घ)साकािजकजीवनउततरndash1(क) 2(ग) 3(ग) 4(ख) 5(ख) 3 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर छाकर लल ल | (स)आजहक कसवतातराररककिसथतपाचकभ ह|राररककअनवार रवभषताओाकमदो

हकारभपासह- वगोलकअखाडता रसाासकतक कतापरनतअ ीतकहकउसवाीको

ापतनहाकरसकभ हिजसकम कसवतातराररदसरभराररदकभ नकअपनापरचदभताह

|जहाातकबह ाषा ाषीहोनभका शनहोसभदभदककसाखाककनहाहिजनकभ नन

ागदकम नन ाषाओाककिसथतह|परउनककअरविउ ननसवतातताककपरापरानभउनहम

रवषकसवरदसभ करागरचलभनभकककतादभदह|हकारभदभकककथाक दसरह|

हकारपरतातताआाधीतफानककतरहनहाआािजसकाआकिसककसापकर तीअन तसभ

अिसततवकोका रपतकरदभताह|वहतोरोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान

सासकमसकाकरररकमवापतहोगाह|हकनभअपनभसमपर अिसततवसभउसकभ ारको

दवरहनहाअन व का रहकमहोतहासकसत ीरवसकतहोगाकककककोा ी

रवजभतारविजतकरराजनतक तवपाकरहसातरनहाहोताको कसाासकतक तव

कभ बनाराजनतकरवजनपर हनसथाी|घना सासकारदकमाचरजीवनपातीह र

सासकारकभ अवाहकासाहतकलाआदह|दघरकालसभरवदभी ाषाहकारभ

रवचाररवनक राकाकाधकहनहारहवहहकारभरवदवान रसासकतहोनभका

HINDI X Page 14

का ीकानीजातीरहह|ोसीिसथतकमदहककमसभअनभकउसकभ अ ावकमतो

ाच कतसासा वनहाहोती|राररजीवनककपरताकभ ल उसकभ कनोजगतकोककतकरना

होगा रहकार रवभष तनसाधहकद कररकोबााधनभवाल शाखलाकोजकनभ

वालशाखलाअाधक ecirclt+होतीह|

1सवतातता ापतकरनभकभ पशचात प ीरारर ाषाकभ पकमहकअबतकठपक कारकभ का ापतनहाकरपा ह

(क)वाी(ख)रवचार

(ग) ाव(घ)सोच-सकझ

2हकारभहापरतातताआा

(क)आाधीकभ सकान(ख)तफानकभ सकान

(ग)रोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान(घ)वषारकभ सकान

3ाकलासाहतआद कसकभ वाहकह

(क)परवार(ख)विकत

(ग)सकाज(घ)सासकार

4हक कसकभ अ ावकमजीरवतरहनभकककरपनासभसहरउठतभह

(क)लोक ाषा(ख)कात ाषा

(ग)रवदभ ाषा(घ)राज ाषा

5 जीवनककपरताकभ ल आवशकह

(क)सखसरवधाओाकाहोना(ख)उसकभ कनोजगतकोककतकरना

(ग)अपनीवाीकाहोना(घ)सवतात

4 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(द)सकसत ाथद वाानीअन वीजनदकाकहनाहककजीवन कककरभतह|हकमककरकभ ल जीवनकलाह|कठनाइद वादःख रकरहकारभत हिजनकाहकमसाकनाकरनाह रउनकभ रवरसाघषर करकभ हकभरवजीबनानाहवादःखअा भखीकभ सवीनाककारभकसरपरनभठपकहकहाह कldquoकारअपनीकतसभपर अनभकबारकतकाअन वकरचकभ ह| कनतवीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभrdquo| रवशवकभ ाःसकसतकहापरषदकभ जीवनवतअकरकाकभ नकारताजाजर वाागन रराररपतअताहकलाकनसभलभकर ारतकभ राररपतकहातकागाधी र ारतकभ धानकातीलालबहादरासतीकभ जीवनचरतहकमहादभतभहकककहानताकारहससाघषर

ीलताअपराजभविकततवह|इनकहापरषदकोजीवनकमअनभकसाकदकासाकनाकरना

HINDI X Page 15

पताथा|परनतवभघबरा नहासाघषर करतभरहभ रअातकमसफलह साघषर कभ कागर कमअकभ लाहचलनापताह|कोाबाहरिकतआपकोसहातानहाकरतीह|परशकदपइउ ािकतवलगनआदकानवीगविकतकोसाघषर करनभ रजीवनकमसफलता ापतकरनभकाकागर सतकरतभह1इसअनउ भदकाउपकतीषरकदिज (क)जीवन कककरभत(ख)सफलताकारहसस

(ग)साघषर रसफलता(घ)बपतभचलो

2अपराजभकारवलोकह

(क)पराजभ(ख)परािजत

(ग)अज(घ)अजभ

3 अन वीजनदकाकहनाहककजीवनककरभतहरचनाकक दिर सभकसावाकह

(क)सरल(ख)साकत

(ग)कश(घ)साधार

4हपाठआपकोका भरादभताह

(क)साघषर कक(ख)ककर कक

(ग)िकतकक(घ)कवजकसतीकक

5वीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभकाआह

(क)वीर कबारहकरतभह(ख)वीरपहलबारकरजातभह

(ग)वीरकर-करकरनहाजीतभ(घ)वीरअकरहोजातभह

HINDI X Page 16

अपठत बध- कावयाश

1 निसलल त कावयाश कब ोयानपवषक प कर दयक गयक पपनष कक वकलप च नकर

लल ल ndash

(अ) चलभगावककओरजहापरहरभखभतलहरातभ

कभोपरहकषकघकतभसखसभगीतगातभ|

गभहबनाकरजवलभकरसरपर ारखरभह

बीज-बीजकम हरजसभदखतभवअभ ह|

चलभगावककओरझदपीजहाझकभ धरतीकम

तरकभ नीचभ खभलरहभहबउचभ नजकसतीकम|

कपरल गगरागोरआतीहबलखाती

दभख कसीगरजनकोसमकखसहसारकाजाती|

1 खभतदकमगभहचनाकरकसभदखाादभतभह

(क) लहरातभ(ख)गातभह

(ग)अभ ह (घ)बोझल खभ ह

2 करवनभ हर कनहमकहाह

(क)गभहचनाकर(ख)कषकद(ग)खभतद(घ)वद

3बउचभ कहाखभलरहभह(क)तरकभ नीचभ (ख)खभत

(ग) ााव(घ)घर

4गोरकदरकाजातीह

(क)उसकभ कसीनभबलखातभदभखलाह(ख)उसकभ सरपर ारगगराह

(ग) ो भबउचदकोदभखकर(घ)सहसा कसीगरजनकभ समकखआजानभपर

5वबदकापारवाचीह (क)व(ख)पवधा

(ग)तर(घ)परप

नतर 1(घ) 2(घ) 3(क) 4(घ) 5(ग)

2 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

HINDI X Page 17

(ब)बहतनाजथाअपनभसखपर

परनकदोदनसखव व

कबाद ीनहारहावह

दभखाजबदनरातचीरवन

नतकराहआहम रताह

कनभदःखकातरहोहोकर

जबजबदर-दरकरफलाा

सखकभ अ लाषीकनकभरभ

तबतबसदानरादारपाा

ठोकरखा-खाकरपााह

दःखकाकारकारताह|

1करवको कसपरनाजथा

(क)दःखपर(ख)सखपर

(ग)करवतापर(घ)लभखनपर

2करव कसकोसागरसकझबठा

(क)कसखको(ख)सखदःखको

(ग)करवतापर(घ)कारताको

3सख रदखकसभह

(क)बहतअउ भ(ख) ागर

(ग)धप ााव(घ)व वसापनन

4 करवनभसखकाअ लाषाकमकापाा(क)नरादर(ख)सखकासागर

(ग)कान(घ) वतकसख

5करवनभदखकाकार कसभकानाह

(क)सखको(ख)सखदःखको

(ग)वीरताको(घ)कारताको

नतर 1( ) 2( ) 3( ) 4(क) 5(घ)

3 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(स) साकदसभवीरघबरातभनहा

HINDI X Page 18

आपदा ादभख पजातभनहा|लगग िजसकाककमपरा का|काककरकभ वथर प तातभनहाहोसरलअथवाकठनहोरासताककरवीरकोनइससभवासता|बपचलभतोअाततकहबपचलभकठनतरागरशागगपरचपचलभ|कठनपथकोदभखकसकरातभसदासाकदकभ बीचवभगातभसदा|हअसम वक नहउनकभ ल सरलसा वकरदखातभवभसदा|हअसा वकारदकावदहकहाथानभपोलननभ कदन|सचबतागिजादगीहवथर हदपर बनउतसाहबन रिकतबना|

1ककरवीरदको कसककपरवाहनहाहोती

(क)साकदकक(ख)कठनरासतदकक

(ग)आपदाओाकक(घ)इनस ीकक 2 ककरवीरसाककोदभखकरकाकरतभह

(क)घबराजातभह(ख)गीतगातभह

(ग)दरहजातभह(घ)काकनहाकरतभ

3असा वबदका ोगकवनकरताह

(क)हमकतवालभ(ख)कार

(ग)लो ी(घ)ककरवीर

4 असा वकारदकाबदहndash कसनभकहाथा(क)करवनभ(ख)नभताजीनभ

(ग)गाधीजीनभ(घ)नभपोलननभ

5करवताकमकवनसासकासरस वाहतह

(क)कररस(ख)वीररस(ग)रविरस(घ)हासरस नतर 1(घ) 2( ) 3( ) 4(घ) 5( )

HINDI X Page 19

सकलत परा ndash FA -1 कक लल सहायक सारगी

3 पद- पररचय

शबदष ढ़र पद रउ अतर ndashlsquoबदlsquo ाषाककसवतातइकााह|जबबदवाककम कत

होताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतातबदह| लकाघरजाताह| पद ndash पररचय ndashवाककम कतपददकारवसततवाकरकपरचदभनाlsquoपद-परचlsquo

कहलाताह|

जसभndashलकाघरजाताह|

lsquoलकाlsquoपदकावाकरकपरच-जातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाता

हrsquo याकाकतार|

पदndashपरचदभतभसकबातदककजानकारहोनीआवशकहवभहndash सा ndashसााकभ तीन भदहndash1 विकतवाचकसाा2जातवाचकसाा3 ाववाचकसााव ाववाचकसाालाग-पिरललसतीलाग| वचनndash कवचनाबहवचन|कारकndash कतारकारकककर कारककरकारकसा दाकारकअपादान|

सवषनार- सवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसमबमधवाचक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकारक याकभ साथसाबाधबताना| कया ndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद| कया-वशकषर ndash यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाउ यारवभषसथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपराकवाचक यारवभषतथाउस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषबतारहाह| सकउचबोधकअव-इसकभ को भदहोतभह ndashसकानााधकरसकउचबोधकअववाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददकोकलारहाहउनकाउरलभखकरना|

HINDI X Page 20

साबाधबोधकअव-िजनसााासवरनाककमसाबाधबतााजारहाहउसकाउरलभखकरना|रवसकादबोधकअव-जो ाव कहोरहाहउसकाउरलभखकरना| उदाहरसव पक पददकापरचदाजारहाह| (क)क कलबीकारथाइसल रवदालनहाआा| क ndashसवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथाओरlsquoआाrsquo याकाकतार| रवदाल-सााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकlsquoआाrsquo याकाअाधकार| (ख)हघीकभरभबभ ाानभदह| हndashरवभषगवाचकरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर| बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर| (ग)नतनदसवीाकाकमपपताह| का-सााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारकrsquoपपताrsquoह| याकाअाधकर(सथान)| (घ)बउचदनभअपनाकाककरलाथा| बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागबहवचनकतारकारकlsquoकरलाथाlsquo याकाकतार| करलाथा- यासककरक यापिरलागबहवचनlsquoकरndashधातlsquo तकालकतरवाउकतरर ोग| रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज -

1 कीराघरकमरहतीह| उततर-विकतवाचकसाा कवचनसतीलागकतारकारकlsquoरहतीहrsquo याकाकतार|

2 ह कताबकभरह| उततरndashरवभषसवरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभ-धीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषlsquoचलताहrsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततरndashविकतवाचकसाापिरलाग कवाचकअाधकरकारकlsquoकलगाrsquo याका

अाधकर(सथान)|

5 वहकाकमबठारहताह|

HINDI X Page 21

उततरndashपरषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकlsquoबठारहताहrsquo या

रवभर

6 कनोहरदसवीाकाकमपपताह|

उततरndashरवभषसाखावाचकरवभषककरसचकसतीलाग कवचनrsquoकाrsquoरवभर|

अभयास-पपन

पपन ndashवाकदकमरखाा कतपददकापदपरचलख |

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह|

3 ारतअनभकसासकतदवालादभह|

4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह|

5करवतासनदरह|

HINDI X Page 22

वाकय-भकद कनरकभ रवचारदकोपरतासभ ककरनभवालापदसकहजोवविसथतहोवाक

कहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह|

वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभककजोसवा ारवक

उतका ठजागतीहउसभआकाााकहतभह|जसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहम कlsquo

दनकमस ीकाककरतभहतोlsquoस ीrsquoकहदभनभकभ शनकाउततरकलजाताह रवाक

ठपकहोजाताह|अतःइसवाककमlsquoस ीrsquoबदककआकाााथीिजसककपत र सभवाक

पराहोगा|

ोतताndashोततासभतातपर ह-पददकभ अथरबोधनककसाककर |जसभ- कसानलाठपसभ

खभतजोतताह|

उसवाककमlsquoलाठपrsquoकभ सथानपरlsquoहलrsquoका ोगहोनाचाह कद कlsquoहलखभतजोतनभ

कभ सागकमअथरबोधककककतासाककर रखताह|

सिननाधndashवाककभ बददकोबोलनभालखनभकमनकताहोनाआवशकह|

रकndashरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखनभकभ ल रवराकाचनहदका

ोगनकरनभसभअथर कमबाधातीह|इस कारअथर त ीनकलताहजबअा सकाचत

सक-सीकाकमहबोलभजा |

इसतर कोसिननाधकहतभह|

वाकय कक घक

वाककभ कल रअनवार घकहndash 1 कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभह-रवभष या-रवभष

कारकआदइनहम िउककहाजाताह|

1 उदभश2रवधभ

1 उदभश-िजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2कतारकारवसतार)

HINDI X Page 23

2रवधभndashउदभशकभ रवषकमजोक कहाजाब(1 या2 याकापरक3

ककरपरक 4 ककरपरककारवसतार5 अनकारककपद रउनकारवसतार)

उदभश ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

रचना क दिि सक वाकय ndash भकद

रचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash

1 सरलासाधारवाक

2 साकतवाक

3कशाजलवाक

1सरलासाधारवाकndashइसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभह

अथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभ

ndash

1 वहजोर-जोरसभरोा|

2क रकभरा ाादरलजा गभ|

3वभहरदनदधपीतभह|

4 कोहनघरजारहाहोगा|

5वहअताचार क जारहाथा

6पा कसतानवषदसभआताकवादफला जारहाह|

उकतवाकदकमरभखाा कत या कख या ह|

धानदमndashसवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह|

HINDI X Page 24

2साकतवाकndashदोादोसभअाधकसाकानसतर(सकानााधकर)उपवाक कसीसकानााधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभहndashवभसाकतवाककहलातभह|जसभndash

1 हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअतःआनभकमअसकथर ह|

ोयान दउ -1 सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर क-दसरभकभ परकहोतभह| 2 इनउपवाकदकासवतात पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजनसकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपर

जोाजाताह|उनहमसकानााधकारसकउचबोधककहतभह| जसभndashसनादाखीथी रअलकाबठपथी| इसवाककमlsquo रrsquoसकउचबोधकबददवारादोसकानवाकपरसपरजभ ह| सकानााधकरसकउचबोधककभ भद-सकानााधकरसकउचबोधकचार कारकभ होतभह

(क) साोजक-जोबददवाकााद रउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभndash रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) रव ाजक-बददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभबदरव ाजनारवकरपककहलातभह|जसभ-ाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) रवरोधndashदोपरसपररवरोधीकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह|जसभndashपरनतपर कनतकगरबिरकलभ कनआद|

(घ) पराकसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरपराककोदारनभवालभबदपराकसचककहलातभह| जसभndashफलतःपराकसव पइसल अतःअत वफलसव पअनथाआद|

3 कशवाक ndashकशवाककम कउपवाकसवतात( धान)होताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभ-कनभदभखा कबाखारकमचहल-पहलह|

इसवाककमदोउपवाकहndashकनभदभखाबाखारकमचहल-पहलथी| भदोनदउपवाकlsquo कrsquoवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकमndash कखउपवाकहndashकनभदभखा| आाशतउपवाकहndashबाखारकमचहल-पहलह|

HINDI X Page 25

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहिजधर-उधरजसभ-वसभिजतना-उतनाकद कदतोता कदरपndashतथारपअथारत प कानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह| नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह| वयधकरर सर चा बधक कक भकद ndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभहndash

(क) कारर सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकाररसचककहतभह|जसभ- ककद कइसल च कता कआद|

(ख) सकक त सचक ndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह|जसभndashदतोजातोदरपndashतथारपदरपपरनतआद|

(ग) नदकपय सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभ-इसल कता किजससभककआद|

(घ) सववप सचक ndashकखउपवाकअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभ-ानकनोककअथारत प आद| धानवआाशतउपवाकककपहचानndash 1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह| 2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम

पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवह याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा| पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभlsquoतकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|lsquo सरलवाककम पाातर-तकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहाlsquoपरशककरतभlsquo या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|lsquoअवशसफलहोतभ|rsquo कशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भदndash भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash (क)सााउपवाक

(ख)रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सााउपवाकndash धानउपवाककक कसीसाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह| जसभndashग जीनभकहा कआजपसतकपपा गभ|

HINDI X Page 26

पहचान-हाlsquoआजपसतकपपा गभ|rsquo उपवाकlsquoग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमndashग जीनभकाकहाहउततरकलभगा-lsquoआजपसतकपपा गभlsquoहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरा करतभह| सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाह|(lsquoबोलाlsquo याकाकार ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहrsquondash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासह कआजअवशआ गभ|(रवशवासकासकानााधकार) हारभखाा कतउपवाकसाा(आाशत)उपवाकहभष धानउपवाकह| (ख)वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदककरवभषताबतानभवालाउपवाकरवभषउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरभककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2 वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3 हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा| पहचानndashकखउपवाकपरlsquoकवनlsquolsquo कसभlsquo कनहमlsquo शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारा कधाअातकह ीआसकताह| (ग)कया ndash वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक याndashरवभषउपवाककहलाताह|जसभ- 1तकवहाचलभजाओबसखीह| 2जहा-जहाहकग हकारासवागतहआ| यारवभषउपवाकपाच कारकभ होतभहndash (क)कालवाचकउपवाक

1 जदतीक स भनपहचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख)सथानवाचकउपवाक

1 जहातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपताह| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहााइसवषर अकालपसकताहजहावषारनहाहा|

(ग)रतवाचकउपवाक

1आपकोवसाहकरताहजसाक कहताह| 2वहउसीतरहखभलभगाजसाउसनभसखाह| (घ)परकावाचकउपवाक

HINDI X Page 27

1िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2वहउतनाहअाधकथकभ गािजतनाअाधकदवभगा| 3जसभ-जसभआकदनीबपतीजातीहवसभ-वसभआवशकता ाबपतीजातीह| ()पराक(कार-कार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2हवहआ गातोककबनगा गा| 3दरपतपहलवानहतथारप( फर ी)कझसभनहाजीतसकता| वाक पाातर

1 सरलवाक-कोहनहनदपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहइसल वहासतीकभ हागाह| कशवाक-कोहनासतीजीकभ हागाहकद कउसभहनदपपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनबहतककखलाीहोनभपर ीक ीअनततीर नहाहोता| साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाकndashयिपकोहनबहतखलाीह फर ीक ीअनतीर नहाहोता|

3 सरलवाक-गडाखोदकरकजदरचलभग | साकतवाक-जबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाक-कजदरदनभगडाखोदा रचलभग |

पपन 1सीकाहाआा ररभखाबहारगा|रचनाकभ आधारपरसहवाक भदह| (क)सरलवाक(ख)कशवाक

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2उदभशकमसिमकलतनहाह (क)कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3रवधभकभ अातगरतनहआता (क)परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा ] 4सरलवाककमनहहोता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5रचनाककदिरसभवाक भदह (क)दो(ख)तीन

(ग)चार(घ)पााच

6सकानााधकरउपवाकहोतभह

HINDI X Page 28

(क)सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकमसभकोानहा

7 क धानउपवाक र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह (क)साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8सवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाकहोताह (क)सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक 9रभखाजदहघरपहचीवषार होगा|(क)सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकानााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

10कनभखानानहाखााइसल फलनहाखाा|हरचनाककदिरसभवाकका कारह

(क)जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कलकझभ दरलजानाह र फरकलकतता|रचनाककदिरसभवाकह (क)कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची या-रवभष(आाशत)उपवाक कसवाकक ह (क)जबआपकाआदकीआाक नहारहाथा(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी

13वाककासहअथर त ीनकलताहजबअा कसकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोकहतभह (क)ोतता(ख)सारवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाककभ कखघकह (क)चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकमसभकोानहा

15वभवहााजाकर ाषदमगभइसकासाकतवाककमसथानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदमगभ(ख)वभहासभजाकर ाषदभनभलगमगभ

HINDI X Page 29

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहाजा गभा ाषदमगभ

16नीाचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रक साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकोठपक-ठपकनाकलख |

1 जोरवधानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 क चाहताहा कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसवकनाागा| 5 अपनाकाकदभखदााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहाता कक ोजनाबनसकभ | 9 आपकोवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभओरआगरापहचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख

(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घ(15)क

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधार(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन 1रचनाकभ आधारपरवाककासह कारलख 1वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालककोबलाओिजसनभागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2नदानसारउततरदिज 1काताजीनभआागाथकररोबनाा| 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 30

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसकक

नरपिततहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(i) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

1 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानदवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानतभहब

(ii) वभावndashसथाी ावकोजगानभवालभविकतवसतापरिसथतारव ावकहभजातभहब

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 31

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(iii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकतउदाहरकमपरराक

कायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसना आखमलालकरनाआद

अन ावहदगभब

(iv) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ावबार-बारउतपनन

होतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहबइनककसाखा

ततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभककसयकउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndashअसाधारखाअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 32

1 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

2 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

3 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

4 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

5 उतसाहndashवीररस10वातसरndashवतसलरस

1 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

HINDI X Page 33

2 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

3 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

4 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

5 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

HINDI X Page 34

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहासतभ-हासतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

6 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

7 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

8 अदभत र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

HINDI X Page 35

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालातसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 9 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहासहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

10 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावातसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

1 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब X X X

जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

2 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

HINDI X Page 36

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

HINDI X Page 37

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलरवकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ ब

HINDI X Page 38

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 39

सार-लक न सारलभखकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर ह-ततवानचो|अथारत प कसीगदााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपर अा को ोदाजा | अछा सार ल न कह सक करउ

सार-लभखनकरतभसकनमनलखतबाततकाधानरखनाचाह - 1द ग गदााकोअतातसावधानीपवरकपपनाचाह ता कउसका ावसकझकमआजा | 2जोअा वाकदअथवाकहतवपर लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगदााकमआ कहावरभसिकतद रकहावतदको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकरतभसकअपनीतरफसभक ीनहाजोनाचाह | 5सारलभखनकमपनरिकतनहाकरनीचाह | 6हधानरखनाचाह कककोाकहतवपर अा ारवचारन नभनपा | 7सारलभखनकमरवचारदककयकबतापरतातथासपरताउसी काररखनाचाह जसापर गदााकमदागाहो| 8अातकमइसभ कबारअवशपपलभनाचाह िजससभक ाहोतोउसभलखाजासकभ | 9सारलभखनकलगदााकभ तहााअा कमकरनाचाह |

HINDI X Page 40

11 नकताी का चपरा- सवय पकाश 12

नमनलखतगदााकोपपकरप भग शनदकभ उततरदसभरवकरप ाकरलख | 1हबलदारसाहबकोपानवालभदवारा कदभ कतकाइसतरहकजाकउरााजानाअउ ानहालगा| ककरदभखातोअवाकरहग | कबभहदबपाकरलसालागाआदकीसरपरगाधीोपी रआखदपरकालाचशकालगभ कहाथकम क ोसीसादकची रदसरभहाथकम कबाासकम ागभबहतसभचशकभल अ ीअ ी कगलसभनकलाथा रअब कबाददकानकभ सहारभअपनाबाासकारहाथा|तोइसबभचारभककदकान ीनहा|फभ रलगताह|हालदारसाहबचककरकमपग |प नाचाहतभथभइसभकपनकदकहतभहकाहइसकावासतरवकनाकहलभ कनपानवालभनभसाफबतादाथा कअबवहइसबारभकम रकरनभकोतारनहाडाइवर ीबभचनहोरहाथा|हालदारसाहबजीपकमबठकरचलभग |

(क) कपनकाकजाक कसनभउाा रबरा कसभलगा

1 चाबालभनभ रडाइवरको2पानभवालभनभ रहालदारसाहवको

3पानवालभनभ रडाइवर4चावालभनभ रहालदारसाहबको

(ख) साकनभसभआतभह विकतका पकसाथा

1बभहदबपाकरलसाचशकालगा 2सरपरगाधीोपी रआखदपरकाला

3हाथकम ोसादकची रबाासपर ागभचशकभ4उपकतस ी

(ग) वहचशकभ कसतरहबभचताथा

1 दकानलगाकर2घरपर

3फभ रलगाकर4उपकतकमसभकोानहा

(घ) उसबपभविकतकानाककपनकदरखागाथा

1 उसकाकजाकउानभकभ ल 2वहफवजकमथा

3कातारपतानभहनाकरखाथा4दभ िकत ावनाकभ कार

()हालदारसाहबपानवालभकभ काप नाचाहतभथभ

1कपनकभ नाककभ बारभकम2वसतीकभ बारभकम

3कपनकभ काककभ बारभकम

नतर ndash (क) 2 ( ) 4 (ग) 3 (घ) 4 (ड़) 2

HINDI X Page 41

2 बार-बारसोचतभकाहोगाउसकवककाजोअपनभदभककखातरघरगहसथी

जवानीिजादगीसवक होककरदभनभवालदपर ीहासतीह रअपनभल बकनभकभ कवकभ पतीह|दखीहोग |पािहदनबाद फरउसीकसबभसभगजरभ|कसबभकमघसनभसभपहलभहखालआाकककसबभककहदसथलकमस ाषकक तकाअवशह तरठारपतहोगी|लभ कनस ाषककआखदपरचशकानहाहोगा|कद ककासरबनाना लगा रकपनकरगा|सोचावहारकभ गभनहापानी ीनहखा गभ|कत र ककतरफदभखमगभ ीनहासीधभनकलजा गभडाइवरसभकहदाचवराहभपररकनानहाआजबहतकाकहपानआगभकहाखालभगभ|लभ कनआदतसभकजबतआखभचवराहभआतभहकत र ककतरफउठगा|क ोसादभखा कचीखमरोको|जीपसपीडकमथी|डाइवरनभजोरसभतभककारभ|रासताचलतभलोगदभखनभलगभ|जीपरकतभहालदारसाहबजीपसभकदकरतभजतभजकदकदसभकतर ककतरफलपकभ रउसकभ ठपकसाकनभजाकरस भनकमखभ होग |कत र ककआखदपरसरका डभ सभबना ोा-साचशकारखाहआथाजसाबउचभ बनालभतभह|हालदारसाहब ावकह|इतनीसीबातपरउनककआखम रआा| (क) हालदारसाहबसव ावकम

1 सनककथभ2पागलह

3 भकी ावकह4 ावकदभ कतह

(ख) लोगदनभ कसककहासीउााथी

1 हालदारकक2पानभवालभकक

3लभखककक4चशकभवालभकक

(ग)हालदारसाहबनभकसबभसभगजरतभह आदतनकादभखा

1 पानवालभको2चवराहभको

3नभताजीकककत र को4कपनको

(घ)स ाषकककत र कोदभखकरउनककआखदकद रआा

1पानवालभनभचशकालगादाथा|

2कपनअपनाकाकचावालभकोसवपगा

3बउचदकभ हाथोसभबनासरका डभ काचशकाकतर परलगाथा

4उपकतकमसभकोानहा

()होकदभनभकाअथर ह

1घरदभना2पजादभना

3बलदानदभना4नरकरना

नतर ndash (क) 4 ( ) 3 (ग) 3 (घ) 3 (ड़) 3

HINDI X Page 42

3 अबहालदारसाहबकोबातक क सकझकमआाकभ कचशकभवालाहिजसकानाककपनह|उसभनभताजीककबगरचशकभबरलगतीहकानोचशकभकभ बगरनभताजीकोअसरवधाहोरहहो|इसल वहअपनी ोसीदकानकमउपलबधागनभचनभ भ कदकमसभ कनभताजीकककत र पर फकरदभताह|लभ कनजबकोा हकआताह रउसभवसभह भ सककदरकारहोतीहजसाकतर परलगाहतोकपनचशकभवालाकतर परलगा भ कसा वतःनभताजीसभकाकागतभह हजसाकत र परह रबादकमनभताजीकोदसरा भ कलवादभता|वाह ााखबकाआइखडाह| 1हालदारसाहबकोपहलभकवनसीबातसकझकमनहाआतीह

(क)नभताजीकाचशकाकदनहह(ख)नभताजीकाचशका कसनभउतारला(ग)नभताजीकाचशकाबारबारबदलताकदह(घ)नभताजीकककत र कभ साथकवन भखानीकरताह| 2चशकभवालानभताजीकककत र परचशकाकदलगादभताह

(क)नभताजीकभ कार(ख)चशकभकभ रवापनकभ कार

(ग)अपनभनभताजीकभ तसमकानकभ कार(घ)लोगदकाकनरखनभकभ ल

3चशकभवालाकोनभताजीककबगरचशकावालकत र बरकदलगतीह

(क)दभ िकतकभ कार(ख)सवनदर कभ कार

(ग)खालपनकभ कार(घ)नगरपालकाकककोताहकभ कार

4वाहकाखबआइखडाहहरवचार कसकभ कनकमआा

(क)जनताकभ (ख)दभवासदकभ

(ग)लभखककभ (घ)हालदारकभ

5आहतकाअथर ह (क)घाल(ख)चो सत

(ग)वाथत(घ)परभान

नतर- 1 (ग) 2 (ग) 3(क) 4(घ) 5 (ग)

लघ नतरय पपनबतर 1 पानवालक का लक रक ाकत किल | उततर-पानवालासव ावसभबहतहरसाहासो रकजा काथा|वहररसभकोाथा|उसककतददनकलरहतीथी|उसकभ काहकमपानठासारहताथा|पानकभ कारवहठपकसभबाततकनहाकरपाताथा रहासनभपरउसकभ लालकालभदनतखलउठतभथभ|वहबातमबनानभकमउसतादथा|उसककबोलकमहसी रवातकापबनारहताथा| 2 तक हालदार साह नक कह पन कब साात दक ानह ा | त तक ननकक रानस

पल पर नसका कौन सा च रहा हबगा अपनी कलपना सक लल ल|

HINDI X Page 43

नतर-जबतकहालदारसाहबनभअपनभआखमसभचशकभकपनकोदभखानहाथातबउनकभ कनकमकपनकककत र क रथीउनहदनभसोचाथा ककपनररसभहा-काकजबतहोगा|वहजररसरपरफवजीोपीपहनताहोगा|वहरवबदारअनासत रदबागकनरहोगा|उसककवाीकम ारपनहोगा| 3 कह पन र त ष का चपरा ार- ार कयष दल दकता ा

नतर ndashस ाषचनिबोसकककत र परचशकानहाथा|इसीककीककपत र चशकभवालाकपन काकरताथा| वहचशकभबभचकरताथा|अतःवहकोा-कोाचशकानभताजीककआखदपरलगादभताथा|अगरकोा ाहककतर परलगा भ ककागलभतातोकपनवह भ कउतारकरउसककजगतकोाअन भ कलगादभताथा|इस कारकत र परचशकभबदलतभरहतभथभ| 4 नकताी का चपरा पाठ कक आधार पर सपि किल क दकशपकर कर तरह पक हबता हह

नतर- दभ भक ककरनभकभ ल बारभ-बारभनारदककआवशकतानहाह|नहजवानबलरठासनकहोनभककज रतह|दभ भकतो ो- ोबातदसभ कहोसकताह|दहकारभकनकमदभकभ त भकहतोहकदभककहर ोसभ ोककीकोपराकरनभकभ ल तनकरसकतभह|नभताजीकाचशकाकमकपननभनभताजीकककत र परचशकालगाकरहअपनी ावनाकापरचदभदा|

HINDI X Page 44

11 ालगब न भगत ndash रारव कनीप र

नमनलखतगदााकोपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरकभ रवकरपकमसभसह ााकरलख | 1बालगोबन गतसाध थभ|साध ककसबपर ाषाकमखरभउतरनभवालभ|कबीरकोसाहबकानतभथभउनहाकभ गीतदकोगातभउनहाकभ आदभदपरचलतभ|क ीझठनहाबोलतभखराववहाररखतभ| कसीसभ ीदोकबातकरनभकमसाकोचनहाकरतभन कसीसभखाकखाहझगाकोललभतभ| कसीककचीजनहा भनबनाप भववहारकमलातभ|इसनककोक ीक ीइतनीबारककतकलभजातभककलोगदकोकवतहलहोता|क ीबहदसरभकभ खभतकमवचकभ ल ीनहाबठतभ|वहगहसथथभलभ कनउनककसबचीजसाहबककथी|जोक खभतकमपदाहोतासरपरलादकरपहलभउसभसाहबकभ दरबारकमलभजातभजोउनकभ घरसभचारकोसदरपरथा ककबीरपाथीकठसभकतलबवहदरबारकम भसव परखदाजाकर सादकभ पकमजोउनहमकलताउसभघरलातभ रउसीसभगजरचलतभ| 1बालगोरवन गतकाववसाथा| (क) िकत(ख)गान

(ग)साध (घ)खभतीबार

2बालगोबनअपनीफासलभ कसकभ दरबारकमलभजातभथभ

(क)कबीर(ख)कबीरपाथीकठकम

(ग)ाशवर(घ)हा कककभ

3बालगोबनकासव ावकसाथा

(क)झगाल(ख)सरल

(ग)सनकक(घ)कसत

4लोगोकोकवतहलकदहोताथा

(क) गतजसभसाध कोखभतीबारकरतभदभखाकर(ख) गतककगहसथीदभख

(ग)उनकभ सउचाादभखकर(घ)नकदकाअतातबारककसभपालनकरतभदभख

5दोककातातपर ह (क)थोीसी(ख)साकोचसभ

(ग)साफ-साफ(घ)गससभसभ नतर- 1 (ग) 2 ( ) 3 ( ) 4 (घ) 5 (ग)

HINDI X Page 45

2 कबीरकभ वभसीधभसादभपदजोउनकभ का ठसभनकलकरसजीवहोउठतभ|आषापककरकझकह|सकचागावखभतदकमउतरपाह|कहाहलचलरहभहकहरोपनीहोरहह|धानकभ पानी रभखभतदकमबउचभ उ लरहभह| रतकलभवालभकरकभडपरबठपह|आसकानबादलसभघराधपकानाकनहाठाडीपरबााचलरहह|ोसभहसकआपकभ कानदकम कसवरतरागझाकारसीकरउठप|हकाहहकवनहहप नानपभगा|बालगोबन गतसकचाररककचकमलथभ अपनभखभतकमरोपनीकररहभह|उनककअागल क- क ाकभ पी भकोपािकतबखभतकमबठारहह|उनकाका ठ क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचपकरक कोगपरसवगर ककओर भजरहाह रक कोइसपकवीकककीपरखभ लोगदकभ कानककओर| 1हलचलाकररोपनीकाकाक कसकहनभकमहोरहाह

(क)फारगन(ख)काघ

(ग)कातरक(घ)आषाप

2बालगोबन गत कसकभ पदगाकरतभह

(क)तलसीदासकभ (ख)कबीरकभ

(ग)सरकभ (घ)अपनभ

3बालगोबन गतअपनभखभतकमकाकररहभह

(क)हलचलारहभह(ख)रोपनीकरतभह गारहभह

(ग)खालखभ ह(घ)धानअगोररहभह

4उनकाका ठसवर क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचाकरकहा भजरहाह

(क)सवगर ककओर(ख)गॉवकभ लोगदकभ कानककओर

(ग)ाशवरककओर(घ)(क) र(ख)दोनद

5कतधकाअथर ह (क)गकसक(ख)उदास

(ग)परभान(घ) सनन नतर- 1 (घ) 2(ग) 3( ) 4(घ) 5(घ)

लघ नतरय पपनबतर (2 अक) 1 ालगब न भगत क प वध नअहउ अकक लक कयष नह छबड़ना चाहती ी

नतर ndash गतककपतबध जानतीथी क गतजीसासारकमअकभ लभह|उनका ककातपतकरचकाहवभबपभह र कतह|उनहमघरबार रसासारकमकोा ाचनहाह|अातवभअपनभखानभपीनभ रसवासकककओर ीधाननहादभपा ागभ|इसल वहसभवा ावसभ

HINDI X Page 46

उनकभ चरदकमअपनभदनबतानाचाहतीथी|वहउनकभ ल ोजन रदवाका बाधकरनाचाहतीथी| 2 ालगबवन भगत क दनचयाष लबगब कक अचर का कारर कयष ी

नतर- बालगोरवन गतककदनचारलोगदकोहरानकरदभतीथी|वभ गतजीककसरलतासादगी रनसवाथरतापरहरानहोतभथभ| गतजी लकर ी कसीकभ क नहालभतभथभ|वभबनाप भ कसी ीचीजको भ ीनहाथभ|हातककक कसीदसरभकभ खभतकमवच ीनहाकरतभथभ|लोगउनकभ इसववहारपरकतधथभ|लोग गतजीपरतब र ीआशचर करतभथभजबवभ ोरकालकमउठकरदोतीनकलदरिसथतनदकमसनानकरआतभथभ|वापसीपरवभगावकभ बाहरिसथतपोखरकभ कनारभ िकतकभ गीत भरारहतभथभ|उनकभ इनगानदकोसनकरलोगसउचकचहरानहोजातभथभ| 3 गाव का सारािक सासक तक पररवकश आषा च तक ह नललास सक कयष भर ाता हह

नतर- ारतकरष धानदभह|हाकभ गावकरषपरआधारतह|करषवषारपरआधारतह|वषारआषपकासकम होताह|इसल आषापकमगाववासी सनननजरआतभहवभसाल रआषापकासकाइातजारकरतभहता कखभतदकमधानरोपसकभ उनदनदबउचभ ीखभतदकभ ागलकीकमलथपथहोकरआननदयकाकरतभह| कसानहलजोततभहतथादन रखभतदककबवााकरतभह|साासकतकरागदसभओत- ोतहोउठताह| 4 ालगबवन भगत क क ीर पर शा कन-कन वपष रउ पक ह हह

नतर ndashबालगोरवन गतकककबीरपरअगाधशाथी|वभकबीरकोअपनासाहबकानतभथभ रउनहाककदगााओाकोपालनकरतभथभ|उनकासबक साहबकाथा|खभतकमजोफसलहोतीउसभसरपरलादकरपहलभचारकोसदरकबीरकभ दरबारकमलभजातभ रवहा सादसव पजोक कलताउसीसभगजरकरतभ|कबीरपर गतककशाकास वतःहकाररहाहोगा क गतकभ रवचारकबीरककाओासभकलतभहोगभ रइनहमइनकमआनादकलताहोगा| गत ीकबीरकक ाातहपरकातकाकमरवशवासरखतभथभ|इसल कबीरकभ रवचारदपरउनककअगाधशाथी|

HINDI X Page 47

पद-सरदास नमनलखतपदकोपपकरप भग शनकभ उततरलख |

1उधवतकहोअतब ागी| अपरससहतसनभहतगातनाहनकनअनरागी| परइनपातरहतजल ीतरतारसदभहनदागी| जोजलकााहतभलककगागरबादनताकलगी| ीतनदकमपागनबोरददिरन पपरागी| सरदासअबलाहक ोरगरचीाजवपागी|

(क) गोरपाउवको गवानकदकहतीह

उततरndashअनरागनहोनभकभ कारउनहमकसीककरवरहवभदनानहाझभलनीपी| (ख) उवकभ ववहारककतलना कस कससभककगाह

उततर-उवकभ वापारकभ ववहारककतलनापानीकमपभ रहनभवालभककलकभ पततभसभककगाह|जलकमपीतभलककगागरसभककगाह| (ग) गरचााजपागीकमकवन कसका तीकह

उततर-गकरकाचीागोरपदकक| (घ) सततपदकम पक वाउत भाअलाकार ााकरलख | उततर- ीतदन पकजोजलकााहndashउत भागरचााजपागी-उत भा

(ड)इसपदकमगोरपाअ त पसभउवसभकाकहनाचाहतीह

उततर-उवतकानीहोनीतहो कनततमहारभसाकान ातहनकोानहाहकद क भककभ सागरकरकभ पासरहकर ीतक भकसभबकखह|

2कनकककननहाकााझरहब

कह जा कवनपगधवनाहपरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनबथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनरवरहनबरहदह| चाहतहतीगहारिजतहा त उततधारबह| सरदासअबधीरधरहकदकरजादान|

(क) अन ासअलाकरकाउदाहर ाकरलख | उततर-कनकककननहाकााझरह

कह जा कवनपगधवनाहापरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनवथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनबरहनीबरहदह| (ख) सनसनक कवनसाअलाकारह

उततर-पनरिकतअलाकार|

HINDI X Page 48

(ग) गोरपदअबध र धरनभकोतारकदनहाह

उततर-गोरपदकहतीहकककरनभहभअपनीकारदानहारखीतोवभअब कसकभ सहारभध र धारकरम|िजसपरहकमरवशवासथाउसीनभहकमधोखादभदा| (घ) उवदवाराद ग ोगकभ सादभनभगोरपदककरवरहानकमघीकाकाककसभ

का

उततर-गोरपदकभ कनकमकरकभ आगकनककआसरवदकानथीइसीकभ बलपरवहरवोगककवभदनासहरहथीपरउवकभ सनदभनभउसआाकोनरकरदािजससभउनकारहासहाध र ीजातारहा र

उनककरवरहवथा र ीबपगा| (ड)गोरपदकभ कनककबातकनकमहकदरहगा

उततरndashकरसवानहाआ उवको भजाउवनभउनकभ दखकोसकझानहोगसनदभदभदा| 3 हकारहरहरलककलकर| कनयकवचनननदननदनउरहदपकरपकर| जागतसोवतसवपनदवसनसकानहकानहजकर| सनतजोगलागतहोसोजदकराककर| सतववााधहककवलआ दभखसनीनकर| हतवसरतनहालसवपोिजनकभ कनचकर| (क) करकोहारलककलकीकदकहागाह

उततर-हारलपीककरवभषताहोतीह कवहदनरतअपनभपाजदकम कलकीकोथाकभरहताहउसभक ीनहा ोता|इसी कारगोरपादनरातकरकोअपनभकनकमबसा ह ह|वभ कसी ीसरतकमउनहमनहा लतीह| (ख) ोग रगोरपदनभकवीककीकदकहाह

उततर-िजस कारकनरकवीककीकोअपनभकाहकम ककभ ल ीनहारखता रतरातहउसभतागदभताहउसी कारगोरपा ी ककभ ल ीोगकोनहाअपनानाचाहतीह| (ग) उवगोरपदकभ ल कसतरहककवाधलभकरआ ह

उततर-उवोग पीवााधलभकरआ ह|ोगरखातथाउनहमकरसभअलगकरनभवालाहइसल वभइसभवााधकहतीह| (घ) अन ासअलाकारकभ दोउदहारलख | उततरndash1हकारभहरहारलककलकी| 2जवकराककर| लघ नतररय पपनबतर 1 नोदव कक वयवहार क त लना कस कससक क ग हह

HINDI X Page 49

उततर-उधदवकभ ववहारककतलनानमनलखतसभककगाहndash ककलकभ पततभसभजोजलकमरहकर ीउससभ ारवतनहाहोतभ|जलकभपीतभलककबादसभजोजलकमधलतीकलतीरहतीह| 2 गबपयष दवारा नव कब भा यवान कहनक रउ कया वय य नहत हह

उततर-हवातनहतह कउधदवकरकभ नकरहकर ीउनकभ ावसभसवरथाअ तभहउनकभ कनकमअनराग ावउतपनननहाहआह|हिसथतउवकभ ल ातालहोसकतीहगोरपदकभ ल नहा| 3 गबपयष नक नोदव सक यबग क शा कह सक लबगब कब दकनक कक लल कह हह

उततर-गोरपदनभउधदवसभोगककाोसभलोगदकोदभनभकभ ल कहहिजनकभ कनचकरकभ सकानघकतभरहतभहउनहमहोगकभ दवाराकन का करनभककआवशकताह| 4 सरदास कस रागष कक सरषक क

उततर-सरदाससगन िकतकागर कभ सकथरकथभ|इसकागर कम गवानकभ साकार पककउपासनाककजातीह|इसल वभअपनभपददकमोगकागर कभ रवरधदअपनीबातकहतभह दखाापतभह| 5 नोदव गबपयष क रनबदश कयष नह सरस सकक | उततर-उधदवकोनगर ानपरअ कानथा|ानकभ दपर कमवभगोरपदकभ आदर भककोनहासकझपा |

6 भरर गीत क वशकषताल लल त | उततर-भकरगीतकमनगर तहककारवरोधसगनककसराहनारवोगशागारकाधाकरकाचतहइसकमगोरपदककसपरतावाकपतासहदतावातातककतासराहनीह| कनरठ भकोगकापलानसनभहसकतउपाला अवलोकनीह| 7 गबपयष का राधरष क याद कयष दलाना पड़ा

उततर- भकआदककपरवतनीतपरकबातमकर लकरअनीतपरउतरआ ह|अतःोगसादभको भजकर भकरवरकार कररहभह|इसल भराजधकर ककाददलाकर भकनीतपरलभनभका ास का| 8 सरदास कक प क पदष कक आधार पर सरदास क कावयगत वशकषताल ता | उततर-(क) कनरठ भक(ख)वाकपता(ग)गीतल(घ)वतातककलका ोग| 9 गबपयष कक वाक चात यष क वशकषताल लल ल | उततर-सपरताववातातकक ोग| 10 यबग सदकश का गबपयष पर कया पभाव पड़ा

उततर-रवरहाितनबपगाउनकाकनदखीहोगा|उधदवकोउलाहनभदभनभलगी|

HINDI X Page 50

सवहया-दकव 1पाननपरकाdfV जबजfdafdfkकधनकककधराा

साावरभअागलसपपीतह भहलसभबनकालसहाा| काथभ करबभ दगचाचलकादहासीकखचादजनहाा| जजगकादरदपकसनदरशीतजदलहदभवसहाा| पपन

1 र चद रउ कौन सा अलकार हह

उततरndash पकअलाकार(कख रचनिकाकमअ भदहोनभकभ कार) 2 क िर नक शरर पर कया कया धारर कया ह

उततर-परदकमघाघ

ककरकमकरधनी

दभहकमपीतामबर

काथभपरकक

गलभकमबनकाल

3 नराल कहा शबभायरान हह

उततर-बनकालशीकरकभ गलभकमअथातर तदपरो ाकानह| 4 क िर ी क र सकान कह सी लग रह हह

उततर-करकककसकानउनकभ कख पीचनिकाककचाादनीकभ साकानफलह| 5 ह ग रदर दपक कसकक लल पय कत कया गया हह ता कयष

उततर-जजगकादरदपकशीकरकभ ल कत कागाहकदवभइससासार पीकादरकमदपककभ साकान काकानह| 2 डरिकपालनाब वनानवपरलवकभ

सकनझागोलासो-हतब रव ारह| पवनझलावकभ ककककरबतरावदभव

को कलहलावहरकावकरतारह परतपरागसवउतारदकरभराइनोन

का जकालनाकालतानसरसारदम| कदनकहपजकोबालकबसातताह ताहजगावतगलाबचकारदम| शन 1 पसत त पद रउ कसका च र कया गया हह

उततर- सततपदकमवसातऋतकावरन कागाह| 2 ालक कक लल पालना कहा पड़ा हह

HINDI X Page 51

उततर-बालककभ ल पालनापभदककडालदपरपाह| 3 ालक का छौना कसक कहा गया हह

उततर-ना-नाकोकलपिततदसभउसकाब वनाबनाह| 4 ालक कब स ला कौन स ला रह हह

उततर-कादकादकपवनबालककोझलारहह| 5 ालक कह सक वस धारर कल ह ल ह

उततर-सनदर-सनदरख बदारफलोकाझागोलाबालकधार क ह ह| 3 फकसलानीससधरवसधाकादर

उदाधदाधसोअाधकााउकगभअकाद| बहारतभ ीतरलव ीतनदखा दभव

दधकोकोफभ नफरोआगनफरसबाद| तारासीतरनीताकभठापझलकलहोती

आरसीसभअाबरकमआ ासीउजारलगम पाररााधकाको तबमबसोलगतचाद| शन 1 नपय षकत पिकतयष रउ कसका वरषन कया गया हह

उततर-उपरकतपािकतदकमपरकाककरातकमचादतारोककआ ासभो तरातकभ सवनदर कावरन कागाह| 2 स धा रदर कससक ना हह

उततर-सधाकादरसफकककलाओासभबनाह| 3 इस रदर कब दक कर कया लगा रहा हह

उततर-इसकादरकोदभखकरोसालगारहाहकनोदहकासागरउकागसभउकताचलाआरहाह| 4 ाहर सक भीतर लौ भीती कयष नह द ा दक रह हह

उततर-बाहरसभ ीतरलवदखाानहादभतीकद कहकादरपारदसफकककलाओवअकत पीचाादनीसभबनाहआह| 5 रदर का आगन कह सा द ा दक रहा हह

उततर-कादरकाआगनदभखकरलगरहाहकनोदधकाफभ नचारोतरफफलाह| लघ नतरय पपनबतर 1 शीक िर कब ससार का दपक कयष कहा गया हह

HINDI X Page 52

उततर-िजस कारदपककभ कातहोनभसभकादरकमउजालाफलजाताह|उसी कारकरकभ होनभसभसकसततज दभकमउकगआनादउरलास काफलजाताह|इसीकारउनहमसासार पीकादरकादपककहागाह| 2 दसरक कवत कक आधार पर सपि करउ क कत रा सन कक ल वप का वरषन परसपरागत सत वरषन सक कस पकार भअन हह

उततर-परापरागतबसातवरनकमबसातऋतकोउदीपनकभ पकमाचतत काजाताह|करवततकमउसभआलमबनकभ पकमाचतत काह|बसातकोबालककभ पकमाचततकरउसकभ हाव ाव याकलापआदकोाचतत काहजोइसभपरापरागतवरनदसभ ननबनताह| 3 कव नक चादनी रात क नजजवलता का वरषन करनक कक लल कन कन नपरानब का पयबग कया हह

उततरndashकरवनभचाादनीरातककउजजवलतकावरनकरनभकभ ल नमनलखतउपकानोका ोग काहndash सफकलाका

दहकभ सकिका

दधकभ सभफभ नका| दकव-पायनी न प र र पपन 1 चाद रात क स अदरता कब कवनक कन कन वपष रउ दक ाहह

उततर-करवनभचाादनीरातककसनदरताकोनमन पदकमदभखाह|

1 सफकलाओासभनकरतसधाकादर पकमदभखाह| 2 चारोओरफलतीचाादनीकोदधर पककिककतरहदभखाहजोचारोओरउकपद

रहह| 3 आागनकमउकतभह दधकभ झागकभ पकमदभखाह| 4 अबर पीदपर कभ पकमचाादनीकोदभखाह|

HINDI X Page 53

राता का आचल- शवपन सहाय 1 रा कक प त अधक लगाव न हबतक ह ल भी वपित कक सरय भबलाना रा कक आचल रउ ह पकर ढ़र शा त पाता इसका इसका आप कया कारर रानतक ह

नतर ndashहबातसचह कबउचभ कोअपनभरपतासभअाधकलगावथा|उसकभ लालनपालनहनहाकरतभथभउसकभ सागदोसतदजसाववहार ीकरतभथभ|परनतरवपदाकभ सकउसभलाककजररतथीअताधकककताओरकाककगोदककजररतथीउसभअपनीकासभिजतनीकोकलताकलसकतीहरपतासभनहा|हकारह कसाककमबउचभ कोकाानानीककादआतीहबापानानाककनह|काकालाघावको रनभवालभकरहककाकाककरताह| 2 भबलाना ढ़र अपनक सायष कक कल ढ़र कलनक क सारगी आपकक कल ढ़र कलनक क सारगी सक कया पकार भअन हह

नतर- आजजकानाबदलचकाह|आजकातारपताअपनभबउचदकाबहतधानरखतभहवभउसभगलकोहरलभकमबभ फयखभलनभककअनकतनहादभतभ|जबसभनठारजसभकााडहोनभलगभहतबसभबउचभ ीडरभ-डरभरहनभलगभह|नतोहरलबाजीरारतभ रतकबिनदारहहनह नागMa+xघकतभरहनभककआजाद|अबतोबउचभ पलािसक रइलभकरोनकसकभ कहगभखलवनदसभखभलतभह|बरसातकमबउचभ बहाररहजा तोकाबापककजननकलजातीह|आजनक रहभनरहतनखभतीकावक|इसल आजकागपहलभककतलनाकम

आधनकबनावरसहनहोगा| 3 राता का आचल पाठ रउ चक क ब द नया रची ग हह वह आपकक चपन क द नया सक कस तरह भअन हह

नतर- इसपाठकमबउचभ ककजोदनारचीगावभवह1930कभ आसपासककहतबबउचभ घरकभ सातकानसभसाधारसीचीजदसभखभलनभसभकाकचलालभतभथभ|वभ कतककगोदकमरहकरख थभ|आजहकारदनापरतरहसभ ननह|हकमदभरसारचीजमचाह |खभलसाक ीकम ीबदलावआगाह|खानभ-पीनभककचीजदकम ीकाफकबदलावआाह|दनावीकोरडखड ाकरपजाजाचाकलभकभ इदर-ागदरघकतीह| 4 आपकक वचार सक भबलाना अपनक सायष कब दक कर ससकना कयष भल ाता ह

नतर- अपनीसवा ारवकआदतकभ अनसारअपनीउउकभ बउचदकभ साथखभलनभकम ाचलभताह|उनकभ साथखभलनाअउ ालगताह|अपनीउउकभ साथिजस ाचसभखभलताहवह ाचबोकभ साथनहाहोतीह|दसराकारह क ोलानाथअपनभसााथदकोदभखकरससककर लजाताह| 5 यहा राता पता का चक कक परती ब वासलय वयकत ह आ हह नसक अपनक शबदष रउ लल ल |

HINDI X Page 54

नतर- रपताकाअपनभसाथकोनहला-धलाकरपजाकमबठालभनाकाथभपरतलकलगाना फरका धभपरबठकरगागातकलभजाना रलवतभसकपभपरबठकरझलाझलाना कतनकनोहारदशउतपननकरताह| रपताकभ साथकशतीलनाबउचभ कभ गालोपरचमकालभनाबउचभ कभ दवाराका भपकनभपरबनावरोनारोनाकानाक रकाहसपर अतनतजीवातलगताह| काकभ दवारागोरस ाततोताकनाआदकभ नाकपरखलानाउबनाकाशागारकरना रकाससकनाबउचदककोलकोदभखकरससकनाबादकररवरवध कारकभ खभलखभलना रकसनतवारकोाचनाआदअद तदशउकभ रभग ह| भस ीदशअपनभवककाददलातभह|

HINDI X Page 55

2 ल नवी अदा ndashयशपाल 1 नमनलखतगधााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततर ाकरलख |

आराकसभसभकभ खडकलासकमजानभकभ ल दकअाधकलगतभह|दरतोजानानहथा| ीसभबचकर काातकमनाकहानीकभ साबाधकमसोचसकनभ रखककसभ ाकतकदशदभखसकनभकभ क कसभकभ खडकलासकाहलभला|गाी रहथी|सभकभ खडकलासकभ क ो भदववभकोखालसकझकरजरादवकरउसकभचपाग |अनकानकभ तकलखडबबानजराानहथा| कबथर परलखनगककनवाबीनसलकभ कसफभ दपोसजजनबहतसरवधासभपालथीकरबठभ थभ|साकनभदोताजभndashाचकनभखीरभतवल पररखभथभ|खडबबभकमहकारभसहसाकदजानभसासजजनककआखदकम कााताचातनकमरवधानकाअसातोषदखाादा|सोचाहोसकताहह ीकहानीकभ ल सझककाचाताकमहोाखीरभजसीअपदाथर वसतकावककरतभदभखभजानभकभ साकोचकमहो| 1लभखकसभकभ खडकलासकभ खडबबभकमकदजारहभथभ

(क)फस रकलासकाककहगाथा

(ख)सभकभ खडकलासकभ खडबबभकमलभखकको कााकककलसकताथा|(ग)सभकभ खडकलासकमनबाबसाहबजारहभह| (घ)थडर कलासकमजानालभखककोअपकानलगताथा 2खडबबभककिसथतकभ बारभकम वभसभपवर लभखककाअनकानथाकक (क)खडबबा कदकखालहोगा|(ख)उसभखककवालसीकलभगी| (ग)वहनवाबसाहबसभकलसकभ गा(घ)खडबबाबहतसरवधाजनकहोगा| 3लभखककभ खडबबभकमचपनभपरनवाबसाहबककका त याहा| (क)नवाबसाहबलभखककोदभखकर सननहोग

(ख)नवाबसाहबनभलभखककाकवनसवागत का

(ग)नवाबसाहबकोअउ ानहलगता|(घ)नवाबसाहबनभलभखककोअपकानत का

4लभखकनभनवाबकक त याकाहकारकिरपत काकक (क)नवाबसाहबकोसाकोचथाककलभखकनभउनहमखीरखातभदभखला| (ख)लभखककोलगाककादनवाबसाहब ीकहानीकभ रवषकमसोचरहभह| (ग)कोासहनहाह| (घ)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह| 5सहसाकदजानभकाकातातपर ह

HINDI X Page 56

(क)अचानककदजाना(ख)गपरसभकदपना

(ग)अचानकतीततासभ वभकरना(घ)खडबबभकमकदकरच ाना

उततर-1(ख)2(क)3(ग)4(घ)5(ग) ( ) खालबठभ करपनाकरतभरहनभककपरानीआदतह|नवाबसाहवककअसरवधा रसकोचकभ कारकाअनकानकरनभलगभ|सम बहनवाबसाहबनभरवरकलअकभ लभाताकरसकनभकभ अनकानकम कफातकभ रवचारसभसभकभ खडकलासकाकखरदलाहो रअबगावारानहोककहरकाकोइसफभ दपोउनहमकझलभदजर कमसफरकरतादभखभ|अकभ लभसफरकावकतकानभकभ ल हखीरभ रदभहोगभ| रअब कसीसफभ दपोकभ साकनभखीरकसभखा हककनखदसभनवाबसाहबककओरदभखरहभथभ|नवाबसाहबक दभरगाीककखककसभबाहरदभखकरिसथतपरगवरकरतभरहभ|आहभनवाबसाहबनभसहसानभसहसाहकभसाबोधन काआदाबअजर जानबाखरभकावकफरका |नवाबसाहबनभसहसा ावपरवतरनअउ ानहालगा| ाापलाआपराफतकागकानबना रखनभकभ ल हकमककहरकतकमलथभडलभनाचाहतभह|जवाबदा याककबालावकफरका | 1लभखककोकवनसीआदतह

(क)खालबठनभकक(ख)करपनाकरनभकक

(ग)खालबठकरकरपनाकरनभकक(घ)खालसककमहोनभवालकरपनाओापराचातनकक

2लभखकनभनवाबसाहबकभ बारभकमकाअनकानलगाा

(क)वभ सननाचतह|(ख)वभ काातकभ आकााीह| (ग)वभकभरासाथपाकरख ह|(घ) कभरकवजदगीसभनाख ह| 3नवाबसाहबखककसभबाहरकददभखरहभहोगभ

(क) ाकतकदशदभखनाचाहतभथभ|(ख)लभखककभ तउदासीनतादखनभकभ ल | (ग)खीराखानभकभ तरकभ कभ रवषकमसोचनभकभ कार(घ)ाचाताकिकतका ासकरनभहभत| 4नवाबसाहबनभसावादहनतादरकरनभकभ ल का का

(क)खीराकहनभका सताबदा(ख)कहानीसनानभकाआ ह का| (ग)अपनभपासबलाा|(घ)हालचालप ा| 5हासफभ दपोसभकातातपर ह

(क)बराविकत(ख) लाविकत

(ग) सवाथविकत(घ)समपननविकत

HINDI X Page 57

उततरndash1(ग)2(ख)3(ख)4(क)5(ख) (स)लखनगस भनपरखीरबभचनभवालभखीरभकभ इसतभकालकातरकाजानतभह| ाहककभ ल जीराकलानकक रलालकचर ककपखा ीहािजरकरदभतभह|नावाबसाहबनभबहतकरनभसभखीरभककफकदपरजीराकलानकक रलालकचर ककसखबरकद|उनकक त भक ाव ाागका रजबोकभ सफरसभसपरथाककउक याकमउनकाकखखीरभकभ रसशवादनकककलनासभपलारवतहोरहाथा|हककनखदसभदभखकरसोचरहभथभकककाारासबनतभह|लभ कनलोगदककनजरोसभबचसकनभकभ खालकमअपनीअसलतपरउतरआ ह|नवाबसाहबनभ फर कबारहकारओरदभखलावरलाहवकककिज लखनगकाबालकखीराह|नकककचर डकद जानभसभताजभखीरभककपनतभफााकभ दभखकरकहकमपानीजररआरहाथालभ कनइाकारकरचकभ थभ|आतकसमकानरवबहनाहउाचतसकझाउततरदा याइसवकततलबकहससनहहोरहकभदा ीजराककजोरह कबालावकफरका | 1लखनगस भनपरखीरबभचनभबालदकककारवभषताह

(क)वभआसानीसभवभचदभतभह|(ख)वभबातमबहतबनातभह| (ग)वभचपाकसाला ीदभतभह|(घ)वभ खापनदखातभह| 2नवाबसाहबकभ हाव ावोसभकापताचलरहाथा

(क)लभखककभ तयोधआरहाथा|(ख)खीरभकभ तअराच| (ग)खीरभकभ सवादकाआननद|(घ)कचर कभ तीखभपनकभ तअराच

3नवाबसाहबनभलभखाककभ तअराच| (क)खीरखानाचाहभगभ(ख)आपकागातवकाह

(ग)काकाककरतभह(घ)इसखडबबभकमकसभआ

4लभखकनभखीराखानभककइउ ाहोतभह ीकनाकदकरदा

(क)कद कवहकतकभ खीरभनहखानाचाहताथा

(ख)नवाबसाहबककउदासीनताकभ कर| (ग)उसभखीराअउ ानहलगताथा| (घ)पहलभइाकारकरचकभ थभइकल अबआतकसमकानबचा रखनाथा| 5वकककिज कातातपर ह (क)आनादलिज (ख)वकककिज

(ग)वकहतोलिज (घ)राचपवरकखी

उततर1(ग)2(ग)3(क)4(घ)5(क)

HINDI X Page 58

लघ नतरय पपनबतर

1 नवा ब रउ लक वशकष पकार क नफासत ढ़र नाकत दक नक कब रलती हह | ल नवी अदा पाठ कक आधार पर नदहारर सहत सपि किल | नतर ndashनवाबसदासभ कबभष कारककनफासत रनजाकतकभ ल कहरह|लखनवीअादाजपाठकम ीनबाबोककइसीनफासत रनजाकतकाउदहारकलताह|नवाबसाहबखीरभखानभकभ ल तनपवरकतारकरतभह|खीरभकाकरउनपरनकककचरलगातभह कनतबनाखा हकभ वलसगनधरसासवादनकरखककसभबाहरफभ कदभतभह र फरइस कारलभजातभहजसभइससार याकमबहतथकग होोसीनफासत रनजाकतनवाबोकमहदखाादभतीह| 2 आपकक वचार रउ नवा साहव नक नरक रचष लगक ीरक क फाकब कब ल ड़क सक ाहर कयष फक क द

नतर- नवाबसाहबनभखीरभककफााकोकोखककसभबाहरसा वतःइसल फम कदाहोगाकद कवभनवाब ो भसभलभखकसभसाकनभखीरभजसीसाकानवसतकावककरनभकमसाकोचकाअन वकररहभहोगभ|अपनीरासी रनवाबीका दरनलगानभकभ ल उनहदनभखीरभककफााकभ फ़म कद| 3 ल नवी अदा पाठ रउ कस पर ढ़र कया वय य कया गया हह

नतर लखनवीअादाजपाठकरनवाबसाहबकभ काधकसभउससाकातीवगर परवात कागाहजोवासतरवकतासभबभखबर कबनावजीवनलकाआदहनवाबदवाराअकभ लभकमखीरभखानभका बाधकरना रलभखककभ आजानभपरउनखीरोकोlwiexclUdjखककसभबहारफम ककरअपनीअदबीरासीकागवर अन वकरकभ इसीदखावभका तीकह|सकाजकमआज ीोसीदखावसासकतदखाादभतीह| 4 ना वचार घना ढ़र पा षकक भी कया कहानी ल ी ा सकती हह लक क कक इस वचार कक आप कहा तक सहरत ह

नतर- हकलभखककभ रवचारसभबलकल ीसहकतनहाह कबनारवचारघना रपाततकभ ीकहानीलखीजासकतीह| कसी ीकहानीकभ ल उसककआतकाहोताहकथानक|हकथानकअनवार पसभ कसीरवचारअथवाघनापरआधारतहोताहिजसभपातोकभ काधकसभहअ वकत काजासकताह| भपात रघना वासतरवक ीहोसकतीह रकारपनक ी कनतइनकभ अ ावकमकहानीकभ सव पकककरपनानहाककजासकती| प 1 नवा साहव दवारा ीरा ानक क तहयार करनक का लक च पसत त कया गया हह | इस पर पकया कब अपनक शबदष रउ वयकत किल | नतर- नवाबसाहबसाकनभबठभ लभखककोअपनभसाकोचकोदरकरतभह क न अादाजकमखीराकानभकक याअपनातभह|

HINDI X Page 59

1बथर सभनीचभ रखभपानीसभ रभलो भकोलभकरखकककभ बाहरखीरोकोअउ पतरहधोतभह रतवल सभपो तभह| 2जभबसभचाकनकालकरखीरभकभ सरकोकाकर रगोदकरझागनकलतभह| 3खरोकोसावधनीसभ लतभहफााकभ बनातभह रब लतवल परकरनभसभसजाकरदभखतभरहतभह| 4कहाफनकोजराजीराकलभनककको रकालकचर कोबरकातभह| 5खीरोसाकनभदभखकरखीरभकारसासवादनकनहकनकरतभलगतभह रकहकमपानी रआतीह|

HINDI X Page 60

13रानवीय कररा क दवय चरक ndash सवसवदयाल सकसकना

नमनलखतगधााकोपपकर शनदकभ उततरदिज | (अ)िजसककरागदसभदसरभकभ क कठास रभअकतकभ अतरकत रक नहाथाउसकभ ल इसजहरकारवधानकदहोहसवाल कसाशवरसभप भ ककआसथाहिजसकाअिसततवथा|वहदभहककइसातनाककपराउउककआखरदभहरपरकददभ कलमबीपादरकभ सफभ दचोगभसभककआकतसाकनभहगोरारागसफभ दझााकरती रदापनीलआखभबाहभखोलगलभलगानभकोआतर|इतनीककताइतनाअपनतवइससाध कमअपनभहर कर जनकभ ल उकतारहताथा|1 फादर कसभकहागाह

(क)रपताजी(ख)लखककभ रपता

(ग)चचर कभ पॉप(घ)फादरकाकलबरकभ

2फादरकासवगरवास कनपरसथतदकमहआ

(क) ाकतकवसाकानकत(ख)जहरदभकरषडातपवरककारदा

(ग)लमबीबीकारकभ करकर दकत(घ)(ख) वा(ग)दोनद

3फादरकोसाध ककसाादकद क

(क)वभसनासीथभ(ख)वभाशवरकक िकतकमलानरहतभथभ (ग)वभलोगोसभ भकसहान तकतीवसहोगका ावरखतभथभ| (घ)वभलमबीदापसफभ दचोगाधारकरतभथभ

4फादरलभखककभ साथकसाववहारकरतभथभ

(क)अपनातवपर (ख)समकानपर (ग)ोगपर (घ) पचारक

5अकतकापारवाचीनहाह (क)अक(ख)पीष

(ग)सोक(घ)रवष

उततर-1(घ)2(ग)3(ग)4(क)5(घ)

( )उनककाचाताकोरारर ाषाकभ पकमदभखनभककथी|हरकाचसभइसककतकलफबानकरतभइसकभ ल अकाटतकर दभतभ|बसइसी कसवालपरउनहमझाझलातभदभखाह रहनदवालददवाराहहनदककउपभापरदःखकरतभउनहमपााह|घरपरवारकभ बारभकमनजीदःखतकलफकभ बारभकमप नाउनकासव ावथा रबभ सभउनकभ कखसभसाातवनाकभ जाद रभदोबदसनना कोसीरोनीसभ ारदभताथाजो कसभगहरतपसासभ

HINDI X Page 61

जनकतीह|हरकवतदखातीहजीवनकोनीराह|कझभ अपनीपतनी रपतकककतादआरहह रफादरकभ बददसभझरतीवारलाात ी| 1फादरको कस ाषासभ भकथा

(क)हनद ाषासभ(ख)अपनीकात ाषासभ

(ग)अा भजी ाषासभ(घ) म च ाषासभ

2फादरककझाझलाह कसकारथी

(क)लोगोकभ सवालदकभ कार(ख)घरपरवारककदःखतकलफदकभ कार(ग)हनद ारषोदवाराककदःखहहनदककउपभतिसथतकभ कार

(घ)हनदकोरारर ाषाकादजारनदलवापानभकभ कार

3हरकवतदखातीहजीवनकोनीराहकाआह (क)कवतकभ बादहकिकतह(ख)कवतपनजरनककभ ल राहबनतीह

(ग)कवताशवतसतहअनतःकवतपरदखीनहो

(घ)(क) वा(ख)दोनद

4दःखकमफादरकभ साातवना रभबदसननभवालभपरका ावडालतभथभ

(क)जाद साचकतकार ावडालतभथभ

(ख)विकतको कआासभ रदभतभथभ

(ग) असीकसिनतकाअन वकरतभथभ

(घ)स ीरवकरपसहह

5उपभाकारवलोकह (क)सापभ(ख)अपभा

(ग)परो(घ) त उततर1(क)2(ग)3(ग)4(घ)5(ख) (स)ldquo ारतजानभककबातकदउठपrdquoनहजनताबसकनकमहथा|उनककतर कानलगा रवह ारतआग |पहलभिजसभसाघrdquoकमदोसालपादरदकभ बीचधकरचारककपााकक| फर9-10वषर दािजरलागकमपपतभरहभ|कलकततासभबी का र फर र फरइलाहाबादसभ क प |इनदनदडॉधीरभनिवकारहनदरव ागकभ अधथभ|ोध बाध ोगरवशवरवधालकभ हनदब ागकमरहकर१९५०कमपरा काndashराककथाउतपितत ररवकासlsquo|ldquoपरकलldquoकमउसकभ अधापपभग थभ|फादरनभकतलककभ सनाकवलबडर lsquoका पाातर ी काह|नील-पाीकभ नाकसभ|बादकमवहसमतजभरवसर कॉलभजरााचीकमहनदतथासासकतरव ागकभ रव ागाधहोग रहउनहोनभअपना सअा भजीहनदबदकोषतार का रबाइबलकाअनवाद ी र

HINDI X Page 62

वहबीकारपभ पनाआ |दरलआ रचलभग 47वषर दभकमरहकर73वषर ककिजादगीजीकर| 1फादरकक कसतर काउरलभखहआह

(क)साासीधारकरनभकक(ख)कानवसभवाकरनभकक

(ग)सनासीबनकर ारतजानभकक(घ)अपनीपपााजररखनभकक

2फादरककासभउनकककारवभषता कहोतीह

(क)वभपनभकमगहन ाचरखतभथभ|(ख)उनहमहनदसभरवभष भकथा| (ग)उनककदिरकम ारतीसासकतकारवभषसथानथा|(घ)स ीरवकरपसहह| 3फादरनभइनकभसभ कसकाअनवाद का

(क)नीलपा प(ख)राककथाउतपत ररवकास

(ग)अा भजीहनदको(घ)बलबडर रबाइबल

4फादरनभइनकमसभ कसकाअनवाद का

(क)दािजरलगकोलकतता ागरााची(ख) ागइलाहाबादपनाकोलकतता

(ग)इलाहाबादकोलकततादािजरलाग ाग(घ) ागदािजरलागकलकततादरल

5परकल कसकभ ल कतह

(क) करवशवरवधालकभ ल (ख)फादरककससताकभ ल

(ग)हनदकभ कब गकानाक(घ)लभखक रउसकभ कतोकासाहितक

उततर1(ग)2(घ)3(घ)4(ग)5(घ) लघ नतरय पपनबतर

1 फादर कब याद करना लक नदास शात सगीत कब स ननक हसा हह | आशय सपि किल |

उततर- सततपािकतकमफादरबरकभ कभ विकततवका ावदारागाह|फादरककसकतकोउदसाातसागीतकोसननभजसाकहागाह|िजस कारउदास राातसागीतहकारभकनकम ीउदासी राात ावसभ रदभतीह|फादरकाअ ावलभखककोउदासकरदभताह|तोउनककसकताउनहमाात दानकरतीह|

HINDI X Page 63

2 फादर लकक कक रन रउ सअयास गहर कर भारत ानक क ात कयष नठय हबगी अपनक अन रान सक करर ताइल |

उततरफादरवरकभ सव ावसभसाध गदसभकतथभ|वभकानवसभवाकमअपनाजीवनअरपरतकरनाचाहतभथभ|इसल उनहदनभसनासीजीवन हकर ारतआनभकानशच काहोगा|सा वतवभ ारतकक ाचीनस ता रसासकतहाकभ ानसकाजआदसभ ारवतरहभहोगभ| ारतकक कतरतरवाजधाकरकताआतकीतासादगीउनहमपसादहोगीिजसकभ कारउनहदनभहाआनभकाकनबनााहोगा|

3 नार आ ष कब गनना सयाह फह लाना हह | आशय सपि किल | उततर- सततपािकतकभ काधकसभफादरकाकल

बरकभ कककतपरउपिसथतजनसकहकभ दःखकोवकत कागाह|फादरकककतपर वहाउपिसथतअपारजनसकहवकसातवतथा|स ीककआखदकमआास रभथभ|ोसभकमउननकआखदककागनतीकरनासाहफलानाहथा|अथारत ावनाासावभदनाकोागनाातोलानहाजासकता|उससक ीरोनभवालोकककोाककीनहाोककमदबभथभ| 4 फादर लकक क नपिस त लक क कब दकवदार क छाया हसी कयष लगती ी

नतर ndashफादरहरअवसरपरलभखककभ पासउपिसथतरहतभथभ|उनकभ घरभलउतसवदसासकारदकमफादरबभ ाा रपरोहतकक ककाकमहोतभ रअपनभसनभहाीषदभतभ|दःखककघीधपकमदभवदारवकक ााकभ सकानाात वाीतलता दानकरताथा| 5 फादर कारल लकक क चारर क वशकषताल लल ल | नतर ndashकतवतववहारस ीकभ ल दाव प सहोगका ावसदव सननाचतरहनााशवरकभ तअआसथासाथीसभकभलजोलरखनास ीकभ कराका ावरखनाआदरवभषता ह| 6फादर कारल लकक नक हअद भाषा कक लल कया कया कायष कल

नतर- 1बी व क कभ काधकसभहनद ाषा वासाहतकाअधन| 2 अा भजहनदकोककरचना| 3 ोध बाधराककथाउतपितत ररवकास| 4 बलlsquoबडर lsquoकानीलपा पीषर सभहनद पाातर| 5 बाइबलकाहनदअनवाद|

7 फादर कारल लकक कक कन सदग रष कक आधार पर नअहउ रानवीय करना सक तपबत वयिकत कह सकतक ह

नतर ndashफादरसभसदगकरा भककतताका ावसहोगीपराचतदकभ साथसततसापकर रखनास ीकभ त काकना रखनासवाकरसहकरदसरोकभ दःखदरकरनभकभ ल तनरतरहना|

HINDI X Page 64

8 लक क नक फादर कारल लकक कक लल यह कयष कहा क नअहउ हर ाद सक नह ररना चाहला

नतर- फादरबरकभ नभआजीवनदसरोकभ दखोकोदरकरनभकभ ल तन क |वभस ीकभ त भकसहान त वाकराका ावरखतभथभ|अतःउनकककर दकवतकोलभखकउनकभ तअनाकानतभह|

HINDI X Page 65

आरककय- यशकर पसाद प 1 सर त कब lsquoपा कयrsquo नानक सक कव का कया आशय हह | नतर ndashकरवअपनभबीतभहकरदकभ थपभोसभआहातहनराह|उसककिसथतथकभ ह पाथकककतरहहिजसकाबपनभकाउतसाहसकापतहोगाह कनतजीनाचाहताह रपतभकाउपोगकरउतसाहतहोताह| करवकभ जीनभकाआधारकातसकतााहिजनहमसजो रखनाचाहताह|नराशकिसथतहउसकापाथभह| 2अचानकपलसआगा रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) नतर ndashअचानकपलसकभ आतभहसननाा गाा 3ररवनभकप मपहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल ) नतर ndashजोकप मररवनभपहनभहवहसतसतनहाह

आरककय ndash यशकर पसाद

रल भाव

आतकककअसहकतकभ तकर सभउतपननहाकरवताह|1932कमहासपतकाकम कातहकरवता ाावादलकमलखीगाहजीवनकभ थाथर वाअ ावपकक ाकरकअ विकतहउनकभ जीवनकककथा कसाकानव कतककजीवनकोकथाह| पध ndash 1 कधपगनगनाकरकहजाताकवनकहानीहअपनी करझा भागररहपिततादभखो कतनीआजधनी

इसगा ीरअनातनीलकाकमअसाजीवनइतहास

हलोकरतभहरहतभहअपनावातकलनउपहास

तब ीकहतभहोकहडालदबरलताअपनीबीती| तकसनकरसखपाओगभदभखोगभहगागररती

कनतकहोसानहो कतकहखालकरनभवालभ

अपनभकोसकझोकभरारसलभअपनी रनभवालभ| हरवडमबनाअरसरलतभतभरहासीउागक | लभअपनीा वाचना रदककदखलागक |

1 गागर रती सक कया आशय हह

नतर -इसकाअथर हकरवकभ रवगतजीवनकमक ीउरलभखनीनहाह| 2 र रसाकर गरती पितयष सक कया अष नकलता ह

नतर-करझाकरागरतीपिततााजीवनककनशवरताका तीकह|

HINDI X Page 66

नसाह ndash सयषकाअत पाठय नराला

पािकतसाकभ तघभरघभरबादलगरजो| 1इसपदकाकखसवरकाह

उततर- कतकभ काधकसभजीवनकमउतसाहकासाचार| 2ललतसभघाघरालभकम कतअलाकारबताइ

उततर-कानवीकर वापनरिकत काअलाकार| 3करवताकम कस ाद रलका ोग कागाह

उततर-ककतक ाद रसाबोधनल| 4बादलोकोवालकतपनाकभ सभपालकदकहागाह

उततर-बादलकाअिसततव ागरहोताहबालकरपनाकभ सकान| 5करवबादलकोगरजनभकभ ल कदकहरहाह

उततर-नाउतसाह वाजो रनभकभ ल सखकजीवनकभ ल |

पिकत सकक त ndash वकल ादल गरब |

1 तपत धरा सक कया आशय हह

नतर- इसका तीकाथर ह कधरतीकभ कनरदखोसभपीखतवाकलहतथावभदन तदनकभ ोषकाकारह| 2 इस पद सक ादल का पयाषयवाची शबद छाकर लल ल | नतर-घन| 3 कव नक ादल सक लय पाषना क हह

नतर- करवबादलसभ ाथरनाकरताह कवहखबबरसभ रइसजग रधराकोीतलकरदभअथारत प जनकभ करदकोहरलभ|

पपनष-नतर

1 कवता रउ ादल कन कन अ क र सकक त करता हह

नतर- बादलपासदककपासबझानभतथाखभतोकमजलपहचानभवालाह|अथर कमवहनकारका तीकह|बादलयाातासाकभ तलाकरोषकोकाअातकरताहइसअथर कमवहरवनाका तीककानताह| 2 कव ादल सक फ हार रररलसर या रसनक कक सान पर गरनक कक लल कयष करता हह

नतर- करवबादलोकोयााताबदलावका तीककानताह|बदलावहभततीत हारिकतककआवशकताहोतीह|हकार धीकभ-धीकभाकदतासभनहाहोसकता|बादल

HINDI X Page 67

कभ गजरनndashतजरनकमहहिकतनहतह|अतःकरवसभफहाररकझकाबरसनभकभ सथानपरगरजनभकभ ल काह| 3 कव अपनी आरका कयष नह स नाना चाहता हह

नतर- करवकभ जीवनकमसखकभ कातहह|उसकभ जीवनकमसवरतदःखहदःखहअतःवहअपनीआतककथानहासनानाचाहताह |

पधाश -2

नजजवल गाा कह सक कयष रकर का क | 1 कसक सर त कव कक लल पा कय नी हह

नतर-जोकरवकार पातथातथािजसकासािननधकरवको ापतनहोसकाउसीककसकतकरवकभ ल पाथभबनीह| 2 कव अपनी का क सीवन कयष नह नधड़ना चाहता हह

नतर- करवअपनीकथाककसीवनइसल नहउधनाचाहताकद कवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरनाचाहता| भादमनकभ वलउसभदखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 3 कव नक अपनक कब का पक कयष कहा हह

नतर- करवनभउउकभ इसपावतकआनभकभ ल लमबारासतात काहतथाकाफकदख ीझभलभह|इनसबिसथतदकोझभलकरवहकाफकथकग ह|

4 यह कवता कस वाद क कवता हह

उततर- ाावादकक

पपन-नतर

1करवआतककथालखनभसभकदबचनाचाहताह

उततरndashकरवआतककथालखनभसभबचनाचाहताहकद कउसकभ जीवनकमकहनभालखनभकोक रवभषनहाह|साथहसाथवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरताचाहताकद क भादमनकभ वलउसभदःखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 2सकतकोपाथभबनानभकाकाअथर ह

उततरndashपाथभकाअथर होताहसाबलकासहारा|सकतकोपाथभबनानभकाअथर ह ककरवअपनीपरानीकधराददकभ सहारभहअपनीिजनदगीबतारहाहकद कउसकभ जीवनकमोसाक ीनहाजोउसभधीरजबाधासकभ |

HINDI X Page 68

अ नह रह हह ndash सयषकात पाठय ldquo नरालाldquo

अनहारहकरवता क कतसवनदर वरनकक ााबादकरवताहिजसकमफागनकासकककसतीपरानीकधरो ारागआदकाकनकोहकवरन कागाह| पिकत सकक त अ नह रह हह ह नह रह हह | 1 नपय षकत पिकतयष रउ कव कसका वरषन कर रहा हह

नतर ndashफारगनकभ सवनदर का| 2 अ नह रह हह का पयबग यहा कसकक लल ह आ हह ढ़र कयष

नतर- कतसवनदर काकद क कतकको ाअदतीह| 3 फाग न कक सास लकतक ह पक त रउ कया पररवतषन द ा दकतक हह

नतर- समपर वातावरसवासतहोउठाह| कतपरलरवतपिरपतहोगाह| 4 पक त कक पररवतषन का कव कक रन पर कया पभाव पड़ रहा हह

नतर ndashकरवकाकनकरपनाककउडान रनभलगताह| 5 घर घर व पर पर शबद कक दवारा कव कया वयकत करना चाहता हह

नतर ndash घर-घरकातातपर हसमपर धरा|परपरकरवककअतउतसाहकककनोवतकोवकतकरताह| पािकतसाकभ तपततदसभलदपनहारहह| 1पापाकमकवनसाअलाकरह

उततरndashपनरिकत कासअलाकर| 2उरकमपरपकालपनभकाकाअथर ह

उततरndashकरवकहनाचाहताहककफागनकभ आगकनसभवपरपदसभलदग ह| 3फागनकको ाकावरनककिज | उततर-फागनकको ासवरतवापतहोगीह|वपषपदसभलदगाह|उसकको ा कतकमसकाानहरहह|

पपनबतर

1 कव क आ फाग न क स अदरता सक कयष नह ह रह हह

नतर- फागनकको ाचारोओरफलगाहउसकासवनदर फलदपततदतथाहवाओाकभ काधकसभ कहोरहाह|इसल करवककआखफागनककसनदरतासभहनहारहह| 2 फाग न कक सास लकनक सक कया तापयष हह

नतर ndashफागनकभ सासलभनभकभ काधकसभकरवकहनाचाहताह कफागनकमकवसककमसगिनधतहवा चलरहहिजससभउसकको ाचारो रफलरहह|

HINDI X Page 69

यह दत ररत र सकान (नागा षन) 1 त सहार यह दत ररत हबगा कठन पाषार | 1 लात का पयाषयवाची लल ल | नतर- ककल| 2 दत ररत र सकान सक कया आशय हह

नतर- ननहमबालकिजसकभ अ ीदाातनकलरहभहउसबालककभ कसकानकोदातरतकसकानकहागाह| 3 परस का तसर वप लल ल | नतर- सपर | 4 ालक क र सकान क कया वशकषता हह

नतर- बालककककसकानकतककम ीजानडालनभकककतारखतीह| 2 त र र सक पाल नह यह त सहार र सकान | 1 शश दवारा कव कब अ नरकष दक नक का कारर सपि किल | उततर-बालकनभकरवको थकबारदभखाहभ रउसभपहचाननभकभ ासकमपलकनहाझपकरहाह| 2 कव शश सक अपनी नर हानक क अन र त कयष चाहता ह

उततर-करवकोलगताह कलगातारदभखनभसभथकजा गाइसल रवराकदभनाचाहताह| 3 रा कक राोयर न ननक पर कव कयष दक नक ढ़र ाननक कब वचत रह ाता

उततर-काकभ काधकनबननभपरकरवकभ बालसवनदर रबालसल याओाकोदभखनभसभवााचतरहजाताह| 3 धअय त र रा भी ड़ी ह छवरान | 1 कव नक सवय कब पवासी इतर अ त हसक स बधनष सक कयष स बधत कया हह

नतर- करवआजीरवकाहभतबाहररहताह|क ीक ीहउसकाघरआनाहोपाताह|अतःबउचभ सभउसकासापकर नाककातकोहहोपाताह|इसल करवनभसवाको वासीइतरअताथजसभसमबोधनोसभसाबोाधत काह| 2 पसत त पद रउ रध पकष का साकक तक अष कया हह

नतर ndash सततपदकमकधपकर कासााकभ तकअथर हकाककतातथावातसरजोवहअपनभबउचभ परलातीह| 3कव चक क रा कब धअय कयष कह रहा हह

नतर ndashकरवबउचभ कककाकोधनकहरहाहकद कउसभसदाहबउचभ कासाकीपसखकलताह|जब ककरवइससभवााचतह|

HINDI X Page 70

फसल नागा षन

फासपदाका रउसभअदाकराकम कन कनततवदकाोगदानहोताह|हइसकरवताकमबताागाह| पदफसलकाहहवाककाथरकनका

1पद क भाषा पर पपरी करउ| उततर ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह| 2फसल कब नदयष कक पानी का ाद कयष कहा गया हह

उततर-बनानददकभ पानीकभ फसलकाउतपादनसम वनहाह|इसल फसलकोनददकभ पानीकाजाद कहागाह| 3फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलोकोउगनभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतदकमफसललहलहातीह| कसानोकभ इसीरसकोसमकानदभनभकभ ल फसलकोहाथदकभ सपर कोकहकाकानागाह|

पपनष ndash नतर

1 कवता रउ फसल नपानक कक लल कन आवपयक तवब क ात कह ग ह

नतर- करवताकमफसलउपजानभकभ ल नमनततवदककबातकहगीहndash पानीकधपहवाकानवशक 4 फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलकोउगानभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतोकमसफललहलहातीह| कसानोकभ इसरसककोसमकानदभनभकभ ल फसलकभ हाथोकभ सपर कोकहकाकानागाह|

HINDI X Page 71

ाष पचर क नाक- करलकपवर

1 सरकार त रउ ाष पचर कब नाक लगतक कब लककर ब चता या दहवासी द ा दकती हह वह ननक कस रानसकता कब दशाषता ह नतर ndashसरकारतातकमजाजर पाचकककनाकलगानभकोलभकरजोाचाता रबदहवासीदखाादभतीहउससभउनककगलाककानसकताकाबोधहोताह|इससभपताचलताहकभ वभआजादहोकर ीअा भजदकभ गलाकह|उनहमअपनभउसअताथककनाकबहतकरवान तीतहोतीहिजसनभ ारतकोगलाकबनाा रअपकानत का|वभनहाचाहतभ कबभजाजर पाचकजसभलोगोकभ कारनाकभकाउजागरकरकभ अपनीनाराजगी ककरभवभउनहमअब ीसमकानदभकरगलाकीपरकोहरलगा रखनाचाहतभह| इसपाठकमअताथदभबो वककपरमपरापरकोहरलगा रखनाचाहतभह|लभखककहनाचाहताह कअताथकासमकानकरनाठपकह कनतवहअपनभसमकानकभ कककतपरनहाहोनाचाह | 2 रानी लला क कक दरी क परकशानी का कया कारर ा नसक परकशानी कब आप कस तरह तकष सगत ठहरालगक | नतर-रानी लजाबभथकभ दरजीककपरभानीहथी करानी ारतपा कसतानी रनभपालकभ ाहदवरभपरकवककभ वभ षारव ननदभदकभ अनकल ीहो|दरजीककपरभानीजररतसभअाधकह कसीदभकमघकतभवकतअपनभकपोपरआवशकतासभअाधकधानदभना|चकाचधपदाकरनाआवशकहपरनतदरानीअपनभकपदकोलभकर शनहतोदरजीबभचाराकाकरभउसभतोरानीककान रवातावरकभ अनकलवभ षातारकरनीहपभगी| 3 ढ़र दक तक ह दक तक न दलल का कायापल हबनक लगी | न दलल क काया पल कक लल कया कया पयन कल गल हषगक

नतर ndashजाजर पाचकककलाकोनाकलगानभकभ ल कतरकारनभअनभक तन क |उसनभसबसभपहलभपतथरकोखोजनभका तन कािजससभवहकत र बनीथी|इसकभ ल पहलभउसनभसरकारफाइलदकानरकरनभकभ ल परभदभकादवरा का|अनतकमजीरवतविकतककनाककाकरजाजर पाचककककत र परलगादभ| 6 लक क नक ऐसा कयष कहा क न दलल रउ स ा सफष नाक नह ी |

HINDI X Page 72

नतर नाककानसमकान रआतकगवरवका तीकह|दरलकमसबक था कनतनाकनहाथी|इसकासाकानअथर हककजाजर ककलाकमनाकनहाथी कनतइसकावातातककअथर हह कदरलकमगलाकदककककीनहाथी|नाकनहाथीअथारतगलाकीकभ कारसरकारतातककइजजतनहाथी|उनककगलाकीकककानसकता कातहोरहथी|उनहमाचाताआतकसमकानककनहाथी|उनहमतोगलाकीकाकरखनभककाचातासतारहथी 7 ाष पचक क ला पर कसी भी भारतीय नकता यहा तक क भारतीय चक क नाक फ न हबनक क ात सक लक क कस र सकक त करना चाहता हह नतर नाकककचचारkjkलभखकनभ ारतीककगरकाकापरचदाह|नाककान तरठा रसवा कानका तीकह|इसकभ kjkलभखकहसाकभ तदभनाचाहताह क ारतीनभताओककबातकवनकहभबउचभ ककनाक ीजाजर पाचकककनाकसभबीनकल|अथारत ारतीबउचदकाकानसमकानउनकक तरठा ीजाजर पाचकसभअाधकह|जाजरककनाकसबसभ ोनकलकहनभकाअथर हहककजाजर काकोाकहतवनहाहउनकककोा तरठानहाह| 8 अ ारष नक िअदा नाक लगानक क र कब कस तरह सक पसत त कया ाष पचर क नाक पाठ कक आधार पर नतर दिल | नतर - अखबारदकमजाजर पाचकककनाकलगानभककबातआातोइसभ ीगवरव रआतकसमकानकाआधारसकझाजानभलगा|इसल अखबारदनभजाजर पाचकककिजनदानाकलगानभकभ खबरकोबभ गवरवपर तरकभ सभ पाथा|हबात पीथीककनाकिजनदालगाागा र कसी ीतरहपतथरककनहालगती| 9 ाष पचर कब नाक लगनक वाल र कक दन अ ार च प कयष क

नतर ndashउसदनस ीअखबारवालभइसल चपथभकद क ारतकमनतोकहाकोाअ ननदनकारयकहआनसमकानपत म क ग नहनभतओानभउदघान कानकोाफकताकाागानसावरजानकक ाहाइसल अखबारदकोचपरहनापा|हातक कहवााअडडभ ास भनपरसवागतसकारोह ीनहाहआ|इसल कसीसवागतसकारोहकाकोासकाचार राचतअखबारदकमनहा पाथा|

HINDI X Page 73

आदशष पपन ( अपठत गधाश )

हअद (पाठयकर lsquoअrsquo)

का- दसवी अधकतर अक -90 नधाषररत सरय 3 घ क

नदश 1 पपन प कक चार खण ह ndash क ग ढ़र घ 2 चारब णब कक पपन कक नतर दकना अ नवायष ह | 3 यासभव पयकक ण कक नतर करश दिल |

1 निसलल त गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

ारतजसभरवालदभकमरवरवधताओाकाहोनासवा ारवकह| कfokuनभकहाहकक ारतरवशवकासापत पह|दनकरजीनभकहाथा ारत ो भपकानभपरपरारवशवहलभ कनइसदभककरवभषतारहहककइसककरवरवधताकम कत ीनहतह|हबातदसरहककरवरवधताअाधकदखाापतीह रकवलक कताकक कनतपवर दाकमसभदकभ सतहोनभकक ाातकलकाअथर होताहजार रकवलक कतासभकतलबहोताहकल|पााजानभवाल कता|उदाहरकभ पकम कपभकोलाजासकताह|पभह कइनककजजकीनकभ अनदर पीह कनतइसकभ कलकम कता ीपााजातीह ननता दखाइपतीह| कनत कतानीचभ जडकमह|अतःवहगा ीरतापवरकसोचनभरवचारनभपरदखाापतीह|स ता रसासकतअ ीतकजीरवतह|आाथरकसाकािजकधाकरकभतोकमअनभक पताकभ साथिजसकल ल कताकभ दरनहोतभहवहवासतबकमआशचर कारवषह|

1 ारत ो भपकानभपरपरारवशवकसभह

(क)अनभकजातदकभ कार(ख)रवरवधधकभकभ कार

(ग) नन नन ाषाओाकभ कार(घ)सवा ारवकरवरवधताओकभ कार

2 ारतककरवभषतारहह

(क) वगोलकरवालता(ख)सााकतककहानता

(ग)अनभकरपताकम कता(घ)नददककपरवतता

HINDI X Page 74

3रवरवधतादखाापतीह कतानहाकद क कता

(क)पभककाखाकलह(ख)पभकभ पततभजसीह

(ग)पभकभ तानभजसभह(घ)पभककजजसीह

4 ारतकाअनभक पतादखाादभतीह

(क)पवरतोनदद वावनदकम(ख)दभवासदककाररकरचनाकम(ग)आाथरकसाकािजक वाधाकरकभतोकम(घ) ारतीदकभ रवचारो ररवशवासदकम

5िजसकल त कताकभ दरनहोतभहवहवासतवकमआशचर कारवषह|वाकका कारह(क)साकत(ख)कश

(ग)सरल(घ)जल

1 निसलल तग गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

जा करसाहबकभ बारभकमक बातभअरवसकरीह13का1967ाकोराररपतकापदसा ालतभह उनहदनभकहाथासारा ारतकभराघरह|क सउचीलगनसभइसघरकोकजबत रसनदरबनानभकककोक गाता कवहकभरभकहानदभवासदकाउपकतघरहोिजसकभइासाफ रख हालकाअपनासथानहो|

अपनभसाफसथरभसराचपर खादकभ कपो रसराचसभसावरदिरकभ बीचचककतभहरकभ गलाबीगवरवर क काडलसभजा करसाहब भकआतकीताकमगााधीजीकभ अातकउततरााधकारनजरआतभथभ|दभकभ आनभवालभबउचभ बापको लनजा इससमबमसकमउनहदनभ कबारकहाथाआपआादभतोइसअवसरसभला उठाकरगाधीजीकभ समबनधकमक आपसभकह|उनकभ जाननभ रसकझनभसभउनकभ काककोसकझना रउसकमजीजानसभलगनाजरासरलहोसकताह|हइसल रकहनाचाहताहअबदनपरदनउनलोगोककसाखाघरहहिजनहदनभगाधीजीकोदभखाथाउनकभ साथकक काथा|उनकभ बता ह रासतदपरचलभथभजबवभदनासभग तोवभलोगबउचभ थभ|बहतसभपदा ीनहाह थभउनककागनतीअबदनपरदनबतीहजा गी|न हालहोगानाकालहदगभन जाजालहोगभोसानहो क भगाधीजी रउनकभ काभककतहकभजीरवचारथभउनको लाबठ|ोसाहआहोहकारसबकसभकरवानपाजीबबारदहोजा गी|

1 सततगाधााकभ ल उाचतीषरकदिज |

(क)अरवसकरी(ख)जा करसाहब

HINDI X Page 75

(ग)करवानपाजी(घ)हक रहकाररवरासत

2जा करसाहबकभ चरतककदभरवभषता बताा |

(क)रवनउ रदपचरत(ख)आतकीतापर र ारवरदकखी

(ग)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह(घ)कोारवकरपसहनहाह

3करवानपाजी कसभकहागाह

(क) ारतकक ाकतकसापदाको

(ख) ारतककधाकरकरवरासतको

(ग)गाधीजी र ारतककसाासकतकरवरासतको

(घ)गाधीजीककवचारकसापदाको

4राररपतपदस ालतभह उनहदनभसव पकभ बारभकमकाइउ ा ककक

(क) ारतको कबाराररबनानभकक

(ख) ारतकोआतकन रर ररवकसतबनानभकक

(ग) ारतकभ दभवारषदकोपार र सननतासभघरबनानभकक

(घ) ारतकोरवशवकमपहचानबनानभकक

5जा करसाहबकोगाधीजीकाअातकउततरााधकारकदकहागाह

(क)वभगाधीजीकभ करदकमरवशवासरखनभवालभअातककीथभ|

(ख)वभगाधीजीकभ सकान भकओरआतकीतासभपर नभताथभ|

(ग)वभगाधीजीकभ करदककराकरनाचाहतभथभ|

(घ)वभनापीपककओरगाधीजीकभ रवचारोकमदरकोरखकरदखीथभ|

3 नसनलल तकावााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरसहकभ सहरवकरपचन ndash 1x5=5

जीवनदपजलभ|जीवनदपलभोसासवजगकोजोतकलभ

HINDI X Page 76

जीवनदपजलभ| ोभ अवधकााककनगरकाननको सथान कासखब वकोलातकारकरकरदकासवभ काषरसवाजनतागजागलफलखा सरनीररपासवाका कोकोचका रदकभ सातादर क जनकसफलहउसकानवकाजोपरहतहसदािज |िततदकोसरसरदभनभजोहकागरसाचपचापगलभजीवनदपजलभ||रसकरोककरचनिनभवनदावनकोबरसाा ोबलखतभतवालबालवहनकभह ीकहलाा कनतलोककराकागर हकभ वलउसनभअपनाावहगोरपदकानवर फरोागराजकहलाागीताककहरपािकतकमअजरनकोवभसकझातभ|आगभबपनरसाहजगतकभ झठभसबरशतभनातभअतरवसततकतरवकागर हहरकानवइसओरचलभ|जीवनदपचलभ|वीर तापववरागीसबकभ हकाकासउचापतवहवहसकनसर तहोखलतभजोकादकभ बीचपलभजीवनदपजलभ||

1जीवनकभ दपजलनभकभ पी भकाआह

(क)दपकभ सकानचककानभबाला(ख)दपकक ाातजलनभवाला

(ग)दपकभ सकानसवाजलकरदसरभकभ हतकरना(घ)दपकक ाात ककरनभवाला

2राकचािकभ जीवनकभ बारभकमकाकहागाह

(क)उनहदनभसवाकरसहकरदसरदकाहत का(ख)रपताककआाकापालन का

(ग)उनहोनभजानबझकरजीवनकमकरसहन का(घ)वभसतकोकानतभथभ

3करनभअजरनकोकासनदभदा

(क)रशतभनातभकभ कहतवका(ख)आतकततवका

(ग)कतरवपथका(घ)कानवताका

5सउचासपत कसभकहागाह

(क)जोसदासतपथपरचलभ|

HINDI X Page 77

1 पद पररचय

2 वाकय भकद

3 लक कहानी यह भी ndashरन भखणार

4स ी शा कक वरबधी क तक का णन

5 पद ndashत लसीदास

6 वाय

7 छाया रत छना ndashगरा क रार रा र

8 ससक त ndashभदअत आनअद

9 वाकय भकद-रचना क दिि सक

10 रस

11नौ त ानक रउ इ ादत ndashयतीअद रश

12 कअयादान ndash कत रा

13 सगतकार ndash रगलकश ण राल

14 लह ठाइयास लनी हकरानी हब रारा- शव पसाद रश

15 र कयष ल ता ह ndashअकय

16 प लक न

17 सार लक न

18 न ध

19 आदशष पपन प

HINDI X Page 78

सकलत परा-2 (FA-3 +FA-4 ) कक लल सहायक सारगी

FA-3

3पद-परच बद रपदकमअातरndashबद ाषाककसवतनतइकााह|जवबदवाककम कतहोताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतनतबदह|

लकाघरजाताह|पद-परच

वाककम कतपददकारवसततवाकरीपरचदभनाlsquoपद-परचrsquoकहलाताह|जसभ ndashलकाघरजाताह|lsquoलकाlsquoपदवाकरीपरच ndashजातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाताहrsquo याकाकतार|

पद-परचकभ ल स ीबददकभ भदउप भदलागवचनकारकआदककजानकारहोनीआवशकह|

पद-परचदभतभसकिजनबातोककजानकारहोनीआवशकहवभहndashसाा ndashसााकभ तीन भदह-1विकतवाचकसाा2जातवाचकसााव ाववाचकसाा|

लागndashपिरलागसतीलाग|

वचनndash कवचनावहवचन|कारकndashकतारकारककरकारकसा दानकारकअपादानसवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसाबाधवाचकसवरनाक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकरक याकभ साथबताा|

सवरनाकरवभष|लागवचनरवभरिजसककरवभषताबतारहभह|

याndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद

HINDI X Page 79

याndashरवभष यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाचक यारवभष

सथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपरनाकवाचक यारवभषतथा

उस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषताबतारहाह|

सकउचबोधकअवndashइसकभ दो भदहोतभहndashसकानााधकरसकउचबोधकअव

वाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददपददवाकदकोकलारहाहउनका

उरलभखकरना|

सकनधबोधकअवndashिजनसााासवरनाकोकमसाबाधवतााजारहाहउसकाउरलभख

करना|उदाहरनसवरपक पददकापरचदाजारहाह|

(क) र कल ीरार ा इसलल वदयालय नह आया |

क-सवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथा र

आा याकाकतार|

रवदालndashसााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकआा या |

( ) यह घड़ी रकरक ड़क भा नक द ह |

ह-रवभषसावरनाककरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर|

बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर|

(ग) न तन दसवी का रउ पढता हह |

काndashसााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारक

lsquoपपताlsquoह| याकाअाधकर(सथान)

(घ) चष नक अपना कार कर लया ा |

बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागकरधात तकालकतरवाउकतरर

ोग|करलाथाndash यासककरक यापिरलागबहवचनकरधात तकाल

कतरवाउकतरर ोग|रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज

1 कीराघरकमरहतीह|

HINDI X Page 80

उततर-विकतवाचकसाा कवाचकसतीलागकतारकारकरहतीह याकाकतार|

2 ह कताबकभरह|

उततरndashरवभषसावरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभधीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषचलताहlsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततर-विकतवाचकसाापिरलाग कवचनअाधकरकारककलगाrsquo याकाअाधकर(सथान)

5 वहकाकमबठारहताह|

उततर-परषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकबठारहताहlsquo यारवभर|

6 कनोहरदसवीाकाकमपपाताह| उततरndashरवभरसाखावाचकरवभषयकसचकसतीलाग कवचनlsquoकाlsquoरवभर|

अभयास-पपनष | पपन ndashवाकयष रउ रक ाकत पदष का पद पररचय लल ल ndash

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह| 3 ारतअनभकसासकतदबालादभह| 4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह| 5 करवतासनदरह|

HINDI X Page 81

वाकय ndash भकद

कनरकभ रवचारदककपरतासभ ककरतभवालापदसकहजोवविसथतहोवाककहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह| वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभ कजोसवा ारवकउतका ठाजागतीहउसभआका ाकहतभहndashजसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहभककदनकमस ीकाककरतभहतोस ीकहदभनभसभ शनकाउततरकलजाताह| रवाकठपकहोजाताह|अतःइसवाककमस ीबदककआकाााथीिजसककपत र कभ सभवाकपराहोगा| ोतता-ोततासभतातपर हndashपददसभअथरबोधकककसाकथर |जसभ कसानलाठपसभखभतजोतताह| उकतवाककमलाठपकभ सथानपरहलका ोगहोनाचाह कद कहलजोतनभकभ सागकमअथरबोधककककतारखताह| सिननाध(आसिकत)-वाककभ बददकोबोलनभालखानभकमनकताहोगाआवशकह|रकरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखानभकभ ल रवराकाचनहदका ोगनकरनभसभअथर कमबाधापतीह|इस कारइसअथर त ीनकलताहजबअा सकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोसिननाधकहतभह| वाकय कक घक ndash वाककभ कल रअनवार घकह-1कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभहndashरवभष यारवभषकारकआदइनहमोिउ कघककहाजाताह|

1उदभश2रवधभ

1उदभशndashिजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2ककर कारवसतार) 2रवधभndashउदभकभ रवषकमजोक कहाजा|(1 या2 याकापरक3ककरपरक4ककरपरककारवसतार5अनकारककपद रउनकारवसतार) उदभ ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

इससकररवकककाधारदारचाकसभपकभ पकभ फलकारहह| रचना क दिि सक वाकय भकद ndashरचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash 1सरलासाधारवाक

HINDI X Page 82

2साकतवाक

3कशाजलवाक

1 सरल या साधारर वाकय - इसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभहअथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभndash

1 वहजोरजोरसभरोा| 2 क रकभरा ाादरलजा गभ| 3 वभहरदनदधपीतभह| 4 कोहनघरजारहाहोगा| 5 वहअताचार प क जारहाथा| 6 पा कसतानवषभसभआताकवादफला जारहाह| उकतवाकदकमरखाा कत या कख या ह| धानदमndashसवतनत पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह| 2 सय कत वाकय - दोादोअाधकसकाजसतरउपवाक कसीसकानााधकर

सकउचबोधकअवसभजभ होतभहसभसाकतवाककहलातभह|जसभndash 1 हकलोगप भघकनभग रवहााचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअनतआनभकमअसकथर ह| धानदमndash1सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर कndashदसरभकभ परकहोतभह| 2इनउपवाकदकासवतनत पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजससकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपरजोाजाताह|उनहमसकानााधकरसकउबोधकचार कारकहतभह|

(क) सयबक ndashजोबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभ- रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) वभाक ndashबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभवदरव ाजकारवकरपकहलातभह|जसभाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) वरबधसचक ndashदोपरसपररवरोधकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह| हसक -परनतपर कनतकगरलभ कनआद|

HINDI X Page 83

(घ) परररारसचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोरकरपराककोदारनभवालभवदपरकासचककहलातभह|जसभ-फलतःपराकसवरपइसल अतः तवफलसव पअनथाआद|

3रश वाकय ndashकशवाककम कउपवाकसवतातहोताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभndashकनभदभखाककबाजारकमचहलndashपहलह|इसवाककमउपवाकहक दभखाबाजारकमचहलndashपहलथी| भदोनदउपवाकककवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकभndashकखा धानउपवाकहndashकनभदभखा|

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहतोहिजधरndashउधरजसभndashवसभिजतनाndashउतनाकद कदतोता कधरपतथारपअथारतकानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|

नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह|

वाधकरसकउचबोधककभ भदndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभह-

(क) कारसचकसकउचााबोधकभ भदndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकारसचककहतभह|जसभndash ककद कइसल च कता कआद|

( ) साकभ तसचकndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह| जसभ-दतोजातोधरपपरनतआद|

(ग) उदभशसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभइसल कता किजससभ कआद|

(घ) सव पसचकndashकखउपवाककाअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभndashानीकानो कआथरतआद|

पधान व आशत नपवाकय क पहचान ndash

1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह|

HINDI X Page 84

2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवहकख याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा|

पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभ-तकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|सरलवाककम पाातरतकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहापरशककरतभ या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|rsquoअवशसफलहोतभ|lsquoकशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भद_- भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सााउपवाक

(ख) रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सा नपवाकय ndash धानउपवाककक कसीसााासाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह|

जसभ-ग जीनभकहा कआजपसतकप मगभ| पहचानndashहाlsquoआजपसतकपपमगभ|rsquoउपवाकग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमग जीनभकाकहाह

उततरकलभगाआजपसतकपपभगभहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरम करतभह|

सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाहा|(lsquoबोलाrsquo याकाककर ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहndash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासहभ कआजआवशआ गभ|(रवशवसकासकााधकर)

हारभखाा कतउपवाकसााउपवाकहभष धानउपवाकह| (ख) वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदकक

रवभषताबतानभवालाउपवाकरवभरउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरोककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा|

HINDI X Page 85

पहचान-कखउपवाकपरकवन कसभ कनहम शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकह ीआसकताह| ह ाःजोाइसकभ कसी पसभआरम होताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकहा ीआसकताह|

(ग) कया वशकषर नपवाकय - कखउपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक यारवभषउपवाककहलाताह|जसभndash 1 तकवहाचलभजाओजहाबसखीह| 2 जहाजहाहकग हकारासवागतहोतभहndash

(क) कालवाचकउपवाक

1 जदहकस भनपहाचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख) सथानवाचकउपवाक

1 जहाातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपतभथा| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहाावषारपसकतीहजहावषारनहहा|

(ग) रतवाचकउपवाक

1 आपकोवसाहकरनाहजसाकमकरातातकइसकार अकलसकतीकाकहा

2 वहउसीरहतकहइताहतखभलभगभाकसाकमकहतभ

(घ) परकावाचकउपवाक

1 िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2 वहउतनाहअाधकथकभ गाजीतनअाधकदवभगा| 3 जसभजसभआकदनीबतीजातीहवसभndashवसभआवशकता ाबतीजातीह|

(ड)परका(कार ndashकार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2दवहआ गातोकाकबनजा गा| 3धरपतपहलवानहतथारपकझसभनहाजीतसकता| वाकरपानतर

1 सरलवाकndashकोहनहनदपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाकndashकोहनकोहनदपपनाह रवहासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहअतःवहासतीजीकभ हागाह| कशवाकndashकोहनासतीजीकभ हागाहकदउसभहनदपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनवहतककखलाीहोनभपर ीकहाअनततीर नहाहोता|

HINDI X Page 86

साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाक-धरपकोहनबहतककखलाीखोदलातबचलभग |

3 सरलवाकndashगडाखोदकरकजदरचलभग |

साकतवाकndashजबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाकndashकजदरोनभगडाखोद रचलभग |

पपनष 1 सीरा यहा आ ढ़र रक ा हार ग | रचना कक आधार पर सह वाकय भकद हह |

(क) सरलवाक(ख)कशवाका

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2 नकपय रउ सिसरलत नह ह (क) कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3 वबय कक अतगषत नह आता

(क) परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा

4 सरल वाकय रउ नह हबता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5 रचना क दिि सक वाकय भकद हह (क) दो(ख)तीन

(ग)चार(घ) का कसभअाधककतार

6 सरानाधकरर नपवाकय हबतक ह (क) सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकभसभकोानहा

7 लक पधान नपवाकय ढ़र लक या लक सक अधक आशत नपवाकय हबतक ह (क) साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8 सवत वप सक पय कत हबनक वाला नपवाकय हबता हह (क) सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक

9 रक ा जयषह घर पह ची वषाष श व हब ग | (क) सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकनााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

HINDI X Page 87

10र नक ाना नह ाया इसलल फल नह ाया | यह रचना क दिि सक वाकय का पकार हह

(क) जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कल र सक दलल ाना हह ढ़र फर कलकता | रचना क दिि सक वाकय हह (क) कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची कया वशकषर नपवाकय कस वाकय रउ हह (क) जबआपकाआदकीआाकनहारहाथा

(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो

(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी| 13वाकय का सह अष तभी नकलता हह अश लक सर चत सरय सीरा रउ ह बलक ाल | इस शतष कब कहतक ह (क)ोतता(ख)सरवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाकय कक पर रय घक ह | (क) चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकभसभकोानहा

15वभवहााजाकरदभनभइसकासाकतवाककमसथनानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदभगभ(ख)वभहाकभ जाकर ाषदभनभलगमगभ

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहााजा गभा ाषदभगभ

16नीचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रस साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकभ ठपकठपकनाकलख |

1 जोरवदवानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 कचाहताह कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसबकनाागा| 5 अपनाकाकदभखोााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभसीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहता कक ोजनाबनसकभ |

HINDI X Page 88

9 आपककवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभ रआगरापहाचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घर(15)दो

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधारवाक(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन

1 रचना कक आधार पर वाकय का सह पकार लल ल | 1 वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालकबलाओिजसकभ ागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2 नदशान सार नतर दिल ndash 1काताजीनभआागाथकररोबनाा|(साकतवाककमबदल ) 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 89

लक कहानी यह भी पपन 1लभखकाकभ विकततवपर कन- कनविकतदका कस पकम ावपा

अवा lsquo ककहानीह ी rsquoपाठककलभखकाकभ विकततवको कन- कनविकतदनभ कस पकम ारवत का नतर-लभखकाकभ विकततवपरकख पसभदोविकतदका ावपाब रपताजीका ाव-लभखकाकभ विकततवकोबनानभ-बगानभकमउनकभ रपताकाबहतबाोगदानरहाहबउनहदनभहलभखकाकभ कनकमहनताकक ावनापदाककबउनहदनभहउसभकककबनाा रविोहबनााबउनहानभलभखकाकोदभ रसकाजकभ तजाग कबनााबउसभरसोाघर रसाकानघर-गहसथीसभदर क बधदविकततवदबलभखकाकोदभकभ तजाग कबनानभकमउनकभ रपताकाहोगदानहब ीलाअ वालका ाव-लभखकाको याील याातकार रआादोलनकारबनानभकमउनककहाद- ाधारपकाीलाअ वालकाोगदानहबीलाअ वालनभअपनीजोीलबातदसभलभखकाकभ कनकमबठभ सासकारदकोकार-रपदभदाबउनहदनभलभखकाकभ खनकमोलभ काद बरपताउसभचारदवारतकसीकतरखनाचाहतभथभ परातीलाअ वालनभउसभजन-जीवनकमखलकररविोहकरनासखादाब पपन2इसआतककककमलभखकाकभ रपतानभरसोाको lsquo ारखानाrsquoकहकरकदसाबोाधत काह

नतर- ारखानभकभ दोअथर ह-

1जहाहकभा टीजलतीरहतीह अथारत प चरहाचारहताहब2जहॉबहतोर-गलरहताहब ारभकाघरबककीनभ रअस लोगदकाजकघबपाठकभ साद र कमहबदपहलभअथर कम कतहआहबरसोाघरकमहकभाखाना-पकानाचलतारहताहबरपताजीअपनभबउचदकोघर-गहसथीाचरहभ-चवकतकसीकतनहारखनाचाहतभथभबवभउनहमजागरकनागरकबनानाचाहतभथभबइसल उनहदनभरसोाघरककउपभाकरतभह ारखानाअथारत प त ाकोनरकरनभवालाकहदाहब पपन 3 वहकवन-सीघनाथीिजसकभ बारभकमसननभपरलभखकाकोअपनीऑ ाखदपररवशवासहोपाा रनअपनभकानदपर नतर- हआा कलभखकाकभ आादोलनकारववहारसभतागआकरउनकभ कॉलभजककर ासपलनभलभखकाकभ रपताकोबलवााबरपतापहलभ-सभहलभखकाकभ रविोहरखसभ

HINDI X Page 90

परभानरहतभथभबउनहमलगा कजररइसलककनभकोाअपकानजनककाक काहोगाबइसकारउनहमसरझकानापभगाबइसल वभबबातभह कॉलभजग ब

कॉलभजकमजाकरउनहमपताचला कउनककलककतोसबल कदककचहभतीनभतीहबसाराकॉलभजउसकभ इारदपरचलताहबल कार ासपलककबात ीनहाकानतीा कभ वलउसीकभ साकभ तपरचलतीहबइसल र ासपलकभ ल कॉलभजचलानाकठनहोगाहबहसनकररपताकासीनागवर सभफलउठाबवभगदगदहोग बउनहदनभ ाचार कोउततरदा- lsquo भआादोलनतोवकतककपकारह hellipइनसभकसभरोकाजासकताहब rsquoलभखकारपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभअपनभकानदपर रोसानहआबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताउसभडा मगभ धकका ागभतथाउसकाघरसभबाहरनकलनाबादकरदमगभब पपन 4लभखकाककअपनभरपतासभवचारककराहकोअपनभबददकमलख ब नतर- लभखका रउसकभ रपताकभ रवचारआपसकमकरातभथभबरपतालभखकाकोदभ-सकाजकभ तजागरकबनानाचाहतभथभ का तउसभघरतकहसीकतरखनाचाहतभथभबवभउसकभ कनकमरविोह रजागरकभ सवर रनाचाहतभथभ का तउसभस यनहाहोनभदभनाचाहतभथभबलभखकाचाहतीथी कवहअपनी ावनाओाको क ीकरभबवहदभककसवतातताकमस यहोकर ागलभबहाआकरदोनदककककरहोतीथीबरववाहकभ काकलभकम ीदोनदकभ रवचारकरा बरपतानहाचाहतभथभ कलभखकाअपनीकनकजसभराजमिादवसभादकरभबपरातलभखकानभउनककपरवाहनहाककब

पपन 5इसआतककककभ आधारपरसवाधीनताआादोलनकभ परदशकााचतकरतभह उसकमकननजीकक ककाकोरभखाा कतककिज ब

नतर- सन प 1942सभ1947तककासकसवतातता-आादोलनकासकथाबइनदनदपरभदभकमदभ िकतकाजवारपरभववनपरथाबहरनगरकमहतालमहोरहथीाब ात-फभ रॉहोरहथीाबजलसभहोरहभथभबजलसनकालभजारहभथभबवक-वतॉसकदपरघक-घककरनारभलगारहभथभबसारकाारदा रहथीाबघरकभ बाधन सकल-कॉलभजकभ नक-सबककधिजजाउरहथीाबल का ीलकदकभ बीचखलकरसाकनभआरहथीाब

ोसभवातावरकमलभखकाकनन ाडारनभअपवर उतसाहदखााबउसनभरपताककइउ ाकभ रव सकदपरघक-घककरनारभबाजीकक ाषद हतालभकक जलसभ-जलस क बउसकभ इारभपरपराकॉलभजका ोकरआादोलनकमसाथहोलभताथाबहककहसकतभह कवभसवतातता-सभनानीथीाब

HINDI X Page 91

पपन 6ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम तइरतवधभि मतआबावत त

हा भ तम तफ़लतमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ात

रमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात

हलल तम तहतजहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ तम तप ड़म त

उ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ तइ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म त

इ मतपापत त तप त म ातभह ातसाइरतबातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

i प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहततii हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहतiii ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसाततiv ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवततv ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

उ त-तत(i)त प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप त

पड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

(ii)त हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफलतमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत त आयतमतउआा ािवशालातहरा-ठहाम ततउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii)त ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v)त ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस तततततततत

HINDI X Page 92

तlsquoा-िशकातम तिव धातमभ मतमातखड rsquoतत

शन1 नसन लल त भाशकब प कर पछक गल पपनष कक लयक सहवकलप च नकर लल ल -तअतककपतनीपतनी-धकर परवा खानदभतभसकघादपााखडत ककरभ गागबभ ndashबभCkzatildeokfnksaकोहरादभ काडनकशककसहधकरचारीाकराचार कभ ककभ ादभगजबइससभअाधक ाकरबात रकाहोसकभ गीहसबपापीपपनभकाअपराधहबनवभपपतीा नवभपजनीपरषदकाककाबला करतीाबहसारादराचारिसतदकोपपानभका हकफलहबसकझभ बिसतदकभ ल पपनाकालक रपरषदकभ ल पीषकाघाोसीहदललद रदराातदकभ आधारपरक लोगिसतदकोअपपरखकर ारतवषर कागवरवबपानाचाहतभहब

(i) lsquo ककभ ानाrsquo काअथर ह (क) बरतरहअपकानतकरमब (ख) साककमडालदमब (ग) बरतरहपरासतकरमब (घ) लिजजतकरदमब (ii) lsquoहसबपापीपपनभकाअपराधहrsquo-इसकथनकमका ावह (क) सउचाा (ख) तक

(ग) वात (घ) हास (iii) lsquoक लोगrsquo कम कसपरवातह (क) ारत-रवरोाधदपर (ख) हाद धकर कभ रवरोाधदपर

(ग) धकर-रवरोाधदपर (घ) सती-ाकभ रवरोाधदपर (iv) lsquoसहधकरचारीrsquo काआह- (क) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (ख) पतनी (ग) साग-सागधकर का चारकरनभवाल (घ) धकर परचलनभवाल (v) इसगदाासभसपरह क ाचीनकालकमनार- (क) अतथी (ख) तथी (ग) गावारथी (घ) अबोधथी नतर -

(i) बरतरहपरासतकरनाब (ii) वात

(iii) सती-ाकभ रवरोाधदपर

(iv) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (v) तथी

HINDI X Page 93

शन2िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसा उनह तअप ातबातम तरहातिरसतम तम त

िल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठतम तवधा तप तबाइ ततउ त-त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह रभखतम त ाशतमातमा वता तह -रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

तत3 क परातनपाथीलोगिसतदककाकभ रवरोधीथभबदरववभदजीनभका-कातकर

दभकरसती-ाकासकथरन का

नतर zwnj- दरववभदजीनभनमनलखततकर दभकरपरातनपााथदकभ तकवकोनकारा रसती-

ाकासकथरन काzwnjzwnj-

(i)िसतदकानाकदकम ाकतबोलनाउनकभ अनपपहोनभका कानहाहबउनदनदक

हलोगसासकतबोलपातभथभबभषत रअतदोनद ाकतबोलतभथभब ाकतकम

तोसाराबवजनसाहतलखागाहबहकारआजककहाद गजरातीआद ाषा ी

आजकक ाकतमहबइसल ाकत ाषाबोलनाअनपपहोनभका काबरकलनहाहब

(ii)दरपआजसती-ाहोनभकभ पारपत काउपलबधनहाह का तवभखो ीसकतभ

हबअतपारपत कादकभ अ ावकमहनहाकहाजासकता क ाचीनसककमसती-

ानहाथीब

(iii) ारतकमवभद-कातलखनभसभलभकरतकर वाखान रासताथर करनभवालसत

नाराहाहबअत ाचीननारकोासभवााचतनहाकहाजासकताब

(iv)का तलाकादरातकोकवचनकहनाउसककअाकापराकनहाथा उसका

सवा ारवकयोधथाब

त4तबतमतिशका-वालात तअबतमतिशका-वालातमतकयातअ तहसपपतम मतत

नतर zwnj-तबकका- ालकमिसतदकोासभवााचत काजाताथाबागरओाकभ

आशकद रकादरदकमदजातीथीबककारदकोनत गान शागारआदककरवदाद

जातीथीबआजकका- ालकमनर-नार- भदनहा काजाताबल का ीवहरवष

पपतीह जो कलकभ पपतभहबउनककका साथ-साथलगतीहबपहलभसहाका

चलननहाथाबआजसहाकमपपनाफनबनगाहब

HINDI X Page 94

शन5परापराकभ उनहापदकोसवीकार काजानाचाह जोसती-परषसकानताको

बपातभहदndashतकर सहतउततरदिज ब

नतर zwnj-हकारपरापराबहतलाबीहबउसककस ीबातमआजअपनानभ-ोतनहाहब ाचीन

सककमक बातमसती-परषकमअातरकरतीथीाबआजकागसकानताकागहबआज

लाग- भदसवीकार नहाहबअतहकमपरापराकमसभकभ वलउनहाबातदकोसवीकारकरना

चाह जोसती-परषककसकानताकोबपातीहदबत ीहकारासकाजउननतकरसकभ गाब

त6त परानभ सककमिसतददवारा ाकत ाषाकमबोलनाकाउनकभ अपपहोनभकासबत

ह-पाठकभ आधारपरसपरककिज ब

नतर zwnj-परानभसककमिसतदकभ ाकत ाषाकमबोलनभकभ काकलतभहबपरातइसकाह

तातपर नहाह क ाकत ाषाअनपपदकक ाषाथीबवासतवकम ाकतअपनभसककक

बोलचालकक चलत ाषाथीबिजस कारआजहाद बातलाआद ाकत ाषा हबअत

ाकत ाषाकमबोलनभकभ कारकहलाओाकोअनपपकहनभकक लनहाककजासकतीब

HINDI X Page 95

lsquoराक-लक-परराक-सावादrsquo-lsquoतलसीदासrsquo

उततर-(I) लकनभपरराकसभकहा कजसभकलकोहाककरअपनभसाथला हो

(II) रवशवाकतनभपरराकसभलककोबालकसकझकरउसकभ अपराधकोकाकारदभनभ

ककबातकह|

(III) रवशवाकतनभपरराककभ बारभकमसोचकरहसभ रसोचनभलगभ कपरराकअब ीराक

लककोसाधारतदककतरहसोचरहभह

पपन 1ि िलिख तमासाशतम तधयापवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतम भबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभत हात

उ तआ तप ड़तिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

(i) पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहात

(ii) िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ातचािह त

(iii) िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत

(iv) प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा तअकमयत

बायातत

(v) सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत

HINDI X Page 96

(IV) परराकनभकहाकवचनबोलनभवालाबालकनिशचततवरपरकरनभोतह|

(V) कावाा क ाषाअवधीह|

पपन 2 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन-कौन सक तकष

दल

अवा

सीता-सवयवर कक अवसर पर ल रर नक कबधत परश रार कब धन ष कक ानक कक कौन-कौन

सक कारर ताल ह

उ त-परराककभ योधकरनभपरलकनभनमनलखततकर द -

bull बचपनकमहकसभ कतनभहधनष भपरातआपनभउनपरक ीयोधनहा काबइस

रवभषधनषपरआपकककाककताह

bull हकारनखरकमतोसबधनष क-सकानहोतभहब फरइसधनषपरइतनाहो-हरला

कद

bull इसपरानभधनषकोतोनभसभहकमकाकलताथा

bull राकनभतोइसधनषको आहथा कहअपनभ-आपगाबइसकमराकका

कोादोषनहाब

पपन 3रार-ल रर-परश रार सवाद रउ रार ढ़र ल रर कक चरर रउ र रय अतर कया हह

अवा

परराककभ योधकरनभपरराक रलकककजो त या हाउनकभ आधारपरदोनद

कभ सव ावककरवभषता अपनभबददकमलख ब

उ त-राकसव ावसभकोकल ररवनीहबउनकभ कनकमबदकभ तशा रआदरहब

वभगरजनदकभ साकनभझकनाअपनाधकर सकझतभहबवभकहायोधीपरराककभ बभबातय

होनभपर ीसवाकोउनकादासकहतभहबइस कारवभपरराककादलजीतलभतभहब

लकराकसभ कदकरवपरतहबवभबहतउ र चाडहबउनककजबान र

सभ ीअाधकतभखहबवभवात-वचनदसभपरराकको लनी- लनीकरदभतभहबउनकक

उ ता रकठोरवचनदकोसनकरनकभ वलपरराक कउठतभह बिरकअनस ाजन

ीउनहमअनाचतकहनभलगतभहबवासतवकमराक ााहतोलकधप राकीतलजल

हतोलकआगब

पपन 4 साहस ढ़र शिकत कक सा वननता हब तब कहतर हह इस कन पर अपनक वचार

लल ल

HINDI X Page 97

उ त-हबातसतह कसाहस रिकतत ीतकअउ भलगतभह जबतक कसाहसी

विकतरवनउरहभबजसभहिकतालविकतउदाडताकरताहाघकाडदखाताहाबप-

चपकरबोलताह वहबरालगनभलगताहबपरराक रलकदोनदकभ उदाहरसाकनभ

हबपरराकपरायकीह का तउसकासवाकोकहापरायकी ckyampczatildepkjhतकलघातक

कहनाबरालगताहबजसभ-जसभवहअपनभकठारकोसधारताह रवचनकभ करताचला

जाताहवसभ-वसभवहहसीकापातबनताचलाजाताहब

लककासाहसहकम लालगता हबपरातवह ीसीका तोदभताहबधीरभ-

धीरभवहबहतउ कठोर रउदाडहोजाताहबइसकारस ीस ाजनउसकभ रवरहो

जातभहबलकककउदाडिकतहकमखकनभलगतीहबदसरओर राकचािसाहस र

िकतकभ साथरवनउताका ीपरचदभतभहबइसल वभसबकाहदजीतलभतभहब

पपन 5rsquoरार-ल रर-परश रार सवादrsquo रउ परश रार नक अपनक वषयरउ ब कहा नसक अपनक शबदष

रउ लल ल

उ त-परराकनभअपनभबारभकमकहा- lsquolsquoक ckyampczatildepkjhहबसव ावसभबहतयोधीहबसारा

सासारजानताह कक तदकभ कलकात हबकनभअनभकबारअपनी जाओाकभ बल

परधरतीकभ सारभराजाकारडालभह रहपकवी czatildeekksaकोदानदभहबकभराफरसाबहत

ानकहबइसनभसहसतबाहजसभराजाकोकारडालाथाबइसभदभखकरग र ीिसतदकभ

ग र ागरजातभहबrsquorsquo

पपन 6लकनभवीरोाककका-कारवभषता बताा

अवा

राक-परराक-लकसावादकभ आधारपरसाभपकमलख कपरराकककयोधपर बातम

सनकरलकनभउनहमरवीरकककापहचानबताा

उ त-लकनभवीरोाकभ बारभकमबताा कसउचावीरर ककमवीरतादखलाता

हअपनागगाननहाकरताndashसरसकरकरनीकरहा कहनजनावहा आपब

HINDI X Page 98

2पद ndash त लसीदास पद-1

नाथसम धन ाजनहारा|होइहकोग कदासतमहारा|| आ भसकहाकहअ कनकोह|सनीरसाबोलभकनकोह|| सभवकसोजोकरसभवकाा|अरकरनीकरकरअलराा|| सनहराकजभहसवधनतोरा|सहसबाससककोरपकोरा|| सोरवलगागरवहाासकाजा|नतकारभजहहसबराजा|| सनकनवचनलखनकसकानभ|बोलभपरसधरहअवकानभ|| वहधनहतोरलरकााकबहनअसरसककनहगोसा|| रभनपबालककालबसबोलततोहनसा ार|| धनहसकतपरारधनरवदतसकलससार|| 1पदकक ाषा र ादकभ नाकलख | उततरndashअवधी ाषातथादोहा रचवपाा ाद| 2राकलक रपरराककभ बचनोकमकसभकनो ावह

उततर-राककभ वचनदकमरवनउता

लककभ वचनदकमवात

परराककभ वचनदकमयोध| 3सभवककाकागहोताहकापरसराककभ अनसारराकसउचभ सभवकथभ

उततरndashसभवककागहोताहसभवाकरना|परराककभ अनसारराकसउचभ सभवकनहाथभकद कउनहदनभवकाधनषतोकरतओाजसाववहार काह|

पद-2 लखनकहाहसहकरभजाना|सनहदभवसवधनषसकाना|| का तला जीनधनतोरभ|दभखााराकननकभ ोरभ|| अतरघपतहनदोस|कनरवनकाजकरअकतरोस|| बोलभाचतपरसककओरा|रभसाठसनभहस ागनकोरा|| बालकबोलबाधोनहातोह|कभ वलकनजजानहकोह|| बालczatildepkjhअतकोह|रवशवरवदततकलिोह|| सहसबाह ज भदनहारा|परसबलोककहपककार|| कातरपतहजनसोचबसकरसकहप कोरग रहकभ अ रकदलनपरसकोरअतघोर||

HINDI X Page 99

1 कव व कवता का नार लल ल | उततरndashतलसीदास|राक-लकपरराकndashसाबाद| 2ल रर नक धन ष कक ानक कक कया कया तकष दल

उततरndashलकनभपरराकसभकहा कहकारn`flsquoकमस ीधनष कसकानह|वधनषपरानाथाइसकभ जानभकभ काला हानहोसकतीहराकनभकात आहथा|अतःउनकाकादोष| 3कावयाश रउ परश रार नक अपनक वषय रउ कया- कया कहा

उततर-परराकनभकहाक बालतहकचारहकहायोधीहतकलसाहरकह| 4परश रार नक ल रर कब धरकातक ह ल कया कहा

उततरलककोधककातभह कहा कक नराकननहाह|कनभअनभकबारइसपकवीकोतदसभरवहन काह|क सहसबाहसभलोहालभनभकमसकथर ह|तहमबालकसकझकर ोारहाह| 5कावयाश रउ पय कत अलकार लल ल | उततर-अालकारndashअन ासअतोिकत|

पद-3

बहसलखनबोलभकद बनी|अहोकनीसकहाकदकानी| पनपनकोहदभखावकठा |चहतउडावनफा कफह || इहाकमहबताकोगनाहा|जभतरजनीदभखकरजाह|| दभखकठा सरासनबाना|क क कहासहतअ काना|| गसतसकझजनभगबलोकक|जोक कहतसहवरसरोकक|| सरकहपरसकबचनतमहारा|वथर धरहधनबानकठारा|| जोबलो कअनाचतकग कहकहाकनधीर| सनसरोHk`गबासकबोलभागरागा ीर|| 1 क सड़ तया कबक नाह कहकर ल रर कया कहना चाहतक ह

उततरलककहनाचाहतभह कहकककजोराकारनहह कआपकभ इसयोधसभडरजा गभ| 2 प न प न रउ कौन का अलकार ह

उततरपनरिकत काअलाकार| 3 ल रर नक र न सक कठबर वचन कया सबचकर कहक क

HINDI X Page 100

उततरलकनभपरराककभ हाथकमकरहाा रका धोपरधनषबादभखकरसोचा कभकोावीरोाहोगभअतःहसोचकरलकनभकनसभकठोरवचनकहभथभ|

पद-4

कवसककहा कअनबझअबझ| 1 पद रउ पय कत र हावरा छाकर लल ल | उततरndashहराहहरासझनाअथारतस ीक आसानलगना(कनहहररभसझ) 2 अन पास अलकार नदहारर छाकर लल ल | उततर-dfVकठारकठोर

आगभअपराधीगरिोह

acircn हसकनहहररभसझ| 3 वपवार रन ह रन कयष र सक रा रहक क

उततर-परराकराक रलककोबालकहसकझरहभथभ|वहउनकभ परायकसभअपराचतथभ| उनककइसीअानतापररवशवाकतकोहासीआरहह|

पद-6

कहभउलखनकनसीलतमहारा|कोनहा जानरवदतसासार| कातारपतहउरन भनीकभ |गरारनरहासोच बजीकभ || सोजनहकरभहकाथमकापा|दनचलग बाजबबापा|| अबआनअववहराबोल|तरतदभगकथलखोल|| सनकबचनकठारसधारा|हाहासबस ापकारा|| कलभनकबहस रगा भ|दभजदभवताघरहकभ बापभ|| अनाचतकहसबलोगपकारभ|रघपतसनहलखननभवारभ|| लखनउतरआहतसरस गबरकोपकसान| बपतदभखजलसकवचनबोलभरघकल ान| 1 ल रर ी नक परश रार ी क पशसा करतक ह ल कया वय य कया

उततरndashलकजीनभपरराकजीपरवातकरतभह कहा कआपकभ ीलकभ बारभकमकवननहाजानता कआपका कतनाअउ ाीलहसारासासारइसकभ बारभकमजानताह| 2 ल रर कक अन सार परश रार राता पता कक कर सक कह सक र कत ह ल

उततर-परराकअपनभरपतहनतासहसवाहकक जाओकोकाकररपतरनसभककतह थभ| 3 ल रर कस कर ढ़र वया क ात कर रहक ह

HINDI X Page 101

उततरndashलकपरराककभ गरऋ रउसकभ बाजककबातकररहभहउनकभ अनसारपरराकअपनभगरवको सननकरताचाहतभह| इसल वधनषतोनभवालभकावधकरनाचाहतभह | 4 ल रर क क ातउ स नकर परश रार नक कया प तकया क

उततरndashलककककबातभसनकरपरराकनभतरातअपनाफरसासा लला रयोाधत रआयाकककिाकमखभ होग | 5 परश रार कब फरसा सभालतक दक कर सभा ढ़र ल रर क कया प तकया ह

उततर-सारस ाताहताहकभ कोलाहलसभगाजउठपलकपरराककभ तअाधकय रआयाककहोग | 6 ल रर क ढती ह नछ लता पर अ तक रौन रहक रार नक अत रउ ल रर कब कयष रबक लया

उततर-धरपलकककनछ लतारघवाकभ अनकलनहाथी फर ीराकसकझरहभथभ ककनवरकोहकारवासतरवकताकाानहोजा |परनतउपिसथतलोगोककपकारसभिसथाथबगतीदभखउनहदनभलकककआखदसभसाकभ तकोरोका| 1 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन कौन कक तकष दल

उततर-परराककभ योधकरनभपरलकनभधनषकभ जानभकभ ल नमनलखततकर द ndash 1 स ीधनषतो कसकानहोतभह फरइसधनषपरइतनाहोहरलाकद

2 इसपरानभधनषकोतोनभपरहकमकाकलताह

3 राककभ नभ रसभहहधनषगाइसकमराककाकादोष

2 इस पाठ कक आधार पर परश रार कक सवभाव क वशकषता लल ल

उततरndashपाठकोपपकरहकभपरराककभ सव ावककनमनलखतरवभषतापतालगताह|

1 वभकहायोधीथभ| 2 वभबबोलभतथाअपनीवीरताककडीागहााकनभवालभथभ| 3 वभजरदहउततभिजतहोजातभथभ| 4 उनहमअपनभपवर कभ कतदकाबाघकाडथा| 3ldquoसकवक सब ब करक सकवका ldquo का आशय सपि किल | उततरndashइसपािकतकातातपर हभ कसभवकवहहजोसभवाकरताह| सततपदकमइसपािकतकोवात पकम सतत कागाह|परराककहतभह कवधनषतोकरकाकतोतकनभतओाजसा काह|उसपरअपनभआपकोतककभरादासकहतभहो|हदोहराववहारनहाचलभगा| 4 लर नक वीर यबा क कौन कौन सी वशकषता का नललक कया ह

HINDI X Page 102

उततरndashलकदारावीरोाककनमनलखतरवभषताओपर काडाला करवीर ककमअपनीवीरताका दरनकरताह|हआतक ासानहकरतावहककर परआधरतहोताह|वीरताकापरचदभताह| 5 पठत कवता कक आधार पर त लसीदास क भाषा शहल पर पकाश णालल | उततर-तलसीदासराससदकरवथभउनकक ाषाअवधीह|इसकमदोहाचवपाालकोअपनाागाह|गभपदह|उनकक ाषाकमसासकतकभ दाराकाव रसागीतातककबनानभका ास कागाह|कोकलधवनोका ोग काह| 6 पदष कक आधर पर ल रर व रार कक सवभाव कक वशकषताल लल ल | उततर-कावााकभ आधारपरराकरवनीलकोकलगरजनदकाआदरकरनभवालभवीरसाहसी|लकndashउ उदाडवीरसाहसी| ाषाकमवातका ावसव ावसभनडर| 7 कस कारर ल रर कबध क रबककर परश रार कक चनब का पालन कर रहक क

उततरndashलकयोधकोरोककरपरराककभ वचनदकोअकभ लासहरहभथभकद कउनकभ कलककपरमपराह|उनकभ हागाताहकहर कत रदभवताओपरवीरतानहदखााजाती|

HINDI X Page 103

FA ndash 4

वाय ndash पररवतषन

वाकndashवाकउस परचनाकोकहतभहिजससभपताचलताह क याकभ कल पसभचलनभवालाकतारककर हअथवा ाव| हनदकमतीनकखवाकहndash

(क) कतर वाउndashिजनवाकदकमकतारकक धानताहोतीहउनहमकतर वाउकहतभह|इनवाकदकमअककरकतथासककरकदोनद या होसकतीह|इनकभकतार कखहोताह रककर गवहोताह| पहचानndashकतार कख याकतारकभ अन पकतार थकरव िकतकम| उदाहरndashलाचतवनारहाह|(सककरक) गीतानभकठााखरद|(सककरक) राकपसतकपरहाह|(सककरक) रपताजीआरहभह|(अकककर )

(ख) ककरवाउndashिजसवाकदकमकतारगवअथवाककर धानहोताहउनहमककरवाउ

कहतभह|ककरवाउकमककर कक धानताहोतीह|इसकारवाककमकतारकालोपहाकतारकभ साथkjkदाराकभ दाराासभका ोगहोताह| उदाहरndashककर कख याककर सभअन पकतारततीरव िकतकम

1 ातोकभ दारााचतबना ग |(कतार+दारा) 2 पराकम शन-पतबा भग |(कतारकालोप) 3 गा चारााजारहह|(कतारकालो) 4 बालकसभपतलखाजाताह|(कतार+सभ) 5 कझसभहदरवाजानहखोलाजाता|(कतार+सभ)-असकथरताबतानभकभ ल

नहाकभ साथककरवाउका ोग| 6कोहनसभखानानहाखााजाता|(कतार+सभ)ndashअसकथरताबतानभकभ ल नहाकभ साथककरवाकका ोग| वशकष - धानदभनभोतबातहह कककरवाउकमकतारकालोपहोताहाकतारकभ साथkjkकभ दाराासभजोाजाताहइसकारकतारगवहोजाताहतथाउसकभसककरक या कतहोतीह|

HINDI X Page 104

(ग) ाववाउndashरचनाकभ अातगरतअसकथरतारववतासचकवाक ीआतभह कनतइनकभदाराकभ सथानपर ाःसभपरसगर का ोगहोताह| कसभवाककभ वलनषभध पकम कतहोतभह रकतारककअसकथरतासाचतकरतभह| पहचानndash ाव कख या कवचनपिरलागअनपरषतथासाकान तकालकम| उदाहरndash 1 अबकझसभनहाचलाजा गा| 2 गकर दकमखबनहााजाताह| 3 तकसभखानानहाखााजारहाह| 4 अबखभलाजा | 5 थोीदभरसोलाजा |

रवभषndashहनदकम याका कोसा प ीहजोककरवाउककतरह ोगहोताह|हसककरक यासभवनानाह|िजनहमवतपननअसककरककहतभहजसभndash

(क) कभजगा|(तोडनासककरक यासभndashनावतपननअककरक या) (ख) दरवाजाखलगा|(खोलनासककाकर यासभखलनावतपननअककरक या) (ग) ोजनपकगा|

कतरवाउसभककरवाउबनानाndashककरवाउबनातभसकनिमलखतबातोकोधानकमरखनाचाह |

1 कतरवाउकककख याकासाकान तकालकमपरवतरन| 2 कतारकभ साथदाराकभ दाराासभलगाइ | 3 याकोपरवतरत पकभ साथकालपरषवचनतथालागकभ अनार

याका पजोख भ| 4 दककर कभ साथरव िकतलगीहोतोउसभहादिज | नदारहर ndash कत षवाय करषवाय

ातोनभपतलखा ातदनभपतलखा ातोदारापतलखागा| कोहन यकभ नहाखभलताह|कोहनसभ यकभ नहाखभलाजाताह| हकरवता कसनभलखीह|हकरवता कसकभ दारालखीगाहकनभपतलखा|कभरभदारापतलखागा

कत षवाय सक भाववाय नाना 1 कतारकभ साथसभाकभ दारालगा |

HINDI X Page 105

2 कख याकोसाकान तकालकक याको कवचनकमबदलकरउसकभ साथधातकभ कवचनपिरलागअनपरषकावहकाललगादभजोdrZ`वाउकक याकाह|जसभndash खभलगमखभलाजा गा

सोतभहसोाजाताह

खारहभथभखााजारहाथा| नदाहरर ndash कत षवाय भाववाय

सीतासोगा|सीतासभसोागा| घालबसतरसभनहाउठा|घालसभबसतरसभउठानहाजाता| कचलनहसकताकझसभचलानहाजाता| पाीउभगभ|पाददाराउाजा गा| बभषसाकानतः ाववाउका ोगनोधाथरकअथर कमहोताह| पपन (अ) सह वकलप च नकर लल ल

1 िजसवाककमकतारकभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)साधारवाउ(घ)कतरवाउ

2 िजसवाककमककर कभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ककरधार(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन ( ) वाय ताल 1 धानकातीदारा ाषदागा

(क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

2कीनाउपनासपपतीह

(क) कतरवाउ(ख)ककरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)इनकभसभकोानहा

3कासभचला ीनहाजाता| (क)ककरवाउ(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

4सकताkjkपतपपागा

HINDI X Page 106

(क)ककरवाउ(ख)कतरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)अन

5 ाववाउ ा (क)रकासभसोानहाजाता|(ख)राकसोनहासकती

(ग)रकासोनहापती|(घ)राकनहासोसकती

6 ाववाउ ा (क) कझसभपपानहाजाता(ख)कपपनहासकती

(ग)क पपतीनहाह|(घ)इनकभसभकोानहा (स) नसनलल त वाकयष रउ सक कत षवाय वालक वाकय छाल

1 (क) कझसभपतनहालखागा(ख)हकसभइतनभदःखनहासहभजातभ| (ग)कहातकागाधीनभराररकोाात रअहासाकासनदभदा| (घ)इनकभसभकोानहा

2 (क)क करवतापपसकताह|(ख)कीराkjkकलपतलखा

जा गा| (ग)बउचदसभाातनहारहाजासकता|(घ)इनकभसभकोानहा

3(क)रकासभपसतकपपजारहह|(ख)कझसभउठानहाजाता

(ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ(घ)इनकभसभकोानहा 4(क)कझसभहासानहगा|(ख)राकदारापसतकलखीजातीह| (ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ|(घ)इनकभसभकोानहा| (द) नसनलल त वाकयष रउ सक भाववाय वालक वाकय छाल

1 (क) लडकोसभदाराखबपपागा|(ख)कोहननभखानाखाा

(ग) कझसभरोगनहागा|(घ)तकहाबठो|

2 (क)हलवाादाराकठााबनाीजातीह|(ख)क नहाआसकता|

HINDI X Page 107

(ग)लताकागभकरकधरगीतगातीह|(घ)अजसभउठानहाजाताह|

3 ककरवाउ ा (क) रकााचतबनतीह|(ख)सवमसबहनहाउठ

सकक

(ग)सवमदाराकरवतापप|(घ)सवमघरगा|

4 (क)आजकचखभलभगभ(ख)तककचनहाखभलपाओगभ| (ग)बउचाखबरोा(घ)करकkjkपतागउााजारहह|

उततरndash(अ)1(घ)2(ब)1(ख)2(ख)3(ख)4(क)5(क)6(क) (ब)1(ग)2(क)3(ग)4(ग)5(द)1(ग)2(घ)3(ग)4(घ) अ ासndash शन नदानसारवाउifjofrZrककिज

1 कारददाराकार काजाताह|(कतरवाउ) 2 उसनभदधपीला|(ककरवाउ) 3 कभरसासनहालपाती-( ाववाउ) 4 कझसभवहानहाजााजा गा|(कतरवाउ)

छाया रत छना पपन 1ि िलिख तमासाशतम ततधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज त-तत

दरवधाndashहतसाहसहदखताहपाथनहाa]

दभहसखीहोपरकनकभ दःखकाअातनहा|

दःखहनचादखलारदndashरतआनभपर

काहआजोखलाफलरसndashवसातजानभपर

जोनकला लाउसभकरत रवरवर

HINDI X Page 108

ााकत ना

कनहोगादखदना|

(1)कदभहसखीहोनभपर ीकनकभ दःखकाअातकदनहाहोताह2

खldquoदबधाहसहसहldquoकभ कधकसभकरवकाकहनाचाहताह2

गइसकावााकमनहतसनदभसपरककिज |1

पपन 2कव नक कठन याष कक पन क ात कयष कह हह

उ त-करवनभकठनथाथर कभ पजनककबातइसल कहापहकद कहसतहबकनर

कोआखरकारअपनभवासतरवकसचकासाकनाकरनापताहबउसभअपनीपरिसथतदकम

जीनापताहब ल-बसरादमा रवरकभ सपनभउसभदखीहकरतभह कसीकािजलपर

नहालभजातभब

पपन 3lsquoर गत िराrsquo कसक कहतक ह कवता रउ इसका पयबग कस अष रउ ह आ हह

उ त-गकककाचलाचलातीधपकमदरसकपरपानीककचककदखाादभतीहबहकवहा

जाकरदभखतभहतोक नहाहोताब कतकभ इसभाककरपको lsquoकगतराrsquoकहाजाताहब

इसकरवताकमइसकाअथर लावभ रभककभ ल कागाहबकरवकहनाचाहताह क

लोग ताअथारत प बपपनकमसखकानतभहब का तबभ होकर ीकोासखनहाकलताब

अतबबपपनकासखदरसभहदखाादभताहबहवासतरवकसचनहाहब

पपन 4भाव सपि किल ndash

ताकार-ब ाबकभ वलकगतराह

हरचािकाकम पी करातकराहब

उ त-बपपनकाअहसासकहानहोनभकासख ी क लावाहबकनरबाआदकीहोकर

ीकनसभ सननहो हआवशकनहाबहरसखकभ साथ कदख ीजारहताहबजसभ

हरचादनीरातकभ बाद ककालरात ीलगीरहतीह परकाकभ बादअकावस ीआती

हउसीतरहसखकभ पी भदख ी पभरहतभहब

पपन 5lsquoछायाrsquo शबद यहा कस सदभष रउ पय कत ह आ हह कव नक नसक छनक कक लल रना कयष

कया हह

अथवा

lsquo ााकत नाकनrsquoपािकतकमlsquo ााrsquoसभकरवकाकातातपर ह

HINDI X Page 109

उ त- हाlsquo ााrsquoबदअवासतरवकताओाकभ ल कतहआहब भ ाा अतीतकक ी

होसकतीा र रवरकक ीब भ ाा परानीकीठपाददकक ीहोसकतीह रकीठभ

सपनदकक ीब

पपन 6lsquo ीती ताह सार दक आगक क स ध लकrsquo यह भाव कवता क कस पिकत रउ सलकता

हह

उ त-नमनपािकतकमndash

जोनकला लउसभकरत रवरवरब

पपन 7कवता रउ वयकत द कक काररष कब सपि किल

अवा

lsquo ााकत नाrsquoकरवताकभ करवनभकानवकक कनविततदकोजीवनकभ ल दखदाी

कानाह

उ त-इसकरवताकमदखकभ नमनलखतकारबता ग हndash

(i) ााअथारत प बीतीहाकीठपादमिजनहमादकरndashकरकभ हकअपनभवतरकानको

रअाधकदखीकरलभतभहब

(ii) ााअथारत प रवरकभ सपनभिजनकभ परानहोनभपरदखीरहतभहब

(iii) वतरकानजीवनकमउाचतअवसरपरला नकलनाबबसातकभ सकफलकान

खलनाारद-रातकमचादकानखलनाबआहह कउाचतअवसरपर

सखनकलनाब

पपन 8lsquoरस वसत ीत ानक पर फल ल लनकrsquo सक कव का कया आशय हहlsquoछाया रत

छनाrsquo कवता कक आधार पर नतर दिल

उ त-इससभआहndashसकनकलजानभपरसखकाअवसरकलनाबउाचतसक

परसखकानकलनाब

पपन 9सरय ीत ानक पर भी अतीत क नपलिबध रन िय कब आनद दकती हह lsquoछाया

रत छनाrsquo कवता कक आधार पर पसत त कन क तकष -सहत प िि किल

उ त-सकबीतजानभपर ी तकालककसहानीादमकनरकोआनादसभ रदभतीहब

उसभअपनभर तकदकककनकोहकादमआतीहतोवभबीतभह सख कबार फर

सभजीवनकमआजातभह रउसभ सननकरदभतभहब

पपन 10lsquoछाया रत छनाrsquo कवता रउ शरद कत ढ़र वसत कत का नदाहरर दककर कव

कया भाव वयकत करना चाहता हह

HINDI X Page 110

उ त- करवरदऋतकमचािकाकभ अ ावकोदखाकर रवसातऋतकमफलकभ

अ ावकोदखाकरकहनाचाहताह कदठपकसकपरसखनकलभतोबहतदख

होताहब

पपन 11कवता कक आधार पर ताइल क वह ार- ार कसक कन सर तयष रउ ब

ाता हह

उ त-करवबार-बारअपनीर ाकभ साथचादनीरातकमबता ह सखदककसकतदकम

खोजाताहब

HINDI X Page 111

lsquoससक तrsquo पपन 1 नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प ल ता स धत पपनष कक नतर दिल----1x5=5 सासकत रस तास ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाहउनहमहकउसककस ताकहमाअस तासासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा (क)स ताकाजनक कससभहोताह(1)अस तासभ(2)सासकरदसभ(3)सासकतसभ(4)कहानतासभ (ख)आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1)हासा(2)हाथार(3)योध(4)दवभष

(ग)सासकतकासाबाध कससभहोताह(1करा ावनासभब(2)रवकास ावनासभब(3)ानसभब(4)रवनासभब (घ)आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ(1)स ता(2)अस ता(3)सासकत(4)असासकत

(ङ)rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1)ककरधार(2)ततपरष(3)अवी ाव(4)दवादव

पपन 2लक क क दिि रउ lsquoसभयताrsquo ढ़र lsquoससक तrsquo क सह सरस अ तक कयष नह न

पा हह

नतर-लभखकककदिरकम lsquoस ताrsquo र lsquoसासकतrsquoबददका ोगबहतकनकानभपगसभ

होतारहाहबहातक कउनकभ साथ lsquo वतकrsquo र lsquoआधाितककrsquoजसभरवभषजोभ जातभ

रहभहबइनबददककसकझ रअाधकगबाजातीहब

HINDI X Page 112

पपन 3कन रहवपरष आवपयकता क प तष कक लल स -धागक का आविकार ह आ हबगा

नतर-अपनभतनकोकनभकभ ल सवाकोगकसद रनागभपनसभबचानभकभ ल सा-

धागभकाआरवरकारहआहोगाबसा-धागभककखोजसभपहलभकनरनागारहताथाबवहजसभ-

जसभवककखालापततदसभतनकोकताथाब का तउससभरर ककठपकसभरा नहा

होपातीथीबअतजबउसनभसा-धागभककखोजकरलतोउसकभ हाथबहतबीतकनीक

लगगाबहतकनीकइतनीकारगरथी कआजलोगइसका रपरउपोगकरतभहब

पपन 4 - वासतवक अ रउ lsquoससक त वयिकतrsquo कसक कहा ा सकता हह

नतर-लभखककभ अनसार वासतरवकसासकतविकतवहहिजसककबर ररववभकनभ

कसी ीन तककाअनसाधान रदरन काहोगाबजसभ-नननभगरतवाकषर का

साातखोजाबवहवासतरवकरपसभसासकतविकतथाब

पपन 5आग क ब लक ह त ड़ी ब कयष रानी ाती हह इस ब कक पीछक रह पकररा

कक र रय स बत कया रहक हबगक

नतर-आगककखोजकनरककबीआवशकताककपत र करतीहबवह ोजनपकानभकभ

काकआतीहबअतआदकनरनभइसभसबसभकहततवपर खोजकानाबआज ीइसका

कहततवसवभपरहबत ीतोहरसाासकतककारयकसभपहलभदाजलााजाताह र

खभलदकमकालजलााजातीहबआजदआगनहोतोपरस ताताकभ कहलकक

ात र राकरागरजा गीब

आगककखोजकभ पी भ ोजनकक भरातोरहहहोगी साथह का र

गकपानभकक भरा ीरहहोगीबरातकमआगबहतकाकआाहोगीबसदरदकमतोह

अकत-जसीसहाहोगीबघनघोरठाडीकालरातकमजबआदकानवआगसभगकलभता

होगाकालरातकमदभखपााहोगा रकाासको नकरखापााहोगातोउसभ कतनाआनाद

कलाहोगाबअतउसनभअितनकोदभवताकानाहोगा रउसभसरतरखनभकभ उपाखोजभ

हदगभब

पपन 6अयन कब ससक त रानव कहनककक पीछक कौन सक तकष दल गल ह अयन दवारा

प तपादत सातष लव ानक क दसर ारकयष कब ाननक वालक लबग भी अयन क

तरह ससक त नह कहला सकतक कयष

नतर-लभखकनभसासकतकानवककपर ाषाोसीदह कउसकमननजसभआरवरकारक

राचातकहआपातभहबउनकभ अनसार जोविकतअपनीबर ररववभकसभ कसीन

HINDI X Page 113

तककाअनसाधान रदरनकरसकताह वहसासकतविकतहबनननभ ीह

काबउसभअपनीोतता भरा र विततसभरवानकभ रव नननकदकोजाना र

उसभजनताकभ साकानभरखाबइसकारवहसासकतविकतहआब

अनलोगजोननदवाराखोजभग स ीसाातदककजानकाररखतभह रअन

सकसाात ीजानतभह ननजसभसासकतनहाहोसकतभबकारउनहदनभअपनीोतता

र विततसभानकाआरवरकारनहा काबउनहदनभतोननाअनवानकददवारा

खोजभग साातदकोजाना- रब

पपन 7 कसत ि रन िय कब स ससक त ननक कक लल कस ग र क आवपयकता हह

नतर-लभखककभ अनसार िजसकापभ राह रतनकाह उसभसासकतनहाकहाजा

सकताबसासकतहोनभकभ ल आवशकह कवहनठरलानबठभ बउसकभ कनकमक ना

तकखोजनभकक भरा ावना र विततहोब

पपन 8lsquoससक तrsquo पाठ कक अन सार सभयता कया हह इसकक अतगषत कया-कया चीीउ शारल ह

नतर-इसपाठकभ अनसार सासकतविकतददवाराखोजभग साधन रपदाथर स ता

कानकारकरतभहबआगसा-धागाहकारभखान-पानओपना-ब ानाआवगकनकभ साधनअसत-

सतसबस ताकभ अातगरतआतभहब

पपन 9ससक त पाठ कक आधार पर लल ल क रानव-ससक त कक वासतवक अरदाता कौन

ह नदाहरर सहत सपि किल

नतर-कानव-सासकतकभ वासतरवकजनकदातावभकनीषीहजोसाासारक ोगकक भरा

सभनहा अरपत कतकभ रहसदकोजाननभककइउ ासभअनवभषकमलगभरहतभहबजसभ

ननकानव-सासकतकाजनकदाताथाब

HINDI X Page 114

रचनाक दिि सक वाकय कक भकद 1 रचनाककदिरसभवाककभ तीन भदहोतभहndash

(i)सरलवाकब(ii)साकतवाकब(iii)कशवाकब

सरल वाकय िस वाकय रउ लक कया हबती हहनसक सरल वाकय कहतक ह सरल वाकय रउ लक कताष ता

लक कया का हबना आवपयक हहउदाहरndash

कोहनसकलजाताहब

हाlsquoकोहनrsquoकतारहतथाlsquoजाताहrsquo याहोनभकभ कारहसरलवाकहब

सरलवाककमकतार र याकभ अतरकतककरपरक यारवभषसा दानअाधकर

करअपादानघकहोसकतभहबथाndash

(क) कोहनहसताहब(कतार- या)

(ख) राजभबीकारहब(कतार-परक- या)

(ग) पलसनभचोरकोपीाब(कतार-ककर ndash या)

(घ) काताजीनभीलाको कसाीदब(ककर-ककर-ककर- या)

सय कत वाकय

िस वाकय रउ दब या अधक र रय ता सवत नपवाकय हबतक ह वक सय कत वाकय कहलातक

ह यक दबनष परष अष दकनक रउ सर हबतक ह यक ढ़र ताफरयाअवाकत लकल नइसलल

आद यबकष सक िड़क हबतक ह जसभ-

हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभब

(i)हकलोगप भघकनभग ब(ii)(हक)वहाचारदनरहभब

वहआातोथी का तउसनभक कहानहाथाब

(i)वहआाथीब(ii)उसनभक कहानहाथाब

रश वाकय

रश वाकय रउ लक-सक अधक नपवाकय हबतक ह ननरउ लक नपवाकय पधान हबता हह ता

अअय लक-या-अधक नपवाकय नस पर आशत हबतक ह यक नपवाकय परसपर वयधकरर

यबकष(हसक कयदअगरतबताप यदयपइसलल आद) सक ड़क ह ल हबतक ह उदाहरndash

HINDI X Page 115

दक नआाहोतातोकाकनबनताब

इसकमlsquoकाकनबनताrsquo धानउपवाकपरlsquoदक नआाहोताrsquoबउपवाकआाशतहब

अनक उदाहर

(क) अधापकनभबतााक कलसकलकम ीहोगीब

(ख) जोलकाककरभकमबठाहवहकभरा ााहब

(ग) क ोाथात साइ कलखबचलाताथाब

(घ) यदइसबारवषारनहातबसारफसलनरहोजा गीब

र रय नपवाकय यबक आशत नपवाकय

(क) अधापकनभबताा ककलसकलकम ीहोगीब

(ख) वहकभरा ााहबजोलकाककरभकमबठाहब

(ग) साइ कलखबचलाताथाबजबतबक ोाथाब

(घ) सारफसलनरहोजा गीबदतोइसबारवषारनहाब

आशत नपवाकयष कक भकद -

आाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सा नपवाकय ndashजोउपवाक धानवाककक कसीसााासाा-पदबाधकभ बदलभ

कम कतहआहोउसभसााउपवाककहतमहबजसभndash

रहकबोला कर कनाषक ा रहा ह

हाlsquoक कनारकजारहाहrsquoउपवाक धानवाकlsquoरहकबोलाrsquoकभ ककर कभ रपकम

कतहोरहाहबअतसााउपवाकहबसााउपवाकसभपहलभ ा lsquo कrsquoका

ोगहोताहबक ी-क ीहलपत ीहोजाताहबजसभ-

जानपताहक राता ीक असवस ह ब

इनसभहनप क यक कौन ह

त र नह आ गकक जानताथाब

(क) वशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककभ कसीसााासवरनाकबद

ककरवभषताबताताहउसभlsquoरवभषउपवाकrsquoकहतभहबजसभ-

आपककवह कताबकहाहब आप कल लाल कब

हाlsquoजोआपकलला थभrsquoउपवाकlsquoवह कताबrsquoककरवभषता ककररहाहअतरवभष

उपवाकहबहादकमlsquoजोrsquolsquoिजसrsquoिजसभlsquoिजसकोrsquoसभआरा होनभवालभउपवाकरवभष

उपवाककहलातभहब भक ीवाककभ ारा कमआतभह रक ीअातकमबथा-

जोपसभकझभ कलभथभवभखचर होग ब( ारा कम)

HINDI X Page 116

वभपसभखचर होग जोकझभ कलभथभब(अातकम)

(ख) कयावशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककक याकककोारवभषता

बताताहवह यारवभषउपवाककहलाताहबइसकभ पाच भदहोतभह-

1 कालवाचीउपवाक

2 सथानवाचीउपवाक

3 रतवाचीउपवाक

4 परकावाचीउपवाक

5 पराकवाचीउपवाक

HINDI X Page 117

वाकय-वपातरर क कारकभ वाककोदसरभ कारकभ वाककमबदलनावाक-रचनाातर पाातर

कहलाताहबरचनाककदिरसभवाक-रचनाातरकक यानमनलखतह-

सरलवाककोकशवाकअथवासाकतवाककमबदलनाकशवाककोसरलवाक

अथवासाकतवाककमबदलनातथासाकतवाककोसरल रकशवाककमबदलना

इसकोकभ अातगरतआताहबहधानरखनभोतह कवाक-रचनाबदलनी

चाह का तअथर नहाबदलनाचाह ब

सरल वाकय सक सय कत वाकय

1 उसनभघरआकर ोजन काबसरल वहघरआा रउसनभ ोजन काब साकत2 वहफलखरदनभकभ ल बाखारगाब सरल उसभफलखरदनाथाइसल बाखारगब साकत3 कोहनहादपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाब सरल कोहनकोहादपपनाहइसल ासतीजीकभ हागाब साकतसरल वाकय सक रश वाकय

1 दभकभ ल कर-कनभवालासउचादभ कतहोताब सरल जोदभकभ ल करकताहवहसउचादभ कतहोताहब कश2 ककभ साकनभ ाताातरहतभहब सरल जबतककरहतभह ाताातरहतभहब कश3 कोहननभकझभ जरद ोजनकरनभकभ ल कहाब सरल कोहननभकहा ककझभ जरद ोजनकरनाहब कशसय कत वाकय सक सरल वाकय

1 ीलानभ कपसतककागी रवहउसभकलगाब साकत ीलानभजोपसतककागीथीवहउसभकलगाब कश2 कखदरकभहनतकरताहलभ कनउसकाला उसभनहाकलताब साकत कखदरिजतनीकभहनतकरताहउसकाउसभला नहाकलताब कश3 कोहनबहतखलाीहलभ कनफभ लनहाहोताब साकत कोहनोसाखलाीहजोक ीफभ लनहाहोताब कश

HINDI X Page 118

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसककनषस

नरपfUgravekहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(v) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

2 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानभवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानहब

(vi) वभावndashसायी भाव कब गानक वालक वयिकतवसत या पररिस तया वभाव कहक ातक ह

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 119

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(vii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकत

उदाहरकमपरराककायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसनाआखम

लालकरनाआदअन ावहदगभब

(viii) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ाव

बार-बारउतपननहोतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहब

इनककसाखाततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभकभ स यउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndash vlkkjrkअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 120

6 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

7 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

8 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

9 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

10 उतसाहndashवीररस10वातसरndashतसलरस

11 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

HINDI X Page 121

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

12 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

13 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

14 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

HINDI X Page 122

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

15 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहसतभ-हसतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

16 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

17 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

HINDI X Page 123

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

18 अदभ र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालतसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 19 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहसहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

20 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावतसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

3 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब

HINDI X Page 124

X X X जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

4 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

HINDI X Page 125

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलराकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ बउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 126

16 नौ ता ातक रउ इ ादत ndash यतीअद रश नमनलखतगधााकमसभप भग शनदसभउततरसहरवकरपचनकरदिज

(अ) सचकचहरानकरतीहकाीपकका कहलजसभकलााबरफगासागीतसाहत रअदबककबहतसारपरमपरा ालपतहोग| कसउचभ सरसाधक रसाकािजकककाातबिसकरलाखासाहबकोइनसबककककीखलतीह|काीकमिजसतरहबाबारवशवनाथ रबिसकरलाखा कदसरभकभ परकरहभह|उसीतरहकहररकतािजा रहोलअबीरगलालककगागाजकनासासकत ी कदसरभकभ परकरहभह|अ ीजरदहवहतक इतहासबनचकाह|अ ीआगभबहतक इतहासबनजा गा| फर ीक बचाहजोसफर काीकमह|काीआनदाकाननह|सबसभबीबातह ककाीकभ पासउसतादबिसकरलाखाजसभल रसरककतकीजसखानभवालानाबहरारहाहजोहकभासभदोकवकोको कहोनभबआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतारहा|

1 इसगधााकम कससागीतवादककािजयह (क) उसतादबिसकरलाखान(ख)पाखडतजसराज

(ग)उसतादइााअरलाखाा(घ) ीकसभन

2 बाबारवशवनाथककनगरकानीजातीह| (क) कथरा(ख)वनदावन

(ग)काी(घ)दवारका

3 गागा कनासासकतकाकाआह| (क) बभकभलसासकत(ख)नजसासकत

(ग)उउचसासकत(घ)कल-जलसासकत

4 काीकमकरकोकसाकानागाह

(क) कागल(ख)अकागल

(ग)धनदाक(घ)अपरवत

5 उसतादबिसकरलाखानको कसकभ सकानबताागाह

(क) सनहरभतजकभ सकाा(ख)नााबहरभकभ सकान

(ग)चककती करकभ सकान(घ)सनदररोनीकभ साकान

उततरndash1(क)2(ग)3(घ)4(ख)

HINDI X Page 127

(ब)काीसासकतककपाठालाह|ासतदकमआनादकाननकभ नाकसभ तिरठत|काीकमकलाधरहनकानवनतरवचारधाराहबभ रदासजीहकवजबदनखानहइनरसकोसभउपकतहोनभवालाअपारजनसकहह| ह कअलगकाीहिजसककअलगतहजीबहअपनीबोल रअपनभरवरलोगहाइनकभ अपनभउतसवह| अपनासभहराबनाना रअपनानवहा|आपहासागीतको िकतसभ िकतको कसी ीधकर कभ कलाकारसभकजरकोचतीसभरवशवनाथकोरवालाीसभबिसकरलाखा कोगागाkjसभअलगकरकभ नहादभखसकतभ|

1 काी कसककपाठालाह

(क) सासकतकक(ख)ाकक

(ग)रवानीकक(घ)राजनीतकक

2 ासतोकमकाी कसनाकसभ सदह

(क) आनादकानन(ख)अ ारख

(ग)नादनकानन(घ)वनदावन

3 काीकम कतनभसालोकाइतहासह

(क) ldM+ksa(ख)हजारो

(ग)अानी(घ)करोो

4 काीकाजनसकहकसाह

(क) रसकोसभउपकत(ख)रसहन

(ग)अानी(घ)नािसतक

5 बिसकरलाखानको कससभअलगकरकभ नहादभखा जासकताह

(क) गागाkjसभ(ख) िकतसभ

(ग)धकर सभ(घ)चतीसभ

उततरndash1(क)2(क)3(ख)4(क)5(क) (स)अकीरदीनककउउअ ी14सालह|बिसकरलाखानककउउअ ी14सालह|वहकाीह|वहपरानाबालाजीकाकादरजहारविसकरलाखाकोनवबतखानभराजकभ ल जानापताह|कगर करासताहबालाजीकादरतकजानभका|वहरासतारसलनबाा रबतलनबााकभ हासभहोकरजाताह|इसरसतभसभअकीरदीनकोजानाअउ ालगताह|इसरासतभनजानभ कतनभतरहकभ बोलबनावक ीठकरक ीअपपभक ीदादराकभ काफर तडोपतकपहाचतभरहतभह|रसलनबाा रबलाबााजबजातीहतबअकीरदीनको ीकलतीह|अपनभ भरदसाातकारदकमबिसकरलाखानसाहबनभसवीकार काह कउनहमअपनभजीवनकभ आरा कदनदकमसागीतकभ तआसिकतइनहगकाबहनदकोसनकरकलह|

HINDI X Page 128

क कारसभउनककअबोधउउकमअन वककसलभपरसागीत भराककवरकालारसलनबाा रबतलनबाानभउकभ रह| 1 उसतादबिसकरलाखानकभ बचपनकाकानाकथा

(क) जलालदीन(ख)अकीरदीन

(ग)अजहरदीन(घ)सोहारबदीन

2 उसताबबिसकरलाखान कसकादरकमराजकभ ल जातभथभ

(क)बालाजीकाकादर(ख) रवजीकाकादर

(ग)वशनवानीकाकादर(घ)सर काकादर

3 बालाजीकाकादरजानभकारासता कसकभ हासभहोकरगजरताथा

(क) बतलनबाा वाझलनबाा(ख)रसलनबाा रबतलनबाा

(ग)उतरनबाा वाजोहराबाा(घ)सलनबााा रबतलनबाा

4 रसलनबाा वाबतलनबााकवनथी

(क) फरकीनाका(ख)नताागना

(ग)गाका(घ)साधवी

5 अकीरदीनअपनभजीवनकमसागतका थक भरक कसकोकानतभह

(क) उसतादअबदलअहकदको(ख)रसलनबाा वाबतलनबाा

(ख) जोहराबााको(घ)अलाबाा वाजफलाबााको

उततरndash1(ख)2(क)3(ख)4(ग)5(ख) (द)हनााकभ इसीकागलधवनकभ नाकउसतादबिसकरलाखासाहबअससीबरससभसरकाागरहभथभ|सउचभ सरककनभकत|अससीबरसककपााचोवकतोबालगीनकाजइसीसरकोजानभकक ाथरनाकमखचर होजातीथी|लाखोसजदमइसी कसउचभ सरककइबादतकमखदकभ आगभझकातभथभ|वभनकाजकभ बाजसजदभकमागदागदजतभथभ|कभरभकालकसरबखदभ|सरकमवहतासीरपदाकरककआखदसभसउचभ कोतीतीतरहअनगपआासनकलआ | 1हनााकककागलधवनकभ नाकथभ (क)सादकहसन(ख)अलबख

(ग)कसदीन(घ)बिसकरलाखान

HINDI X Page 129

2पाचदवकतककनकाज कसभपानभकमखचर होजातीथी

(क)तान(ख)सर

(ख)धवन(घ)आवाज

3नाकहनाावादक कसकभ साकनभझककरसउचभ सरककइबादतकरतभथभ

(क)पीर(ख)खदा

(ग)उसताद(घ)अबबा 4बिसकरलाखानकाजकभ बकतसजदभकमागडागडातभह काकानतभथभ

(क)कठास रआवाज(ख)सर

(ग)सोज(घ)तान

5सरदकभ ावसभबिसकरलाखाआखदसभकसभआासनकलतभकक ाथरनाकरतभथभ

(क)अनगप(ख)को भको भ

(ग)कोतीककतरह(घ)वषारककबाददककतरह उततर1(घ)2(ख)3(ख)4(ख)5(ग) लघ नतरय पपन

1 शहना ढ़र ण रराव लक दसरब कक लल नपयबगी कह सक ह उततरndashहनााबजनभकभ ल रडका ोग काजाताह|रडlsquoनरकldquoनाकक कघाससभबनााजातीह|जोकख पसभसदननदकभ कनारभपााजातीह|इसीकभ कारहनााजसभबाजाबजताह| 2 सगीत रउ सर का आशय सपि करतक ह ल ताइल क िसरलला ा कब सर क

सरस क ढ़र कह सक आ ग ी उततरndashसागीतकमसककाआहसागीतकावहसथानजहालककसकािपत रतालकाआरम होताह|रविसकरलाखाकमसकककसकझबचपनकमहआगाथी|जबवहअपनभकाकाअलबखखाकोहनााबजातभह ककपरआतभसनतातोधसभपतथरजकीनपरकारकरदाददभताह| 3 कशी कब ससक त क पाठशाला कयष कहा ाता ह

उततरndashकाीसासकतककपाठालाह|हा ारतीासतदकाानह|कलारोकहारहतभह|हहनकान ररवशवनाथककनगरह|हाकाइतहासबहतपरानाहहा कााडानधकर गर रकला भकोकानवासह| 4 िसरलला ान दब कौरब रउ भा चारक क पकररा कह सक दकतक हह

HINDI X Page 130

उततरndashबिसकरलाखानजातसभकसलकानथभ रधकर ककदिरसभइसलाकधकर को जनभवालभपााचवकतनकाजपपतभवालभसउचभ कसलकान|कहररकसभउनकारवभषजडावथा|वभबना कसी भद ावकभ हनद कसलकानदोनदकभ उतसवोकमकागलधवनबजातभथभ|उनकभ कनकमबालाजीकभ तरवभषJfrac14kथी|वभकाीकभ बाहरहोनभपर ीरवशवनाथ रबालाजीकादरककदाककओरकहकरकभ बठतभ रहनााबजातभथभ|इस कारवभदोकवकदको कहोनभ रआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतभह| 5 िसरलला ान सक वयिकतव क कौन कौन सी वशकषता नक आपकष पभावत

कया

उततरndashहकमबिसकरलाखानकभ विकततवककसादगीफककरसव ावसवा कानतथाकलाकभ तउनककअनन िकत रसकपर नभ ारवत काह|वभअपनभजीवनकमअपनभकजहबकभ तअताधकसकरपरतहोतभह ी कसीधकर रजातककसाककरताओकमनहाciexcls |सउचभ कसलकानहोतभह ीकाीकभ बाबारवशवनाथ रबालाजीकभ तशदारखनाउनकाविकततवककअनतकरवभषताह| ारतरतनजसीसमकाननीउपााधकलनभकभ बाद ीउनकभ आगनतकोसभकलतभथभ|हउनकभ विकततवककसादगी रफककरानासव ावकाहपरचह| 6 काशी रउ स स छ लकाकार कह सक हब गया ह उततरndashकाीकमसागीत िकतसभ िकतकलाकारसभकजरचतीसभरवशवनाथरवारीसभ रबिसकरलाखानxaxkkjसभकलकर कहोग ह|उनहमअलगअलगकरकभ दभखनासा वनहाह | 7 शहना क द नया रउ ण रराव कब कयष कया ाता ह

उततरndashडकरावगावककसोननदकभ कनारदपरपीजानभवालबनावनरकघासकभ हनााककरडबनतीह| izflfrac14हनाावादकबिसकरलाखा ककजनकसथलडकरावगावहह|बिसकरलाखानकभ परदादाउसतादसलारहसनखानकभ हनवासीथभ|इनहकारदसभहनााककदनााकमडकरावकोाद काजाताह| 8 स षर वाघष सक कया अभपाय हह

उततरndashसरषरवाधोसभअ ाहndashफा ककरबजभजानभवालभवाद|जसभndashाहनीबनciexclklqjh आद|

9 शहना कब स षर वादयष रउ शाह क नपाध कयष द ग हबगी उततरndashहनााकोसरषरवाददकमाहककउपााधदभनभकभ कारनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार|

HINDI X Page 131

10 िसरलला ान कब शहना क रगल ोव न का नायक कयष कहा गया ह

उततरndashबिसकरलाखानकोहनााकककागलधवनकानाकनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार| कागलकापरवभ तिरठतकरवानभवालभहोनभकभ कार| 11 िसरलला ान क चारर क वशकषताल लल ल | उततरndashाशवरकमआसथाकला भकी ावक

सदाजीवनउउचरवचारवालभसगीत भकीलगनीलकानव भकी

HINDI X Page 132

7 कअयादान-कत रा

कावयाश कब प कर पछक गल पपनष कक नतर लल ल- 1 कानभकहापानीकभझााककर

अपनभचभहरभपरकतरझना

अपनभचभहरभपरकतरझना|आगरोासभकनभकभ ल ह

जलनभकभ ल नहा

वसत रआ षािबदकभकोककतरह

बाधनहसतीndashजीवनकभ

कानभकहालककहोना

परलककजसभदखााकतदभना|

1 लड़क हबनक सक कया आशय ह

उततरndashलककहोनभसभआहलककजसभगदकाहोनाकनसभसरल ोलसकपर ीलहोना|

2 रा नक यह कयष कहा क ldquo आग रबया सककनक कक लल ह लनक कक लल नह

उततरndashकानभहकहकद कउसकभ कनकमवहपरानीघना कवजदरहहदगीिजनकभघरककबहओकोजलाकरकारडालागाथा|इसल वहअपनीवहअपनीबभकोसकझादभरहह| 3 लड़क हसी द ा रत दकना का कया आशय ह

उततरndashलककजसीदखााकतदभनाकाआह कअपनभगपर क जानभवालभअताचारकोकतसहना|अपनाोषकतहोनभदभना|

4 पद क भाषा पर पपरी किल उततरndash ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह|

2 कतना काकथाउसकादख

लडकककोदानकमदभतभवकत

जसभवहउसककअातकपाजीहो

लककअ ीसानीनहाथी

अ ीइतनी ोलसरलथी

कउसभसखकाआ ासतोहोताथा

लभ कनदःखबााचनानहाआताथा

पाठकाथीवहqiexclys काककक

HINDI X Page 133

तकव रक लबपािकतदकक 1 लककअ ीसानीनहाथीसभकातातपर ह

उततर-करवकहनाचाहताह कलककअ ी ोलतथासरलह|उसभदनाकभ ल पाचोककजानकारनहाह| 2 लकककोदःखबाचनानहाआताथाndashकाकातातपर ह

उततरndashलकककोदःखबााचनानहाआताथा|तातपर ह कलककजीवनककआनभवालिजमकभदारद रकरदसभ ल ाातपराचतनहाथी| 3पाठकाथीवहqiexclayk कासभकरवकाकहनाचाहताह

उततरndashकरवकहनाचाहताह कउसभउसकभ आगाकीजीवनका कqiexclaykसाअहसासथा कउसकाजीवनअबकसाहोनभवालाह कनतबहस ीबातोसभपराचतनहथी|उसभकभ वलआनभवालभसखकाअहसासथा|

लघ नतरय पपन

1 रा नक क कब कया कया सी द नतर ndashकानभबभकोनमनलखतसीखदndash क ीअपनीसनदरता र ासापरकतरझना

गहनद रdiM+ksa कभ बदलभअपनीआजदकतखोना

तागीसरल ोलसनभहहोनापरअताचारनसहना |

2 रा नक ऐसा कयष कहा क लड़क हबना पर लड़क हसी द ा रत दकना

नतर ndashकाचाहतीथी कउसककबभलककहोनभपरबहहोनभकाहरफजर न ा परसाथ-साथहथीचाहतीथी कउसककबभकोाअताचारनसहभ रकोाउसकाफादानउठा |इसल उसनभकहा कलककपरजसभकतदखाादभना|

3 क छ त कब ढ़र क छ ycfrac14 पिकतयष का आशय सपि किल | उततरइसकातातपर ह कलबबभअ ीकभ वलसहज ावकोहसकझपातीह|सनभहकमपलबपबभकोअ ीदखदकोसहनकरनभककसाककर नहाह| 4 कअयादान दकतक वकत रा कक द द कब पारालरक कयष कहा गया हह उततरndashकनादानदभतभवाककाकभ सखको ाकाककहागाहकद क कनारहोनभकभ नातभअपनभघर ोनभकादःखवहसबसभअउ पतरहजानतीह|वहजानतीह कउसककलकककभ जीवनकमकसभ-कसभकोआनभवालभह|

HINDI X Page 134

5 ववाहकजीवनककतासदकाहनवरववाहतकोोसाकबलगनभलगताह क

ववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह उततरndashरववाहसभपवर लककअनभककरपनाओाकोसाजो रहतीह|वततरकानकभ अ ावोकमरहकरवहअपभाकरतीरहतीह करववाहोपराातजीवनकमपरवतरनआ गा|अपनीस ीअपभाओाककपतर होगी|हध र बना रखतीह रकाकभ घरअ ाओाकमरहरहबभरववाहकभ बादसखककगचीndashगचीकरपनाकककाकनाकरतभह|रववाहकभ बादउसकककाकनाओपरपानी फरतादखाादभताहतोउसभजीवनतासदोसभ रा तीतहोनभलगताह|हउसकभ ववाहकजीवनककतासदह|उसककअपभाओाकभ अनसारववाहकजीवननहाहोताह रपारवारकसाकािजककारदाओकभ बाधनकमइतनाजकदाजाताह करपतगहकमसनभहसभपलरहलककघनकाअन वकरनभलगतीह|उससकोसालगताह कसमपर परवारकककारदानवरववाहताकककारदापालनकमह|परवारका त भकजनउसभहसीखदभतीदखाादभतीह|तबलगताह कववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह|

HINDI X Page 135

10 सगतकार- रगलकश ण राल कावााकोपपकरप भग शनकभ उततरलख ndash 1गाकजबअातरभककजलकमतानोकभ जागलकम

खोचकाहोताह

ाअपनभहसरगककोलााघकर

चलाजाताह कताहआ कअनहदकम

जसभसकभताहोकखगाककापी भ ताहआसकाज

जसभउसभददलाताहोउसकाबचपन

जबवहनवसखाथा| 1पदकमअनहदकाअथर सपरककिज | उततरndashअनहदकाअथर हसीकासभपरभअसीकादवलोकजहासवागकर आनादककअन तहो| 2अातरभकोतानोकोजागलकदकहागाह

उततर-अातरभककतानोकोजागलकहागाहकद कगातभवकतगाकअातरभकमहउलझकररहजाताह रसथाीको लजाताह| 3सथाीकाअथर होताह

उततरndashसथाीकाअथर ह कसी ीगानभकककखपािकता भकजोगीतकोगातभवकतबीचकमदोहरााजातीह| जातीह| 4सागतकारकाकार करताह

उततरndashजबकखगाकअपनभगीतकमहडबजाताहजबसागतकारउसभवापसकलसवरकमलभआताह रउसभ कनभनहादभता| 2क ीndashक ीवहोहदभदभताहउसकासाथ

हबतानभकभ ल सभवहअकभ लानहाह

रहकक फरसभगाजासकताह

जााजाचकाराज

रउसककआवाजकमजो कहचकसाफसनाादभतीह

ाअपनभसवरकोगचानउठानभककजोकोहउसभरवफलतानहा उसकककनरतासकझीजानीचाह | 1सागतकारकोअपनभसवरकोगचानउठानभकककोकोउसकककनरताकदसकझाजानाचाह |

HINDI X Page 136

उततर-कद कसागतकारसवाकोपी भरखकरतथागकनाकरहकरकखगाककोआगभबपनभकाकाककररहाह|िजतनी ी ासाहोगीवहकखगाककोकलभगी रसागतकारकोकोाजानभगातकनहा| फर ीवहअपनभसवरकोनीचारखताह| 2सागतकारकखगाककासाथकददभताह

उततर-सागतकारकखगाकको कनभसभबचनभकभ ल तथाउसकाउतसाहबपनभकभ ल उसकासाथदभताह| 3पदकक ाषापरपपीककिज | उततरndash ाषासरलखीबोलहनदह|

लघ नतरय पपन

1सागतकारकभ काधकसभकरव कन कारकभ विकतदककओरसाकभ तकरनाचाहरहाह

उततरसागतकारकभ काधकसभकरवसहाककलाकारदकभ कहतवककओरसाकभ तकररहाह| भसहाककलाकारखदकोरखकरकखकलाकारकोआगभबपनभकमोगदानदभतभह|हबातजीवनकभ हरभतकमलागहोताह| 2सागतकारककआवाजकम कहचककदसनाादभतीह

उततर-सागतकारककआबाजकम कहचकसाफसनाादभतीहकद कवहजानबझकरअपनीआबाजकोकखगाकसभगपरनहाउठानभदभताकद कउसकाकाककखकलाकारकोसहारा दानकरनाह|अपनीकलाका दरनकरनानहा| 3सफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानदविकतलखाताहतबउसभसहोगी कसतरहस ालतभह

उततरndashसफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानलखातभबिकतकोउसकभ सहोगीरवषकपरिसथतकमउसकभ साथरहनभकारवशवासदभकरउसकाआतकबलबना रखनभका रसक ासकरतभह|

4 सागतकारकरवताकमकरवकासनदभदभनाचाहताह

उततर-करवककसागतकारकभ तसहान तह|उसककदिरकमसागतकारकखागाककभ सकानहसराहनीह|कखगाकककसफलताकमसागतकारकाशभकककरकभ नहादभखनाचाह भ|दरपकखगाककभ बनासागतकारकाअिसततवनहाह| कनतकखगाकककसफलताअाधकाातसागतकारकभ सफलसहोगपरन ररह|कखगाककभ नराहोनभपररवशवासलखानभपरसवरबगनभपरउसकभ तारसपतककमचलमजानभपरसागतकारहउसभसा ालताह|सागतकारकभ बनाकखगाकककसफलतासादतधरहह|अतकखगाकककसफलताकमदोनदहसकान पसभसमकाननी र ासनीह|5 दलार रननसभ भकपी भउनकाकलाकारकन रउनकककलाथी|ह भकदलारकोदभ भकतककसभपहचतभह

HINDI X Page 137

उततर-नन16-17वषर कावकथा|तोदलारलतभववनकक वपाथी|ननघा भआकरदलारकभ पासबठता रउसककबातमसनता|वहकभ वलदलारकककलाका भकीथा|उसभदलारककआरागा पसभक लभनादभनानथा|दलार ीननकककलाकोपहचानकरउसकाकानकरनभलगीथी|हपरसपरसमकानका ावह भककमबदलगा|कहनभकोतोदलारनभहोलपरगाधीआशकसभधोतीलानभबालभननकोफकारकर गादालभ कनननकभ जानभकभ बादउसभननकाबदलावभउसकाकरता रोपीकाधानआातोउसभसकझनभकमदभरनलगी कननसवतातआनदोलनकमाकलहोगाह| 3 लह ठहया स लनी हकरानी हब रार का पतीकाष सरसइल | उततर- हठााझलनीहभरानीहोराक|लोक ाषाकमराचत कगीतकभ कखभ कािबदक ावहइसीसथानपरकभरनाकपककलगखोगाह|इसका तीकाथर बागहराह|नाकपकमपहनाजानभवालालगसहागका तीकह|दलार कगवनहारनह|वह कसकभ नाककालगअपनीनाकपकमपहनभ|लभ कनकन पीनाकपकमउसनभननकभ नाककालगजहावहगारहह|वहननककहताककगाह|अतःदलारकभ कहनभका ावह ndashहवहजगहहजहावहकभरासहागलगाह| 4 लह ठहया स लनी हकरानी हब रारा कहानी कक शीषकष कक पतीकाष कब सपि किल | नतर- हठााझलनीहभरानीहोराकाकहानीकभ ीषरककासाकानअथर हndashहभराकइसीसथानपरकभरझलनीखोगाह|झलनीसहागका तीकह|कहानीककनाकादलारननकोअपनासहागकानतीह कनतननकोदभ भकजनतननकभ कार कमसह ागीहोनभपरअलसगीरसभहाथोहदहोनापताह| 5 सवाधीनता सगार कक सकनानी वदकशी वस ष क हबल ला कर कया सद करना चाहतक क

नतर ndashसवाधीनतासा ाककभ सभनानीरवदभीसरकारकभ तरविोहका दरनकरनाचाहतभथभ|वभरवदभीवसतओाकाबहरकारकरनाचाहतभथभ|अा भजीासकदकभ अताचारकादकनकरनाचाहतभथभ| 6 अन कक दवारा लयक गल नपहार कब द लार नक कयष ठ करा दया

नतर- ननअ ीउउकमबहत ोाथा|वहवहसकाजककगचनीचनहसकझसकताथा|दलारनभसाीकोउपभासभफ़म कदा रननकोखबखरखोसनाा|वहनहाचाहतभथीककननअपनभ भक ोगकोआगभबपा कद कइससभउसककबदनाकीहोगी| 7द लार का चरर च र किल | नतर- दलारकाचरताचतकलगाकान कव प सवा कानीदभ भकी ावकacircnसउची भकका|

HINDI X Page 138

(परक पाठय प सतक ) र कयष ल ता ह ndash अकय

1 लक क कयष ल ता हह

उततर-लभखककोलगताह कलखकरहवहअपनभकनककिसथततथारववताकोजानपाताहिजसकारसभलखताहउससभककतहोनभकासगककागर ीलखनाहह| 2 सभी लक क कतकार कयष नह हबतक

उततर-स ीलभखककतकारनहाहोसकतभ|कातअपनी ावनाओको ककरनभसभहकोाअ व कतकतनहाहोजाती|कतकारकभ साकािजकदातवकानवारहकरनभपरहअ विकतकतवनजातीह| 3 अन भ ती कक सतर क ववशता क कया वशकषता हबती ह

नतर - अन तकभ सतरककरववताता कर कतापरन ररहोतीह|अन वजोघतहोताह रअन तसावभदना रकरपनाकभ सहारभउससतसभजकरआतकसातकरलभतीह|अन तहलभखककोलखनभकभ ल भरतकरतीह|

दघष नतरय पपन

1 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह आपक दिि रउ वान का द वपयबग कहा ndashकहा ह आ ह ढ़र कस तरह सक हब रहा ह

नतर ndashआजकलरवानाकाद पोगअनभकजानलभवाकाकोकभ ल काजारहाह|आजआताकवादसासार रकमकनचाहभरवसफोकररहभह|कहाअकरककावरदकोागरााजारहाह|कहाकाबाबकरवसफो क जारहभह|कहxkfM+ksa कमआगलगााजारहह|कहिकतालदभदसरभदभदकोदबानभकभ ल उसपरआयककररहभह|अकरकानभइराकपरआयक कातथावहााकभ जनजीवनकोतहसनहसकरडाला| रवानकभ द पोगसभाच कतसकबउचदकाग र कमभपरकररहभह|इससभजनसखाकासातलनबगरहाह| दषबपरहाह| 2 हरबशरा पर ल ी कवता लक क कक अअतद व ाध दबनष द ावष का परररार हह | यह आप कह सक कह सकतक ह

नतर ndashहरोकापरलखीलभखककककरवताकोआातरकदबाबकापराककहसकतभहइसकभ ल उनहमनतो कसीसापादकनभआ ह कान कसी काकनभतकाजा का|नहउनहदनभइसभ कसीआाथरकरववताकभ ल लखा|इसभउनहदनभद पसभकनककअन तसभ भरतहोकरलखा|जबपतथरपररपघलभकानवकोदभखकरउनकभ कनकम

HINDI X Page 139

अन तजागगातोकरवतासवाबनगाइसल हकslhकरवताकोआातरकदवावकापराककहसकतभह| कसीबाहरदबाबकानह| 3लक क कक अन सार पय अन भव क अपका भीतर अन भ त ननकक लक न रउ अधक रदद करती ह कयष

नतर- लभखककककानताह कसउचालभखक ीतररववतासभपदाहोताह|हरववताकनसभअनदरसभउपजीअन तसभजगतीहबाहरककघनाओकोदभखकरनहजागतभह|जबतककरवकाहद कसीअन वकभ कारपरतरहसावभदतनहाहोता रइसकमअ बिकतहोनभककपीानहाअकलातीतबतकबहक लखनहापाता| 4कया ाय द ा कक वल लक न सक ड़क रचनाकारष कब ह पभावत करतक ह या अअय दसरक क सक लबगब कब भी पभावत करतक ह कयष

नतर ndash ायदबाबोका ाव त भक कारकभ कलाकारपरसकान पसभहोताह|हर कारकभ कलाकारसकाजकमाकत रकारदउसभ कजीतकलजातीहतोवहअपनाभतनहा ोपता|उसभ ासकददरकोखरददारदकभ दबावकभ कारअपनारचनाकारकरतभरहनापताह|आाथरकदबाब ी त भकभतकभ कलाकारोको ारवतकरतभह| 5 हरबशरा कक वसफब रउ भबकता कस पदाष सक पभावत ह ल

नतर ndashरभखडकपदाथर सभ| 6 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह | आपक दिि सक वान का द वपयबग कहा कहा ढ़र कस तरह हब रहा हब

नतर-रवानकाद पोग- ाच कतसाकभ भतकमअररासाउा डकाद पोग|

पदावारबपनभकभ ल फसलोपरककनाकतथाकदका ोग|

तलोबलवाकग|ककनाकदवाओाका ोगकरफलव प सिबजदकोदरषतकरना|

HINDI X Page 140

पतलभखन

ढ़पचाररक प

शनndashआपकभ नगरकक क सडभ रकमदधतथादधसभनकरतपदाथभकमकलावककजातीह|नगरकभ सवासकअाथकारकोपतदाराजानकारदभतभह उाचतकारवाहकभ ल अनरोधककिज | सभवाकम सवासकअाधकार दरलनगरनगक

रजवरगाडननादरल| रवषदध वादतधपदाथभकमकलावसमबनधीजानकाररवषक| कहोद कआपकाधानरघवरभतकमचलरहगपतडभ रदाराकलावकभ अनतकधाधभककओरआकरषरतकरनाचाहताह|इसडभ रकमदधरवतरतहोताहतथादधसभबनभपदाथर पनीरदहखोाआदबनाकरबभचभ जातभह|इनपदाथभकम ारकलावककजातीह|हडभ रलोगोकभ सवासककभ साथखलवाकररहह|आपसभरवनउअनरोधह कइसडभ रपरआवशकयाननीकारवाहककजा िजससभहाकलावपररोकलगााजासकभ | धनवाद

वद

रकभ

साोजक

जनचभतनाकाचरघवीरनागर नादरल| दनााक

HINDI X Page 141

आवकदन प

नसीाआरनादरलकमलरपकपददकभ रकतसथनदको रनभकभ ल रोजगारसकाचारकमरवापनआाहउसकाहवालादभतभह साचवकभ नाकआवभदनपतलख |

सभवाकम

साचवकहोद नसीाआर नादरल| रवषndashलरपकपदककनिकतहभतआवभदनपत| कहोद नवभदनहककसापताहकपतरोजगारसकाचारदनााक211188कभ रवापनकभ अनसारलरपकपदहभतआवभदनपत भरषतह| नाकााककार

रपताकानाकशीरवकभ कार

जनकताथबी-365 भकनगर कोतता कारवदालबोडर उतीर ापतााकरवष

10THराससहउसीबी सा2001305500हनदगतअा भजी 12THसीबी सासीबी2003295500हनदगतअा भजी रवभष 1 कझभ ाककमरवभषकलता ापतह

2 कानरव ागकमकार करनभकालग गदसकाहकाअन व ापतहिजसभकमसालतनकररहाह| अतःअपभाकरताह कसातकारहभतअवसर दानकरनभ ककपाकरम| सधनवाद

वद

ााककार

दनााक181120

HINDI X Page 142

1 कादसका कापत

2 काबारहका कापत

3 अन व कापत

4 चरत कापत

सपादक कब प

पपन ndash कसी परयात सराचार प कक सपादक कक नार प ल कर रकल आरर वयवसा रउ ह ल स धार क पशसा किल |

नतर-

सापादक नव ारताइमस

नादरल

दनााक रवषरभलआरककनाववसथ

कहोद क आपकभ लोकर दनकसकाचारपतकभ काधकसभरभलआरकमआ सधारकक ासाकरनाचाहताहता कइसकाला स ीातीउठासकम | रभलवभनभा-कागववसथालागकरघरबठभ का परपररभलकदकाआरकरनाआरम करदाह|इससभआरकारलजानभ रलमबीलाइनदकभ झाझसभराहतकलहतथाकालाबाजारको ीरवराककलभगा| धनबादसहत| वद

अ साह

साोजकसाहबाबाद|

HINDI X Page 143

अनौपचाररक प

शनndash ातावासकमरहनभवालभ ो भ ााको कपतलख िजसकभोग वा ाााककाकहतवबताागाहो| -326नरवननगर

दरल| दनााक र अनज आीवारद| तमहारापतकला|पतसभ तीतहोताह ातवासकमरहकरतकक असवसथसभरहनभलगभहो|इसकाउपाहह कतक तदनोग र ाााककाअ ासकरो|ोगसभरर रकनदोनोसवसथरहतभह| ाााक ावाकोसचा पसभपरभररकमसाचारतकरताह|तकवीपरबाबाराकदभवकाोगकारयकदभखकरइस याको ा5-6बजभकभ सककम काकरोिजससभतमहारासवसथअउ ारहभगा रतकइसभअपनभजीवनकादनकहससाबनालो| क आाकरताह कतकपरतःसवसथहोजाओगभ| तमहारा ाचनतक

रकभवकार

HINDI X Page 144

न ध ndashलक न सकक त द पर आधाररत कसी लक वषय पर लगभग200-250 शबदष रउ न ध लक न |

1 कभरभजीवनकाल

वचार द

ल य क आवपयकता

रकरक ीवन का ल य

पकररा का शबत

सकवा भाव

ल य पािपत क तहयार 2 रािय लकता

वचार द

भारत रउ वभअनता

अनककता रउ लकता

रािय लकता कक ाधक तव

सराधान

3 ीवन रउ कपयर क नपयबगता

रवचारबाद -

वतरकानगndashकमपरग

कमपरककउपोागता

सवचालतगना ाल

काारलतथाइनरनभकमसहाक

नवीनतकउपकरदकमउपोागता

HINDI X Page 145

4 वान - वरदान या अभशाप

वचार द -

वान कक दब वप

वान वरदान कक वप रउ

वान अभशाप कक वप रउ निकषष

5 वन रहउगक ndash हर रहउगक

वचार द -

पक त ीवनदा यनी

वनष का रहव

ल- सत लन रउ सहायक

पदषर पर नय र

ीवष का सरर

सरर क आवपकता

6 आतकवाद

वचार अद -

भारत रउ आतकवाद

अतराषिय आतकवाद

आतकवाद फह लनक कक कारर

सराधान

HINDI X Page 146

सार लक न

सारलभखनकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर हndashततवानचो|अथारत कसीगधााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपरअा को ोदाजा | अछा सार ndash लक न कया हह

सारलभखनकरतभसकनमनलखतबातदकाधानरखनाचह -

1द ग गधााकोसवधानीपवरकपनाचाह ता कउसकभ ावसकझकमआगा | 2जोअा वाकााअथवाकहतवपर उनहमरभखाा कतकरलभनाचाह लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगधााकभआ कहावरभसिकतो रकहावतोको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकमपनरिकतनहकरनीचाह |

1 रल गदयाश राजनीतककअपभाधकर रसासकतकनरकभ हदकभ अाधकनकह|दरपराजनीतकासाबाध वतकसखसरवधाओसभह फर ीजनसाधारिजतनाधकर सभ ारवतहोताहउतनाराजनीतसभनहा|हकारभ ारतीधकभकम भदहोतभह ीउनकभकमसाासकतक कताहजोउनकभ अरवरोधककपरचाकह|हताग वातप रकधकागर ककगरकाकी ावनाहनद नवदाजन रसखसा दादनभसवीकार का|कलगोकालभ थकचरद ckSfrac14orkj कहकर त भकधाकरकसाकरपकमहकमउनकासकरकरनाचाह

धरष ढ़र ससक त

राजनीतकासाबाधजीवनवसखसरवधाओासभपर होनभकभ बाबजदसाकानजनधकर सभअाधक ारवतहोताह| ारतकमअनभकधकर हपरसबककआतकातागतप वाकधककागर ह|बकोतो गवानकाअवतारकानकरपजाजाताह|

HINDI X Page 147

2 रल गदयाश

साहतकभ रवसतारकम ाचकापररकारह| भतो त भकविकतकक ाचकानताओपरन ररहिजसकभउसकभ सासकार र ावकार ीलहोतभह कनतजो ाचदभकालककसीकाओसभककतहोजातीह रिजससभकानवअपनभउदातत पकानधाररकरनाहवह ाचसाहतकोसवसथबनातीह|इस ाचकमकलाकानवासहवहसदर भरतह|अनतःिजसअनपातकम ाचअपनभसकसदर काकापदाडनधाररतकरातीहउसअनपातकमवह ाहहोतीह|

वच ढ़र साहय

कानतासासकार र ाव ाचकभ कलकमहोतभह|सावर वकउदार ाचहसाहतकानकारकरतभह|सवनदर भरत ाचकमकलाकानवासहोताह|आतकापररकारकरनभवाल ाचहसाहतकोवापकता दानकरतीह|

HINDI X Page 148

1 आदशष-पपनndashप हल सहत रमिलतप ाकात-2ततर-त2015-16तत

HINDI(course ndashA)

(तIkkB~Oslasheamp^v) मका-तआरवत िवषयततndashतहआातति धाणप तरयत-त3तघ तत अिधमतअमत-90तततति आशत-तततत(i)तइरत -पतम तचा तखडतह तndashतमखभ तघततततत(ii)तचा तखडतम त म तउ तआ ातअि वायणतहत तत(iii)तयसातरवततय मतखडतम तउ तशतआािज त|तत

खड-lsquoकrsquo

1त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तवशातर त म तजाव तम तआ ख त ति ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातव तह तजा भाइरम तिल तभमहमतकयातम ातह भाइरमातउ तह-तभमहमतम वलतअ तधयण िवारत तवशातर तअप ातिज़लतमतओ तआ ख ातह भाभमहमतयहतातधया त ख ातह भात मतज तवजत हतववहतमलतह भातमलत हत तप रतअवशयतह भाभमहा तयति षफलत हतजा भ ाकात तवशातजाव -पसतम तआ तऊच तमाशसतह चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम तउ म तअध तिहसरतमत फतर ततआ ख वहातर ततआ ख तजहातर तचाज़मत तिससियातमपपवणतत तिमलतातह ातहह त मरातम तउवलत तमाशा तपकतम तख ज घ तमातम तबाचतिखल तप -र तफलतम त तम तरासतआ ख तर तमा त आखाईतहात हतआमभ िवारत तवससातल त तउर तराजतम तह तवभणतमतबा इरमत मरातमा तमतमजराततम िजनहमतवशािवाररहायारहय भत तरातव ातमतववशयमातह उनहमतिब ात मरातसवासणत त षतमताव ातम तइनहमतबातआ अबतभतआ ख भ त मतराजतम तबाचतवशात तिवारतमतविसह हातह

1X5=5त

(i)त ि ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातबतव तह तजा भाजबतजाव तम तआ खमभ ततत

त (म)त खभशातर त म तत (ख)त वशातर त म तत त

त (भ)त ह तम तम तबाआतत (घ)त प ाकातमतउावणतह तम तबाआतत त

(ii)त चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम ततआ ख ततत त

HINDI X Page 149

त (म)त ऊचाईतमतओ तर तत (ख)त बत ाच तर तत त

त (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत (घ)त ढला तर त फरल तम तबाआतत त

(iii)त lsquoइरमत मरातमा मतमजराततम rsquoततत त

त (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(ख)त िवारतम तराल तमतत त

त (भ)त वससातमातरमा तम तमत (घ)त िवारतम तऊचातससा तआ तमतत त

(iv)त जाव -पसतम तआ तऊच तमाशतसतह तत त

त (म)त जाव त ततयभतत (ख)त ाकात तवशातत त

त (भ)त अधमा त तमाशतत (घ)त ऊचाईत तति चाईतत त

(v)त उप तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त जाव तमातहवतत (ख)त िवारतमातहवतत त

त (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत (घ)त जाव त तवशातत त

2त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तअचपात ाभप मतब तम तिल ता ताचा तिवचा मत तमभ पति यतमातावधा त मयातह तइ ति यतमतवावात तसवहा तमतशभिस तमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणह तशभसतपा सपप मततरसाव तरहय भत तर वातमताव ातव आति यतबतहवपवणता तभ तह ततय तराति यतय आत मतसितम तचाप िमतभभवतम तलपतमतातअि वायणता तजा त तउरमातअप ातजाव तातरभखात तव आयतह तरमातहतइ तरातभभवतमातिवमारत मतसितमतय आतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा त तवहतअप तआ शतमात त ाभप मतब तरमातहतइ तभभवतम तमा वतवहतअप तपप वा तवर-पड़ रतिवालयतमतअप तरहपापठयत वतअधयापमतम तितयस िचतसवहा तम तरम भातवावात वतसवहा तमतधभ ातरातम तिल तरभखआायमतह ातह तराजतमतहाआमतरसावतमतविसतम ातहमभतअहमा हा तसितहातिगधतवावात तिशपतसवहा तमातय भतम तरमातहअहमा ात तआ ातसितरआातअिशपतवावात तसवहा तमातअभयारातह ातह िजरमातपप वातयहतह ातहत मत र तवआातम तसवहा तर तराजतमतशाित तरौहाआणतमातवााव वत हतब ाततततततत

1X5=5त

(i)त वावात तसवहा तमतशभिसतमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणहतशभसतपा सपप मतरसावरहय भत तर वातमताव ातव आतम तबायातभयातहतत-ततत

HINDI X Page 150

त (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत (ख)त जाव तमतराखतत त

त (भ)त जाव तजा तम तिरसातत (घ)त जाव तिशकातत त

(ii)त मतसितातअप तआ शतमात पत ाभप मतब तरमातहजबततत त

त (म)त बालमतम तसवासथयतमातहवतबायातजा तत

(ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

त (भ)त बालमतम तअचपातिशकातआातजा तत (घ)त बालमतम तझठतव आतब ल तर त मातजा तत

(iii)त वावात तसवहा तमतधभ ातह ातहतततत त

त (म)त रातम तिल तआभखआायमतत (ख)त रातम तिल तप शा ातमातमा वतत त

त (भ)त वसमतरभ कातमातमा वतत (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत त

(iv)त अहमा ात तआ ातसितरआातह ातहत-त त

त (म)त िशपतवावात तसवहा तमातअभयारात (ख)त असवहाप मत तअिवारातत त

त (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(घ)त अशभसत तअसवहा ातत त

(v)त उपय तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त आ शत त ाभप मतत (ख)त ाभप मतम तमणसतत त

त (भ)त मणसत तअिधमा तत (घ)त ाभप मत तहतत त

3 ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तमहाहतरा ातआभि यातिजर त मसतत ातहतउरमातहममतमत ह ततज त च तह खभआतअप ात मस तव तमह तजा तह तराहराततज तम तह ततई तर तिशमाय तव तमह तजा तह तवलरातततज तमतभयाततितभयातउरमात ा -ि शाततज तचलात हाततअप ातिजलतव तपातभयाततखभशातम तहमआा तह तवहाततिजनह तआभखतम तरहाततप ड़तम तआा तफलतमाततमातमत ाहतम तचभ ाततति ाशातमातअधमा तिाम ततवशातम तआापतजलाओतप ड़तागयतमतआभहाईततअप ात मसतसवयतब ाओततत

1X5=5त

HINDI X Page 151

(i)त मसतमातवासिवमततअसणतकयातहतत त

त (म)त हत (ख)त रहत त

त (भ)तत ह त (घ)त िहाम त त

(ii)त अप ात मसत च तवालतम तमिवतकयातमहातहत त

त (म)त चियात (ख)त ह ात त

त (भ)तत वलरात (घ)त राहरात

(iii)त मिवत मरमातअधमा तिा ातचाहातहत त

त (म)त वशातमातत (ख)त ाषातमातत त

त (भ)तत ि ाशातमातत (घ)त धणतमातत त

(iv)त सितमत मसत मर तप ड़ तम तबाआतब ातहतत त

त (म)त ागयतमतआभहाईतत (ख)त धणतमतआभहाईतत त

त (भ)तत मणमतआभहाईतत (घ)त ाषातमतआभहाईतत त

(v)त राखभशात मर तिल ातचािह त त

त (म)त आभखतरह तवालतम तत (ख)त आभखतआ तवालतम तत त

त (भ)तत रभखतल तवालतम तत (घ)त ि लत ह तवालतम तत त

4तत ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-त

हा ाततरौतबा तत

भभ ाहतर तलड़-लड़म तत

ल म तबा बा तलड़ाततत

तउठ-उठम ततत

इरर त ातह तभभ ाहतातभझर तहा ातत

तअप तजाव तम तइरत हतउबा ातत

1X5=5त

HINDI X Page 152

डबाततह त ज़तत

म ा तमतव-वम तत

ल म त तह त ज़तउभाततजर त आ म तत

इरर त ातअरफलातातभझर तहा ातत

तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ातत

(i)त मिवतभभ ाहतर तरौतबा तहा ातहल म तवहतलड़ातहतततत त

त (म)त िभ -िभ म तत (ख)त उठ-उठम ततत त

त (भ)तत ाभ-ाभम ततत (घ)त िपप-िपपम तत त

(ii)त मिवत तअप ातअरफलातम तप ािजत मयातहतत त

त (म)त भभ ाहतर तलड़म तत (ख)त घायलतह तम तत त

त (भ)तत िवजयतमतमा ातम म तत (घ)त अ ाचा तमातरा ातम म तत त

(iii)त डबाततह त ज़त म ा तमतव-वम तमातअसणतहत मतमिवतत त

त (म)त ि आ त म ा तवम तडबतभयातहतत (ख)त वहत ात हतजा ातत त

त (भ)तत रफलातम तरापतवम तात

अरफलतवतत

(घ)त अरफलातर त हतघब ाात त

(iv)त lsquo तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ाrsquoतपित ा ातमिवतम तसिवतमतइरतिवश षातमातपात

चलातहत मतउर तिवजयतातमतहततत

त (म)त अप ातरभआ ातम त पतम म तत (ख)त अप ातरभआ ातमातधया त खम तत त

त (भ)तत अप ातरभआ ातम तरवा म तत (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त

तत

(v)त lsquo आ म rsquoतशबआतमातअसणतहतत त

त (म)त रयणत (ख)त चात त

त (भ)तत आ त (घ)त ात त

HINDI X Page 153

खड-lsquoखrsquo

5त ि िलिखतवाकयतम त खा मतपआतमातपआतपप चयतिलिख ततत 1X4=4त

(i)त िवलातमिवातिलखातहततत त

(ii)त अ तवाहत भतात म तख लतरम तह ततत त

(iii)त यहतबालमतअतयतचभ तहतत त

(iv)त व सतररा तमातरबर तऊचातपवणतिशख तहतत त

6त ि आशा भरा तउ तआािज ततत1X3=3त

(i)त वहतअ जातप ातहत तचलातजाातहत(त च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )तत त

(ii)त र तमतिचिड़यातमहला तवालातयहतवहाता तह(ति तवाकयतमतपप वतमिज त)तत त

(iii)त ज तमा भातवहतखा भात( च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )ततत त

7तत

(i)त

ि आशा भरा तउ तआािज तत

lsquoकयातवहतपतभ तिलखातहrsquoत(मणवाचयतमतपप वतमिज )तत

1X4=4त

(ii)त पमजतर तपतिलखातभयातत(तमणवाचयतमतपप वतमिज )ततत त

(iii)त आलापतआौड़ातत(ाववाचयतमतपप वतमिज )तत त

(iv)त ाातजातभाातप ातह ततवाचयतमातमा तबाइ )तत

8त ि िलिखत तम ततउ तआािज ततत1X4=4त

(i)त उाप तिवावत मर तमह तह तत त

(ii)त ससायातावतमौ -मौ तर तह तत त

HINDI X Page 154

(iii)त ि तपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoतरौितम तघ ाआतमात वतअलपतात तरहातभयाततत

ि जतशभतम तआ ख तिब ातउ र ति मत त हातभयाततत

घभवा तर तवआ शतल तयभसासणतव तरज तलभ ततत

वबाताति आतषततम म तधतर तबज तलभ ततत

रा आतलड़ तम तिल तया तजलआातह तभय तत

उठ तलभ तउ म त आयतमतयभस-ावत य - य rdquoत

(iv)त ि िलिख तमासतपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoहाहामा तघ तमतवत यातत

ि िशतमातअतवहतौ तततभयातत

मभतयहतरा ातहालत

जा मत तजा तरमआ खम तर ातईतत

जाभातजबतातमालतत

ह भतमभ पतजा तिब ातश म-रातह ातईततत

lsquoा-ाrsquoतमहत तउठातभ ततवहतrdquoत

खड-lsquoगrsquo

9त ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम त

इरतवधभि मतआबावत तहा भ तम तफ़ल तमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत

lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ातरमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात

आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात हलल तम तह त

जहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ त

म तप ड़म तउ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ त

1X5=5त

HINDI X Page 155

इ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म तइ मतपापत त तप त म ातभह ातसा इरत

बातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

(i)त प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहतत त

(ii)त हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहत त

(iii)त ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसातत त

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवतत त

(v)त ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

असवातत

अाा तमतउतअात14तरालतहतरल तिबिसललातखातमतउतअात14तरालत

हतवहातमाशातहतवहातपभ ा ातबालाजातमात आ तजहातिबिसललातखातम त ौबखा त

प याज़तम तिल तजा ातपड़ातहततभ त मत ासातहतबालाजात आ तमतजा तमातत

यहत ासात रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह तम तजाातहततइरत ास तर त

अाा तम तजा ातअचपातलभातहततइरत ास त तजा त म त हतम तब ल-ब ावत

मातठभ ामातपप मातआाआ ातम ताफण त ातमतपच त ह तहतत रल त त

बल तजबतभाातहतबतअाआरतआा तम तखभशातिलातहततअप तढ तराकातमा तमत

िबिसलातखातराहबत तसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िमत आ तमत

रभातम तितवरितइनहतभाियमातबह तम तरभ म तिलातहतत त

(i)त िबिसललातखातप याज़तम तमहातजा तस त त

(ii)त बालाजात आ तमतजा तमातमौ -तरात ासातअाा तम तबतपरआतसात त

(iii)त अाा तम तयहत ासातकयतपरआतसात त

(iv)त अाा तअप तरभातजाव तमातसत मत मर ता तह तत त

(v)त अप तराकातमा तमतखातराहबत तकयातसवामा त मयातहत त

10त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

HINDI X Page 156

(i)त िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसाउनह तअप ातबातम तरहातिरसत

म तम तिल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठत

म तवधा तप तबाइ तत

(ii)त lsquo मतमहा ातयहताrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतयभवावससातमतल िखमातम त मरत

बात तउना आतम त आयातसातत

(iii)त व आतमातरआणतआ तम तल खमत त मरतिव धातारतमतबातमहातहlsquoतातिशकातम त

िव धातमभ मततमातखड rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ ततत

(iv)त lsquoत ौबखा तमतइबाआतrsquoपाठतम तवधा तप तिलिख त मतअप तजहबतम तअिप त

माशातम तितिबिसललातखातमतमौ तराताव ातआशततह ातहततत

(v)त lsquoरसमि rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतवासिवमतअसततमतरसमतसित मर तमहात

जातरमातहतत

11त ि िलिख तमासाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतमबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभ हात

उ तआ तप ड़ततिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

1X5=5त

(i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहातत त

HINDI X Page 157

(ii)त िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ात

चािह तत

(iii)त िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत त

(iv)त प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा त

अकमयतबायातत

(v)त सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत त

त असवात

म ाताािवमतसातउरमातआभखततत

लड़मतम तआा तमतआ तवतत

जर तवहातउरमतअितपजातह तत

लड़मतअातरया ात हतसातत

अातइ ात लातर लतसातत

मतउर तरभखतमातवारत तह ातसातत

ल म तआभखतबाच ात हतवातसातत

पापठमातसातवहतधभधल तमाशतमतत

मभ पतभमत तमभ पतलयबसतपियतमतत

(i)त लड़मतअातमरात हतसात ततततततत1तत

(ii)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquoतपितमतातमतअवआ ात मरतमा तसतईतहतत 2त

(iii)त सभतपियतमतमिवत तकयातावतसत मयातहतत त2त

12त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

(i)त प शभ ात तlsquoमौिशमतमहम त मर तरब िधत मयातहततउ मातमौिशमतम तरमबािनधत

म तमातकयाततमा वतह तरमातहतत

(ii)त lsquoपायाततप ाrsquoमिवातमतlsquo तरभभधतश षत हातबातभईतयाि ातपितमतमिवतमात

रबधत मरर तहत तकयतत

HINDI X Page 158

त(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवत मरतमा तम तसियतमतओ तरम तम ातचाहातहतत त

(iv)त lsquoात तमहातलड़मतह ातप तलड़मतजरात आखाईततआ ाrsquolsquoमनयाआा rsquoतमिवातम त

वधा तप तमिवतइरतमस त ा ातियतम तिल तकयातरआ शतआ ातचाहातहतत

(v)त िशवतध भषत तमातराचा तपाम तप शभ ात तज मतम तआ बा तमतध भषत ड़ तवाल त

म त मरतमा तधमायातत

13त lsquoरा ात-रा ातहासतततtksfM+ म तवधा तप तबाइ त मतल िखमातम तइरतबातमात हरारत

मरतमा तवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहत

असवात

lsquo तकयतिलखातrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मत मतरव आ शालतयभवात ाभप मतमत

हिरयतर तिवजा तमातआभपय भत म तमतवपतकयातय भआा तआ तरम तह तत

5त

खड-lsquoघrsquo

14त ि िलिखतमतर त मरात मतिवषयतप त आ तभ तरम तबआभतम तवधा तप तलभभत

200तर त250तशबआतमत मति बधततिलिख तत-zwnjत

10त

(i)त पातमतब ातअर षतत

bull साव ातत

bull पातजाव तमतबआलावतत

bull पातअर षतम तमा वतत

bull पातअर षतम तआ तम तम तउपायतत

bull उपरहा तत

(ii)त अ भशार ततहा ातववशयमातत

bull िमातत

bull अ भशार तमातहवतत

bull अ भशार तमतववशयमातत

bull अ भशार तमतवितमातिवमारतम ातत

HINDI X Page 159

bull उपरहा तत

ii)त पप वण ततमितमाति यतत

bull िमात

bull ररा तमतपप वण शालातत

bull उआाह वतरिहतिवव च ातत

bull पप वण तमातहवत

bull उपरहा तत

15त lsquoप यतजलतमतब ातरसयाrsquoतम तल म तजलतअिधमा ातम तपतिलिख त

असवात

प ाकातमतअरफलतह तप तितम तरातव ातआ त त मतपतिलिख तत

5त

16त ि िलिखतभाशतमातअप तशबआतमतरा -ल ख तमिज तत

रािहतयतहा त -िसषमतम तसवसस-रभआ तब ा त ख तम तिल तावत तिवचा त

म तरभिलत ज तआा तम ातहत मरातआ शतम त ाभप मतमात -िसषमतय आतसवससत

ति भातहत त फ तउर तमातम ईतप ाधा त हतब ातरमातहत मरातातक तमत

ाचात हत आखातरमातअततसपपतहत मतसवत ारत तराजतम तह त ाभप मतम त

रािहतयतमतखभ ामतह शातिलात ह ातचािह तधया त ह िजरतमा त ज तमातअसणत

म वलतप त ात हतहतउरातमा तरािहतयतम तअधयय त तरज तमातअसणतातम वलत

प ात वत ज तातम ातहात हतहतिजरतमा तरड़ा भलात तबारात ज त

श ा तम तअसवससत त भातब ाम तरातम तडालातहतउरातमा तअ ालत त

ाताव ातम तड़मा त ख तवालातघपयातरािहतयतजाव त तराजतम त - त

म त भातब ातम त पतम तआ ातहतअतसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तम त

रा तअचप तरािहतयतमत च ात तअधयय तम म तहातजाव त तराजतमतउिचत

5त

HINDI X Page 160

कातमतजातरमातहतरािहतयतमातवासिवमता लयत तउरमातहवतातात

ब ात हतरमातहतत

असवातत

जाव तमतरफलातमातरवणसत हसयतवतिवारतहत मरातिवश षतमायणमलापतम त

िल तसितमतकातमतवतिवारतमतमातअरफलातमातसतलकवतहतम ईत

सितज तअप ातरफलातम तबा तमततवसतहतरफलातम त ास तमतवईतअरफलात

र तह तरािहत हतह ातजरातrsquoह ातफ डणrsquo तमहातसाय आतवपतर च तहत मतवपतम त

रम तहत तवपतम तरम तह ततय आतवपतयहतर च तह त मतवपत हतम तरम त त हत

म तरम rsquoतल म त मतज़बतवतिवारतब ा त ख ातल भतम तिल तभिशमलत

ह ातहतकय मतमईतप शाि याततवतआबावतउ म त ास तमतवातह तज तउर ताभणतर तमात

आ ातह तरभिचतिवचा त ति य ज तजाव तमतववशयमातमातरा ाततम तम त

िल तराहरतजभा तमतल भतमतआआतम तह तम ईतातसितज तिवपितम तरयत

आवायतआआतमतइचपातयातवमाकातम ातह तमज़ त आाभत तचप तवालातसित

ह ातहत र तअरफलतल भतअप तख ाबतआशण तम तिल तमज़ तपहलतमतबजायतअप त

ागयतम तआ षतआ तहतइरम तिवप ा तवतिवारातसितह तरािहत हततह त त

यारतम तमतलभ त ह तह त तबड़ातवरा ातर तरफलातातम तह ततत

HINDI X Page 161

उर - खड-lsquoकrsquo

पपन स नतर सकक त रलय द अक 1 (i) (ख)त वशातर त म तत 1X5=5

(ii) (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत

(iii) (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(iv) (ख)त ाकात तवशातत

(v) (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत

2 (i) (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत 1X5=5

(ii) (ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

(iii) (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत

(iv) (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(v) (म)त आ शत त ाभप मतत

3 (i) (भ)तत ह त 1X5=5

(ii) (घ)त राहरात

(iii) (भ)तत ि ाशातमातत

(iv) (म)त ागयतमतआभहाईतत

(v) (म)त आभखतरह तवालतम तत

4 (i) (ख)त उठ-उठम ततत 1X5=5

(ii) (म)त भभ ाहतर तलड़म तत

(iii) (भ)तत रफलातम तरापतवम तातअरफलतवतत

(iv) (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त तत

(v) (म)त रयणत

5 (i) मिवातजािवाचमतरजाततालभतमणतमा मतlsquoिलखातहrsquoत यातततततततततततततततततमातमणतहतततततत

1X4=4

(ii) अ तवाहततततिवसया आब धमततवयणतरचमततत

(iii) चभ ततभभववाचमिवश षवततपभललभत मवच तlsquoबालमrsquoतिवश षयतमाततततततततततततततततिवश षवतहतत

(iv) व सतततसिवाचमतरजातपभललभत मवच तमाणतमा मतlsquoहrsquoत यातमातततततततततततततततमाणतहततत

6 (i)त रयभतवाकयतत 1X3=3

(ii)त यहतवहाता तहतज तर तमतिचिड़यातमहलाातसाततत

(iii)तत ि वाकयत

7 (i)त कयातयहतपतभमहा त ा ातिलखातभयातहतत 1X4=4

HINDI X Page 162

(ii)त पमजत तपतिलखाततत

(iii)तत आलापतर तआौड़ातभयाततत

(iv)त मणवाचयत

8 (i)त व यतम त तमतावतम तउातम तवाल तिवषयतमतबाह ातच पात तबातवााव वतम तउाप तिवावतमह तह ततत

1X4=4

(ii)त भखयतआरतससायातावतम तसवामा त मयातभयातहतय ति ािलिखतह ततzwnjतzwnj-तत ितहार तश म त ध उतराहयतजभभभपरात(घवा)त तिवसय ति वआत(व ागय)तसातवतरलतत

(iii)तत सभ तमासतपियतमतशभतवलब तहतसातरौितव यतहतघ ाआतमात वत(भजण )तत ववातमातबज ातव आतउाप तह तरौितमातयभसतम तिल तया तह ातत िधतह ातअ भावतहतसातउतरभमात वतहषणतरचा ातावतहतततइरतमा ततइ तमासतपियतमतlsquoवा त रrsquoति िहतहततत

(iv)त उप तमासतपियतमतश मतससायातावतम तमा वतमवत रतमतउपितईतहततत

9 (i) प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप तपड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

1X5=5

(ii) हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफल तमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत आयतमतउआा ा िवशालातहरा-ठहाम त तउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii) ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv) ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v) ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस ततत

अवा (i) 14तवषणतमतवयभतमतअाा तया ातिबिसललातखातपभ ा तबालातजातम त आ तमत ौबखा तप याज़तम तिल तजा तस ततत

(ii) बालाजात आ तमतजा तम तिल तअाा तम तवहत ासातबतपरआतसातज त रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह म तजाातसातत

(iii) अाा तम तयहत ासातबतपरआतसातकय मतइरत ास तप त रल त तबल तआ तबह तमातधभ तभाय तरभ तम तिलातसातिजरर तअाा तम तबतखभशातिलातसातततत

(iv) अाा तअप तरभातजाव तमातसत मतभाियमात रल तबाईत तबल तबाईतम ता तह ततत

HINDI X Page 163

(v) अप तढ तराकातमा तमतखातराहबत तयहतसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िममत आ तमतरभातम तितिचत रल तबाईतत तबल तबाईतमतभायमतम तरभ म तहातईततत

10 (i)त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह-रभखतम त ाशतमातमा वता तह रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

2X5=10

(ii)त ल िखमात तसवाधा ातवआ ल तमातववण तम त तबायातहत मतउरतरयताndashफ प यातहड़ालमजभलरताषवतह तशह तमतवतम तस ततरातल भतइ तवआ ल तर तप तआखत तज श-ख शतम तरासतज ड़ ातचाह तस ततल िखमातात मतयभवातह तम त ा तइ तभििविधयतर तजभड़तभईकय मतशालातअवालतमतज शालातबात तउरमत भतमतबह तख तम तलाव तमतबआलत आयातसाततत

(iii)त व आतमातरआणतआ म तल खमत तइरतिव धाारतमतबातमहातहत मतव आतम तायतरातहआतई -मता तह ततई त तव आ-तमत च ातअसवातउ मातआशण तिवव ातव आतियतर तम ायातहतजब मततहतउनहतियतम तममह ातप ा ातपापतरझ तह ततत

(iv)त िबिसललातखातमाशातमतरसमितमत च -बर तह तमाशातमतरभातवय ज तमत मताचा त वतअदभतप प ातहिजरमाति वाणहतमाशातमातह तसितम ातहतयहतवय ज तिपपल तमईतब रतर तरम च त आ तमतह ातवयातहतयहत आ तशह तम तआिकवतमतलमातप तिससतहतसातह भा तजयातम तअवर तप तयहातपाचत आ तमतशाायत वतउपतशाायतभाय -वाआ तम तमायणततवय िजत म तजा तह तततइरमतिबिसललातखातअवशयत ह तह तकय मतअप तज़हबतम तितअतयिधमतरपतउसाआतिबिसललातखातमत सातमाशातिव ासतजातम तितातउ ातहातहतव तजबतातमाशातम तबाह त ह तह तबतिव ासतवतबालाजात आ तमत आशातमतओ तभहतम म तबठ तह ततयहात ह तचाह तस ड़ातआ तम तिल तहातरहा तभ तउरातओ तशह ाईतमातपयालातघभात आयातजाातहत ता तमतवससात ाडतम ताधयतर तबजातहततत

(v)त ज तसितअप ातबभिसत तिवव मतर तराजतम त मरात तथयतर तअवभतम ाातहत तअ भरधा तम ातहत तवहतसितहातवासिवमतरसमतसितहत रातसित - तविवषमा तम तविवषमतम ातहतजर तndashतनय त तभभतवामषणवतमातिरसातख जाततवहतवासिवमतअसतमतरसमतसितसातत

11 (i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर ब ल -त lsquoवपत ता ततयभतम ततहामतलभा-लभाम त तिल तबभलात ह तह rsquo

1X5=5

(ii)त बातिबड़ातआ खम तिवाित तप शभ ातर तमहा-प शभ ातजातवपत तराधभतह तराधभज तबालमतम तभभव-आ षतप तअिधमतधया त हत आयातम तइरिल तइर तकातम तआमतत

त(iii)त

HINDI X Page 164

ततततत(iv)त

िवाितप शभ ातम तबा तमत -हा- तयहतर च तलभ त मतआ ख त भि तप शभ ातम तमर तह ा-हा-ह ातरझत हातहतअसाणरतव तअबतकियतम तह ा तम तमा वत ा-लवतम तातराानयतकियता त ह तह त तउनहमतवरा ा-र ता तडाल तम तरप त आखात ह तह ततव तयहत हतजा त मतउ म तरा तभछ तम त रतर तब ातखाड़त हतबिलमतल ह तमातब ातवत जतखाड़ात(लवा )तहत ा-लवतराानयतवा त तह म तबतप ाातय सातह तभि तजातअजाि यतमत हतइ म तावततम तरझत हतपात ह तह ततप शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तअप तयम तफ र तम तरभधा तम तराधातम तिलयाततव तब ल -तअबतल भतइरतबालमतम तवधतम तिल तभझ तआ षत तआमतयहतम भतवच तमह तम तमा वतवधतम तय गयतहत त तइर तबालमतरझतम तबतबचाात हातप भतअबतयहतरचभचतहाता -य गयतह तचभमातहतत

(v)त अवधाताषातत

अवा (i)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquo ब ातम तिवआातम तरयतातमतअवआ ातइरतमा तसतईत मतउरमतपभातमतररा तमतचालामतम तरझ तमतरझत हतहततउरमतइ ातर लातसात लाप तहत मतउर तरभखतकयातहतयहत तपातहतमभतआभखत मर त

मह तह तयहत हतपातत सभतपियतमतातअप ातब ातम तातम तप प ाभतवआशणतपतर तहम तराखतआ त हातहतइरतमतम ातावभमात हतबिलमतातम तरिचतअ भवतमतपाड़ातमताािवमतअिसितईतहतजबतात तअप ातब ातम तिववाहतम तरयतउर तिवआात मयात तउर तलभात मतवहतअप ातअितपजात मरातम तरपत हातहततत

(ii)त त

तत(iii)त

त त

12 (i)त प शभ ात तlsquoमौिशमrsquoतमहम तऋिषतिवाितम तरब िधत मयातहतकय मतिवाित ात वतलावतम तभभतस त तम वलतव तहातलवतम तम भतवच तब ल तर त ातम तरम तस तइरम तअिप तिवाि तप शभ ातसातलवतआ तम तसवावतर तला-ाितपप िचतस तत

2X5=10

(ii)त lsquo -रभभधतश षत हा बातभईतयाि ा rsquoमतमिवतमातरबधतउरम तजाव तमतरभखआतधभयातउरत ाितर तहतज तअातब तचभमतहसातअबतम वलतउरमतरभभधत(सि)तातश षत हतभईतहतयहातमा वतहत मतमिवतम तधभयात ािततमतयाआमतआभखातम ातहतततततत

(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवतउ तसियतमतओ तरम तम त हातह तज त मरातातघ ातयातरभततमत मरातातमालतमतभखयत ायमतमातरासतआ तह ततउर तरफलतब ा तम तिल तसवयतपपतितमत ह तह ततव तरहायमतमलामा तसवयततम तहतवत तआ म तभखयतमलामा तम तहतवतम तब ा तमतअप ातशितलभातआ तह ततत

(iv)त इरतमस त ा ातमिवततियतम तरआ शतआ ातचाहातहत मतउ मतम लातहातउ मतरबर तबड़ातमज ातरझातजाातहततररभ ालतमत हतम तलड़मतमत हतयाणआात ातवच वतम ातचािह ल म त मतराानयमज तलड़मतमत हत मरातम तअतयाचा तरहतम तआभबणलत हतब ातचािह ततउर तहमशात

HINDI X Page 165

अप तितह तवाल तअतयाचा त वतश षवतमातराहरपवणमतिव धतम ातचािह ता मतउर तमातमज त तरझातजातरम ततत

(v)त प शभ ा तिशवततस ततइरिल तउनह तिशवतध भषत ड़ तवाल तम तधमा त तमहात मतिजरत मरात तभवा तिशवतम तइरतध भषतम त ड़ातह वहतरहबातम तरा तहात ातशभतहततय आतिशवतम तध भषतम त ड़ तवालातइरतरातर तअलभत हतव तरातमतउपिससतरात ाजात तहासता तजा भमततत

13 त जबतधभधतपतभईत तल िखमात तआ खात मतचा तओ तजछतिबख ातपड़ातहतजहातमतआ खा तखबर ा-हा-खबर ातहततयहतरबतआ खम तल िखमातम तवयणतवत मतकव तमतइरतइाडतमत म ातमभ पतघपतह तजाातह-रतवाहा तझ त त ाच तअतयतव भतर तिभ ातिसात आाततरा तर तउठातईतधभधतसातऊप तमतओ तड ा त तववा ातबाआलततधाातहवातमतिहल मतल त तियात तड डम तम तफल तज त तम त हत ह तस ततयहतरबतआ खम तल िखमातम तअ भवतवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहततत

असवात मतरव आ शालतयभवात ाभप मततमतहिरयततर तिवजा ततमातआभपय भत म तमतहति िलिखतिमाति ातरम तह ततिवजा त ा ातआतउपलिबधयतमातय भता वतजाितम तउतसा तम तिल तम मतिवभ तशितमातय भतउिचत ाम तर तम तप तबलतआमततभव-यतमतउपय िभातराचा -पतवतपभसमतम तपाप तम तिल तम मततइरमातअ भिचतय भत हतह तआमततिच मतरातक तमतईतिवजा तमत ईतख जतम ताधयतर तइलाजतरबम तिल तइर तरभि ित मयातजा ततमिषतरभधा तवतउ भ-धधतमतउछितमतरहायमतपसितवतउपम वतर त ाभप मतम तअवभतम ा ततत

1X5=5

14तततत

ि बधतल ख ततbull िवषयतवसभततbull सभितbull रम तबआभतम तवधा तप तिवषयतमातपललव तbull ाषायातशभसातbull िवचा मतसपपातत

2X5=10तत

15त

तततत

पतल ख तततbull ा त वतराप तमतपचाप ा ततbull िवषयवसभतbull ाषायातशभसाततbull सभितbull िवचा मतसपपात

1X5=5त

HINDI X Page 166

16त रा -ल ख तशाषणमतततरािहतयतमतउपय िभात

िजरतमा तश ा तम तसवससत ख तम तिल तसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तमत

ववशयमातह ातहतउरातमा त ndashिसषमतम ततसवससतत वतरभआ तब ा त ख तम तिल त

अचप तरािहतयतमतखभ ामतअि वायणतहतरािहतयतअधयय त तरज तमातउ शयतप त त ज तम तमतराित हतहतइरमातउ शयत तराजत त ारतम ततय मत ाभप मतमातउिचताभणआशण तम ातहततत

असवातत

शाषणमततवतिवारतमातहवत

जाव तमतरफलातातम तम तिल तसितमतवतिवारतह ातप तववशयमतहतवतिवारतर त ाततवतसितमपठ तपप िससियतर तह तरािहत हतह ातवहत

ि तयार त हातहत तअतवरा ातर तरफलातातम तल ातहततवतिवारतमतमातजाव तमतअरफलात तख ाबतआशण तमातमा वतब ातहततत

1X5=5त

HINDI X Page 167

2 आदशष-पपनndashप हल सहत

सकलत

रलयाकन ndash 2 2015-16 का ndashदसवी

हअद ( पाठयकर ndashldquoअrdquo ) सरय ndash3 घ क पराक ndash90

नदश----- इस पपन कक चार खण ह ----क गघ चारष खणष कक पपनष कक नतर दकना अ नवायष हह यासभव पयकक खण कक नतर करश दिल

खण- lsquoकrsquo अपठत बध (1) नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प कर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ 1x5=5 बाासका ोगअनभककाकदकभ ल काजाताहबइसभघरबनानभबतरन र जारकभ ल इसतभकाल काजाताहतथाधनकभ पकमजलानभकभ काककम ीलााजासकताहबबाासककचीखमतबसभबनरहहजबसभइासाननभहाथसभकलातककचीखमबनानीरककबबाासककखपिउचदसभचाइााोरपााबतरनउपरकरआदअनभकचीखमबनााजातीहबहाातक कअसककमबाासककखपपिउचदकोइसतरहबााधाजाताह कवह काककककललभलभताहबजलाासभअकबरकभ कहनदकमघकासानबारहोनभकभ सकवहााकभ लोगदकभ पासबहतखालसकहोताहबहसकजागलसभबाासइकटाकरनभकाहोताहब ा कसभतीनवषर ककउउवालभबाासोकोकााजाताहबब भबााससखतहोनभसभजातभहबबाासककखपिउचदसभकाबनानाहकभ अनसारतारककजातीहबइसकलाकोसीखनभकभ ल काफ़कसकलगताहबक ास क नपयबगता नह हह- (1)ककानबतरन जारआदबनानभकभ ल ब(2)धनआदकभ ल ब(3)चाइााोरपााोकरााउपरकरआदबनानभकभ ल ब(4)खभतकमहलचलानभ रपवधदककघासनकालनभकभ ल ब( ) पिचयष कब कस तरह ाधा ाता हह (1)गोलआकारकमब

HINDI X Page 168

(2)चप भआकारकमब(3)ाककभ आकारकमब(4)लाबभआकारकमब(ग)गलष रउ ास लक त करनक का सह सरय क हबता हह (1)जलाासभअकबर(2)अकबरसभदसाबर(3)नवाबरसभजनवर(4)जनवरसभकाचर(घ)लबग रसातष रउ ास लक त करतक ह कयषक- (1)बाास ीगकरजरदजातभहब(2)लोगइससकखालहोतभहब(3)बाासहरभ- रभहोतभहब(4)इससक ाबापआजातीहब(ङ) पिचया नानक कक लल कस पकार कक ास कब च ना ाता हह (1) कसभतीनसालककआवालभ(2)दोसभपााचसालककआवालभ(3)चारसभसातसालककआवालभ

(4)दससालककआवालभ (2) नसनलल त गदयाश कब ोयान पवषक प कर नस कक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ1x5=5 वजतमलतयहत मतरवणसवाम तानयातहत मत िखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर तराधाताललभमतह ातहतिखलौ तर तख ल तयातउनहमतब ा तवतब तअप तपप व शतमातपभ ाणवतसातअ भम वतम तह तअ भम वतर तवशयतम ा तमलतर त हतच तमा-पातसातपभ यतज तमतरपवणतमलातमत यातर तहतिखलौ तबतम तिल तराजतमातराम तह तह त तबत ा ातसवयतब ाय तभ तिखलौ तजाव तम तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तभ तमातिर ातलमड़ातमतभाड़ात त तम त मल तब ा त रयतब तअप त पप व शतमातराकातमतपभ ाणवतम त ह त बालतजाव तमत िखलौ तमत यहतिविशपतिससितउनहमतबतमतिशकातम ताधय तम तलपतमतबतउपय भातरािबतम ातहत मनभतिखलौ तम तिशकायातउपय भतमातिवचा तिशकातम तइिहारतमतबतआ तर तवयातवासवतमतबतम तिल तिवश षतलपतर तिखलौ तब ा तमातप वाज़तसवयतबतपभ ा ात हतहतय पतमत17वतरआातम तपहल तबतम तिल तिखलौ तब ा तजा तमातउलल खत हतिलातहतबतम तिखलौ तरवःतआ तर तईजाआत म तभ ता ायतिखलौ त मात रपवणत इिहारत बत मत िलखात जा ात रवत हत ह भात जबत मत िहािरमत राात म तअलावातरािहतयतसातल ममसातमातइरतआिपतर तिव षवत हतम तिलयातजाात

त(म)तिखलौ तबतम तिशकवतमतरहायमतह तह तकय मत

त(1)तिखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर ताललभमतह ातहत

HINDI X Page 169

त(2)तिखलौ तरभआ त तचमल तह तह त

त(3)तिखलौ तअम लाप तआ तम तह त

त(4)तय तवरा ातर तउपलबधतह तह त

(ख)तबतम त ा ातब ा तिखलौ तम तपाप तमौ -रातवितह ातहत

त(1)तम ा तमलतमत

त(2)तअप ातमलप ातमतम तमत

त(3)तरयतमातउपय भतात

त(4)तराकातमतपभ ाणवत तअ भम वतमतत

(भ)तिशकातम ताधयतम तलपतमतिखलौ मतम तउपय भतमातइिहारत म ातपभ ा ातहत

त(1)ता वतरभयातम तइिहारतिज ात

त(2)तलभभतरौतरालतपभ ा ात

त(3)तलभभतचा तरौतरालतपभ ा ात

त(4)तआ तरौतरालतपभ ा ात

(घ)तबत ा ातब ा तभ तिखलौ तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तकय मतndashत

त(1)तय तबतम त ा ातराजत तपप व शतम तअवल म तप तअ भमतह तह त

त(2)तइरमतउ मतराकातातिि त हातहत

त(3)तउ मतमलप ातम तिल तवधा तप तयहातराजतयहातपप व शतआा तम ातहत

त(4)ता तमस तरहातहत

(ङ)तrsquoपभ ाणवrsquoतशबआतमातअसणतह-त

(1)नानकारब(2) फ़रसभबनानाब(3)तोकरदसराबनानाब(4)नकारपर होनाब3) नसनलल त पदयाश कब ोयान पवषक पढकर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नक -1x5=5

HINDI X Page 170

जब कसाथकलकरखभलतभह कndashदसरभकभ दखndashसखझभलतभहक ी ठतभ हकनातभह र फ़रगलभलगाकरकसकरातभहबजबहकबतातभ ह----- कहोजातभहब ाषा- षाहकमपासलातभ हपरबनाबददकभ ीजोतभ हसागीतकभ सवरिजसकमहदठगनगनातभ हपाावाथरकजातभहबहकतब ी कहोतभहजब कतककगोदकमहोतभहबदनndashदनासभपरभचनककनीादसोतभह रसनहरभसपनदककदनासाजोतभहबहकतब ी कहोतभ हजब सभसहकजातभहबअपनभकनकभ दरवाजभबनद ीकरलमपरसवाकोदसरभसभजापातभ हब कहोनभ काह ावबाअजीबहउसी ावकमी काअरलाहकाताबीखहबगरककवाीहराकनाककाबीजहहपरापरा रसासकतककचीखहब

(क) हर सभी त र सकरातक ह - (1) कलकरखभलतभहब(2)दख-सखझभलतभहब(3) क-दसरभसभ ठतभ हब(4)आपसकमगलभलगतभह ) भषा का अष हह- (1)वभष- षाब(2)चारा- साब(3)सजावब(4)ो ाबग) सगीत कक सवर नक पर कया हबता हह (1)हकसबकनसभजजातभहब(2)हदठगनगनातभ रपाावाथरकतभहब(3)कनकभ दरवाखभखलतभहब

HINDI X Page 171

(4)कतरवकभ तसजगहोतभ हबघ) लक हबनक कक भाव अी ह कयषक- (1)स ीाशवरिकतदककहकपरकपाहब(2)हक ारतकमरहतभ हब(3)हकलनानहाचाहतभब(4)हकस ीकाकानकरतभहब(ङ) rsquoस नहरक सपनष क द नया सबतक ह rsquo रउ अलकार हह- (1) पक(2)अन ास(3)शलभष(4)कक4) नसनलल त का वयाश कब प ल ढ़र नीचक दल गल पपनष कक नतर वकलपष सक च नकर लल ल-1x5=5

अातकमतकसभर भक आज ीक काागताहाबहकठनदभनाकगरनरठरहदहोकाागताहातकअकरसव ातककबादासदाकाथभसजानाबहााथकमच ीपहनकरपाावकमकमहदरचानातकनहा वधवकक तकत र ा कसााधकाहोबतकअगरबलदानककपसतकककपावन ककाहोबफ़र कक भचोााातोबहतीतललगीथीाबपरउरखतासभपारककवभहक-लागलनभ लगीथीातकअकभ लहोनहाइसध र कोखोनभनदभनाब रउठभदखसभहदपरआाखकोरोनभ नदभनासपतपदकक यासभतककभरअधाागनीहोबसातजनकदतकबजभजोतकअकरवहराागनीहोइसल अाधकारतकसभबनबता लभरहाहाबकाागकासादरतभराकात ककोदभरहाहा

(क) यह कवता कस क भावना वयकत कर रह हह (1)रतसनककाब(2)त कोललकारतभपतककब(3)रतसनकपतककब(4)हदहोतभ सनकपतककब( ) rsquo निठ रrsquo का अष हह-

HINDI X Page 172

(1)नरकाक(2)कठोर(3)नाक(4)नजवग) य रत प त पनी सक कह रहा हह- (1)परवारकाधानरखनभकभ ल ब(2)सदासखीरहनभ कभ ल ब(3)सहागनबनभरहनभ कभ ल ब(4)सव ातपर जीवनबतानभ कभ ल बघ) rsquoसपत-पद क पकयाrsquo सक कव का आशय हह- (1)रववाहकभ सातफ़भ रभ(2)सात ताओासभबाधासाबाध(3)सात-कदककासाथ(4)सात-जनककासाबाधङ) rsquoराग का सदरrsquo पतीक हह- (1)पतहोनभकाब(2)काथभ कभ सादरकाब(3)जीवनकाब(4)दभ िकतकाब

खण-lsquo rsquo (वयाकरर बध) 5)नदानसारउततरदिज ---------1x3=3(क)वहकवनndashसाभतहजहााकहलाओानभअपनाकदकनहा रखाब(वाक भदबताइ )(ख)कनारपाजरभकमह रवहफ़लखातीहब(कशवाककमबदल )(ग) कसभठनभ कोहनकोपपा-लखाकरनवकर ीदलवााब(साकतवाककमबदल )6)नदानसारउततरदिज ------1x4=4(क)पीरातकमसोतभ हब( ाववाउकमबदल )(ख)हकसभइतनानहासहाजाताब(वाउ भदबताइ )(ग)तकसभहवखननहाउठााजा गाब(कतर वाउकमबदल )(घ)कझभ कोबाालसभसचनाकल|(ककर वाउकमबदल )7)नमनलखतवाकदकमरभखाा कतपददकापद-परचदिज -------1x4=4(क)कब आकरकभरसहाताकरभब

HINDI X Page 173

(ख)हपानीगरर हब(ग)इसगननभ कमरठास नहाहब(घ)हकहकाचलघकनभकभ ल कलागल क8)नमनलखतकावाादकम कतरसककपहचानकरउनकभ भदलख ---------1x4=4(क)बपतदभखजल-सकबचनबोलभरघकल ानब(ख) कधपगन-गनगनाकरकहजाता कवनकहानीहअपनी करझाकरागररहापताा दभखो कतनीआजघनीब(ग)कलाकहाावहसखिजसका क सवपनदभखकरजागगाबघ)काानभकहालककहोना परलककजसीदखााकतदभनाब

खणndashlsquoगrsquo(साहय बध) 9) नमनलखतगदााकोधान पवरकपप तथासाबााधत शनदकभ उततरदिज --------1x5=5 रस ता स ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाह उनहमहकउसककस ताकहमाअस ता सासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा(क) स ताकाजनक कससभहोताह(1) अस तासभ(2)सासकरदसभ(3) सासकतसभ(4) कहानतासभ(ख) आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1) हासा(2) हाथार(3) योध(4) दवभष(ग) सासकतकासाबाध कससभहोताह(1) करा ावनासभब(2) रवकास ावनासभब(3) ानसभब(4) रवनासभब(घ) आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ

HINDI X Page 174

(1) स ता(2) अस ता(3) सासकत(4) असासकत(ङ) rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1) ककरधार(2) ततपरष(3) अवी ाव(4) दवादव अवा पपनभ-लखनभकमसवाको ाबातोसीनहािजससभअनथर होसकभ बअनथर काबीजउसकमहरागजनहाबअनथर परषदसभ ीहोतभहबअपपो रपपभ-लखददोनदसभबअनथरदराचार रपापाचारकभ कार रहहोतभह रवभविकत-रवभषकाचाल-चलनदभखकरजान ीसकतभहबअत विसतदकोअवशपपनचाह बजोलोगहकहतभह कपरानभजकानभकमहाािसताानपपतीथीाअथवाउनहमपपनभककककानतथीवभातोइतहाससभअ तानहारखतभाजान-बझकरलोगदकोधोखादभतभहबसकाजककदिरकमोसभलोगदाडनीहबकद किसतदकोनरररखनभकाउपदभदभनासकाजकाअपकार र अपराधकरनाह-सकाजककउननतकमबाधाडालनाब(क) हपदाा कसपाठसभलागाह(1) सासकत(2) नवबतखानभकमइबादत(3) सती-ाकभ रवरोधीकतकवकाखखडन(4) ककहानीह ी(ख) इसपाठकावखर रवषकाह(1) बउचदककपपाा(2) परषदककपपाा(3)वदककपपाा(4) िसतद कका(ग)rsquoदराचारrsquoबदकारवलोकबताइ (1)अनाचार(2)अताचार(3)सदाचार(4)ककाचार(घ)rsquoअ ताrsquoबदकाअथर ह-(1)अनजान(2)जानकाररखना(3)अपरच

HINDI X Page 175

(4)जानकारनारखना(ङ)कवन-साउपदभसकाजकाअपकार रअपराधकरनाह(1)िसतदकोनरररखनाब(2)उनककाककबाधाओाकोदरकरना(3)िसतदकोपपानाब(4)िसतदकोपपनभकभ ल ोतसाहतकरनाब10)नमनलखत शनदकभ उततरसाभपकमलख - 2x5=10(क)लभखकानभबचपनकमकवन-कवनसभखभलखभलभ र कसकभ साथखभलभ(ख)अपनभजकानभकमपोसकरचरनभलभखकाकनन ाडारकभ ककर को कससीकातक ारवत काहसपरककिज ब(ग)दरववभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहlsquoसती-ाकभ रवरोधीकतकवकाlsquoखाडनrsquoपाठकभ आधारपरलख ब(घ)कानवस ताकभ इतहासकमसबसभबभ आरवरकारलभखकनभ कनहमकानाह(ङ)rsquoनवबतखानभकमइबादतrsquoपाठकभ आधारपरलख ककाीकमकवन-कवनसीदोबातम क-दसरभककपरकरहह11)नमनलखतकावााकोपपकरप भग शनदकभ उततरलख 1x5=5

तारसपतककमजबबठनभ लगताहउसकागला भरासाथ ोतीहाउतसाहअसतहोताहआआवाखसभराखजसाक ागरताहआत ीकखगाककोाापसबाधाताकहासभचलाआताहसागतकारकासवरक ी-क ीवहदहदभदभताहउसकासाथहबतानभ कभ ल कवहअकभ लानहाह रह क फ़रसभगााजासकताह

(क)तारसपतक कसभकहतभह(ख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम कसदवरसभगजरनापताह(ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपर कस कारककहोजातीह(घ)rsquoआवाजकमराखजसाक ागरताहआrsquoकमकवन-साअलाकारह(ङ)सागतकारदहसाथदभताहकद

HINDI X Page 176

अवा कतना भकाकथाउसकादखलकककोदानदभतभवकतजसभवहउसककअातकपाजीहोलककअ ीसानीनहाथीअ ीइतनी ोलसरलथी कउसभसखकाआ ासतोहोताथालभ कनदखबााचनानहाआताथापाठकाथीवहधाधलभ काककक तक रक लबपािकतदकक

(क)वाकााकम कसकभ दखको काककहागाह(ख)कनादानकरतभ ह कााकोबभअपनीअातकपाजीकदलगरहथी(ग)लककअ ीसानीनहाथीपािकतकाआसपरकरमब(घ)कावााकभ करवकानाकलख ब(ङ)कावााकक ाषाकाह12) नसनलल त पपनष कक नतर सकप रउ लल ल 2x5=10 (क) परराक कक बातम सनकर रवशवाकत कन-हकन का सोच रहभ थभ lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(ख) rsquo ााकत नाrsquoकरवताकाकरवजीवनकमकाचाहताथाउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकनकोकाकहरहाह रकद(ग)सतीजीवनकमवसत रआ षदकाकाकहतवहlsquoकनादानrsquoकरवताकभ साद रकमउततरदिज ब(घ)कखगाक वासागतकारकभ कधजीकीअगरजा तोउसकभ कापराकहोसकतभहसपरककिज ब(ङ)राक वारवशवाकतककसव ावगतरवभषता ा lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(13)आजरवानकादरपोग कस पकमहकारभसाकनभआरहाहहकानवजातकभ ल कतनाघातकहlsquoक कदलखताहाrsquoपाठकभ आधारपरउततरदिज ब5 खण-lsquoघrsquo (रचना कौशल) 14)द ग साकभ तबादओाकभ आधारपर कसी करवषपरलग ग200-250बददकमनबाधलख 10

HINDI X Page 177

(क)भराचारbull भराचारकाहbull रव नन पवकारbull सरकारकानातवझठभदावभbull सकाधानकभ उपाbull रवरोध रजागत

(ख)नतकपतनदभकापतनbull नतकताbull कानवककशभरठताकककसवbull सकाजककउननतककआधारलाbull नतकपतनकभ दरपराक वावतरकानिसथतbull सकाधान

(ग)रवदाथकभ जीवनकमइारनभकक ककाbull इारनभकाहbull इारनभकारवसतारbull फ़ादभ वा नकसानbull अशललता वा कोरकनbull अनवारताकभ पकमइारनभbull नरकषर

15)अपनभकोहरलभकमबपतभह अपराधदककरोकथाककभ ल अपनभभतकभ थानाधको कपतलख 5अवा फ़नकमसक रधनकाअपवकरनभवालअपनी ोबहनको भरा दपतलख ब16) दल गल गदयाश का सार लल ल 5 त भकनागरककभ क कतरव रक अाधकारहोतभ हबनागरकदकासबसभबाकतरवहह कवभअपनभदभककसरा वााातकभ ल सदा तनीलरहमबइसकाअथर हह कददभपरकोइरवदभीआयकहोादभकमआातरकउपिवहोतोउससकवभदरवधाकमपभ बनासरकारककसहाताकरमकद कसरकारहरवदभीआयककासाकना रआातरकउपिवकादकनकरसकतीहब जातातकमसरकारजनताककअपनीचनीहाहोतीहइसल हर कारसभउनहमसरकारकाहाथकजबतकरनभका तनकरनाचाह ब

HINDI X Page 178

सरकारकाकाकधनसभचलताहबहधनसरकारकोरव ननकरदसभ ापतहोताहइसल हरनागरककाहकतरवह कवहसरकारदवारालगा ग करदकोइकाानदारसभ र सननतासभचक ाबकरदभनभकमबभइकानीकरनासरकारको रदभकोनकसानपहाचानाहबसासारकमोसाकोादभा-सकाजनहाहजहाा लभलोगदकभ साथ-साथदर रसकाज-रवरोधीलोगनारहतभ हदबइनसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनापलसतथासरकारकाकाकहबपरातअकभ लपलसतबतकअपनाकाकसफ़लतापवरकनहाकरसकतीजबतकउसभनागरकदकापरासहोग ापतनहोबअतसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनभकमपलसकोसहातादभनाहर कनागरककाकतरवहब

नतर ndash नदशका पराक ndash90

खण -क (अपठत बध)

1) कndash(4)खndash(3)गmdash(1)घndash(2)ङndash(1)1X5=5

2) कndash(1)खndash(4)गndash(3)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

3) कndash(4)खndash(1)गndash(1)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

4) कndash(4)खndash(2)गndash(4)घndash(1)ङndash(1)1X5=5

खण - (वयाकरर बध)

5) (क) -कशवाक(ख)-जोकनारपाजरभकमहवहफ़लखा रहहब1x3=3

(ग) - कसभठनभकोहनकोपपाा-लखाा रउसभनवकर ीदलवाा6)(क) -पदसभरातकोसोाजाताहब(ख) ाववाउच1x4=4(ग) -तकह ारनहाउठापाओगभब(घ)कझभ कोबइलसभसाचत कागाब7)(क) ndashअनशच वाचकसवरनाक कवचनपिरलागकतार कारक1x4=4(ख)-गवाचकरवभष कवचनपिरलागरवभरlsquoपानीrsquo(ग)- ाववाचकसाा कवचनपिरलागकतारकारक(घ)ndashसककरक याबहवचन तकालपिरलाग8)(क)-ाातरस(ख)कररस(ग)रवोगशागाररस(घ)वातसररस1x4=4

खण---ग ndash (साहय बध) 9) (क)-(3)(ख)-(2)(ग)-(1)(घ)-(4)(ङ)-(4)1x5=5अवा

HINDI X Page 179

(क)-(1)(ख)-(4)(ग)-(3)(घ)-(2)(ङ)-(1)10)क-लभखकाबचपनकमलागीाागगडडभ-गखदकाबाहकाललदपकक-पकााजसभखभलखभलतीथीबउसनभपताग रगरल-डाडा ाइदकभ साथखभला रभषसहभलदतथाबीबहनसीलाकभ साथ ीकाखभलखभलभबउनहमखभलनभकभ ल कभ वलपोसतकजानभककअनकतथीब2x5=5ख ndash अपनभ जकानभ कभ पोस करचर नभ लभखका कनन ाडार कभ ककर को काफ़क हद तक ारवत काबलभखकानभअपनीआरा ककहानदकभ पातइसीकोहरलभसभ ल बइतनभवषवबाद ीवभस ीपातअपनी ाषातथा ाव- ाागकाकभ साथउपिसथतह ब lsquoकहा ोजrsquoउपनास कम लभखका कभ कोहरलभ कभ lsquoदासाहवrsquo का परिसथताा पातभ ह जीवात हो उठनाइसका काहबग ndashसीता रका तलानभअपनभ परतागकोअनासकझा रोसभकवचनकहभबअनाका रवरोधकरनभकभ ल ोसभवचनदकाकखसभ नकलनासवा ारवकह हब हरविकत का सवा कान हब न ह पपनभ-लखनभ का पराक ह गावारपन का र नअकलनताकाबइसल दवभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहबघ ndashलभखकनभ आग रसा-धागभकभ अरवरकारकोसबसभ बाकाना ह कद कआगनभखादानदकोखानभोतबनाा रसा-धागभनभवसतजगतकमयाातककिजससभकनरतनकनभलगाबङ ndash रवशवनाथतथाबिसकरलाखाा कदसरभकभ परकहबकहररक-तािजा रहोल-अबीरगलालककगागाजकनासासकत क-दसरभकभ परकहब11)क)सागीतकमधवनककउाचाा रनचााकभ आधारपरतीनसपतककानभजातभ हबदसाधारधवनहतोउसभlsquoकधसपतकrsquoकहतभ हबदधवनकधसपतकसभगपरहतोउसभlsquoतारसपतकrsquoकहतभहबख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम भरासाथ ोदभतीहबआवाखसभराखजसाक ागरताहआ तीतहोताहब 1x5=5ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपरबठजातीहबउसककआवाख रारजातीहबघ)उपकाअलाकारङ)सागतकारदहसाथइसल दभताह ककखगाककोहनलगभ कवहअकभ लाहबवहगााजाचकाराग फ़रसभगाा-जासकताहब12)क)परराकजीककबातमसनकररवशवाकतकन-ह-कनसोचरहभथभ ककनकोहराहहरासझरहा ह का तहलवहकी (फ़वलाद)खााड हगननभककखााडनहाबकनअब ीनासकझबनभह हबइनकभ ावकोनहासकझरहभबअथारतपरराकशीराकndashलककोसाधारत बालकसकझरहभथभबवभउनककअसीकिकतndashववीरतासभअपराचतथभब

HINDI X Page 180

ख)करवजीवनकभव वकान-समकानतथापाजीचाहताथाबउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकोकहरहाह क भसबकगतराकभ सकानहबइनकभ पी भ ागनावथर ह रअब तक थाथर का पजनकरो कद क रवगतसकको ादकरकभ दख-दगना होजा गाबग)सतीजीवनकमवसत रआ षआवशकअागबनग हब िसताा ाइनकभ तआकरषरतहोजातीहपरात भस ीजीवनकभ बाधनहकोहndashकााकभ जालकमफ़सानभवालभहवासतरवकतातोहह क भसबआकषर कातभकहबघ)कखगाक वसागतकारकभ कधकककीअगरजा तोउसकभ कारगान ल- ाातपर नहा होपा गाबजबकखगाकसरदसभ कभ गााउसकागलाबठनभलगभगातोसथाीकोसा ालनभवालाकोइनहाहोगाबङ)राकअतातरवनउसव ावकभ थभबवभबदककआाकापालनकरतभ थभबवभसदवउनकाआदरकरतभथभबराकअताधकध रवान रकद ाषीथभबरवशवाकतजीसाकतथाध रवानथभबपरराकजीकभ योाधतहोनभ पर ीाातरहभ रकनndashहकनहासतभ ीरहभब13)आजरवानकादरपोगनमन पकमहकारभसाकनभआरहाह-(1)रवानदवारा दतसख-साधनदसभकानव ोगवादवअककरखहोताजारहाहब(2)रवनाकारहाथारबना जारहभहब

(3)आताकवादहासाकमरवानकादरपोगहोरहाहब(4)आातरक पसभ कराररदसरभराररकोआता कतव ीतरखनभककतारकररहाहब(5)रवानकभ कारह दषबपरहाहब(6)वानकपरदसभलाग-नधाररकरभ-हताककजारहहब

खण --- lsquoघrsquo (रचनाकौशल) 14)रवषकभ तपादनकमसाककसाद वकभ आकलनकवलकरवचारीलता र ाषासाककर कारववभकानसारकरााकन पब15) पत- ा प ररवष-उपसथापन16) सारकाीषरकndashआदर नागरकसार- जाताातकदभकभ त भकनागरककाहकतरवह कआातरकअथवाबाहसाककभ सकअपनीसरकारकोपर सहोगदभकरउसभिकतालबना ाबसरकारकरसभ ापतधनपरहन ररकरतीहबनागरकदकोचाह कवभरारर ndashहतकभ ल सवभउ ातथााकानदारसभकरचका ाबसकाज-रवरोधीततवदकभ दकनकमपलसककसहाताकरना ीआदर नागरककाहकार हब

सकापत

  • उततर ndash निरदशिका परणाक ndash90
  • खणड -क (अपठित बोध)
  • खणड -ख (वयाकरण बोध)
  • खणड---ग ndash (साहितय बोध)
Page 5: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर

HINDI X Page 5

हनदपाठयक-अकोडसाखा(002)

कादसवीहनदlsquoअrsquo-साकलतपराओाहभतपाठयकरवनदन 2015-2016

साकलतपरा1( ार30 )(अ लndashसतमबर)तथासाकलतपरा2( ार30) (अकबरसभकाचर )हभत ाररव ाजन

रवषवसत उप ार कल ार 1 पठन कौशल गधास व कावयाश पर शीषषक का च नाव वषय-वसत का बध

भाषक द सरचना आद पर ह वकलपी पपन

20 (अ) दोअपठतगदाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

(ब) दोअपठतकावाा(100 सभ150 बददकभ ) 10

2

वयाकरर कक लल नधाषररत वषयष पर वषय-वसत का बध भाषक द सरचना आद पर पपन

15

15

3 पाठयप सतक क त भाग ndash2व परकपाठयप सतक क तका भाग-2

35

35

(अ) गदयाश खण 15

1 तजसभनधाररतपाठदकमसभगदााकभ आधारपररवष-वसतकाबोध ारषकबादसारचनाआदपर शन|

05

2 तजसभनधाररतगदपाठदकमसभगदााकभ आधाररवदााथदककउउचाचातनवकननकताओाकाआकलनकरनभहभत शन |

10

(ब) कावखखड 15

1 कावबोधवकावपरसवाककसोचककपरखकरनभहभततजसभनधररतकरवताओाकमसभकावााकभ आधारपर शन|

05

2 तजसभनधाररतकरवताओाकभ आधारपररवदााथर दकाकावबोधपरखनभहभत शन|

10

(स) परकपाठपसतककतका ाग-2

परकपिसतकाlsquoकतकाrsquoकभ नधाररतपाठदपरआधारत करलय परक शनप ाजा गा|इस शनकाकल ारपाचअाकहोगा| भ शनरवदााथर दकभ पाठपरआधारतकरदकभ तउनककसावभदनीलताकोपरखनभकभ ल होगा|

05

HINDI X Page 6

4 लभखन 20

(अ) रव ननरवषद रसाद भपररवदााथर दकभ तकर सागतरवचार ककरनभकककताकोपरखनभकभ ल साकभ तबनद दपरआधारतसकसाकक वावावहारकजीवनसभजभ ह रवषदपर200सभ250बददकम कसी करवषप प नबाध|

10

(ब) अ विकतकककतापरकभ िनित पचारकअथवाअनवपचारकरवषदकमसभ कसी करवषपरपत|

5 10

(स)द ग गदााकाlsquoसारलभखनlsquo| 5

कल 90

साकलतपराI 30

साकलतपराII 30

फॉरकवपराऍफ़ -I( ार10)सकसासकाधानआकलन( ार10) फ -३( ार10) फ -4( ार10)

40

कल ार 100

HINDI X Page 7

(रलयपरक पशन पवषक पाठय प सतक पक आधाररत हबगा I इसकक लल पाच अक नधाषररत हहI)

पपी-1साकलतपराओाकाकल ार६०तथाफॉरकवपराओाकाकल ार

४० ततहोगाIफॉरकवपराओाकभ ४० ततकमसभ त भकसतकम5 ततकमसभ

त भक ाग(समपर वषर कम10 तत)शवववाचनकवलदकभ परहभतआरत

होगाIभष30 ततफॉरकवकरााकनपाठचारकभ अनअागदजसभ-पठनलभखन

वाकरपाठपसतकवपरकपाठपसतकपरआधारतहोगाIइसकमबोलनभसननभलखनभ

वबोधपभआधारतकवखकलखतअथवाकारकलापदपरआधारतपर काजा

सकताहI

2साकलतपरा क( स-1)90अाकदककहोगीI90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प

३०अाकदकमसभपरवतरतकरलाजा गातदपराात भडनधारर काजा गातथा

साकलतपरादो( स-2)90अाकदककहोगीव90अाकदकोकरााकनकभ पशचात प 30

अाकदकमसभपरवतरतकरनभकभ उपराात भडकानधारर काजा गाI

HINDI X Page 8

कादसवीाहादअndashसाकलत वाफॉरकवपराओाहभतपाठयककारव ाजन

कर स पाठयप सतक पर स

( अपहल सक सतस र ) दवतीय स

( अक र सक राचष )

क त भाग-2 FA-1 FA-2 SA-I FA-3 FA-4 SA-2

गदय ण

10 सवा काndashनभताजीकाचशका

11 राकवबभनीपरndashबालगोबन गत

12 पालndashलखनवीअादाज

13 सवशवरदालसकसभनाndashकानवीकराककदवचकक

14 कनन ाडारndash ककहानीह ी

15 कहावीर साददरववभदndashसती-ाकभ रवरोधीकतकोकाखाडन

16 तीनिकशndashनवबतखानभकमइबादत

17 दातआनादकवसरानndashसासकत

कावय ण

1 सरदास-उधवतकहवअतबड ागी

2 तलसीदासndashराकndashलकndashपरराकसावाद

3 दभवndashपाखानीनपरकाजबज

4 जाकर साद-आतककक

HINDI X Page 9

5 सरकााततपाठपlsquoनरालाrsquondashउतसाहअनहारहह

6 नागाजरनndashहदातरतकसकानफसल

7 ागरजाककारकाथरndash ााकत ना

8 ऋतराजndashकनादान

9 कागलभडबरालndashसागतकार

क तका भाग -2 FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 वपजनसहाndashकाताकाआचल

2 ककलभशवरndashजाजर पाचकककनाक

3 कध कााकरा- साना-साना tksfM+

4 व सादकशlsquoरिrsquo हठाझलनीहभरानीहोराका

5 अभndashक कदलखताह

वयाकरर FA 1 10

FA2 10

SA 1 30

FA 3 10

FA 4 PSA 10

SA 2 30

1 रचनाकभ आधारपरवाक- भद(3अाक)

2 वाउ(4अाक)

3 पद-परच(4अाक)

4 रस(4अाक)

5 अपठतगदााrsquo (5+5=10)

6 अपठतकावाा (5+5=10)

7 पत-लभखन(5अाक)

8 नबाध-लभखन(10अाक)

9 सार-लभखन(5अाक)

HINDI X Page 10

कभ निरवदालसागठनपनासा ाग

रवष-हनदसाकाननद

अपठतकाअथर होताहजोपपानहागाअथारत प जोपाठयकककपिसतकासभ

नहालाजाताह|गदाावपदाापरआधारत शनदप भजातभह|इससभ ातदका

कानसकवााकहोताह|उनकभ साहितक ान भतकारवसतार ीहोताहसाथह

ातदककविकतगतोतता वाअ विकतकककता ीबपतीहब

वध

अपठतगदाावपदाापरआधारत शनदकोहलकरतभसकनमनलखतबातदका

धानरखनाचाह |

1 द भग भगदााकोधानपवरकपपभ|

2 पपतमसककखबातदकोरभखाा कतकरम|

3 शनदकभ उततरदभतभसक ाषासरलहोनीचाह |

4 उततरसरलसापतवसहजहोनभचाह |

5 उततरकमिजतनाप ाजाउतनाहलखनाचाह |

6 ीषरकसमबनधी शनदकागदाावपदााकभ कभ नि ावकोधानकमरखकर

उततरदिज |

7 उततरसदवपर वाककमदम|

HINDI X Page 11

थकसतअ लसभसतमबर खखड-(क)

अपठतगदाा

1 निमलखतगदााकोधानसभपप रद ग शनदकभ उततरकमसह

उततर ाकरलख |

(अ) कबापनभबभ भको ीकत रकलासखाा|दोनदहासभजातभ रअपनी-

अपनीकत र ाबभचकरआतभ|बापकककतर डभपदो प भकमबकतीपरबभ भकककतर दका

करकभ वलआठदसआनभसभअाधकनकलता|हासभलवनभपरबभ भकभ पासबठकर

बापउसकककत र दकमरहतदकोसकझाता रअगलभदनउनहमसधारनभकभ ल कहता

|हयकवषवसभचलतारहा|लकासकझदारथा|उसनभरपताककबातदकोधानसभ

सनी रअपनीकलाकमसधारकरनभका तनकरतारहाक सकबादलकभ कक

कत र ा ीडभप प भककबकनभलगी|बाप ीउसीतरहसकझाता रकत र दकमहोनभ

वालभदोषदककतरफउसकाधानखीाचता|बभ भनभ रअाधकधानदातोकला ी र

अाधकनखर|कत र ाापााच-पााच प भककबकनभलगी|सधारकभ ल सकझनभकायक

बापनभतब ीबादन का| कदनबभ भनभझझलाकरकहाआपतोदोषनकालनभकक

बातबादहनहाकरतभ|कभरकलाअबतोआपसभ ीअउ पह|कझभ कत र कभ पााच प भ

कलतभहजब कआपकोदोह प भ|बापनभकहाबभाजबक तमहारउउकाथातब

कझभ अपनीकलाककपरताकाअहाकारहोगा र फरसधारककबातसोचना ोदा

|तबसभकभर गतरकगा रदोरप भसभअाधककककत र ाानबनासका|क चाहता

हवह लतकनकरो|अपनीतदकोसकझनभ रसधारनभकायकसदाजाररखो

ता कबहकरकत र ााबनानभवालभशभीकमपहचसको|

1 बाप रबभ भकाबनातभथभ

(क) कत र ा(ख)कत रकला

(ग) प भ(घ)क नहा

2 हासभलवकरबापअपनभबभ भकोकासकझाताथा

(क) कतर द (ख)कत र दककतदको

(ग)कत र दकककलाको (घ)कत र दककबयकको

HINDI X Page 12

3 ारम कमबभ भकककतर दकाकर कतनाकलताथा (क) आठ-दसआनभ(ख)दस-बारहआनभ

(ग) ः-सातआनभ(घ)चार- ःआनभ

4 बभाबापसभकदझझलागा

(क) बापदवाराबभ भकककत र दकमनरातरदोषनकालनभकभ कार

(ख) बापदवाराबभ भकककत र दकक ासा

(ग) बभ भकककत र दकककककतपााच प भकलनभकभ कार

(घ) बभ भकमघकाडहोनभकभ कार

5आपकककत र ाहकभाडभपदो प भकमहकदबकतीरहा

(क) बापकमकलाककपरताकाअहाकारहोगाथा|

(ख) बापकककत र ाकउचीकीककथी|

(ग) बापससताबभचनभकाआदहोगाथा|

(घ) बापसभदभहातीलोगहकत र दखरदतभथभ|

उततर-1 (क) 2(ख) 3(क) 4(क) 5(क)

2 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(ब)अउ ानागरकबननभकभ ल ारतकभ ाचीनरवचारकदनभक नकदका ावधान काह|इननकदकमवाी रववहारककरकतरव रअाधकारकासकाचतनवारहतकपारसपरकसकावसहोग रसभवाकक ावनाआदनकबहतकहतवपरकानभग भह|इनस ीगदकारवकास कबालककमदउसककबारावसथासभह काजा तोवहअपनभदभकाशभरठनागरकबनसकताह|वाी वाववहारकककधरतास ीकभ ल सखदाकहोतीहसकाजकमहादरकसकावककवरकरतीह कनतअहाकारहनविकतहिसनतधवाी ररववहारका ोगकरसकताह|िजस कार कविकतकोसकाजकमरहकरअपनभववहारसभकतरव रअाधकारकक ावनासभ ावकरहनाचाह |उसकाकतरवहोजाताह कनतोवहसवाकोाोसाकाककरम रनहदसरदकोकरनभदमिजससभदभकभ समकानसमपितत रसवा कानकोठभसigqiexclpsa | 1 अउ भनागरकबननभकभ गदकारवकासकनरकमकबसभकरनाचाह

(क)बारावसथासभ(ख) कोरावसथासभ (ग)वावसथासभ(घ) कसी ीअवसथासभ

HINDI X Page 13

2 कसकककधरतासबकभ ल सखदाीहोतीह

(क)खान-पानकक(ख)पहननभओपनभकक

(ग)वाीववहारकक(घ)घर-बाहरकक

3कसाविकतिसनतधवाी ररववहारका ोगकरताह

(क)अवसरवाद(ख)अहाकार

(ग)रवनीत(घ)अलकसत 4सहोग रसभवाकक ावनासभआह

(क)सभवा ावना(ख)सहकारता

(ग)सहरता(घ)ln~Hkkouk 5 इसगधााकभ ल उपरकतीषरकहोगा (क)अाधकार रकतरव(ख)अउ ानागरक

(ग)आदर जीवन(घ)साकािजकजीवनउततरndash1(क) 2(ग) 3(ग) 4(ख) 5(ख) 3 नसनलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर छाकर लल ल | (स)आजहक कसवतातराररककिसथतपाचकभ ह|राररककअनवार रवभषताओाकमदो

हकारभपासह- वगोलकअखाडता रसाासकतक कतापरनतअ ीतकहकउसवाीको

ापतनहाकरसकभ हिजसकम कसवतातराररदसरभराररदकभ नकअपनापरचदभताह

|जहाातकबह ाषा ाषीहोनभका शनहोसभदभदककसाखाककनहाहिजनकभ नन

ागदकम नन ाषाओाककिसथतह|परउनककअरविउ ननसवतातताककपरापरानभउनहम

रवषकसवरदसभ करागरचलभनभकककतादभदह|हकारभदभकककथाक दसरह|

हकारपरतातताआाधीतफानककतरहनहाआािजसकाआकिसककसापकर तीअन तसभ

अिसततवकोका रपतकरदभताह|वहतोरोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान

सासकमसकाकरररकमवापतहोगाह|हकनभअपनभसमपर अिसततवसभउसकभ ारको

दवरहनहाअन व का रहकमहोतहासकसत ीरवसकतहोगाकककककोा ी

रवजभतारविजतकरराजनतक तवपाकरहसातरनहाहोताको कसाासकतक तव

कभ बनाराजनतकरवजनपर हनसथाी|घना सासकारदकमाचरजीवनपातीह र

सासकारकभ अवाहकासाहतकलाआदह|दघरकालसभरवदभी ाषाहकारभ

रवचाररवनक राकाकाधकहनहारहवहहकारभरवदवान रसासकतहोनभका

HINDI X Page 14

का ीकानीजातीरहह|ोसीिसथतकमदहककमसभअनभकउसकभ अ ावकमतो

ाच कतसासा वनहाहोती|राररजीवनककपरताकभ ल उसकभ कनोजगतकोककतकरना

होगा रहकार रवभष तनसाधहकद कररकोबााधनभवाल शाखलाकोजकनभ

वालशाखलाअाधक ecirclt+होतीह|

1सवतातता ापतकरनभकभ पशचात प ीरारर ाषाकभ पकमहकअबतकठपक कारकभ का ापतनहाकरपा ह

(क)वाी(ख)रवचार

(ग) ाव(घ)सोच-सकझ

2हकारभहापरतातताआा

(क)आाधीकभ सकान(ख)तफानकभ सकान

(ग)रोगकभ ककालानभवालभकादसकीरकभ सकान(घ)वषारकभ सकान

3ाकलासाहतआद कसकभ वाहकह

(क)परवार(ख)विकत

(ग)सकाज(घ)सासकार

4हक कसकभ अ ावकमजीरवतरहनभकककरपनासभसहरउठतभह

(क)लोक ाषा(ख)कात ाषा

(ग)रवदभ ाषा(घ)राज ाषा

5 जीवनककपरताकभ ल आवशकह

(क)सखसरवधाओाकाहोना(ख)उसकभ कनोजगतकोककतकरना

(ग)अपनीवाीकाहोना(घ)सवतात

4 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(द)सकसत ाथद वाानीअन वीजनदकाकहनाहककजीवन कककरभतह|हकमककरकभ ल जीवनकलाह|कठनाइद वादःख रकरहकारभत हिजनकाहकमसाकनाकरनाह रउनकभ रवरसाघषर करकभ हकभरवजीबनानाहवादःखअा भखीकभ सवीनाककारभकसरपरनभठपकहकहाह कldquoकारअपनीकतसभपर अनभकबारकतकाअन वकरचकभ ह| कनतवीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभrdquo| रवशवकभ ाःसकसतकहापरषदकभ जीवनवतअकरकाकभ नकारताजाजर वाागन रराररपतअताहकलाकनसभलभकर ारतकभ राररपतकहातकागाधी र ारतकभ धानकातीलालबहादरासतीकभ जीवनचरतहकमहादभतभहकककहानताकारहससाघषर

ीलताअपराजभविकततवह|इनकहापरषदकोजीवनकमअनभकसाकदकासाकनाकरना

HINDI X Page 15

पताथा|परनतवभघबरा नहासाघषर करतभरहभ रअातकमसफलह साघषर कभ कागर कमअकभ लाहचलनापताह|कोाबाहरिकतआपकोसहातानहाकरतीह|परशकदपइउ ािकतवलगनआदकानवीगविकतकोसाघषर करनभ रजीवनकमसफलता ापतकरनभकाकागर सतकरतभह1इसअनउ भदकाउपकतीषरकदिज (क)जीवन कककरभत(ख)सफलताकारहसस

(ग)साघषर रसफलता(घ)बपतभचलो

2अपराजभकारवलोकह

(क)पराजभ(ख)परािजत

(ग)अज(घ)अजभ

3 अन वीजनदकाकहनाहककजीवनककरभतहरचनाकक दिर सभकसावाकह

(क)सरल(ख)साकत

(ग)कश(घ)साधार

4हपाठआपकोका भरादभताह

(क)साघषर कक(ख)ककर कक

(ग)िकतकक(घ)कवजकसतीकक

5वीर कसभअाधकबारक ीनहाकरतभकाआह

(क)वीर कबारहकरतभह(ख)वीरपहलबारकरजातभह

(ग)वीरकर-करकरनहाजीतभ(घ)वीरअकरहोजातभह

HINDI X Page 16

अपठत बध- कावयाश

1 निसलल त कावयाश कब ोयानपवषक प कर दयक गयक पपनष कक वकलप च नकर

लल ल ndash

(अ) चलभगावककओरजहापरहरभखभतलहरातभ

कभोपरहकषकघकतभसखसभगीतगातभ|

गभहबनाकरजवलभकरसरपर ारखरभह

बीज-बीजकम हरजसभदखतभवअभ ह|

चलभगावककओरझदपीजहाझकभ धरतीकम

तरकभ नीचभ खभलरहभहबउचभ नजकसतीकम|

कपरल गगरागोरआतीहबलखाती

दभख कसीगरजनकोसमकखसहसारकाजाती|

1 खभतदकमगभहचनाकरकसभदखाादभतभह

(क) लहरातभ(ख)गातभह

(ग)अभ ह (घ)बोझल खभ ह

2 करवनभ हर कनहमकहाह

(क)गभहचनाकर(ख)कषकद(ग)खभतद(घ)वद

3बउचभ कहाखभलरहभह(क)तरकभ नीचभ (ख)खभत

(ग) ााव(घ)घर

4गोरकदरकाजातीह

(क)उसकभ कसीनभबलखातभदभखलाह(ख)उसकभ सरपर ारगगराह

(ग) ो भबउचदकोदभखकर(घ)सहसा कसीगरजनकभ समकखआजानभपर

5वबदकापारवाचीह (क)व(ख)पवधा

(ग)तर(घ)परप

नतर 1(घ) 2(घ) 3(क) 4(घ) 5(ग)

2 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

HINDI X Page 17

(ब)बहतनाजथाअपनभसखपर

परनकदोदनसखव व

कबाद ीनहारहावह

दभखाजबदनरातचीरवन

नतकराहआहम रताह

कनभदःखकातरहोहोकर

जबजबदर-दरकरफलाा

सखकभ अ लाषीकनकभरभ

तबतबसदानरादारपाा

ठोकरखा-खाकरपााह

दःखकाकारकारताह|

1करवको कसपरनाजथा

(क)दःखपर(ख)सखपर

(ग)करवतापर(घ)लभखनपर

2करव कसकोसागरसकझबठा

(क)कसखको(ख)सखदःखको

(ग)करवतापर(घ)कारताको

3सख रदखकसभह

(क)बहतअउ भ(ख) ागर

(ग)धप ााव(घ)व वसापनन

4 करवनभसखकाअ लाषाकमकापाा(क)नरादर(ख)सखकासागर

(ग)कान(घ) वतकसख

5करवनभदखकाकार कसभकानाह

(क)सखको(ख)सखदःखको

(ग)वीरताको(घ)कारताको

नतर 1( ) 2( ) 3( ) 4(क) 5(घ)

3 निसलल त गदयाश कब ोयान सक प ल ढ़र दल गल पपनष कक नतर रउ सह नतर

छाकर लल ल |

(स) साकदसभवीरघबरातभनहा

HINDI X Page 18

आपदा ादभख पजातभनहा|लगग िजसकाककमपरा का|काककरकभ वथर प तातभनहाहोसरलअथवाकठनहोरासताककरवीरकोनइससभवासता|बपचलभतोअाततकहबपचलभकठनतरागरशागगपरचपचलभ|कठनपथकोदभखकसकरातभसदासाकदकभ बीचवभगातभसदा|हअसम वक नहउनकभ ल सरलसा वकरदखातभवभसदा|हअसा वकारदकावदहकहाथानभपोलननभ कदन|सचबतागिजादगीहवथर हदपर बनउतसाहबन रिकतबना|

1ककरवीरदको कसककपरवाहनहाहोती

(क)साकदकक(ख)कठनरासतदकक

(ग)आपदाओाकक(घ)इनस ीकक 2 ककरवीरसाककोदभखकरकाकरतभह

(क)घबराजातभह(ख)गीतगातभह

(ग)दरहजातभह(घ)काकनहाकरतभ

3असा वबदका ोगकवनकरताह

(क)हमकतवालभ(ख)कार

(ग)लो ी(घ)ककरवीर

4 असा वकारदकाबदहndash कसनभकहाथा(क)करवनभ(ख)नभताजीनभ

(ग)गाधीजीनभ(घ)नभपोलननभ

5करवताकमकवनसासकासरस वाहतह

(क)कररस(ख)वीररस(ग)रविरस(घ)हासरस नतर 1(घ) 2( ) 3( ) 4(घ) 5( )

HINDI X Page 19

सकलत परा ndash FA -1 कक लल सहायक सारगी

3 पद- पररचय

शबदष ढ़र पद रउ अतर ndashlsquoबदlsquo ाषाककसवतातइकााह|जबबदवाककम कत

होताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतातबदह| लकाघरजाताह| पद ndash पररचय ndashवाककम कतपददकारवसततवाकरकपरचदभनाlsquoपद-परचlsquo

कहलाताह|

जसभndashलकाघरजाताह|

lsquoलकाlsquoपदकावाकरकपरच-जातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाता

हrsquo याकाकतार|

पदndashपरचदभतभसकबातदककजानकारहोनीआवशकहवभहndash सा ndashसााकभ तीन भदहndash1 विकतवाचकसाा2जातवाचकसाा3 ाववाचकसााव ाववाचकसाालाग-पिरललसतीलाग| वचनndash कवचनाबहवचन|कारकndash कतारकारकककर कारककरकारकसा दाकारकअपादान|

सवषनार- सवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसमबमधवाचक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकारक याकभ साथसाबाधबताना| कया ndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद| कया-वशकषर ndash यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाउ यारवभषसथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपराकवाचक यारवभषतथाउस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषबतारहाह| सकउचबोधकअव-इसकभ को भदहोतभह ndashसकानााधकरसकउचबोधकअववाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददकोकलारहाहउनकाउरलभखकरना|

HINDI X Page 20

साबाधबोधकअव-िजनसााासवरनाककमसाबाधबतााजारहाहउसकाउरलभखकरना|रवसकादबोधकअव-जो ाव कहोरहाहउसकाउरलभखकरना| उदाहरसव पक पददकापरचदाजारहाह| (क)क कलबीकारथाइसल रवदालनहाआा| क ndashसवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथाओरlsquoआाrsquo याकाकतार| रवदाल-सााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकlsquoआाrsquo याकाअाधकार| (ख)हघीकभरभबभ ाानभदह| हndashरवभषगवाचकरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर| बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर| (ग)नतनदसवीाकाकमपपताह| का-सााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारकrsquoपपताrsquoह| याकाअाधकर(सथान)| (घ)बउचदनभअपनाकाककरलाथा| बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागबहवचनकतारकारकlsquoकरलाथाlsquo याकाकतार| करलाथा- यासककरक यापिरलागबहवचनlsquoकरndashधातlsquo तकालकतरवाउकतरर ोग| रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज -

1 कीराघरकमरहतीह| उततर-विकतवाचकसाा कवचनसतीलागकतारकारकlsquoरहतीहrsquo याकाकतार|

2 ह कताबकभरह| उततरndashरवभषसवरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभ-धीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषlsquoचलताहrsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततरndashविकतवाचकसाापिरलाग कवाचकअाधकरकारकlsquoकलगाrsquo याका

अाधकर(सथान)|

5 वहकाकमबठारहताह|

HINDI X Page 21

उततरndashपरषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकlsquoबठारहताहrsquo या

रवभर

6 कनोहरदसवीाकाकमपपताह|

उततरndashरवभषसाखावाचकरवभषककरसचकसतीलाग कवचनrsquoकाrsquoरवभर|

अभयास-पपन

पपन ndashवाकदकमरखाा कतपददकापदपरचलख |

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह|

3 ारतअनभकसासकतदवालादभह|

4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह|

5करवतासनदरह|

HINDI X Page 22

वाकय-भकद कनरकभ रवचारदकोपरतासभ ककरनभवालापदसकहजोवविसथतहोवाक

कहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह|

वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभककजोसवा ारवक

उतका ठजागतीहउसभआकाााकहतभह|जसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहम कlsquo

दनकमस ीकाककरतभहतोlsquoस ीrsquoकहदभनभकभ शनकाउततरकलजाताह रवाक

ठपकहोजाताह|अतःइसवाककमlsquoस ीrsquoबदककआकाााथीिजसककपत र सभवाक

पराहोगा|

ोतताndashोततासभतातपर ह-पददकभ अथरबोधनककसाककर |जसभ- कसानलाठपसभ

खभतजोतताह|

उसवाककमlsquoलाठपrsquoकभ सथानपरlsquoहलrsquoका ोगहोनाचाह कद कlsquoहलखभतजोतनभ

कभ सागकमअथरबोधककककतासाककर रखताह|

सिननाधndashवाककभ बददकोबोलनभालखनभकमनकताहोनाआवशकह|

रकndashरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखनभकभ ल रवराकाचनहदका

ोगनकरनभसभअथर कमबाधातीह|इस कारअथर त ीनकलताहजबअा सकाचत

सक-सीकाकमहबोलभजा |

इसतर कोसिननाधकहतभह|

वाकय कक घक

वाककभ कल रअनवार घकहndash 1 कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभह-रवभष या-रवभष

कारकआदइनहम िउककहाजाताह|

1 उदभश2रवधभ

1 उदभश-िजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2कतारकारवसतार)

HINDI X Page 23

2रवधभndashउदभशकभ रवषकमजोक कहाजाब(1 या2 याकापरक3

ककरपरक 4 ककरपरककारवसतार5 अनकारककपद रउनकारवसतार)

उदभश ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

रचना क दिि सक वाकय ndash भकद

रचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash

1 सरलासाधारवाक

2 साकतवाक

3कशाजलवाक

1सरलासाधारवाकndashइसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभह

अथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभ

ndash

1 वहजोर-जोरसभरोा|

2क रकभरा ाादरलजा गभ|

3वभहरदनदधपीतभह|

4 कोहनघरजारहाहोगा|

5वहअताचार क जारहाथा

6पा कसतानवषदसभआताकवादफला जारहाह|

उकतवाकदकमरभखाा कत या कख या ह|

धानदमndashसवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह|

HINDI X Page 24

2साकतवाकndashदोादोसभअाधकसाकानसतर(सकानााधकर)उपवाक कसीसकानााधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभहndashवभसाकतवाककहलातभह|जसभndash

1 हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअतःआनभकमअसकथर ह|

ोयान दउ -1 सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर क-दसरभकभ परकहोतभह| 2 इनउपवाकदकासवतात पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजनसकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपर

जोाजाताह|उनहमसकानााधकारसकउचबोधककहतभह| जसभndashसनादाखीथी रअलकाबठपथी| इसवाककमlsquo रrsquoसकउचबोधकबददवारादोसकानवाकपरसपरजभ ह| सकानााधकरसकउचबोधककभ भद-सकानााधकरसकउचबोधकचार कारकभ होतभह

(क) साोजक-जोबददवाकााद रउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभndash रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) रव ाजक-बददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभबदरव ाजनारवकरपककहलातभह|जसभ-ाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) रवरोधndashदोपरसपररवरोधीकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह|जसभndashपरनतपर कनतकगरबिरकलभ कनआद|

(घ) पराकसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरपराककोदारनभवालभबदपराकसचककहलातभह| जसभndashफलतःपराकसव पइसल अतःअत वफलसव पअनथाआद|

3 कशवाक ndashकशवाककम कउपवाकसवतात( धान)होताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभ-कनभदभखा कबाखारकमचहल-पहलह|

इसवाककमदोउपवाकहndashकनभदभखाबाखारकमचहल-पहलथी| भदोनदउपवाकlsquo कrsquoवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकमndash कखउपवाकहndashकनभदभखा| आाशतउपवाकहndashबाखारकमचहल-पहलह|

HINDI X Page 25

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहिजधर-उधरजसभ-वसभिजतना-उतनाकद कदतोता कदरपndashतथारपअथारत प कानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह| नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह| वयधकरर सर चा बधक कक भकद ndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभहndash

(क) कारर सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकाररसचककहतभह|जसभ- ककद कइसल च कता कआद|

(ख) सकक त सचक ndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह|जसभndashदतोजातोदरपndashतथारपदरपपरनतआद|

(ग) नदकपय सचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभ-इसल कता किजससभककआद|

(घ) सववप सचक ndashकखउपवाकअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभ-ानकनोककअथारत प आद| धानवआाशतउपवाकककपहचानndash 1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह| 2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम

पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवह याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा| पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभlsquoतकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|lsquo सरलवाककम पाातर-तकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहाlsquoपरशककरतभlsquo या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|lsquoअवशसफलहोतभ|rsquo कशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भदndash भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash (क)सााउपवाक

(ख)रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सााउपवाकndash धानउपवाककक कसीसाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह| जसभndashग जीनभकहा कआजपसतकपपा गभ|

HINDI X Page 26

पहचान-हाlsquoआजपसतकपपा गभ|rsquo उपवाकlsquoग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमndashग जीनभकाकहाहउततरकलभगा-lsquoआजपसतकपपा गभlsquoहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरा करतभह| सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाह|(lsquoबोलाlsquo याकाकार ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहrsquondash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासह कआजअवशआ गभ|(रवशवासकासकानााधकार) हारभखाा कतउपवाकसाा(आाशत)उपवाकहभष धानउपवाकह| (ख)वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदककरवभषताबतानभवालाउपवाकरवभषउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरभककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2 वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3 हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा| पहचानndashकखउपवाकपरlsquoकवनlsquolsquo कसभlsquo कनहमlsquo शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारा कधाअातकह ीआसकताह| (ग)कया ndash वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक याndashरवभषउपवाककहलाताह|जसभ- 1तकवहाचलभजाओबसखीह| 2जहा-जहाहकग हकारासवागतहआ| यारवभषउपवाकपाच कारकभ होतभहndash (क)कालवाचकउपवाक

1 जदतीक स भनपहचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख)सथानवाचकउपवाक

1 जहातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपताह| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहााइसवषर अकालपसकताहजहावषारनहाहा|

(ग)रतवाचकउपवाक

1आपकोवसाहकरताहजसाक कहताह| 2वहउसीतरहखभलभगाजसाउसनभसखाह| (घ)परकावाचकउपवाक

HINDI X Page 27

1िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2वहउतनाहअाधकथकभ गािजतनाअाधकदवभगा| 3जसभ-जसभआकदनीबपतीजातीहवसभ-वसभआवशकता ाबपतीजातीह| ()पराक(कार-कार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2हवहआ गातोककबनगा गा| 3दरपतपहलवानहतथारप( फर ी)कझसभनहाजीतसकता| वाक पाातर

1 सरलवाक-कोहनहनदपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहइसल वहासतीकभ हागाह| कशवाक-कोहनासतीजीकभ हागाहकद कउसभहनदपपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनबहतककखलाीहोनभपर ीक ीअनततीर नहाहोता| साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाकndashयिपकोहनबहतखलाीह फर ीक ीअनतीर नहाहोता|

3 सरलवाक-गडाखोदकरकजदरचलभग | साकतवाक-जबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाक-कजदरदनभगडाखोदा रचलभग |

पपन 1सीकाहाआा ररभखाबहारगा|रचनाकभ आधारपरसहवाक भदह| (क)सरलवाक(ख)कशवाक

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2उदभशकमसिमकलतनहाह (क)कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3रवधभकभ अातगरतनहआता (क)परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा ] 4सरलवाककमनहहोता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5रचनाककदिरसभवाक भदह (क)दो(ख)तीन

(ग)चार(घ)पााच

6सकानााधकरउपवाकहोतभह

HINDI X Page 28

(क)सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकमसभकोानहा

7 क धानउपवाक र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह (क)साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8सवतात पसभ कतहोनभवालाउपवाकहोताह (क)सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक 9रभखाजदहघरपहचीवषार होगा|(क)सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकानााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

10कनभखानानहाखााइसल फलनहाखाा|हरचनाककदिरसभवाकका कारह

(क)जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कलकझभ दरलजानाह र फरकलकतता|रचनाककदिरसभवाकह (क)कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची या-रवभष(आाशत)उपवाक कसवाकक ह (क)जबआपकाआदकीआाक नहारहाथा(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी

13वाककासहअथर त ीनकलताहजबअा कसकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोकहतभह (क)ोतता(ख)सारवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाककभ कखघकह (क)चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकमसभकोानहा

15वभवहााजाकर ाषदमगभइसकासाकतवाककमसथानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदमगभ(ख)वभहासभजाकर ाषदभनभलगमगभ

HINDI X Page 29

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहाजा गभा ाषदमगभ

16नीाचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रक साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकोठपक-ठपकनाकलख |

1 जोरवधानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 क चाहताहा कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसवकनाागा| 5 अपनाकाकदभखदााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहाता कक ोजनाबनसकभ | 9 आपकोवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभओरआगरापहचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख

(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घ(15)क

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधार(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन 1रचनाकभ आधारपरवाककासह कारलख 1वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालककोबलाओिजसनभागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2नदानसारउततरदिज 1काताजीनभआागाथकररोबनाा| 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 30

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसकक

नरपिततहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(i) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

1 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानदवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानतभहब

(ii) वभावndashसथाी ावकोजगानभवालभविकतवसतापरिसथतारव ावकहभजातभहब

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 31

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(iii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकतउदाहरकमपरराक

कायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसना आखमलालकरनाआद

अन ावहदगभब

(iv) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ावबार-बारउतपनन

होतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहबइनककसाखा

ततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभककसयकउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndashअसाधारखाअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 32

1 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

2 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

3 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

4 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

5 उतसाहndashवीररस10वातसरndashवतसलरस

1 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

HINDI X Page 33

2 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

3 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

4 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

5 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

HINDI X Page 34

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहासतभ-हासतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

6 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

7 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

8 अदभत र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

HINDI X Page 35

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालातसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 9 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहासहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

10 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावातसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

1 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब X X X

जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

2 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

HINDI X Page 36

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

HINDI X Page 37

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलरवकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ ब

HINDI X Page 38

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 39

सार-लक न सारलभखकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर ह-ततवानचो|अथारत प कसीगदााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपर अा को ोदाजा | अछा सार ल न कह सक करउ

सार-लभखनकरतभसकनमनलखतबाततकाधानरखनाचाह - 1द ग गदााकोअतातसावधानीपवरकपपनाचाह ता कउसका ावसकझकमआजा | 2जोअा वाकदअथवाकहतवपर लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगदााकमआ कहावरभसिकतद रकहावतदको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकरतभसकअपनीतरफसभक ीनहाजोनाचाह | 5सारलभखनकमपनरिकतनहाकरनीचाह | 6हधानरखनाचाह कककोाकहतवपर अा ारवचारन नभनपा | 7सारलभखनकमरवचारदककयकबतापरतातथासपरताउसी काररखनाचाह जसापर गदााकमदागाहो| 8अातकमइसभ कबारअवशपपलभनाचाह िजससभक ाहोतोउसभलखाजासकभ | 9सारलभखनकलगदााकभ तहााअा कमकरनाचाह |

HINDI X Page 40

11 नकताी का चपरा- सवय पकाश 12

नमनलखतगदााकोपपकरप भग शनदकभ उततरदसभरवकरप ाकरलख | 1हबलदारसाहबकोपानवालभदवारा कदभ कतकाइसतरहकजाकउरााजानाअउ ानहालगा| ककरदभखातोअवाकरहग | कबभहदबपाकरलसालागाआदकीसरपरगाधीोपी रआखदपरकालाचशकालगभ कहाथकम क ोसीसादकची रदसरभहाथकम कबाासकम ागभबहतसभचशकभल अ ीअ ी कगलसभनकलाथा रअब कबाददकानकभ सहारभअपनाबाासकारहाथा|तोइसबभचारभककदकान ीनहा|फभ रलगताह|हालदारसाहबचककरकमपग |प नाचाहतभथभइसभकपनकदकहतभहकाहइसकावासतरवकनाकहलभ कनपानवालभनभसाफबतादाथा कअबवहइसबारभकम रकरनभकोतारनहाडाइवर ीबभचनहोरहाथा|हालदारसाहबजीपकमबठकरचलभग |

(क) कपनकाकजाक कसनभउाा रबरा कसभलगा

1 चाबालभनभ रडाइवरको2पानभवालभनभ रहालदारसाहवको

3पानवालभनभ रडाइवर4चावालभनभ रहालदारसाहबको

(ख) साकनभसभआतभह विकतका पकसाथा

1बभहदबपाकरलसाचशकालगा 2सरपरगाधीोपी रआखदपरकाला

3हाथकम ोसादकची रबाासपर ागभचशकभ4उपकतस ी

(ग) वहचशकभ कसतरहबभचताथा

1 दकानलगाकर2घरपर

3फभ रलगाकर4उपकतकमसभकोानहा

(घ) उसबपभविकतकानाककपनकदरखागाथा

1 उसकाकजाकउानभकभ ल 2वहफवजकमथा

3कातारपतानभहनाकरखाथा4दभ िकत ावनाकभ कार

()हालदारसाहबपानवालभकभ काप नाचाहतभथभ

1कपनकभ नाककभ बारभकम2वसतीकभ बारभकम

3कपनकभ काककभ बारभकम

नतर ndash (क) 2 ( ) 4 (ग) 3 (घ) 4 (ड़) 2

HINDI X Page 41

2 बार-बारसोचतभकाहोगाउसकवककाजोअपनभदभककखातरघरगहसथी

जवानीिजादगीसवक होककरदभनभवालदपर ीहासतीह रअपनभल बकनभकभ कवकभ पतीह|दखीहोग |पािहदनबाद फरउसीकसबभसभगजरभ|कसबभकमघसनभसभपहलभहखालआाकककसबभककहदसथलकमस ाषकक तकाअवशह तरठारपतहोगी|लभ कनस ाषककआखदपरचशकानहाहोगा|कद ककासरबनाना लगा रकपनकरगा|सोचावहारकभ गभनहापानी ीनहखा गभ|कत र ककतरफदभखमगभ ीनहासीधभनकलजा गभडाइवरसभकहदाचवराहभपररकनानहाआजबहतकाकहपानआगभकहाखालभगभ|लभ कनआदतसभकजबतआखभचवराहभआतभहकत र ककतरफउठगा|क ोसादभखा कचीखमरोको|जीपसपीडकमथी|डाइवरनभजोरसभतभककारभ|रासताचलतभलोगदभखनभलगभ|जीपरकतभहालदारसाहबजीपसभकदकरतभजतभजकदकदसभकतर ककतरफलपकभ रउसकभ ठपकसाकनभजाकरस भनकमखभ होग |कत र ककआखदपरसरका डभ सभबना ोा-साचशकारखाहआथाजसाबउचभ बनालभतभह|हालदारसाहब ावकह|इतनीसीबातपरउनककआखम रआा| (क) हालदारसाहबसव ावकम

1 सनककथभ2पागलह

3 भकी ावकह4 ावकदभ कतह

(ख) लोगदनभ कसककहासीउााथी

1 हालदारकक2पानभवालभकक

3लभखककक4चशकभवालभकक

(ग)हालदारसाहबनभकसबभसभगजरतभह आदतनकादभखा

1 पानवालभको2चवराहभको

3नभताजीकककत र को4कपनको

(घ)स ाषकककत र कोदभखकरउनककआखदकद रआा

1पानवालभनभचशकालगादाथा|

2कपनअपनाकाकचावालभकोसवपगा

3बउचदकभ हाथोसभबनासरका डभ काचशकाकतर परलगाथा

4उपकतकमसभकोानहा

()होकदभनभकाअथर ह

1घरदभना2पजादभना

3बलदानदभना4नरकरना

नतर ndash (क) 4 ( ) 3 (ग) 3 (घ) 3 (ड़) 3

HINDI X Page 42

3 अबहालदारसाहबकोबातक क सकझकमआाकभ कचशकभवालाहिजसकानाककपनह|उसभनभताजीककबगरचशकभबरलगतीहकानोचशकभकभ बगरनभताजीकोअसरवधाहोरहहो|इसल वहअपनी ोसीदकानकमउपलबधागनभचनभ भ कदकमसभ कनभताजीकककत र पर फकरदभताह|लभ कनजबकोा हकआताह रउसभवसभह भ सककदरकारहोतीहजसाकतर परलगाहतोकपनचशकभवालाकतर परलगा भ कसा वतःनभताजीसभकाकागतभह हजसाकत र परह रबादकमनभताजीकोदसरा भ कलवादभता|वाह ााखबकाआइखडाह| 1हालदारसाहबकोपहलभकवनसीबातसकझकमनहाआतीह

(क)नभताजीकाचशकाकदनहह(ख)नभताजीकाचशका कसनभउतारला(ग)नभताजीकाचशकाबारबारबदलताकदह(घ)नभताजीकककत र कभ साथकवन भखानीकरताह| 2चशकभवालानभताजीकककत र परचशकाकदलगादभताह

(क)नभताजीकभ कार(ख)चशकभकभ रवापनकभ कार

(ग)अपनभनभताजीकभ तसमकानकभ कार(घ)लोगदकाकनरखनभकभ ल

3चशकभवालाकोनभताजीककबगरचशकावालकत र बरकदलगतीह

(क)दभ िकतकभ कार(ख)सवनदर कभ कार

(ग)खालपनकभ कार(घ)नगरपालकाकककोताहकभ कार

4वाहकाखबआइखडाहहरवचार कसकभ कनकमआा

(क)जनताकभ (ख)दभवासदकभ

(ग)लभखककभ (घ)हालदारकभ

5आहतकाअथर ह (क)घाल(ख)चो सत

(ग)वाथत(घ)परभान

नतर- 1 (ग) 2 (ग) 3(क) 4(घ) 5 (ग)

लघ नतरय पपनबतर 1 पानवालक का लक रक ाकत किल | उततर-पानवालासव ावसभबहतहरसाहासो रकजा काथा|वहररसभकोाथा|उसककतददनकलरहतीथी|उसकभ काहकमपानठासारहताथा|पानकभ कारवहठपकसभबाततकनहाकरपाताथा रहासनभपरउसकभ लालकालभदनतखलउठतभथभ|वहबातमबनानभकमउसतादथा|उसककबोलकमहसी रवातकापबनारहताथा| 2 तक हालदार साह नक कह पन कब साात दक ानह ा | त तक ननकक रानस

पल पर नसका कौन सा च रहा हबगा अपनी कलपना सक लल ल|

HINDI X Page 43

नतर-जबतकहालदारसाहबनभअपनभआखमसभचशकभकपनकोदभखानहाथातबउनकभ कनकमकपनकककत र क रथीउनहदनभसोचाथा ककपनररसभहा-काकजबतहोगा|वहजररसरपरफवजीोपीपहनताहोगा|वहरवबदारअनासत रदबागकनरहोगा|उसककवाीकम ारपनहोगा| 3 कह पन र त ष का चपरा ार- ार कयष दल दकता ा

नतर ndashस ाषचनिबोसकककत र परचशकानहाथा|इसीककीककपत र चशकभवालाकपन काकरताथा| वहचशकभबभचकरताथा|अतःवहकोा-कोाचशकानभताजीककआखदपरलगादभताथा|अगरकोा ाहककतर परलगा भ ककागलभतातोकपनवह भ कउतारकरउसककजगतकोाअन भ कलगादभताथा|इस कारकत र परचशकभबदलतभरहतभथभ| 4 नकताी का चपरा पाठ कक आधार पर सपि किल क दकशपकर कर तरह पक हबता हह

नतर- दभ भक ककरनभकभ ल बारभ-बारभनारदककआवशकतानहाह|नहजवानबलरठासनकहोनभककज रतह|दभ भकतो ो- ोबातदसभ कहोसकताह|दहकारभकनकमदभकभ त भकहतोहकदभककहर ोसभ ोककीकोपराकरनभकभ ल तनकरसकतभह|नभताजीकाचशकाकमकपननभनभताजीकककत र परचशकालगाकरहअपनी ावनाकापरचदभदा|

HINDI X Page 44

11 ालगब न भगत ndash रारव कनीप र

नमनलखतगदााकोपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरकभ रवकरपकमसभसह ााकरलख | 1बालगोबन गतसाध थभ|साध ककसबपर ाषाकमखरभउतरनभवालभ|कबीरकोसाहबकानतभथभउनहाकभ गीतदकोगातभउनहाकभ आदभदपरचलतभ|क ीझठनहाबोलतभखराववहाररखतभ| कसीसभ ीदोकबातकरनभकमसाकोचनहाकरतभन कसीसभखाकखाहझगाकोललभतभ| कसीककचीजनहा भनबनाप भववहारकमलातभ|इसनककोक ीक ीइतनीबारककतकलभजातभककलोगदकोकवतहलहोता|क ीबहदसरभकभ खभतकमवचकभ ल ीनहाबठतभ|वहगहसथथभलभ कनउनककसबचीजसाहबककथी|जोक खभतकमपदाहोतासरपरलादकरपहलभउसभसाहबकभ दरबारकमलभजातभजोउनकभ घरसभचारकोसदरपरथा ककबीरपाथीकठसभकतलबवहदरबारकम भसव परखदाजाकर सादकभ पकमजोउनहमकलताउसभघरलातभ रउसीसभगजरचलतभ| 1बालगोरवन गतकाववसाथा| (क) िकत(ख)गान

(ग)साध (घ)खभतीबार

2बालगोबनअपनीफासलभ कसकभ दरबारकमलभजातभथभ

(क)कबीर(ख)कबीरपाथीकठकम

(ग)ाशवर(घ)हा कककभ

3बालगोबनकासव ावकसाथा

(क)झगाल(ख)सरल

(ग)सनकक(घ)कसत

4लोगोकोकवतहलकदहोताथा

(क) गतजसभसाध कोखभतीबारकरतभदभखाकर(ख) गतककगहसथीदभख

(ग)उनकभ सउचाादभखकर(घ)नकदकाअतातबारककसभपालनकरतभदभख

5दोककातातपर ह (क)थोीसी(ख)साकोचसभ

(ग)साफ-साफ(घ)गससभसभ नतर- 1 (ग) 2 ( ) 3 ( ) 4 (घ) 5 (ग)

HINDI X Page 45

2 कबीरकभ वभसीधभसादभपदजोउनकभ का ठसभनकलकरसजीवहोउठतभ|आषापककरकझकह|सकचागावखभतदकमउतरपाह|कहाहलचलरहभहकहरोपनीहोरहह|धानकभ पानी रभखभतदकमबउचभ उ लरहभह| रतकलभवालभकरकभडपरबठपह|आसकानबादलसभघराधपकानाकनहाठाडीपरबााचलरहह|ोसभहसकआपकभ कानदकम कसवरतरागझाकारसीकरउठप|हकाहहकवनहहप नानपभगा|बालगोबन गतसकचाररककचकमलथभ अपनभखभतकमरोपनीकररहभह|उनककअागल क- क ाकभ पी भकोपािकतबखभतकमबठारहह|उनकाका ठ क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचपकरक कोगपरसवगर ककओर भजरहाह रक कोइसपकवीकककीपरखभ लोगदकभ कानककओर| 1हलचलाकररोपनीकाकाक कसकहनभकमहोरहाह

(क)फारगन(ख)काघ

(ग)कातरक(घ)आषाप

2बालगोबन गत कसकभ पदगाकरतभह

(क)तलसीदासकभ (ख)कबीरकभ

(ग)सरकभ (घ)अपनभ

3बालगोबन गतअपनभखभतकमकाकररहभह

(क)हलचलारहभह(ख)रोपनीकरतभह गारहभह

(ग)खालखभ ह(घ)धानअगोररहभह

4उनकाका ठसवर क- कबदकोसागीतकभ जीनभपरचाकरकहा भजरहाह

(क)सवगर ककओर(ख)गॉवकभ लोगदकभ कानककओर

(ग)ाशवरककओर(घ)(क) र(ख)दोनद

5कतधकाअथर ह (क)गकसक(ख)उदास

(ग)परभान(घ) सनन नतर- 1 (घ) 2(ग) 3( ) 4(घ) 5(घ)

लघ नतरय पपनबतर (2 अक) 1 ालगब न भगत क प वध नअहउ अकक लक कयष नह छबड़ना चाहती ी

नतर ndash गतककपतबध जानतीथी क गतजीसासारकमअकभ लभह|उनका ककातपतकरचकाहवभबपभह र कतह|उनहमघरबार रसासारकमकोा ाचनहाह|अातवभअपनभखानभपीनभ रसवासकककओर ीधाननहादभपा ागभ|इसल वहसभवा ावसभ

HINDI X Page 46

उनकभ चरदकमअपनभदनबतानाचाहतीथी|वहउनकभ ल ोजन रदवाका बाधकरनाचाहतीथी| 2 ालगबवन भगत क दनचयाष लबगब कक अचर का कारर कयष ी

नतर- बालगोरवन गतककदनचारलोगदकोहरानकरदभतीथी|वभ गतजीककसरलतासादगी रनसवाथरतापरहरानहोतभथभ| गतजी लकर ी कसीकभ क नहालभतभथभ|वभबनाप भ कसी ीचीजको भ ीनहाथभ|हातककक कसीदसरभकभ खभतकमवच ीनहाकरतभथभ|लोगउनकभ इसववहारपरकतधथभ|लोग गतजीपरतब र ीआशचर करतभथभजबवभ ोरकालकमउठकरदोतीनकलदरिसथतनदकमसनानकरआतभथभ|वापसीपरवभगावकभ बाहरिसथतपोखरकभ कनारभ िकतकभ गीत भरारहतभथभ|उनकभ इनगानदकोसनकरलोगसउचकचहरानहोजातभथभ| 3 गाव का सारािक सासक तक पररवकश आषा च तक ह नललास सक कयष भर ाता हह

नतर- ारतकरष धानदभह|हाकभ गावकरषपरआधारतह|करषवषारपरआधारतह|वषारआषपकासकम होताह|इसल आषापकमगाववासी सनननजरआतभहवभसाल रआषापकासकाइातजारकरतभहता कखभतदकमधानरोपसकभ उनदनदबउचभ ीखभतदकभ ागलकीकमलथपथहोकरआननदयकाकरतभह| कसानहलजोततभहतथादन रखभतदककबवााकरतभह|साासकतकरागदसभओत- ोतहोउठताह| 4 ालगबवन भगत क क ीर पर शा कन-कन वपष रउ पक ह हह

नतर ndashबालगोरवन गतकककबीरपरअगाधशाथी|वभकबीरकोअपनासाहबकानतभथभ रउनहाककदगााओाकोपालनकरतभथभ|उनकासबक साहबकाथा|खभतकमजोफसलहोतीउसभसरपरलादकरपहलभचारकोसदरकबीरकभ दरबारकमलभजातभ रवहा सादसव पजोक कलताउसीसभगजरकरतभ|कबीरपर गतककशाकास वतःहकाररहाहोगा क गतकभ रवचारकबीरककाओासभकलतभहोगभ रइनहमइनकमआनादकलताहोगा| गत ीकबीरकक ाातहपरकातकाकमरवशवासरखतभथभ|इसल कबीरकभ रवचारदपरउनककअगाधशाथी|

HINDI X Page 47

पद-सरदास नमनलखतपदकोपपकरप भग शनकभ उततरलख |

1उधवतकहोअतब ागी| अपरससहतसनभहतगातनाहनकनअनरागी| परइनपातरहतजल ीतरतारसदभहनदागी| जोजलकााहतभलककगागरबादनताकलगी| ीतनदकमपागनबोरददिरन पपरागी| सरदासअबलाहक ोरगरचीाजवपागी|

(क) गोरपाउवको गवानकदकहतीह

उततरndashअनरागनहोनभकभ कारउनहमकसीककरवरहवभदनानहाझभलनीपी| (ख) उवकभ ववहारककतलना कस कससभककगाह

उततर-उवकभ वापारकभ ववहारककतलनापानीकमपभ रहनभवालभककलकभ पततभसभककगाह|जलकमपीतभलककगागरसभककगाह| (ग) गरचााजपागीकमकवन कसका तीकह

उततर-गकरकाचीागोरपदकक| (घ) सततपदकम पक वाउत भाअलाकार ााकरलख | उततर- ीतदन पकजोजलकााहndashउत भागरचााजपागी-उत भा

(ड)इसपदकमगोरपाअ त पसभउवसभकाकहनाचाहतीह

उततर-उवतकानीहोनीतहो कनततमहारभसाकान ातहनकोानहाहकद क भककभ सागरकरकभ पासरहकर ीतक भकसभबकखह|

2कनकककननहाकााझरहब

कह जा कवनपगधवनाहपरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनबथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनरवरहनबरहदह| चाहतहतीगहारिजतहा त उततधारबह| सरदासअबधीरधरहकदकरजादान|

(क) अन ासअलाकरकाउदाहर ाकरलख | उततर-कनकककननहाकााझरह

कह जा कवनपगधवनाहापरतकह| अवाधअधारआसआवनककतनकनवथासह| अबइसजोगसादभसनसनसनबरहनीबरहदह| (ख) सनसनक कवनसाअलाकारह

उततर-पनरिकतअलाकार|

HINDI X Page 48

(ग) गोरपदअबध र धरनभकोतारकदनहाह

उततर-गोरपदकहतीहकककरनभहभअपनीकारदानहारखीतोवभअब कसकभ सहारभध र धारकरम|िजसपरहकमरवशवासथाउसीनभहकमधोखादभदा| (घ) उवदवाराद ग ोगकभ सादभनभगोरपदककरवरहानकमघीकाकाककसभ

का

उततर-गोरपदकभ कनकमकरकभ आगकनककआसरवदकानथीइसीकभ बलपरवहरवोगककवभदनासहरहथीपरउवकभ सनदभनभउसआाकोनरकरदािजससभउनकारहासहाध र ीजातारहा र

उनककरवरहवथा र ीबपगा| (ड)गोरपदकभ कनककबातकनकमहकदरहगा

उततरndashकरसवानहाआ उवको भजाउवनभउनकभ दखकोसकझानहोगसनदभदभदा| 3 हकारहरहरलककलकर| कनयकवचनननदननदनउरहदपकरपकर| जागतसोवतसवपनदवसनसकानहकानहजकर| सनतजोगलागतहोसोजदकराककर| सतववााधहककवलआ दभखसनीनकर| हतवसरतनहालसवपोिजनकभ कनचकर| (क) करकोहारलककलकीकदकहागाह

उततर-हारलपीककरवभषताहोतीह कवहदनरतअपनभपाजदकम कलकीकोथाकभरहताहउसभक ीनहा ोता|इसी कारगोरपादनरातकरकोअपनभकनकमबसा ह ह|वभ कसी ीसरतकमउनहमनहा लतीह| (ख) ोग रगोरपदनभकवीककीकदकहाह

उततर-िजस कारकनरकवीककीकोअपनभकाहकम ककभ ल ीनहारखता रतरातहउसभतागदभताहउसी कारगोरपा ी ककभ ल ीोगकोनहाअपनानाचाहतीह| (ग) उवगोरपदकभ ल कसतरहककवाधलभकरआ ह

उततर-उवोग पीवााधलभकरआ ह|ोगरखातथाउनहमकरसभअलगकरनभवालाहइसल वभइसभवााधकहतीह| (घ) अन ासअलाकारकभ दोउदहारलख | उततरndash1हकारभहरहारलककलकी| 2जवकराककर| लघ नतररय पपनबतर 1 नोदव कक वयवहार क त लना कस कससक क ग हह

HINDI X Page 49

उततर-उधदवकभ ववहारककतलनानमनलखतसभककगाहndash ककलकभ पततभसभजोजलकमरहकर ीउससभ ारवतनहाहोतभ|जलकभपीतभलककबादसभजोजलकमधलतीकलतीरहतीह| 2 गबपयष दवारा नव कब भा यवान कहनक रउ कया वय य नहत हह

उततर-हवातनहतह कउधदवकरकभ नकरहकर ीउनकभ ावसभसवरथाअ तभहउनकभ कनकमअनराग ावउतपनननहाहआह|हिसथतउवकभ ल ातालहोसकतीहगोरपदकभ ल नहा| 3 गबपयष नक नोदव सक यबग क शा कह सक लबगब कब दकनक कक लल कह हह

उततर-गोरपदनभउधदवसभोगककाोसभलोगदकोदभनभकभ ल कहहिजनकभ कनचकरकभ सकानघकतभरहतभहउनहमहोगकभ दवाराकन का करनभककआवशकताह| 4 सरदास कस रागष कक सरषक क

उततर-सरदाससगन िकतकागर कभ सकथरकथभ|इसकागर कम गवानकभ साकार पककउपासनाककजातीह|इसल वभअपनभपददकमोगकागर कभ रवरधदअपनीबातकहतभह दखाापतभह| 5 नोदव गबपयष क रनबदश कयष नह सरस सकक | उततर-उधदवकोनगर ानपरअ कानथा|ानकभ दपर कमवभगोरपदकभ आदर भककोनहासकझपा |

6 भरर गीत क वशकषताल लल त | उततर-भकरगीतकमनगर तहककारवरोधसगनककसराहनारवोगशागारकाधाकरकाचतहइसकमगोरपदककसपरतावाकपतासहदतावातातककतासराहनीह| कनरठ भकोगकापलानसनभहसकतउपाला अवलोकनीह| 7 गबपयष का राधरष क याद कयष दलाना पड़ा

उततर- भकआदककपरवतनीतपरकबातमकर लकरअनीतपरउतरआ ह|अतःोगसादभको भजकर भकरवरकार कररहभह|इसल भराजधकर ककाददलाकर भकनीतपरलभनभका ास का| 8 सरदास कक प क पदष कक आधार पर सरदास क कावयगत वशकषताल ता | उततर-(क) कनरठ भक(ख)वाकपता(ग)गीतल(घ)वतातककलका ोग| 9 गबपयष कक वाक चात यष क वशकषताल लल ल | उततर-सपरताववातातकक ोग| 10 यबग सदकश का गबपयष पर कया पभाव पड़ा

उततर-रवरहाितनबपगाउनकाकनदखीहोगा|उधदवकोउलाहनभदभनभलगी|

HINDI X Page 50

सवहया-दकव 1पाननपरकाdfV जबजfdafdfkकधनकककधराा

साावरभअागलसपपीतह भहलसभबनकालसहाा| काथभ करबभ दगचाचलकादहासीकखचादजनहाा| जजगकादरदपकसनदरशीतजदलहदभवसहाा| पपन

1 र चद रउ कौन सा अलकार हह

उततरndash पकअलाकार(कख रचनिकाकमअ भदहोनभकभ कार) 2 क िर नक शरर पर कया कया धारर कया ह

उततर-परदकमघाघ

ककरकमकरधनी

दभहकमपीतामबर

काथभपरकक

गलभकमबनकाल

3 नराल कहा शबभायरान हह

उततर-बनकालशीकरकभ गलभकमअथातर तदपरो ाकानह| 4 क िर ी क र सकान कह सी लग रह हह

उततर-करकककसकानउनकभ कख पीचनिकाककचाादनीकभ साकानफलह| 5 ह ग रदर दपक कसकक लल पय कत कया गया हह ता कयष

उततर-जजगकादरदपकशीकरकभ ल कत कागाहकदवभइससासार पीकादरकमदपककभ साकान काकानह| 2 डरिकपालनाब वनानवपरलवकभ

सकनझागोलासो-हतब रव ारह| पवनझलावकभ ककककरबतरावदभव

को कलहलावहरकावकरतारह परतपरागसवउतारदकरभराइनोन

का जकालनाकालतानसरसारदम| कदनकहपजकोबालकबसातताह ताहजगावतगलाबचकारदम| शन 1 पसत त पद रउ कसका च र कया गया हह

उततर- सततपदकमवसातऋतकावरन कागाह| 2 ालक कक लल पालना कहा पड़ा हह

HINDI X Page 51

उततर-बालककभ ल पालनापभदककडालदपरपाह| 3 ालक का छौना कसक कहा गया हह

उततर-ना-नाकोकलपिततदसभउसकाब वनाबनाह| 4 ालक कब स ला कौन स ला रह हह

उततर-कादकादकपवनबालककोझलारहह| 5 ालक कह सक वस धारर कल ह ल ह

उततर-सनदर-सनदरख बदारफलोकाझागोलाबालकधार क ह ह| 3 फकसलानीससधरवसधाकादर

उदाधदाधसोअाधकााउकगभअकाद| बहारतभ ीतरलव ीतनदखा दभव

दधकोकोफभ नफरोआगनफरसबाद| तारासीतरनीताकभठापझलकलहोती

आरसीसभअाबरकमआ ासीउजारलगम पाररााधकाको तबमबसोलगतचाद| शन 1 नपय षकत पिकतयष रउ कसका वरषन कया गया हह

उततर-उपरकतपािकतदकमपरकाककरातकमचादतारोककआ ासभो तरातकभ सवनदर कावरन कागाह| 2 स धा रदर कससक ना हह

उततर-सधाकादरसफकककलाओासभबनाह| 3 इस रदर कब दक कर कया लगा रहा हह

उततर-इसकादरकोदभखकरोसालगारहाहकनोदहकासागरउकागसभउकताचलाआरहाह| 4 ाहर सक भीतर लौ भीती कयष नह द ा दक रह हह

उततर-बाहरसभ ीतरलवदखाानहादभतीकद कहकादरपारदसफकककलाओवअकत पीचाादनीसभबनाहआह| 5 रदर का आगन कह सा द ा दक रहा हह

उततर-कादरकाआगनदभखकरलगरहाहकनोदधकाफभ नचारोतरफफलाह| लघ नतरय पपनबतर 1 शीक िर कब ससार का दपक कयष कहा गया हह

HINDI X Page 52

उततर-िजस कारदपककभ कातहोनभसभकादरकमउजालाफलजाताह|उसी कारकरकभ होनभसभसकसततज दभकमउकगआनादउरलास काफलजाताह|इसीकारउनहमसासार पीकादरकादपककहागाह| 2 दसरक कवत कक आधार पर सपि करउ क कत रा सन कक ल वप का वरषन परसपरागत सत वरषन सक कस पकार भअन हह

उततर-परापरागतबसातवरनकमबसातऋतकोउदीपनकभ पकमाचतत काजाताह|करवततकमउसभआलमबनकभ पकमाचतत काह|बसातकोबालककभ पकमाचततकरउसकभ हाव ाव याकलापआदकोाचतत काहजोइसभपरापरागतवरनदसभ ननबनताह| 3 कव नक चादनी रात क नजजवलता का वरषन करनक कक लल कन कन नपरानब का पयबग कया हह

उततरndashकरवनभचाादनीरातककउजजवलतकावरनकरनभकभ ल नमनलखतउपकानोका ोग काहndash सफकलाका

दहकभ सकिका

दधकभ सभफभ नका| दकव-पायनी न प र र पपन 1 चाद रात क स अदरता कब कवनक कन कन वपष रउ दक ाहह

उततर-करवनभचाादनीरातककसनदरताकोनमन पदकमदभखाह|

1 सफकलाओासभनकरतसधाकादर पकमदभखाह| 2 चारोओरफलतीचाादनीकोदधर पककिककतरहदभखाहजोचारोओरउकपद

रहह| 3 आागनकमउकतभह दधकभ झागकभ पकमदभखाह| 4 अबर पीदपर कभ पकमचाादनीकोदभखाह|

HINDI X Page 53

राता का आचल- शवपन सहाय 1 रा कक प त अधक लगाव न हबतक ह ल भी वपित कक सरय भबलाना रा कक आचल रउ ह पकर ढ़र शा त पाता इसका इसका आप कया कारर रानतक ह

नतर ndashहबातसचह कबउचभ कोअपनभरपतासभअाधकलगावथा|उसकभ लालनपालनहनहाकरतभथभउसकभ सागदोसतदजसाववहार ीकरतभथभ|परनतरवपदाकभ सकउसभलाककजररतथीअताधकककताओरकाककगोदककजररतथीउसभअपनीकासभिजतनीकोकलताकलसकतीहरपतासभनहा|हकारह कसाककमबउचभ कोकाानानीककादआतीहबापानानाककनह|काकालाघावको रनभवालभकरहककाकाककरताह| 2 भबलाना ढ़र अपनक सायष कक कल ढ़र कलनक क सारगी आपकक कल ढ़र कलनक क सारगी सक कया पकार भअन हह

नतर- आजजकानाबदलचकाह|आजकातारपताअपनभबउचदकाबहतधानरखतभहवभउसभगलकोहरलभकमबभ फयखभलनभककअनकतनहादभतभ|जबसभनठारजसभकााडहोनभलगभहतबसभबउचभ ीडरभ-डरभरहनभलगभह|नतोहरलबाजीरारतभ रतकबिनदारहहनह नागMa+xघकतभरहनभककआजाद|अबतोबउचभ पलािसक रइलभकरोनकसकभ कहगभखलवनदसभखभलतभह|बरसातकमबउचभ बहाररहजा तोकाबापककजननकलजातीह|आजनक रहभनरहतनखभतीकावक|इसल आजकागपहलभककतलनाकम

आधनकबनावरसहनहोगा| 3 राता का आचल पाठ रउ चक क ब द नया रची ग हह वह आपकक चपन क द नया सक कस तरह भअन हह

नतर- इसपाठकमबउचभ ककजोदनारचीगावभवह1930कभ आसपासककहतबबउचभ घरकभ सातकानसभसाधारसीचीजदसभखभलनभसभकाकचलालभतभथभ|वभ कतककगोदकमरहकरख थभ|आजहकारदनापरतरहसभ ननह|हकमदभरसारचीजमचाह |खभलसाक ीकम ीबदलावआगाह|खानभ-पीनभककचीजदकम ीकाफकबदलावआाह|दनावीकोरडखड ाकरपजाजाचाकलभकभ इदर-ागदरघकतीह| 4 आपकक वचार सक भबलाना अपनक सायष कब दक कर ससकना कयष भल ाता ह

नतर- अपनीसवा ारवकआदतकभ अनसारअपनीउउकभ बउचदकभ साथखभलनभकम ाचलभताह|उनकभ साथखभलनाअउ ालगताह|अपनीउउकभ साथिजस ाचसभखभलताहवह ाचबोकभ साथनहाहोतीह|दसराकारह क ोलानाथअपनभसााथदकोदभखकरससककर लजाताह| 5 यहा राता पता का चक कक परती ब वासलय वयकत ह आ हह नसक अपनक शबदष रउ लल ल |

HINDI X Page 54

नतर- रपताकाअपनभसाथकोनहला-धलाकरपजाकमबठालभनाकाथभपरतलकलगाना फरका धभपरबठकरगागातकलभजाना रलवतभसकपभपरबठकरझलाझलाना कतनकनोहारदशउतपननकरताह| रपताकभ साथकशतीलनाबउचभ कभ गालोपरचमकालभनाबउचभ कभ दवाराका भपकनभपरबनावरोनारोनाकानाक रकाहसपर अतनतजीवातलगताह| काकभ दवारागोरस ाततोताकनाआदकभ नाकपरखलानाउबनाकाशागारकरना रकाससकनाबउचदककोलकोदभखकरससकनाबादकररवरवध कारकभ खभलखभलना रकसनतवारकोाचनाआदअद तदशउकभ रभग ह| भस ीदशअपनभवककाददलातभह|

HINDI X Page 55

2 ल नवी अदा ndashयशपाल 1 नमनलखतगधााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततर ाकरलख |

आराकसभसभकभ खडकलासकमजानभकभ ल दकअाधकलगतभह|दरतोजानानहथा| ीसभबचकर काातकमनाकहानीकभ साबाधकमसोचसकनभ रखककसभ ाकतकदशदभखसकनभकभ क कसभकभ खडकलासकाहलभला|गाी रहथी|सभकभ खडकलासकभ क ो भदववभकोखालसकझकरजरादवकरउसकभचपाग |अनकानकभ तकलखडबबानजराानहथा| कबथर परलखनगककनवाबीनसलकभ कसफभ दपोसजजनबहतसरवधासभपालथीकरबठभ थभ|साकनभदोताजभndashाचकनभखीरभतवल पररखभथभ|खडबबभकमहकारभसहसाकदजानभसासजजनककआखदकम कााताचातनकमरवधानकाअसातोषदखाादा|सोचाहोसकताहह ीकहानीकभ ल सझककाचाताकमहोाखीरभजसीअपदाथर वसतकावककरतभदभखभजानभकभ साकोचकमहो| 1लभखकसभकभ खडकलासकभ खडबबभकमकदजारहभथभ

(क)फस रकलासकाककहगाथा

(ख)सभकभ खडकलासकभ खडबबभकमलभखकको कााकककलसकताथा|(ग)सभकभ खडकलासकमनबाबसाहबजारहभह| (घ)थडर कलासकमजानालभखककोअपकानलगताथा 2खडबबभककिसथतकभ बारभकम वभसभपवर लभखककाअनकानथाकक (क)खडबबा कदकखालहोगा|(ख)उसभखककवालसीकलभगी| (ग)वहनवाबसाहबसभकलसकभ गा(घ)खडबबाबहतसरवधाजनकहोगा| 3लभखककभ खडबबभकमचपनभपरनवाबसाहबककका त याहा| (क)नवाबसाहबलभखककोदभखकर सननहोग

(ख)नवाबसाहबनभलभखककाकवनसवागत का

(ग)नवाबसाहबकोअउ ानहलगता|(घ)नवाबसाहबनभलभखककोअपकानत का

4लभखकनभनवाबकक त याकाहकारकिरपत काकक (क)नवाबसाहबकोसाकोचथाककलभखकनभउनहमखीरखातभदभखला| (ख)लभखककोलगाककादनवाबसाहब ीकहानीकभ रवषकमसोचरहभह| (ग)कोासहनहाह| (घ)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह| 5सहसाकदजानभकाकातातपर ह

HINDI X Page 56

(क)अचानककदजाना(ख)गपरसभकदपना

(ग)अचानकतीततासभ वभकरना(घ)खडबबभकमकदकरच ाना

उततर-1(ख)2(क)3(ग)4(घ)5(ग) ( ) खालबठभ करपनाकरतभरहनभककपरानीआदतह|नवाबसाहवककअसरवधा रसकोचकभ कारकाअनकानकरनभलगभ|सम बहनवाबसाहबनभरवरकलअकभ लभाताकरसकनभकभ अनकानकम कफातकभ रवचारसभसभकभ खडकलासकाकखरदलाहो रअबगावारानहोककहरकाकोइसफभ दपोउनहमकझलभदजर कमसफरकरतादभखभ|अकभ लभसफरकावकतकानभकभ ल हखीरभ रदभहोगभ| रअब कसीसफभ दपोकभ साकनभखीरकसभखा हककनखदसभनवाबसाहबककओरदभखरहभथभ|नवाबसाहबक दभरगाीककखककसभबाहरदभखकरिसथतपरगवरकरतभरहभ|आहभनवाबसाहबनभसहसानभसहसाहकभसाबोधन काआदाबअजर जानबाखरभकावकफरका |नवाबसाहबनभसहसा ावपरवतरनअउ ानहालगा| ाापलाआपराफतकागकानबना रखनभकभ ल हकमककहरकतकमलथभडलभनाचाहतभह|जवाबदा याककबालावकफरका | 1लभखककोकवनसीआदतह

(क)खालबठनभकक(ख)करपनाकरनभकक

(ग)खालबठकरकरपनाकरनभकक(घ)खालसककमहोनभवालकरपनाओापराचातनकक

2लभखकनभनवाबसाहबकभ बारभकमकाअनकानलगाा

(क)वभ सननाचतह|(ख)वभ काातकभ आकााीह| (ग)वभकभरासाथपाकरख ह|(घ) कभरकवजदगीसभनाख ह| 3नवाबसाहबखककसभबाहरकददभखरहभहोगभ

(क) ाकतकदशदभखनाचाहतभथभ|(ख)लभखककभ तउदासीनतादखनभकभ ल | (ग)खीराखानभकभ तरकभ कभ रवषकमसोचनभकभ कार(घ)ाचाताकिकतका ासकरनभहभत| 4नवाबसाहबनभसावादहनतादरकरनभकभ ल का का

(क)खीराकहनभका सताबदा(ख)कहानीसनानभकाआ ह का| (ग)अपनभपासबलाा|(घ)हालचालप ा| 5हासफभ दपोसभकातातपर ह

(क)बराविकत(ख) लाविकत

(ग) सवाथविकत(घ)समपननविकत

HINDI X Page 57

उततरndash1(ग)2(ख)3(ख)4(क)5(ख) (स)लखनगस भनपरखीरबभचनभवालभखीरभकभ इसतभकालकातरकाजानतभह| ाहककभ ल जीराकलानकक रलालकचर ककपखा ीहािजरकरदभतभह|नावाबसाहबनभबहतकरनभसभखीरभककफकदपरजीराकलानकक रलालकचर ककसखबरकद|उनकक त भक ाव ाागका रजबोकभ सफरसभसपरथाककउक याकमउनकाकखखीरभकभ रसशवादनकककलनासभपलारवतहोरहाथा|हककनखदसभदभखकरसोचरहभथभकककाारासबनतभह|लभ कनलोगदककनजरोसभबचसकनभकभ खालकमअपनीअसलतपरउतरआ ह|नवाबसाहबनभ फर कबारहकारओरदभखलावरलाहवकककिज लखनगकाबालकखीराह|नकककचर डकद जानभसभताजभखीरभककपनतभफााकभ दभखकरकहकमपानीजररआरहाथालभ कनइाकारकरचकभ थभ|आतकसमकानरवबहनाहउाचतसकझाउततरदा याइसवकततलबकहससनहहोरहकभदा ीजराककजोरह कबालावकफरका | 1लखनगस भनपरखीरबभचनभबालदकककारवभषताह

(क)वभआसानीसभवभचदभतभह|(ख)वभबातमबहतबनातभह| (ग)वभचपाकसाला ीदभतभह|(घ)वभ खापनदखातभह| 2नवाबसाहबकभ हाव ावोसभकापताचलरहाथा

(क)लभखककभ तयोधआरहाथा|(ख)खीरभकभ तअराच| (ग)खीरभकभ सवादकाआननद|(घ)कचर कभ तीखभपनकभ तअराच

3नवाबसाहबनभलभखाककभ तअराच| (क)खीरखानाचाहभगभ(ख)आपकागातवकाह

(ग)काकाककरतभह(घ)इसखडबबभकमकसभआ

4लभखकनभखीराखानभककइउ ाहोतभह ीकनाकदकरदा

(क)कद कवहकतकभ खीरभनहखानाचाहताथा

(ख)नवाबसाहबककउदासीनताकभ कर| (ग)उसभखीराअउ ानहलगताथा| (घ)पहलभइाकारकरचकभ थभइकल अबआतकसमकानबचा रखनाथा| 5वकककिज कातातपर ह (क)आनादलिज (ख)वकककिज

(ग)वकहतोलिज (घ)राचपवरकखी

उततर1(ग)2(ग)3(क)4(घ)5(क)

HINDI X Page 58

लघ नतरय पपनबतर

1 नवा ब रउ लक वशकष पकार क नफासत ढ़र नाकत दक नक कब रलती हह | ल नवी अदा पाठ कक आधार पर नदहारर सहत सपि किल | नतर ndashनवाबसदासभ कबभष कारककनफासत रनजाकतकभ ल कहरह|लखनवीअादाजपाठकम ीनबाबोककइसीनफासत रनजाकतकाउदहारकलताह|नवाबसाहबखीरभखानभकभ ल तनपवरकतारकरतभह|खीरभकाकरउनपरनकककचरलगातभह कनतबनाखा हकभ वलसगनधरसासवादनकरखककसभबाहरफभ कदभतभह र फरइस कारलभजातभहजसभइससार याकमबहतथकग होोसीनफासत रनजाकतनवाबोकमहदखाादभतीह| 2 आपकक वचार रउ नवा साहव नक नरक रचष लगक ीरक क फाकब कब ल ड़क सक ाहर कयष फक क द

नतर- नवाबसाहबनभखीरभककफााकोकोखककसभबाहरसा वतःइसल फम कदाहोगाकद कवभनवाब ो भसभलभखकसभसाकनभखीरभजसीसाकानवसतकावककरनभकमसाकोचकाअन वकररहभहोगभ|अपनीरासी रनवाबीका दरनलगानभकभ ल उनहदनभखीरभककफााकभ फ़म कद| 3 ल नवी अदा पाठ रउ कस पर ढ़र कया वय य कया गया हह

नतर लखनवीअादाजपाठकरनवाबसाहबकभ काधकसभउससाकातीवगर परवात कागाहजोवासतरवकतासभबभखबर कबनावजीवनलकाआदहनवाबदवाराअकभ लभकमखीरभखानभका बाधकरना रलभखककभ आजानभपरउनखीरोकोlwiexclUdjखककसभबहारफम ककरअपनीअदबीरासीकागवर अन वकरकभ इसीदखावभका तीकह|सकाजकमआज ीोसीदखावसासकतदखाादभतीह| 4 ना वचार घना ढ़र पा षकक भी कया कहानी ल ी ा सकती हह लक क कक इस वचार कक आप कहा तक सहरत ह

नतर- हकलभखककभ रवचारसभबलकल ीसहकतनहाह कबनारवचारघना रपाततकभ ीकहानीलखीजासकतीह| कसी ीकहानीकभ ल उसककआतकाहोताहकथानक|हकथानकअनवार पसभ कसीरवचारअथवाघनापरआधारतहोताहिजसभपातोकभ काधकसभहअ वकत काजासकताह| भपात रघना वासतरवक ीहोसकतीह रकारपनक ी कनतइनकभ अ ावकमकहानीकभ सव पकककरपनानहाककजासकती| प 1 नवा साहव दवारा ीरा ानक क तहयार करनक का लक च पसत त कया गया हह | इस पर पकया कब अपनक शबदष रउ वयकत किल | नतर- नवाबसाहबसाकनभबठभ लभखककोअपनभसाकोचकोदरकरतभह क न अादाजकमखीराकानभकक याअपनातभह|

HINDI X Page 59

1बथर सभनीचभ रखभपानीसभ रभलो भकोलभकरखकककभ बाहरखीरोकोअउ पतरहधोतभह रतवल सभपो तभह| 2जभबसभचाकनकालकरखीरभकभ सरकोकाकर रगोदकरझागनकलतभह| 3खरोकोसावधनीसभ लतभहफााकभ बनातभह रब लतवल परकरनभसभसजाकरदभखतभरहतभह| 4कहाफनकोजराजीराकलभनककको रकालकचर कोबरकातभह| 5खीरोसाकनभदभखकरखीरभकारसासवादनकनहकनकरतभलगतभह रकहकमपानी रआतीह|

HINDI X Page 60

13रानवीय कररा क दवय चरक ndash सवसवदयाल सकसकना

नमनलखतगधााकोपपकर शनदकभ उततरदिज | (अ)िजसककरागदसभदसरभकभ क कठास रभअकतकभ अतरकत रक नहाथाउसकभ ल इसजहरकारवधानकदहोहसवाल कसाशवरसभप भ ककआसथाहिजसकाअिसततवथा|वहदभहककइसातनाककपराउउककआखरदभहरपरकददभ कलमबीपादरकभ सफभ दचोगभसभककआकतसाकनभहगोरारागसफभ दझााकरती रदापनीलआखभबाहभखोलगलभलगानभकोआतर|इतनीककताइतनाअपनतवइससाध कमअपनभहर कर जनकभ ल उकतारहताथा|1 फादर कसभकहागाह

(क)रपताजी(ख)लखककभ रपता

(ग)चचर कभ पॉप(घ)फादरकाकलबरकभ

2फादरकासवगरवास कनपरसथतदकमहआ

(क) ाकतकवसाकानकत(ख)जहरदभकरषडातपवरककारदा

(ग)लमबीबीकारकभ करकर दकत(घ)(ख) वा(ग)दोनद

3फादरकोसाध ककसाादकद क

(क)वभसनासीथभ(ख)वभाशवरकक िकतकमलानरहतभथभ (ग)वभलोगोसभ भकसहान तकतीवसहोगका ावरखतभथभ| (घ)वभलमबीदापसफभ दचोगाधारकरतभथभ

4फादरलभखककभ साथकसाववहारकरतभथभ

(क)अपनातवपर (ख)समकानपर (ग)ोगपर (घ) पचारक

5अकतकापारवाचीनहाह (क)अक(ख)पीष

(ग)सोक(घ)रवष

उततर-1(घ)2(ग)3(ग)4(क)5(घ)

( )उनककाचाताकोरारर ाषाकभ पकमदभखनभककथी|हरकाचसभइसककतकलफबानकरतभइसकभ ल अकाटतकर दभतभ|बसइसी कसवालपरउनहमझाझलातभदभखाह रहनदवालददवाराहहनदककउपभापरदःखकरतभउनहमपााह|घरपरवारकभ बारभकमनजीदःखतकलफकभ बारभकमप नाउनकासव ावथा रबभ सभउनकभ कखसभसाातवनाकभ जाद रभदोबदसनना कोसीरोनीसभ ारदभताथाजो कसभगहरतपसासभ

HINDI X Page 61

जनकतीह|हरकवतदखातीहजीवनकोनीराह|कझभ अपनीपतनी रपतकककतादआरहह रफादरकभ बददसभझरतीवारलाात ी| 1फादरको कस ाषासभ भकथा

(क)हनद ाषासभ(ख)अपनीकात ाषासभ

(ग)अा भजी ाषासभ(घ) म च ाषासभ

2फादरककझाझलाह कसकारथी

(क)लोगोकभ सवालदकभ कार(ख)घरपरवारककदःखतकलफदकभ कार(ग)हनद ारषोदवाराककदःखहहनदककउपभतिसथतकभ कार

(घ)हनदकोरारर ाषाकादजारनदलवापानभकभ कार

3हरकवतदखातीहजीवनकोनीराहकाआह (क)कवतकभ बादहकिकतह(ख)कवतपनजरनककभ ल राहबनतीह

(ग)कवताशवतसतहअनतःकवतपरदखीनहो

(घ)(क) वा(ख)दोनद

4दःखकमफादरकभ साातवना रभबदसननभवालभपरका ावडालतभथभ

(क)जाद साचकतकार ावडालतभथभ

(ख)विकतको कआासभ रदभतभथभ

(ग) असीकसिनतकाअन वकरतभथभ

(घ)स ीरवकरपसहह

5उपभाकारवलोकह (क)सापभ(ख)अपभा

(ग)परो(घ) त उततर1(क)2(ग)3(ग)4(घ)5(ख) (स)ldquo ारतजानभककबातकदउठपrdquoनहजनताबसकनकमहथा|उनककतर कानलगा रवह ारतआग |पहलभिजसभसाघrdquoकमदोसालपादरदकभ बीचधकरचारककपााकक| फर9-10वषर दािजरलागकमपपतभरहभ|कलकततासभबी का र फर र फरइलाहाबादसभ क प |इनदनदडॉधीरभनिवकारहनदरव ागकभ अधथभ|ोध बाध ोगरवशवरवधालकभ हनदब ागकमरहकर१९५०कमपरा काndashराककथाउतपितत ररवकासlsquo|ldquoपरकलldquoकमउसकभ अधापपभग थभ|फादरनभकतलककभ सनाकवलबडर lsquoका पाातर ी काह|नील-पाीकभ नाकसभ|बादकमवहसमतजभरवसर कॉलभजरााचीकमहनदतथासासकतरव ागकभ रव ागाधहोग रहउनहोनभअपना सअा भजीहनदबदकोषतार का रबाइबलकाअनवाद ी र

HINDI X Page 62

वहबीकारपभ पनाआ |दरलआ रचलभग 47वषर दभकमरहकर73वषर ककिजादगीजीकर| 1फादरकक कसतर काउरलभखहआह

(क)साासीधारकरनभकक(ख)कानवसभवाकरनभकक

(ग)सनासीबनकर ारतजानभकक(घ)अपनीपपााजररखनभकक

2फादरककासभउनकककारवभषता कहोतीह

(क)वभपनभकमगहन ाचरखतभथभ|(ख)उनहमहनदसभरवभष भकथा| (ग)उनककदिरकम ारतीसासकतकारवभषसथानथा|(घ)स ीरवकरपसहह| 3फादरनभइनकभसभ कसकाअनवाद का

(क)नीलपा प(ख)राककथाउतपत ररवकास

(ग)अा भजीहनदको(घ)बलबडर रबाइबल

4फादरनभइनकमसभ कसकाअनवाद का

(क)दािजरलगकोलकतता ागरााची(ख) ागइलाहाबादपनाकोलकतता

(ग)इलाहाबादकोलकततादािजरलाग ाग(घ) ागदािजरलागकलकततादरल

5परकल कसकभ ल कतह

(क) करवशवरवधालकभ ल (ख)फादरककससताकभ ल

(ग)हनदकभ कब गकानाक(घ)लभखक रउसकभ कतोकासाहितक

उततर1(ग)2(घ)3(घ)4(ग)5(घ) लघ नतरय पपनबतर

1 फादर कब याद करना लक नदास शात सगीत कब स ननक हसा हह | आशय सपि किल |

उततर- सततपािकतकमफादरबरकभ कभ विकततवका ावदारागाह|फादरककसकतकोउदसाातसागीतकोसननभजसाकहागाह|िजस कारउदास राातसागीतहकारभकनकम ीउदासी राात ावसभ रदभतीह|फादरकाअ ावलभखककोउदासकरदभताह|तोउनककसकताउनहमाात दानकरतीह|

HINDI X Page 63

2 फादर लकक कक रन रउ सअयास गहर कर भारत ानक क ात कयष नठय हबगी अपनक अन रान सक करर ताइल |

उततरफादरवरकभ सव ावसभसाध गदसभकतथभ|वभकानवसभवाकमअपनाजीवनअरपरतकरनाचाहतभथभ|इसल उनहदनभसनासीजीवन हकर ारतआनभकानशच काहोगा|सा वतवभ ारतकक ाचीनस ता रसासकतहाकभ ानसकाजआदसभ ारवतरहभहोगभ| ारतकक कतरतरवाजधाकरकताआतकीतासादगीउनहमपसादहोगीिजसकभ कारउनहदनभहाआनभकाकनबनााहोगा|

3 नार आ ष कब गनना सयाह फह लाना हह | आशय सपि किल | उततर- सततपािकतकभ काधकसभफादरकाकल

बरकभ कककतपरउपिसथतजनसकहकभ दःखकोवकत कागाह|फादरकककतपर वहाउपिसथतअपारजनसकहवकसातवतथा|स ीककआखदकमआास रभथभ|ोसभकमउननकआखदककागनतीकरनासाहफलानाहथा|अथारत ावनाासावभदनाकोागनाातोलानहाजासकता|उससक ीरोनभवालोकककोाककीनहाोककमदबभथभ| 4 फादर लकक क नपिस त लक क कब दकवदार क छाया हसी कयष लगती ी

नतर ndashफादरहरअवसरपरलभखककभ पासउपिसथतरहतभथभ|उनकभ घरभलउतसवदसासकारदकमफादरबभ ाा रपरोहतकक ककाकमहोतभ रअपनभसनभहाीषदभतभ|दःखककघीधपकमदभवदारवकक ााकभ सकानाात वाीतलता दानकरताथा| 5 फादर कारल लकक क चारर क वशकषताल लल ल | नतर ndashकतवतववहारस ीकभ ल दाव प सहोगका ावसदव सननाचतरहनााशवरकभ तअआसथासाथीसभकभलजोलरखनास ीकभ कराका ावरखनाआदरवभषता ह| 6फादर कारल लकक नक हअद भाषा कक लल कया कया कायष कल

नतर- 1बी व क कभ काधकसभहनद ाषा वासाहतकाअधन| 2 अा भजहनदकोककरचना| 3 ोध बाधराककथाउतपितत ररवकास| 4 बलlsquoबडर lsquoकानीलपा पीषर सभहनद पाातर| 5 बाइबलकाहनदअनवाद|

7 फादर कारल लकक कक कन सदग रष कक आधार पर नअहउ रानवीय करना सक तपबत वयिकत कह सकतक ह

नतर ndashफादरसभसदगकरा भककतताका ावसहोगीपराचतदकभ साथसततसापकर रखनास ीकभ त काकना रखनासवाकरसहकरदसरोकभ दःखदरकरनभकभ ल तनरतरहना|

HINDI X Page 64

8 लक क नक फादर कारल लकक कक लल यह कयष कहा क नअहउ हर ाद सक नह ररना चाहला

नतर- फादरबरकभ नभआजीवनदसरोकभ दखोकोदरकरनभकभ ल तन क |वभस ीकभ त भकसहान त वाकराका ावरखतभथभ|अतःउनकककर दकवतकोलभखकउनकभ तअनाकानतभह|

HINDI X Page 65

आरककय- यशकर पसाद प 1 सर त कब lsquoपा कयrsquo नानक सक कव का कया आशय हह | नतर ndashकरवअपनभबीतभहकरदकभ थपभोसभआहातहनराह|उसककिसथतथकभ ह पाथकककतरहहिजसकाबपनभकाउतसाहसकापतहोगाह कनतजीनाचाहताह रपतभकाउपोगकरउतसाहतहोताह| करवकभ जीनभकाआधारकातसकतााहिजनहमसजो रखनाचाहताह|नराशकिसथतहउसकापाथभह| 2अचानकपलसआगा रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) नतर ndashअचानकपलसकभ आतभहसननाा गाा 3ररवनभकप मपहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल ) नतर ndashजोकप मररवनभपहनभहवहसतसतनहाह

आरककय ndash यशकर पसाद

रल भाव

आतकककअसहकतकभ तकर सभउतपननहाकरवताह|1932कमहासपतकाकम कातहकरवता ाावादलकमलखीगाहजीवनकभ थाथर वाअ ावपकक ाकरकअ विकतहउनकभ जीवनकककथा कसाकानव कतककजीवनकोकथाह| पध ndash 1 कधपगनगनाकरकहजाताकवनकहानीहअपनी करझा भागररहपिततादभखो कतनीआजधनी

इसगा ीरअनातनीलकाकमअसाजीवनइतहास

हलोकरतभहरहतभहअपनावातकलनउपहास

तब ीकहतभहोकहडालदबरलताअपनीबीती| तकसनकरसखपाओगभदभखोगभहगागररती

कनतकहोसानहो कतकहखालकरनभवालभ

अपनभकोसकझोकभरारसलभअपनी रनभवालभ| हरवडमबनाअरसरलतभतभरहासीउागक | लभअपनीा वाचना रदककदखलागक |

1 गागर रती सक कया आशय हह

नतर -इसकाअथर हकरवकभ रवगतजीवनकमक ीउरलभखनीनहाह| 2 र रसाकर गरती पितयष सक कया अष नकलता ह

नतर-करझाकरागरतीपिततााजीवनककनशवरताका तीकह|

HINDI X Page 66

नसाह ndash सयषकाअत पाठय नराला

पािकतसाकभ तघभरघभरबादलगरजो| 1इसपदकाकखसवरकाह

उततर- कतकभ काधकसभजीवनकमउतसाहकासाचार| 2ललतसभघाघरालभकम कतअलाकारबताइ

उततर-कानवीकर वापनरिकत काअलाकार| 3करवताकम कस ाद रलका ोग कागाह

उततर-ककतक ाद रसाबोधनल| 4बादलोकोवालकतपनाकभ सभपालकदकहागाह

उततर-बादलकाअिसततव ागरहोताहबालकरपनाकभ सकान| 5करवबादलकोगरजनभकभ ल कदकहरहाह

उततर-नाउतसाह वाजो रनभकभ ल सखकजीवनकभ ल |

पिकत सकक त ndash वकल ादल गरब |

1 तपत धरा सक कया आशय हह

नतर- इसका तीकाथर ह कधरतीकभ कनरदखोसभपीखतवाकलहतथावभदन तदनकभ ोषकाकारह| 2 इस पद सक ादल का पयाषयवाची शबद छाकर लल ल | नतर-घन| 3 कव नक ादल सक लय पाषना क हह

नतर- करवबादलसभ ाथरनाकरताह कवहखबबरसभ रइसजग रधराकोीतलकरदभअथारत प जनकभ करदकोहरलभ|

पपनष-नतर

1 कवता रउ ादल कन कन अ क र सकक त करता हह

नतर- बादलपासदककपासबझानभतथाखभतोकमजलपहचानभवालाह|अथर कमवहनकारका तीकह|बादलयाातासाकभ तलाकरोषकोकाअातकरताहइसअथर कमवहरवनाका तीककानताह| 2 कव ादल सक फ हार रररलसर या रसनक कक सान पर गरनक कक लल कयष करता हह

नतर- करवबादलोकोयााताबदलावका तीककानताह|बदलावहभततीत हारिकतककआवशकताहोतीह|हकार धीकभ-धीकभाकदतासभनहाहोसकता|बादल

HINDI X Page 67

कभ गजरनndashतजरनकमहहिकतनहतह|अतःकरवसभफहाररकझकाबरसनभकभ सथानपरगरजनभकभ ल काह| 3 कव अपनी आरका कयष नह स नाना चाहता हह

नतर- करवकभ जीवनकमसखकभ कातहह|उसकभ जीवनकमसवरतदःखहदःखहअतःवहअपनीआतककथानहासनानाचाहताह |

पधाश -2

नजजवल गाा कह सक कयष रकर का क | 1 कसक सर त कव कक लल पा कय नी हह

नतर-जोकरवकार पातथातथािजसकासािननधकरवको ापतनहोसकाउसीककसकतकरवकभ ल पाथभबनीह| 2 कव अपनी का क सीवन कयष नह नधड़ना चाहता हह

नतर- करवअपनीकथाककसीवनइसल नहउधनाचाहताकद कवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरनाचाहता| भादमनकभ वलउसभदखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 3 कव नक अपनक कब का पक कयष कहा हह

नतर- करवनभउउकभ इसपावतकआनभकभ ल लमबारासतात काहतथाकाफकदख ीझभलभह|इनसबिसथतदकोझभलकरवहकाफकथकग ह|

4 यह कवता कस वाद क कवता हह

उततर- ाावादकक

पपन-नतर

1करवआतककथालखनभसभकदबचनाचाहताह

उततरndashकरवआतककथालखनभसभबचनाचाहताहकद कउसकभ जीवनकमकहनभालखनभकोक रवभषनहाह|साथहसाथवहअपनभजीवनककपरानीादोकोताजानहाकरताचाहताकद क भादमनकभ वलउसभदःखदभगीबिरकदसरभलोगोकभ करवकभ साथ क ग बरभववहारकोउदघातकरदभगी| 2सकतकोपाथभबनानभकाकाअथर ह

उततरndashपाथभकाअथर होताहसाबलकासहारा|सकतकोपाथभबनानभकाअथर ह ककरवअपनीपरानीकधराददकभ सहारभहअपनीिजनदगीबतारहाहकद कउसकभ जीवनकमोसाक ीनहाजोउसभधीरजबाधासकभ |

HINDI X Page 68

अ नह रह हह ndash सयषकात पाठय ldquo नरालाldquo

अनहारहकरवता क कतसवनदर वरनकक ााबादकरवताहिजसकमफागनकासकककसतीपरानीकधरो ारागआदकाकनकोहकवरन कागाह| पिकत सकक त अ नह रह हह ह नह रह हह | 1 नपय षकत पिकतयष रउ कव कसका वरषन कर रहा हह

नतर ndashफारगनकभ सवनदर का| 2 अ नह रह हह का पयबग यहा कसकक लल ह आ हह ढ़र कयष

नतर- कतसवनदर काकद क कतकको ाअदतीह| 3 फाग न कक सास लकतक ह पक त रउ कया पररवतषन द ा दकतक हह

नतर- समपर वातावरसवासतहोउठाह| कतपरलरवतपिरपतहोगाह| 4 पक त कक पररवतषन का कव कक रन पर कया पभाव पड़ रहा हह

नतर ndashकरवकाकनकरपनाककउडान रनभलगताह| 5 घर घर व पर पर शबद कक दवारा कव कया वयकत करना चाहता हह

नतर ndash घर-घरकातातपर हसमपर धरा|परपरकरवककअतउतसाहकककनोवतकोवकतकरताह| पािकतसाकभ तपततदसभलदपनहारहह| 1पापाकमकवनसाअलाकरह

उततरndashपनरिकत कासअलाकर| 2उरकमपरपकालपनभकाकाअथर ह

उततरndashकरवकहनाचाहताहककफागनकभ आगकनसभवपरपदसभलदग ह| 3फागनकको ाकावरनककिज | उततर-फागनकको ासवरतवापतहोगीह|वपषपदसभलदगाह|उसकको ा कतकमसकाानहरहह|

पपनबतर

1 कव क आ फाग न क स अदरता सक कयष नह ह रह हह

नतर- फागनकको ाचारोओरफलगाहउसकासवनदर फलदपततदतथाहवाओाकभ काधकसभ कहोरहाह|इसल करवककआखफागनककसनदरतासभहनहारहह| 2 फाग न कक सास लकनक सक कया तापयष हह

नतर ndashफागनकभ सासलभनभकभ काधकसभकरवकहनाचाहताह कफागनकमकवसककमसगिनधतहवा चलरहहिजससभउसकको ाचारो रफलरहह|

HINDI X Page 69

यह दत ररत र सकान (नागा षन) 1 त सहार यह दत ररत हबगा कठन पाषार | 1 लात का पयाषयवाची लल ल | नतर- ककल| 2 दत ररत र सकान सक कया आशय हह

नतर- ननहमबालकिजसकभ अ ीदाातनकलरहभहउसबालककभ कसकानकोदातरतकसकानकहागाह| 3 परस का तसर वप लल ल | नतर- सपर | 4 ालक क र सकान क कया वशकषता हह

नतर- बालककककसकानकतककम ीजानडालनभकककतारखतीह| 2 त र र सक पाल नह यह त सहार र सकान | 1 शश दवारा कव कब अ नरकष दक नक का कारर सपि किल | उततर-बालकनभकरवको थकबारदभखाहभ रउसभपहचाननभकभ ासकमपलकनहाझपकरहाह| 2 कव शश सक अपनी नर हानक क अन र त कयष चाहता ह

उततर-करवकोलगताह कलगातारदभखनभसभथकजा गाइसल रवराकदभनाचाहताह| 3 रा कक राोयर न ननक पर कव कयष दक नक ढ़र ाननक कब वचत रह ाता

उततर-काकभ काधकनबननभपरकरवकभ बालसवनदर रबालसल याओाकोदभखनभसभवााचतरहजाताह| 3 धअय त र रा भी ड़ी ह छवरान | 1 कव नक सवय कब पवासी इतर अ त हसक स बधनष सक कयष स बधत कया हह

नतर- करवआजीरवकाहभतबाहररहताह|क ीक ीहउसकाघरआनाहोपाताह|अतःबउचभ सभउसकासापकर नाककातकोहहोपाताह|इसल करवनभसवाको वासीइतरअताथजसभसमबोधनोसभसाबोाधत काह| 2 पसत त पद रउ रध पकष का साकक तक अष कया हह

नतर ndash सततपदकमकधपकर कासााकभ तकअथर हकाककतातथावातसरजोवहअपनभबउचभ परलातीह| 3कव चक क रा कब धअय कयष कह रहा हह

नतर ndashकरवबउचभ कककाकोधनकहरहाहकद कउसभसदाहबउचभ कासाकीपसखकलताह|जब ककरवइससभवााचतह|

HINDI X Page 70

फसल नागा षन

फासपदाका रउसभअदाकराकम कन कनततवदकाोगदानहोताह|हइसकरवताकमबताागाह| पदफसलकाहहवाककाथरकनका

1पद क भाषा पर पपरी करउ| उततर ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह| 2फसल कब नदयष कक पानी का ाद कयष कहा गया हह

उततर-बनानददकभ पानीकभ फसलकाउतपादनसम वनहाह|इसल फसलकोनददकभ पानीकाजाद कहागाह| 3फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलोकोउगनभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतदकमफसललहलहातीह| कसानोकभ इसीरसकोसमकानदभनभकभ ल फसलकोहाथदकभ सपर कोकहकाकानागाह|

पपनष ndash नतर

1 कवता रउ फसल नपानक कक लल कन आवपयक तवब क ात कह ग ह

नतर- करवताकमफसलउपजानभकभ ल नमनततवदककबातकहगीहndash पानीकधपहवाकानवशक 4 फसल कब हाब कक सपशष क रहरा कयष राना गया हह

उततर-फसलकोउगानभकभ ल कसानदनरातकीकभहनतकरतभहतबकहाजाकरखभतोकमसफललहलहातीह| कसानोकभ इसरसककोसमकानदभनभकभ ल फसलकभ हाथोकभ सपर कोकहकाकानागाह|

HINDI X Page 71

ाष पचर क नाक- करलकपवर

1 सरकार त रउ ाष पचर कब नाक लगतक कब लककर ब चता या दहवासी द ा दकती हह वह ननक कस रानसकता कब दशाषता ह नतर ndashसरकारतातकमजाजर पाचकककनाकलगानभकोलभकरजोाचाता रबदहवासीदखाादभतीहउससभउनककगलाककानसकताकाबोधहोताह|इससभपताचलताहकभ वभआजादहोकर ीअा भजदकभ गलाकह|उनहमअपनभउसअताथककनाकबहतकरवान तीतहोतीहिजसनभ ारतकोगलाकबनाा रअपकानत का|वभनहाचाहतभ कबभजाजर पाचकजसभलोगोकभ कारनाकभकाउजागरकरकभ अपनीनाराजगी ककरभवभउनहमअब ीसमकानदभकरगलाकीपरकोहरलगा रखनाचाहतभह| इसपाठकमअताथदभबो वककपरमपरापरकोहरलगा रखनाचाहतभह|लभखककहनाचाहताह कअताथकासमकानकरनाठपकह कनतवहअपनभसमकानकभ कककतपरनहाहोनाचाह | 2 रानी लला क कक दरी क परकशानी का कया कारर ा नसक परकशानी कब आप कस तरह तकष सगत ठहरालगक | नतर-रानी लजाबभथकभ दरजीककपरभानीहथी करानी ारतपा कसतानी रनभपालकभ ाहदवरभपरकवककभ वभ षारव ननदभदकभ अनकल ीहो|दरजीककपरभानीजररतसभअाधकह कसीदभकमघकतभवकतअपनभकपोपरआवशकतासभअाधकधानदभना|चकाचधपदाकरनाआवशकहपरनतदरानीअपनभकपदकोलभकर शनहतोदरजीबभचाराकाकरभउसभतोरानीककान रवातावरकभ अनकलवभ षातारकरनीहपभगी| 3 ढ़र दक तक ह दक तक न दलल का कायापल हबनक लगी | न दलल क काया पल कक लल कया कया पयन कल गल हषगक

नतर ndashजाजर पाचकककलाकोनाकलगानभकभ ल कतरकारनभअनभक तन क |उसनभसबसभपहलभपतथरकोखोजनभका तन कािजससभवहकत र बनीथी|इसकभ ल पहलभउसनभसरकारफाइलदकानरकरनभकभ ल परभदभकादवरा का|अनतकमजीरवतविकतककनाककाकरजाजर पाचककककत र परलगादभ| 6 लक क नक ऐसा कयष कहा क न दलल रउ स ा सफष नाक नह ी |

HINDI X Page 72

नतर नाककानसमकान रआतकगवरवका तीकह|दरलकमसबक था कनतनाकनहाथी|इसकासाकानअथर हककजाजर ककलाकमनाकनहाथी कनतइसकावातातककअथर हह कदरलकमगलाकदककककीनहाथी|नाकनहाथीअथारतगलाकीकभ कारसरकारतातककइजजतनहाथी|उनककगलाकीकककानसकता कातहोरहथी|उनहमाचाताआतकसमकानककनहाथी|उनहमतोगलाकीकाकरखनभककाचातासतारहथी 7 ाष पचक क ला पर कसी भी भारतीय नकता यहा तक क भारतीय चक क नाक फ न हबनक क ात सक लक क कस र सकक त करना चाहता हह नतर नाकककचचारkjkलभखकनभ ारतीककगरकाकापरचदाह|नाककान तरठा रसवा कानका तीकह|इसकभ kjkलभखकहसाकभ तदभनाचाहताह क ारतीनभताओककबातकवनकहभबउचभ ककनाक ीजाजर पाचकककनाकसभबीनकल|अथारत ारतीबउचदकाकानसमकानउनकक तरठा ीजाजर पाचकसभअाधकह|जाजरककनाकसबसभ ोनकलकहनभकाअथर हहककजाजर काकोाकहतवनहाहउनकककोा तरठानहाह| 8 अ ारष नक िअदा नाक लगानक क र कब कस तरह सक पसत त कया ाष पचर क नाक पाठ कक आधार पर नतर दिल | नतर - अखबारदकमजाजर पाचकककनाकलगानभककबातआातोइसभ ीगवरव रआतकसमकानकाआधारसकझाजानभलगा|इसल अखबारदनभजाजर पाचकककिजनदानाकलगानभकभ खबरकोबभ गवरवपर तरकभ सभ पाथा|हबात पीथीककनाकिजनदालगाागा र कसी ीतरहपतथरककनहालगती| 9 ाष पचर कब नाक लगनक वाल र कक दन अ ार च प कयष क

नतर ndashउसदनस ीअखबारवालभइसल चपथभकद क ारतकमनतोकहाकोाअ ननदनकारयकहआनसमकानपत म क ग नहनभतओानभउदघान कानकोाफकताकाागानसावरजानकक ाहाइसल अखबारदकोचपरहनापा|हातक कहवााअडडभ ास भनपरसवागतसकारोह ीनहाहआ|इसल कसीसवागतसकारोहकाकोासकाचार राचतअखबारदकमनहा पाथा|

HINDI X Page 73

आदशष पपन ( अपठत गधाश )

हअद (पाठयकर lsquoअrsquo)

का- दसवी अधकतर अक -90 नधाषररत सरय 3 घ क

नदश 1 पपन प कक चार खण ह ndash क ग ढ़र घ 2 चारब णब कक पपन कक नतर दकना अ नवायष ह | 3 यासभव पयकक ण कक नतर करश दिल |

1 निसलल त गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

ारतजसभरवालदभकमरवरवधताओाकाहोनासवा ारवकह| कfokuनभकहाहकक ारतरवशवकासापत पह|दनकरजीनभकहाथा ारत ो भपकानभपरपरारवशवहलभ कनइसदभककरवभषतारहहककइसककरवरवधताकम कत ीनहतह|हबातदसरहककरवरवधताअाधकदखाापतीह रकवलक कताकक कनतपवर दाकमसभदकभ सतहोनभकक ाातकलकाअथर होताहजार रकवलक कतासभकतलबहोताहकल|पााजानभवाल कता|उदाहरकभ पकम कपभकोलाजासकताह|पभह कइनककजजकीनकभ अनदर पीह कनतइसकभ कलकम कता ीपााजातीह ननता दखाइपतीह| कनत कतानीचभ जडकमह|अतःवहगा ीरतापवरकसोचनभरवचारनभपरदखाापतीह|स ता रसासकतअ ीतकजीरवतह|आाथरकसाकािजकधाकरकभतोकमअनभक पताकभ साथिजसकल ल कताकभ दरनहोतभहवहवासतबकमआशचर कारवषह|

1 ारत ो भपकानभपरपरारवशवकसभह

(क)अनभकजातदकभ कार(ख)रवरवधधकभकभ कार

(ग) नन नन ाषाओाकभ कार(घ)सवा ारवकरवरवधताओकभ कार

2 ारतककरवभषतारहह

(क) वगोलकरवालता(ख)सााकतककहानता

(ग)अनभकरपताकम कता(घ)नददककपरवतता

HINDI X Page 74

3रवरवधतादखाापतीह कतानहाकद क कता

(क)पभककाखाकलह(ख)पभकभ पततभजसीह

(ग)पभकभ तानभजसभह(घ)पभककजजसीह

4 ारतकाअनभक पतादखाादभतीह

(क)पवरतोनदद वावनदकम(ख)दभवासदककाररकरचनाकम(ग)आाथरकसाकािजक वाधाकरकभतोकम(घ) ारतीदकभ रवचारो ररवशवासदकम

5िजसकल त कताकभ दरनहोतभहवहवासतवकमआशचर कारवषह|वाकका कारह(क)साकत(ख)कश

(ग)सरल(घ)जल

1 निसलल तग गधाश कब ोयानपवषक प कर नीचक दल गल पपनष कक नतर सह कक सह वकलप च नल ndash

जा करसाहबकभ बारभकमक बातभअरवसकरीह13का1967ाकोराररपतकापदसा ालतभह उनहदनभकहाथासारा ारतकभराघरह|क सउचीलगनसभइसघरकोकजबत रसनदरबनानभकककोक गाता कवहकभरभकहानदभवासदकाउपकतघरहोिजसकभइासाफ रख हालकाअपनासथानहो|

अपनभसाफसथरभसराचपर खादकभ कपो रसराचसभसावरदिरकभ बीचचककतभहरकभ गलाबीगवरवर क काडलसभजा करसाहब भकआतकीताकमगााधीजीकभ अातकउततरााधकारनजरआतभथभ|दभकभ आनभवालभबउचभ बापको लनजा इससमबमसकमउनहदनभ कबारकहाथाआपआादभतोइसअवसरसभला उठाकरगाधीजीकभ समबनधकमक आपसभकह|उनकभ जाननभ रसकझनभसभउनकभ काककोसकझना रउसकमजीजानसभलगनाजरासरलहोसकताह|हइसल रकहनाचाहताहअबदनपरदनउनलोगोककसाखाघरहहिजनहदनभगाधीजीकोदभखाथाउनकभ साथकक काथा|उनकभ बता ह रासतदपरचलभथभजबवभदनासभग तोवभलोगबउचभ थभ|बहतसभपदा ीनहाह थभउनककागनतीअबदनपरदनबतीहजा गी|न हालहोगानाकालहदगभन जाजालहोगभोसानहो क भगाधीजी रउनकभ काभककतहकभजीरवचारथभउनको लाबठ|ोसाहआहोहकारसबकसभकरवानपाजीबबारदहोजा गी|

1 सततगाधााकभ ल उाचतीषरकदिज |

(क)अरवसकरी(ख)जा करसाहब

HINDI X Page 75

(ग)करवानपाजी(घ)हक रहकाररवरासत

2जा करसाहबकभ चरतककदभरवभषता बताा |

(क)रवनउ रदपचरत(ख)आतकीतापर र ारवरदकखी

(ग)(क) र(ख)दोनदरवकरपसहह(घ)कोारवकरपसहनहाह

3करवानपाजी कसभकहागाह

(क) ारतकक ाकतकसापदाको

(ख) ारतककधाकरकरवरासतको

(ग)गाधीजी र ारतककसाासकतकरवरासतको

(घ)गाधीजीककवचारकसापदाको

4राररपतपदस ालतभह उनहदनभसव पकभ बारभकमकाइउ ा ककक

(क) ारतको कबाराररबनानभकक

(ख) ारतकोआतकन रर ररवकसतबनानभकक

(ग) ारतकभ दभवारषदकोपार र सननतासभघरबनानभकक

(घ) ारतकोरवशवकमपहचानबनानभकक

5जा करसाहबकोगाधीजीकाअातकउततरााधकारकदकहागाह

(क)वभगाधीजीकभ करदकमरवशवासरखनभवालभअातककीथभ|

(ख)वभगाधीजीकभ सकान भकओरआतकीतासभपर नभताथभ|

(ग)वभगाधीजीकभ करदककराकरनाचाहतभथभ|

(घ)वभनापीपककओरगाधीजीकभ रवचारोकमदरकोरखकरदखीथभ|

3 नसनलल तकावााकोधानपवरकपपकरनीचभ द ग शनदकभ उततरसहकभ सहरवकरपचन ndash 1x5=5

जीवनदपजलभ|जीवनदपलभोसासवजगकोजोतकलभ

HINDI X Page 76

जीवनदपजलभ| ोभ अवधकााककनगरकाननको सथान कासखब वकोलातकारकरकरदकासवभ काषरसवाजनतागजागलफलखा सरनीररपासवाका कोकोचका रदकभ सातादर क जनकसफलहउसकानवकाजोपरहतहसदािज |िततदकोसरसरदभनभजोहकागरसाचपचापगलभजीवनदपजलभ||रसकरोककरचनिनभवनदावनकोबरसाा ोबलखतभतवालबालवहनकभह ीकहलाा कनतलोककराकागर हकभ वलउसनभअपनाावहगोरपदकानवर फरोागराजकहलाागीताककहरपािकतकमअजरनकोवभसकझातभ|आगभबपनरसाहजगतकभ झठभसबरशतभनातभअतरवसततकतरवकागर हहरकानवइसओरचलभ|जीवनदपचलभ|वीर तापववरागीसबकभ हकाकासउचापतवहवहसकनसर तहोखलतभजोकादकभ बीचपलभजीवनदपजलभ||

1जीवनकभ दपजलनभकभ पी भकाआह

(क)दपकभ सकानचककानभबाला(ख)दपकक ाातजलनभवाला

(ग)दपकभ सकानसवाजलकरदसरभकभ हतकरना(घ)दपकक ाात ककरनभवाला

2राकचािकभ जीवनकभ बारभकमकाकहागाह

(क)उनहदनभसवाकरसहकरदसरदकाहत का(ख)रपताककआाकापालन का

(ग)उनहोनभजानबझकरजीवनकमकरसहन का(घ)वभसतकोकानतभथभ

3करनभअजरनकोकासनदभदा

(क)रशतभनातभकभ कहतवका(ख)आतकततवका

(ग)कतरवपथका(घ)कानवताका

5सउचासपत कसभकहागाह

(क)जोसदासतपथपरचलभ|

HINDI X Page 77

1 पद पररचय

2 वाकय भकद

3 लक कहानी यह भी ndashरन भखणार

4स ी शा कक वरबधी क तक का णन

5 पद ndashत लसीदास

6 वाय

7 छाया रत छना ndashगरा क रार रा र

8 ससक त ndashभदअत आनअद

9 वाकय भकद-रचना क दिि सक

10 रस

11नौ त ानक रउ इ ादत ndashयतीअद रश

12 कअयादान ndash कत रा

13 सगतकार ndash रगलकश ण राल

14 लह ठाइयास लनी हकरानी हब रारा- शव पसाद रश

15 र कयष ल ता ह ndashअकय

16 प लक न

17 सार लक न

18 न ध

19 आदशष पपन प

HINDI X Page 78

सकलत परा-2 (FA-3 +FA-4 ) कक लल सहायक सारगी

FA-3

3पद-परच बद रपदकमअातरndashबद ाषाककसवतनतइकााह|जवबदवाककम कतहोताहतोपदकहलाताह|

जसभndashlsquoलकाlsquo कसवतनतबदह|

लकाघरजाताह|पद-परच

वाककम कतपददकारवसततवाकरीपरचदभनाlsquoपद-परचrsquoकहलाताह|जसभ ndashलकाघरजाताह|lsquoलकाlsquoपदवाकरीपरच ndashजातवाचकसाापिरलाग कवचनकतारकारकlsquoजाताहrsquo याकाकतार|

पद-परचकभ ल स ीबददकभ भदउप भदलागवचनकारकआदककजानकारहोनीआवशकह|

पद-परचदभतभसकिजनबातोककजानकारहोनीआवशकहवभहndashसाा ndashसााकभ तीन भदह-1विकतवाचकसाा2जातवाचकसााव ाववाचकसाा|

लागndashपिरलागसतीलाग|

वचनndash कवचनावहवचन|कारकndashकतारकारककरकारकसा दानकारकअपादानसवरनाककभ ः भदहोतभहndashपरषवाचकसवरनाकनशचवाचकसवरनाकअनशचवाचकसवरनाकसाबाधवाचकसवरनाक शनवाचकसवरनाकतथानजवाचकसवरनाक|इनकालागवचनकरक याकभ साथबताा|

सवरनाकरवभष|लागवचनरवभरिजसककरवभषताबतारहभह|

याndash याकभ दो भदहोतभह|अककरक यातथासककरक या|लागवचनधातकालवाउ ोगआद

HINDI X Page 79

याndashरवभष यारवभषकभ चार भदहोतभह|कालवाचक यारवभष

सथानवाचक यारवभषरतवाचक यारवभषपरनाकवाचक यारवभषतथा

उस याकाउरलभखकरनािजसककरवभषताबतारहाह|

सकउचबोधकअवndashइसकभ दो भदहोतभहndashसकानााधकरसकउचबोधकअव

वाधकरसकउचबोधकअव|हिजनबददपददवाकदकोकलारहाहउनका

उरलभखकरना|

सकनधबोधकअवndashिजनसााासवरनाकोकमसाबाधवतााजारहाहउसकाउरलभख

करना|उदाहरनसवरपक पददकापरचदाजारहाह|

(क) र कल ीरार ा इसलल वदयालय नह आया |

क-सवरनाकपरषवाचकसवरनाकउततकपरषपिरलाग कवचनकतारकारकथा र

आा याकाकतार|

रवदालndashसााजातवाचकसाापिरलाग कवचनककरकारकआा या |

( ) यह घड़ी रकरक ड़क भा नक द ह |

ह-रवभषसावरनाककरवभषसतीलाग कवचनlsquoघीrsquoरवभर|

बभ ndashरवभषगवाचकरवभषपिरलाग कवचनlsquo ााrsquoरवभर|

(ग) न तन दसवी का रउ पढता हह |

काndashसााजातवाचकसाासतीलाग कवचनअाधकरकारक

lsquoपपताlsquoह| याकाअाधकर(सथान)

(घ) चष नक अपना कार कर लया ा |

बउचदनभndashसााजातवाचकसाापिरलागकरधात तकालकतरवाउकतरर

ोग|करलाथाndash यासककरक यापिरलागबहवचनकरधात तकाल

कतरवाउकतरर ोग|रभखाा कतपददकभ पदपरचदिज

1 कीराघरकमरहतीह|

HINDI X Page 80

उततर-विकतवाचकसाा कवाचकसतीलागकतारकारकरहतीह याकाकतार|

2 ह कताबकभरह|

उततरndashरवभषसावरनाककरवभष कवचनसतीलाग|

3 क धीरभधीरभचलताह|

उततरndash यारवभषरतवाचक यारवभषचलताहlsquoरवभर|

4 क उसभआगराकमकलगा|

उततर-विकतवाचकसाापिरलाग कवचनअाधकरकारककलगाrsquo याकाअाधकर(सथान)

5 वहकाकमबठारहताह|

उततर-परषवाचकसवरनाकअनपरषपिरलाग कवचनकतारकारकबठारहताहlsquo यारवभर|

6 कनोहरदसवीाकाकमपपाताह| उततरndashरवभरसाखावाचकरवभषयकसचकसतीलाग कवचनlsquoकाlsquoरवभर|

अभयास-पपनष | पपन ndashवाकयष रउ रक ाकत पदष का पद पररचय लल ल ndash

1 तोतारपाजरभकमबठकरआकखारहाह|

2 ोबउचीहसरहह| 3 ारतअनभकसासकतदबालादभह| 4 वह त भकबउचभ कोपहचानताह| 5 करवतासनदरह|

HINDI X Page 81

वाकय ndash भकद

कनरकभ रवचारदककपरतासभ ककरतभवालापदसकहजोवविसथतहोवाककहलाताह|वाकसाथरकबददकावविसथत पह| वाककमआकाााोतता रआसिकतकाहोनाआवशकह|

आकाााndashवाककभ कपदकोसनकरदसरभपदकोसननभाजाननभ कजोसवा ारवकउतका ठाजागतीहउसभआका ाकहतभहndashजसभndashदनकमकाककरतभह|

इसवाककोसनकरहक शनकरतभह-कवनलोगकाककरतभहदहककहभककदनकमस ीकाककरतभहतोस ीकहदभनभसभ शनकाउततरकलजाताह| रवाकठपकहोजाताह|अतःइसवाककमस ीबदककआकाााथीिजसककपत र कभ सभवाकपराहोगा| ोतता-ोततासभतातपर हndashपददसभअथरबोधकककसाकथर |जसभ कसानलाठपसभखभतजोतताह| उकतवाककमलाठपकभ सथानपरहलका ोगहोनाचाह कद कहलजोतनभकभ सागकमअथरबोधककककतारखताह| सिननाध(आसिकत)-वाककभ बददकोबोलनभालखानभकमनकताहोगाआवशकह|रकरककरबोलभग बदालखतभसकठहरावदखानभकभ ल रवराकाचनहदका ोगनकरनभसभअथर कमबाधापतीह|इस कारइसअथर त ीनकलताहजबअा सकाचतसकसीकाकमहबोलभजा |इसतर कोसिननाधकहतभह| वाकय कक घक ndash वाककभ कल रअनवार घकह-1कतार2 या

इनकभ अतरकतवाककभ अनघक ीहोतभहndashरवभष यारवभषकारकआदइनहमोिउ कघककहाजाताह|

1उदभश2रवधभ

1उदभशndashिजसकभ रवषकमक कहाजा |(1कतार2ककर कारवसतार) 2रवधभndashउदभकभ रवषकमजोक कहाजा|(1 या2 याकापरक3ककरपरक4ककरपरककारवसतार5अनकारककपद रउनकारवसतार) उदभ ररवधभकोइस कारसकझाजासकताह|

इससकररवकककाधारदारचाकसभपकभ पकभ फलकारहह| रचना क दिि सक वाकय भकद ndashरचनाककदिरसभवाककभ तीन कारहndash 1सरलासाधारवाक

HINDI X Page 82

2साकतवाक

3कशाजलवाक

1 सरल या साधारर वाकय - इसकम का कसभअाधकउदभश र करवधभहोतभहअथवािजसवाककम कहकख याहोउसभसरलासाधारवाककहतभह|जसभndash

1 वहजोरजोरसभरोा| 2 क रकभरा ाादरलजा गभ| 3 वभहरदनदधपीतभह| 4 कोहनघरजारहाहोगा| 5 वहअताचार प क जारहाथा| 6 पा कसतानवषभसभआताकवादफला जारहाह| उकतवाकदकमरखाा कत या कख या ह| धानदमndashसवतनत पसभ कतहोनभवालाउपवाक ीसरलवाकहोताह| 2 सय कत वाकय - दोादोअाधकसकाजसतरउपवाक कसीसकानााधकर

सकउचबोधकअवसभजभ होतभहसभसाकतवाककहलातभह|जसभndash 1 हकलोगप भघकनभग रवहााचारदनरहभ| 2 हाआपरहसकतभहाआपका ाारहसकताह| 3 वभबीकारहअनतआनभकमअसकथर ह| धानदमndash1सकानााधकरउपवाकआाशतनहोकर कndashदसरभकभ परकहोतभह| 2इनउपवाकदकासवतनत पसभ ी ोगहोसकताह| नोndashिजससकउचबोधकबददकभ दवारादोसकानवाकाादपदद रवाकदकोपरसपरजोाजाताह|उनहमसकानााधकरसकउबोधकचार कारकहतभह|

(क) सयबक ndashजोबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपरजोनभवालभबदसाोजककहलातभह|जसभ- रतथा वावआदसाोजकबदह|

(ख) वभाक ndashबददवाकााद रउपवाकदकमपरसपररव ाजन ररवकरप ककरनभवालभवदरव ाजकारवकरपकहलातभह|जसभाचाहभअथवाअनथाआद|

(ग) वरबधसचक ndashदोपरसपररवरोधकथनद रउपवाकदकोजोनभवालभबदरवरोधसचककहलातभह| हसक -परनतपर कनतकगरलभ कनआद|

HINDI X Page 83

(घ) परररारसचक ndashदोउपवाकदकोपरसपरजोरकरपराककोदारनभवालभवदपरकासचककहलातभह|जसभ-फलतःपराकसवरपइसल अतः तवफलसव पअनथाआद|

3रश वाकय ndashकशवाककम कउपवाकसवतातहोताह| र का कसभअाधकआाशतउपवाकहोतभह|कशवाककभ उपवाकवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|जसभndashकनभदभखाककबाजारकमचहलndashपहलह|इसवाककमउपवाकहक दभखाबाजारकमचहलndashपहलथी| भदोनदउपवाकककवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ ह|इनकभndashकखा धानउपवाकहndashकनभदभखा|

(कशवाककभ उपवाक ाः कजोजबजहािजसनभजदहतोहिजधरndashउधरजसभndashवसभिजतनाndashउतनाकद कदतोता कधरपतथारपअथारतकानोआदवाधकरसकउचबोधकअवसभजभ होतभह|

नोndash कसीवाककभ धान रआाशतउपवाकदकोपरसपरजोनभवालभबदवाधकरसकउचबोधककहलातभह|

वाधकरसकउचबोधककभ भदndashवाधकरसकउचबोधककभ चार भदहोतभह-

(क) कारसचकसकउचााबोधकभ भदndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरहोनभवालभकार काकारसपरकरनभवालभबददकोकारसचककहतभह|जसभndash ककद कइसल च कता कआद|

( ) साकभ तसचकndashजोोजकबददोउपवाकदकोजोनभकाकार करतभहउनहमसाकभ तसचककहतभह| जसभ-दतोजातोधरपपरनतआद|

(ग) उदभशसचकndashदोउपवाकदकोपरसपरजोकरउनकाउदभशसपरकरनभवालभबदउदभशसचककहलातभह|जसभइसल कता किजससभ कआद|

(घ) सव पसचकndashकखउपवाककाअथर सपरकरनभवालभबदसव पसचककहलातभह|जसभndashानीकानो कआथरतआद|

पधान व आशत नपवाकय क पहचान ndash

1 धानउपवाकवहहोताहिजसकक याकखहोतीह|

HINDI X Page 84

2 कशवाककककख याजाननभकभ ल कशवाकको कसरलवाककम पाातरतकरतभह|जो या पाातरतहोनभवाल याहोगीवहकख याहोगी|कख यावालाहउपवाक धानउपवाकहोगा|

पाातरतहोनभवाल यावालाउपवाकआाशतहोगा|जसभ-तकपरशककरतभतोअवशसफलहोतभ|सरलवाककम पाातरतकपरशककरनभपरअवशसफलहोतभ|सपरहndashहापरशककरतभ या रवाकााकमहहअतः धानउपवाकह|rsquoअवशसफलहोतभ|lsquoकशउपवाककमआनभवालभआाशतउपवाककभ भद_- भआाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सााउपवाक

(ख) रवभषउपवाक

(ग) यारवभषउपवाक

(क) सा नपवाकय ndash धानउपवाककक कसीसााासाापदबाधकभ सथानपरआनभवालाउपवाकसााउपवाककहलाताह|

जसभ-ग जीनभकहा कआजपसतकप मगभ| पहचानndashहाlsquoआजपसतकपपमगभ|rsquoउपवाकग जीनभकहाlsquoउपवाककभ ककर कभ पकम कतहआह|साकानतःकखउपवाकपरका शनकरनभसभजोउततरआताहवहसााउपवाकहोताह|उकतवाककमग जीनभकाकहाह

उततरकलभगाआजपसतकपपभगभहसााउपवाकह| भ ाः कसभआरम करतभह|

सा नपवाकय कक अअय नदहारर 1 साचनबोला कककाबाजारहाहा|(lsquoबोलाrsquo याकाककर ) 2 जानपताह करपताजीक बीकारह|(lsquoजानपताहndash याकाउदभश) 3 इनसभप क भकवनह(lsquoहrsquoकापरक) 4 कझभ रवशवासहभ कआजआवशआ गभ|(रवशवसकासकााधकर)

हारभखाा कतउपवाकसााउपवाकहभष धानउपवाकह| (ख) वशकषर नपवाकय ndashकख( धान)उपवाककभ कसीसााासवरनाकबदकक

रवभषताबतानभवालाउपवाकरवभरउपवाककहलाताह| जसभndash1जोदसरोककनादाकरतभहवभलोगअउ भनहाहोतभ| 2वह कताबकहाहजोआपकलला थभ| 3हवहबालकहिजसभकनभकलहरकमदभखाथा|

HINDI X Page 85

पहचान-कखउपवाकपरकवन कसभ कनहम शनकरनभपरजोउततरआताहवहरवभषउपवाकहोताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकह ीआसकताह| ह ाःजोाइसकभ कसी पसभआरम होताह|अथवावाककभ ारम कधाअातकमकहा ीआसकताह|

(ग) कया वशकषर नपवाकय - कखउपवाककक याकभ साबाधकम कसी कारककसचनादभनभवालाउपवाक यारवभषउपवाककहलाताह|जसभndash 1 तकवहाचलभजाओजहाबसखीह| 2 जहाजहाहकग हकारासवागतहोतभहndash

(क) कालवाचकउपवाक

1 जदहकस भनपहाचागाीनभसीबजाद| 2 जबक घरपहचातोवषारहोरहथी|

(ख) सथानवाचकउपवाक

1 जहाातकपपतभथभकभरा ाा ीवहपपतभथा| 2 तकिजधरजारहभहोउधरआगभरासताबादह| 3 वहाावषारपसकतीहजहावषारनहहा|

(ग) रतवाचकउपवाक

1 आपकोवसाहकरनाहजसाकमकरातातकइसकार अकलसकतीकाकहा

2 वहउसीरहतकहइताहतखभलभगभाकसाकमकहतभ

(घ) परकावाचकउपवाक

1 िजतनातकपपोगभउतनासकझआ गा| 2 वहउतनाहअाधकथकभ गाजीतनअाधकदवभगा| 3 जसभजसभआकदनीबतीजातीहवसभndashवसभआवशकता ाबतीजातीह|

(ड)परका(कार ndashकार)वाचीउपवाक 1वहआ गाजररकद कउसकोनवकरककज रतह| 2दवहआ गातोकाकबनजा गा| 3धरपतपहलवानहतथारपकझसभनहाजीतसकता| वाकरपानतर

1 सरलवाकndashकोहनहनदपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाह| साकतवाकndashकोहनकोहनदपपनाह रवहासतीजीकभ हागाह| साकतवाक-कोहनकोहनदपपनाहअतःवहासतीजीकभ हागाह| कशवाकndashकोहनासतीजीकभ हागाहकदउसभहनदपनाह|

2 सरलवाकndashकोहनवहतककखलाीहोनभपर ीकहाअनततीर नहाहोता|

HINDI X Page 86

साकतवाकndashकोहनबहतककखलाीह कनतक ीअनततीर नहाहोता| कशवाक-धरपकोहनबहतककखलाीखोदलातबचलभग |

3 सरलवाकndashगडाखोदकरकजदरचलभग |

साकतवाकndashजबकजदरदनभगडाखोदलातबचलभग | कशवाकndashकजदरोनभगडाखोद रचलभग |

पपनष 1 सीरा यहा आ ढ़र रक ा हार ग | रचना कक आधार पर सह वाकय भकद हह |

(क) सरलवाक(ख)कशवाका

(ग)साकतवाक(घ)सााउपवाक

2 नकपय रउ सिसरलत नह ह (क) कतारकारवसतार(ख)कतार

(ग)िजसकभ बारभकमकहाजा (घ)ककर कारवसतार

3 वबय कक अतगषत नह आता

(क) परक(ख)ककर

(ग) याकारवसतार(घ)िजसकभ बारभकमकहाजा

4 सरल वाकय रउ नह हबता (क) ककख या(ख) ककतार

(ग) करवधभ(घ) का कसभअाधककतार

5 रचना क दिि सक वाकय भकद हह (क) दो(ख)तीन

(ग)चार(घ) का कसभअाधककतार

6 सरानाधकरर नपवाकय हबतक ह (क) सरलवाककम(ख)साकतवाककम

(ग)जलवाककम(घ)इनकभसभकोानहा

7 लक पधान नपवाकय ढ़र लक या लक सक अधक आशत नपवाकय हबतक ह (क) साकतवाककम(ख)रवभषवाककम

(ग)कशवाककम(घ)लघवाककम

8 सवत वप सक पय कत हबनक वाला नपवाकय हबता हह (क) सरलवाक(ख)सााउपवाक

(ग)जलवाक(घ)रवभषउपवाक

9 रक ा जयषह घर पह ची वषाष श व हब ग | (क) सााआाशतवाक(ख)रवभषआाशतउपवाक

(ग)सकनााधकरउपवाक(घ) यारवभषउपवाक

HINDI X Page 87

10र नक ाना नह ाया इसलल फल नह ाया | यह रचना क दिि सक वाकय का पकार हह

(क) जलवाक(ख)साकभ तवाचकवाक

(ग)साधारवाक(घ)साकतवाक

11कल र सक दलल ाना हह ढ़र फर कलकता | रचना क दिि सक वाकय हह (क) कशवाक(ख)सरलवाक

(ग)साकतवाक(घ)इनकभसभकोानहा

12कालवाची कया वशकषर नपवाकय कस वाकय रउ हह (क) जबआपकाआदकीआाकनहारहाथा

(ख)जसावहगातीहकोानहागासकता| (ग)तकिजतनाजानतभहोउतनाकाककरो

(घ)दकभरबातकानोगभतोसखीरहोगी| 13वाकय का सह अष तभी नकलता हह अश लक सर चत सरय सीरा रउ ह बलक ाल | इस शतष कब कहतक ह (क)ोतता(ख)सरवाध

(ग)आकााा(घ)पदयक

14वाकय कक पर रय घक ह | (क) चार(ख)तीन

(ग)पााच(घ)इनकभसभकोानहा

15वभवहााजाकरदभनभइसकासाकतवाककमसथनानतरहोगा (क)वभवहाजा गभ र ाषदभगभ(ख)वभहाकभ जाकर ाषदभनभलगमगभ

(ग)हासभवहााजाकर ाषदमगभ(घ)वभवहााजा गभा ाषदभगभ

16नीचभ लखभवाकदकमक साधारवाकक काशतवाक रस साकतवाकह|साकनभकोरठकदकमउनकभ ठपकठपकनाकलख |

1 जोरवदवानहोताहउसभस ीआदरकरतभह| 2 कचाहताह कतकपरशककरो| 3 वहआदकीपागलहोगाह| 4 जबराजानगरकमआातबउतसबकनाागा| 5 अपनाकाकदभखोााातबठभ रहो| 6 जोपतकलाहउसभसीलानभलखाहोगा| 7 ऑसरभलासभआ ह खलाखदको थकतलपरठहराागाह| 8 क उसकभ पासजारहाहता कक ोजनाबनसकभ |

HINDI X Page 88

9 आपककवहकसकहाहजोआपकलकततासभला थभ| 10 हकारभकतकलहासभजा गभ रआगरापहाचकरताजकहलदभखमगभ|

उततरसाकभ तndash(1)ग(2)घ(3)घ(4)ख(5)ख(6)ख(7)ग(8)क(9)घ(10)क(11)ग(12)क(13)ख(14)घर(15)दो

(16)(1)कशवाक(2)कशवाक(3)सरलवाक(4)कशवाक(5)साकतवाक(6)कशवाक(7)साधारवाक(8)कशवाक(9)कशवाक(10)साकतवाक

अभयास पपन

1 रचना कक आधार पर वाकय का सह पकार लल ल | 1 वहपसतकखरदनभकभ ल दकानपरगा| 2वहबाजारगा रफलखरदकरलाा| 3उसबालकबलाओिजसकभ ागलासतोाह| 4गीतानतकररहह| 5ग जीनभकहा ककल ीरहभगी| 2 नदशान सार नतर दिल ndash 1काताजीनभआागाथकररोबनाा|(साकतवाककमबदल ) 2अचानकपलसआगी रगलकमसननाा ागा|(सरलवाककमबदल ) 3सरजनभकपभ पहनभपरवहसातरनहाह|(कशवाककमबदल )

HINDI X Page 89

लक कहानी यह भी पपन 1लभखकाकभ विकततवपर कन- कनविकतदका कस पकम ावपा

अवा lsquo ककहानीह ी rsquoपाठककलभखकाकभ विकततवको कन- कनविकतदनभ कस पकम ारवत का नतर-लभखकाकभ विकततवपरकख पसभदोविकतदका ावपाब रपताजीका ाव-लभखकाकभ विकततवकोबनानभ-बगानभकमउनकभ रपताकाबहतबाोगदानरहाहबउनहदनभहलभखकाकभ कनकमहनताकक ावनापदाककबउनहदनभहउसभकककबनाा रविोहबनााबउनहानभलभखकाकोदभ रसकाजकभ तजाग कबनााबउसभरसोाघर रसाकानघर-गहसथीसभदर क बधदविकततवदबलभखकाकोदभकभ तजाग कबनानभकमउनकभ रपताकाहोगदानहब ीलाअ वालका ाव-लभखकाको याील याातकार रआादोलनकारबनानभकमउनककहाद- ाधारपकाीलाअ वालकाोगदानहबीलाअ वालनभअपनीजोीलबातदसभलभखकाकभ कनकमबठभ सासकारदकोकार-रपदभदाबउनहदनभलभखकाकभ खनकमोलभ काद बरपताउसभचारदवारतकसीकतरखनाचाहतभथभ परातीलाअ वालनभउसभजन-जीवनकमखलकररविोहकरनासखादाब पपन2इसआतककककमलभखकाकभ रपतानभरसोाको lsquo ारखानाrsquoकहकरकदसाबोाधत काह

नतर- ारखानभकभ दोअथर ह-

1जहाहकभा टीजलतीरहतीह अथारत प चरहाचारहताहब2जहॉबहतोर-गलरहताहब ारभकाघरबककीनभ रअस लोगदकाजकघबपाठकभ साद र कमहबदपहलभअथर कम कतहआहबरसोाघरकमहकभाखाना-पकानाचलतारहताहबरपताजीअपनभबउचदकोघर-गहसथीाचरहभ-चवकतकसीकतनहारखनाचाहतभथभबवभउनहमजागरकनागरकबनानाचाहतभथभबइसल उनहदनभरसोाघरककउपभाकरतभह ारखानाअथारत प त ाकोनरकरनभवालाकहदाहब पपन 3 वहकवन-सीघनाथीिजसकभ बारभकमसननभपरलभखकाकोअपनीऑ ाखदपररवशवासहोपाा रनअपनभकानदपर नतर- हआा कलभखकाकभ आादोलनकारववहारसभतागआकरउनकभ कॉलभजककर ासपलनभलभखकाकभ रपताकोबलवााबरपतापहलभ-सभहलभखकाकभ रविोहरखसभ

HINDI X Page 90

परभानरहतभथभबउनहमलगा कजररइसलककनभकोाअपकानजनककाक काहोगाबइसकारउनहमसरझकानापभगाबइसल वभबबातभह कॉलभजग ब

कॉलभजकमजाकरउनहमपताचला कउनककलककतोसबल कदककचहभतीनभतीहबसाराकॉलभजउसकभ इारदपरचलताहबल कार ासपलककबात ीनहाकानतीा कभ वलउसीकभ साकभ तपरचलतीहबइसल र ासपलकभ ल कॉलभजचलानाकठनहोगाहबहसनकररपताकासीनागवर सभफलउठाबवभगदगदहोग बउनहदनभ ाचार कोउततरदा- lsquo भआादोलनतोवकतककपकारह hellipइनसभकसभरोकाजासकताहब rsquoलभखकारपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताकभ कखसभोसी ासासनकररवशवासनकरपााबउसभअपनभकानदपर रोसानहआबउसभतोहआाथी कउसकभ रपताउसभडा मगभ धकका ागभतथाउसकाघरसभबाहरनकलनाबादकरदमगभब पपन 4लभखकाककअपनभरपतासभवचारककराहकोअपनभबददकमलख ब नतर- लभखका रउसकभ रपताकभ रवचारआपसकमकरातभथभबरपतालभखकाकोदभ-सकाजकभ तजागरकबनानाचाहतभथभ का तउसभघरतकहसीकतरखनाचाहतभथभबवभउसकभ कनकमरविोह रजागरकभ सवर रनाचाहतभथभ का तउसभस यनहाहोनभदभनाचाहतभथभबलभखकाचाहतीथी कवहअपनी ावनाओाको क ीकरभबवहदभककसवतातताकमस यहोकर ागलभबहाआकरदोनदककककरहोतीथीबरववाहकभ काकलभकम ीदोनदकभ रवचारकरा बरपतानहाचाहतभथभ कलभखकाअपनीकनकजसभराजमिादवसभादकरभबपरातलभखकानभउनककपरवाहनहाककब

पपन 5इसआतककककभ आधारपरसवाधीनताआादोलनकभ परदशकााचतकरतभह उसकमकननजीकक ककाकोरभखाा कतककिज ब

नतर- सन प 1942सभ1947तककासकसवतातता-आादोलनकासकथाबइनदनदपरभदभकमदभ िकतकाजवारपरभववनपरथाबहरनगरकमहतालमहोरहथीाब ात-फभ रॉहोरहथीाबजलसभहोरहभथभबजलसनकालभजारहभथभबवक-वतॉसकदपरघक-घककरनारभलगारहभथभबसारकाारदा रहथीाबघरकभ बाधन सकल-कॉलभजकभ नक-सबककधिजजाउरहथीाबल का ीलकदकभ बीचखलकरसाकनभआरहथीाब

ोसभवातावरकमलभखकाकनन ाडारनभअपवर उतसाहदखााबउसनभरपताककइउ ाकभ रव सकदपरघक-घककरनारभबाजीकक ाषद हतालभकक जलसभ-जलस क बउसकभ इारभपरपराकॉलभजका ोकरआादोलनकमसाथहोलभताथाबहककहसकतभह कवभसवतातता-सभनानीथीाब

HINDI X Page 91

पपन 6ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम तइरतवधभि मतआबावत त

हा भ तम तफ़लतमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ात

रमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात

हलल तम तहतजहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ तम तप ड़म त

उ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ तइ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म त

इ मतपापत त तप त म ातभह ातसाइरतबातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

i प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहततii हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहतiii ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसाततiv ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवततv ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

उ त-तत(i)त प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप त

पड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

(ii)त हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफलतमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत त आयतमतउआा ािवशालातहरा-ठहाम ततउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii)त ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v)त ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस तततततततत

HINDI X Page 92

तlsquoा-िशकातम तिव धातमभ मतमातखड rsquoतत

शन1 नसन लल त भाशकब प कर पछक गल पपनष कक लयक सहवकलप च नकर लल ल -तअतककपतनीपतनी-धकर परवा खानदभतभसकघादपााखडत ककरभ गागबभ ndashबभCkzatildeokfnksaकोहरादभ काडनकशककसहधकरचारीाकराचार कभ ककभ ादभगजबइससभअाधक ाकरबात रकाहोसकभ गीहसबपापीपपनभकाअपराधहबनवभपपतीा नवभपजनीपरषदकाककाबला करतीाबहसारादराचारिसतदकोपपानभका हकफलहबसकझभ बिसतदकभ ल पपनाकालक रपरषदकभ ल पीषकाघाोसीहदललद रदराातदकभ आधारपरक लोगिसतदकोअपपरखकर ारतवषर कागवरवबपानाचाहतभहब

(i) lsquo ककभ ानाrsquo काअथर ह (क) बरतरहअपकानतकरमब (ख) साककमडालदमब (ग) बरतरहपरासतकरमब (घ) लिजजतकरदमब (ii) lsquoहसबपापीपपनभकाअपराधहrsquo-इसकथनकमका ावह (क) सउचाा (ख) तक

(ग) वात (घ) हास (iii) lsquoक लोगrsquo कम कसपरवातह (क) ारत-रवरोाधदपर (ख) हाद धकर कभ रवरोाधदपर

(ग) धकर-रवरोाधदपर (घ) सती-ाकभ रवरोाधदपर (iv) lsquoसहधकरचारीrsquo काआह- (क) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (ख) पतनी (ग) साग-सागधकर का चारकरनभवाल (घ) धकर परचलनभवाल (v) इसगदाासभसपरह क ाचीनकालकमनार- (क) अतथी (ख) तथी (ग) गावारथी (घ) अबोधथी नतर -

(i) बरतरहपरासतकरनाब (ii) वात

(iii) सती-ाकभ रवरोाधदपर

(iv) साग-सागधकर काआचरकरनभवाल (v) तथी

HINDI X Page 93

शन2िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसा उनह तअप ातबातम तरहातिरसतम तम त

िल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठतम तवधा तप तबाइ ततउ त-त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह रभखतम त ाशतमातमा वता तह -रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

तत3 क परातनपाथीलोगिसतदककाकभ रवरोधीथभबदरववभदजीनभका-कातकर

दभकरसती-ाकासकथरन का

नतर zwnj- दरववभदजीनभनमनलखततकर दभकरपरातनपााथदकभ तकवकोनकारा रसती-

ाकासकथरन काzwnjzwnj-

(i)िसतदकानाकदकम ाकतबोलनाउनकभ अनपपहोनभका कानहाहबउनदनदक

हलोगसासकतबोलपातभथभबभषत रअतदोनद ाकतबोलतभथभब ाकतकम

तोसाराबवजनसाहतलखागाहबहकारआजककहाद गजरातीआद ाषा ी

आजकक ाकतमहबइसल ाकत ाषाबोलनाअनपपहोनभका काबरकलनहाहब

(ii)दरपआजसती-ाहोनभकभ पारपत काउपलबधनहाह का तवभखो ीसकतभ

हबअतपारपत कादकभ अ ावकमहनहाकहाजासकता क ाचीनसककमसती-

ानहाथीब

(iii) ारतकमवभद-कातलखनभसभलभकरतकर वाखान रासताथर करनभवालसत

नाराहाहबअत ाचीननारकोासभवााचतनहाकहाजासकताब

(iv)का तलाकादरातकोकवचनकहनाउसककअाकापराकनहाथा उसका

सवा ारवकयोधथाब

त4तबतमतिशका-वालात तअबतमतिशका-वालातमतकयातअ तहसपपतम मतत

नतर zwnj-तबकका- ालकमिसतदकोासभवााचत काजाताथाबागरओाकभ

आशकद रकादरदकमदजातीथीबककारदकोनत गान शागारआदककरवदाद

जातीथीबआजकका- ालकमनर-नार- भदनहा काजाताबल का ीवहरवष

पपतीह जो कलकभ पपतभहबउनककका साथ-साथलगतीहबपहलभसहाका

चलननहाथाबआजसहाकमपपनाफनबनगाहब

HINDI X Page 94

शन5परापराकभ उनहापदकोसवीकार काजानाचाह जोसती-परषसकानताको

बपातभहदndashतकर सहतउततरदिज ब

नतर zwnj-हकारपरापराबहतलाबीहबउसककस ीबातमआजअपनानभ-ोतनहाहब ाचीन

सककमक बातमसती-परषकमअातरकरतीथीाबआजकागसकानताकागहबआज

लाग- भदसवीकार नहाहबअतहकमपरापराकमसभकभ वलउनहाबातदकोसवीकारकरना

चाह जोसती-परषककसकानताकोबपातीहदबत ीहकारासकाजउननतकरसकभ गाब

त6त परानभ सककमिसतददवारा ाकत ाषाकमबोलनाकाउनकभ अपपहोनभकासबत

ह-पाठकभ आधारपरसपरककिज ब

नतर zwnj-परानभसककमिसतदकभ ाकत ाषाकमबोलनभकभ काकलतभहबपरातइसकाह

तातपर नहाह क ाकत ाषाअनपपदकक ाषाथीबवासतवकम ाकतअपनभसककक

बोलचालकक चलत ाषाथीबिजस कारआजहाद बातलाआद ाकत ाषा हबअत

ाकत ाषाकमबोलनभकभ कारकहलाओाकोअनपपकहनभकक लनहाककजासकतीब

HINDI X Page 95

lsquoराक-लक-परराक-सावादrsquo-lsquoतलसीदासrsquo

उततर-(I) लकनभपरराकसभकहा कजसभकलकोहाककरअपनभसाथला हो

(II) रवशवाकतनभपरराकसभलककोबालकसकझकरउसकभ अपराधकोकाकारदभनभ

ककबातकह|

(III) रवशवाकतनभपरराककभ बारभकमसोचकरहसभ रसोचनभलगभ कपरराकअब ीराक

लककोसाधारतदककतरहसोचरहभह

पपन 1ि िलिख तमासाशतम तधयापवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतम भबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभत हात

उ तआ तप ड़तिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

(i) पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहात

(ii) िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ातचािह त

(iii) िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत

(iv) प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा तअकमयत

बायातत

(v) सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत

HINDI X Page 96

(IV) परराकनभकहाकवचनबोलनभवालाबालकनिशचततवरपरकरनभोतह|

(V) कावाा क ाषाअवधीह|

पपन 2 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन-कौन सक तकष

दल

अवा

सीता-सवयवर कक अवसर पर ल रर नक कबधत परश रार कब धन ष कक ानक कक कौन-कौन

सक कारर ताल ह

उ त-परराककभ योधकरनभपरलकनभनमनलखततकर द -

bull बचपनकमहकसभ कतनभहधनष भपरातआपनभउनपरक ीयोधनहा काबइस

रवभषधनषपरआपकककाककताह

bull हकारनखरकमतोसबधनष क-सकानहोतभहब फरइसधनषपरइतनाहो-हरला

कद

bull इसपरानभधनषकोतोनभसभहकमकाकलताथा

bull राकनभतोइसधनषको आहथा कहअपनभ-आपगाबइसकमराकका

कोादोषनहाब

पपन 3रार-ल रर-परश रार सवाद रउ रार ढ़र ल रर कक चरर रउ र रय अतर कया हह

अवा

परराककभ योधकरनभपरराक रलकककजो त या हाउनकभ आधारपरदोनद

कभ सव ावककरवभषता अपनभबददकमलख ब

उ त-राकसव ावसभकोकल ररवनीहबउनकभ कनकमबदकभ तशा रआदरहब

वभगरजनदकभ साकनभझकनाअपनाधकर सकझतभहबवभकहायोधीपरराककभ बभबातय

होनभपर ीसवाकोउनकादासकहतभहबइस कारवभपरराककादलजीतलभतभहब

लकराकसभ कदकरवपरतहबवभबहतउ र चाडहबउनककजबान र

सभ ीअाधकतभखहबवभवात-वचनदसभपरराकको लनी- लनीकरदभतभहबउनकक

उ ता रकठोरवचनदकोसनकरनकभ वलपरराक कउठतभह बिरकअनस ाजन

ीउनहमअनाचतकहनभलगतभहबवासतवकमराक ााहतोलकधप राकीतलजल

हतोलकआगब

पपन 4 साहस ढ़र शिकत कक सा वननता हब तब कहतर हह इस कन पर अपनक वचार

लल ल

HINDI X Page 97

उ त-हबातसतह कसाहस रिकतत ीतकअउ भलगतभह जबतक कसाहसी

विकतरवनउरहभबजसभहिकतालविकतउदाडताकरताहाघकाडदखाताहाबप-

चपकरबोलताह वहबरालगनभलगताहबपरराक रलकदोनदकभ उदाहरसाकनभ

हबपरराकपरायकीह का तउसकासवाकोकहापरायकी ckyampczatildepkjhतकलघातक

कहनाबरालगताहबजसभ-जसभवहअपनभकठारकोसधारताह रवचनकभ करताचला

जाताहवसभ-वसभवहहसीकापातबनताचलाजाताहब

लककासाहसहकम लालगता हबपरातवह ीसीका तोदभताहबधीरभ-

धीरभवहबहतउ कठोर रउदाडहोजाताहबइसकारस ीस ाजनउसकभ रवरहो

जातभहबलकककउदाडिकतहकमखकनभलगतीहबदसरओर राकचािसाहस र

िकतकभ साथरवनउताका ीपरचदभतभहबइसल वभसबकाहदजीतलभतभहब

पपन 5rsquoरार-ल रर-परश रार सवादrsquo रउ परश रार नक अपनक वषयरउ ब कहा नसक अपनक शबदष

रउ लल ल

उ त-परराकनभअपनभबारभकमकहा- lsquolsquoक ckyampczatildepkjhहबसव ावसभबहतयोधीहबसारा

सासारजानताह कक तदकभ कलकात हबकनभअनभकबारअपनी जाओाकभ बल

परधरतीकभ सारभराजाकारडालभह रहपकवी czatildeekksaकोदानदभहबकभराफरसाबहत

ानकहबइसनभसहसतबाहजसभराजाकोकारडालाथाबइसभदभखकरग र ीिसतदकभ

ग र ागरजातभहबrsquorsquo

पपन 6लकनभवीरोाककका-कारवभषता बताा

अवा

राक-परराक-लकसावादकभ आधारपरसाभपकमलख कपरराकककयोधपर बातम

सनकरलकनभउनहमरवीरकककापहचानबताा

उ त-लकनभवीरोाकभ बारभकमबताा कसउचावीरर ककमवीरतादखलाता

हअपनागगाननहाकरताndashसरसकरकरनीकरहा कहनजनावहा आपब

HINDI X Page 98

2पद ndash त लसीदास पद-1

नाथसम धन ाजनहारा|होइहकोग कदासतमहारा|| आ भसकहाकहअ कनकोह|सनीरसाबोलभकनकोह|| सभवकसोजोकरसभवकाा|अरकरनीकरकरअलराा|| सनहराकजभहसवधनतोरा|सहसबाससककोरपकोरा|| सोरवलगागरवहाासकाजा|नतकारभजहहसबराजा|| सनकनवचनलखनकसकानभ|बोलभपरसधरहअवकानभ|| वहधनहतोरलरकााकबहनअसरसककनहगोसा|| रभनपबालककालबसबोलततोहनसा ार|| धनहसकतपरारधनरवदतसकलससार|| 1पदकक ाषा र ादकभ नाकलख | उततरndashअवधी ाषातथादोहा रचवपाा ाद| 2राकलक रपरराककभ बचनोकमकसभकनो ावह

उततर-राककभ वचनदकमरवनउता

लककभ वचनदकमवात

परराककभ वचनदकमयोध| 3सभवककाकागहोताहकापरसराककभ अनसारराकसउचभ सभवकथभ

उततरndashसभवककागहोताहसभवाकरना|परराककभ अनसारराकसउचभ सभवकनहाथभकद कउनहदनभवकाधनषतोकरतओाजसाववहार काह|

पद-2 लखनकहाहसहकरभजाना|सनहदभवसवधनषसकाना|| का तला जीनधनतोरभ|दभखााराकननकभ ोरभ|| अतरघपतहनदोस|कनरवनकाजकरअकतरोस|| बोलभाचतपरसककओरा|रभसाठसनभहस ागनकोरा|| बालकबोलबाधोनहातोह|कभ वलकनजजानहकोह|| बालczatildepkjhअतकोह|रवशवरवदततकलिोह|| सहसबाह ज भदनहारा|परसबलोककहपककार|| कातरपतहजनसोचबसकरसकहप कोरग रहकभ अ रकदलनपरसकोरअतघोर||

HINDI X Page 99

1 कव व कवता का नार लल ल | उततरndashतलसीदास|राक-लकपरराकndashसाबाद| 2ल रर नक धन ष कक ानक कक कया कया तकष दल

उततरndashलकनभपरराकसभकहा कहकारn`flsquoकमस ीधनष कसकानह|वधनषपरानाथाइसकभ जानभकभ काला हानहोसकतीहराकनभकात आहथा|अतःउनकाकादोष| 3कावयाश रउ परश रार नक अपनक वषय रउ कया- कया कहा

उततर-परराकनभकहाक बालतहकचारहकहायोधीहतकलसाहरकह| 4परश रार नक ल रर कब धरकातक ह ल कया कहा

उततरलककोधककातभह कहा कक नराकननहाह|कनभअनभकबारइसपकवीकोतदसभरवहन काह|क सहसबाहसभलोहालभनभकमसकथर ह|तहमबालकसकझकर ोारहाह| 5कावयाश रउ पय कत अलकार लल ल | उततर-अालकारndashअन ासअतोिकत|

पद-3

बहसलखनबोलभकद बनी|अहोकनीसकहाकदकानी| पनपनकोहदभखावकठा |चहतउडावनफा कफह || इहाकमहबताकोगनाहा|जभतरजनीदभखकरजाह|| दभखकठा सरासनबाना|क क कहासहतअ काना|| गसतसकझजनभगबलोकक|जोक कहतसहवरसरोकक|| सरकहपरसकबचनतमहारा|वथर धरहधनबानकठारा|| जोबलो कअनाचतकग कहकहाकनधीर| सनसरोHk`गबासकबोलभागरागा ीर|| 1 क सड़ तया कबक नाह कहकर ल रर कया कहना चाहतक ह

उततरलककहनाचाहतभह कहकककजोराकारनहह कआपकभ इसयोधसभडरजा गभ| 2 प न प न रउ कौन का अलकार ह

उततरपनरिकत काअलाकार| 3 ल रर नक र न सक कठबर वचन कया सबचकर कहक क

HINDI X Page 100

उततरलकनभपरराककभ हाथकमकरहाा रका धोपरधनषबादभखकरसोचा कभकोावीरोाहोगभअतःहसोचकरलकनभकनसभकठोरवचनकहभथभ|

पद-4

कवसककहा कअनबझअबझ| 1 पद रउ पय कत र हावरा छाकर लल ल | उततरndashहराहहरासझनाअथारतस ीक आसानलगना(कनहहररभसझ) 2 अन पास अलकार नदहारर छाकर लल ल | उततर-dfVकठारकठोर

आगभअपराधीगरिोह

acircn हसकनहहररभसझ| 3 वपवार रन ह रन कयष र सक रा रहक क

उततर-परराकराक रलककोबालकहसकझरहभथभ|वहउनकभ परायकसभअपराचतथभ| उनककइसीअानतापररवशवाकतकोहासीआरहह|

पद-6

कहभउलखनकनसीलतमहारा|कोनहा जानरवदतसासार| कातारपतहउरन भनीकभ |गरारनरहासोच बजीकभ || सोजनहकरभहकाथमकापा|दनचलग बाजबबापा|| अबआनअववहराबोल|तरतदभगकथलखोल|| सनकबचनकठारसधारा|हाहासबस ापकारा|| कलभनकबहस रगा भ|दभजदभवताघरहकभ बापभ|| अनाचतकहसबलोगपकारभ|रघपतसनहलखननभवारभ|| लखनउतरआहतसरस गबरकोपकसान| बपतदभखजलसकवचनबोलभरघकल ान| 1 ल रर ी नक परश रार ी क पशसा करतक ह ल कया वय य कया

उततरndashलकजीनभपरराकजीपरवातकरतभह कहा कआपकभ ीलकभ बारभकमकवननहाजानता कआपका कतनाअउ ाीलहसारासासारइसकभ बारभकमजानताह| 2 ल रर कक अन सार परश रार राता पता कक कर सक कह सक र कत ह ल

उततर-परराकअपनभरपतहनतासहसवाहकक जाओकोकाकररपतरनसभककतह थभ| 3 ल रर कस कर ढ़र वया क ात कर रहक ह

HINDI X Page 101

उततरndashलकपरराककभ गरऋ रउसकभ बाजककबातकररहभहउनकभ अनसारपरराकअपनभगरवको सननकरताचाहतभह| इसल वधनषतोनभवालभकावधकरनाचाहतभह | 4 ल रर क क ातउ स नकर परश रार नक कया प तकया क

उततरndashलककककबातभसनकरपरराकनभतरातअपनाफरसासा लला रयोाधत रआयाकककिाकमखभ होग | 5 परश रार कब फरसा सभालतक दक कर सभा ढ़र ल रर क कया प तकया ह

उततर-सारस ाताहताहकभ कोलाहलसभगाजउठपलकपरराककभ तअाधकय रआयाककहोग | 6 ल रर क ढती ह नछ लता पर अ तक रौन रहक रार नक अत रउ ल रर कब कयष रबक लया

उततर-धरपलकककनछ लतारघवाकभ अनकलनहाथी फर ीराकसकझरहभथभ ककनवरकोहकारवासतरवकताकाानहोजा |परनतउपिसथतलोगोककपकारसभिसथाथबगतीदभखउनहदनभलकककआखदसभसाकभ तकोरोका| 1 परश रार कक कबध करनक पर ल रर नक धन ष कक ानक कक लल कौन कौन कक तकष दल

उततर-परराककभ योधकरनभपरलकनभधनषकभ जानभकभ ल नमनलखततकर द ndash 1 स ीधनषतो कसकानहोतभह फरइसधनषपरइतनाहोहरलाकद

2 इसपरानभधनषकोतोनभपरहकमकाकलताह

3 राककभ नभ रसभहहधनषगाइसकमराककाकादोष

2 इस पाठ कक आधार पर परश रार कक सवभाव क वशकषता लल ल

उततरndashपाठकोपपकरहकभपरराककभ सव ावककनमनलखतरवभषतापतालगताह|

1 वभकहायोधीथभ| 2 वभबबोलभतथाअपनीवीरताककडीागहााकनभवालभथभ| 3 वभजरदहउततभिजतहोजातभथभ| 4 उनहमअपनभपवर कभ कतदकाबाघकाडथा| 3ldquoसकवक सब ब करक सकवका ldquo का आशय सपि किल | उततरndashइसपािकतकातातपर हभ कसभवकवहहजोसभवाकरताह| सततपदकमइसपािकतकोवात पकम सतत कागाह|परराककहतभह कवधनषतोकरकाकतोतकनभतओाजसा काह|उसपरअपनभआपकोतककभरादासकहतभहो|हदोहराववहारनहाचलभगा| 4 लर नक वीर यबा क कौन कौन सी वशकषता का नललक कया ह

HINDI X Page 102

उततरndashलकदारावीरोाककनमनलखतरवभषताओपर काडाला करवीर ककमअपनीवीरताका दरनकरताह|हआतक ासानहकरतावहककर परआधरतहोताह|वीरताकापरचदभताह| 5 पठत कवता कक आधार पर त लसीदास क भाषा शहल पर पकाश णालल | उततर-तलसीदासराससदकरवथभउनकक ाषाअवधीह|इसकमदोहाचवपाालकोअपनाागाह|गभपदह|उनकक ाषाकमसासकतकभ दाराकाव रसागीतातककबनानभका ास कागाह|कोकलधवनोका ोग काह| 6 पदष कक आधर पर ल रर व रार कक सवभाव कक वशकषताल लल ल | उततर-कावााकभ आधारपरराकरवनीलकोकलगरजनदकाआदरकरनभवालभवीरसाहसी|लकndashउ उदाडवीरसाहसी| ाषाकमवातका ावसव ावसभनडर| 7 कस कारर ल रर कबध क रबककर परश रार कक चनब का पालन कर रहक क

उततरndashलकयोधकोरोककरपरराककभ वचनदकोअकभ लासहरहभथभकद कउनकभ कलककपरमपराह|उनकभ हागाताहकहर कत रदभवताओपरवीरतानहदखााजाती|

HINDI X Page 103

FA ndash 4

वाय ndash पररवतषन

वाकndashवाकउस परचनाकोकहतभहिजससभपताचलताह क याकभ कल पसभचलनभवालाकतारककर हअथवा ाव| हनदकमतीनकखवाकहndash

(क) कतर वाउndashिजनवाकदकमकतारकक धानताहोतीहउनहमकतर वाउकहतभह|इनवाकदकमअककरकतथासककरकदोनद या होसकतीह|इनकभकतार कखहोताह रककर गवहोताह| पहचानndashकतार कख याकतारकभ अन पकतार थकरव िकतकम| उदाहरndashलाचतवनारहाह|(सककरक) गीतानभकठााखरद|(सककरक) राकपसतकपरहाह|(सककरक) रपताजीआरहभह|(अकककर )

(ख) ककरवाउndashिजसवाकदकमकतारगवअथवाककर धानहोताहउनहमककरवाउ

कहतभह|ककरवाउकमककर कक धानताहोतीह|इसकारवाककमकतारकालोपहाकतारकभ साथkjkदाराकभ दाराासभका ोगहोताह| उदाहरndashककर कख याककर सभअन पकतारततीरव िकतकम

1 ातोकभ दारााचतबना ग |(कतार+दारा) 2 पराकम शन-पतबा भग |(कतारकालोप) 3 गा चारााजारहह|(कतारकालो) 4 बालकसभपतलखाजाताह|(कतार+सभ) 5 कझसभहदरवाजानहखोलाजाता|(कतार+सभ)-असकथरताबतानभकभ ल

नहाकभ साथककरवाउका ोग| 6कोहनसभखानानहाखााजाता|(कतार+सभ)ndashअसकथरताबतानभकभ ल नहाकभ साथककरवाकका ोग| वशकष - धानदभनभोतबातहह कककरवाउकमकतारकालोपहोताहाकतारकभ साथkjkकभ दाराासभजोाजाताहइसकारकतारगवहोजाताहतथाउसकभसककरक या कतहोतीह|

HINDI X Page 104

(ग) ाववाउndashरचनाकभ अातगरतअसकथरतारववतासचकवाक ीआतभह कनतइनकभदाराकभ सथानपर ाःसभपरसगर का ोगहोताह| कसभवाककभ वलनषभध पकम कतहोतभह रकतारककअसकथरतासाचतकरतभह| पहचानndash ाव कख या कवचनपिरलागअनपरषतथासाकान तकालकम| उदाहरndash 1 अबकझसभनहाचलाजा गा| 2 गकर दकमखबनहााजाताह| 3 तकसभखानानहाखााजारहाह| 4 अबखभलाजा | 5 थोीदभरसोलाजा |

रवभषndashहनदकम याका कोसा प ीहजोककरवाउककतरह ोगहोताह|हसककरक यासभवनानाह|िजनहमवतपननअसककरककहतभहजसभndash

(क) कभजगा|(तोडनासककरक यासभndashनावतपननअककरक या) (ख) दरवाजाखलगा|(खोलनासककाकर यासभखलनावतपननअककरक या) (ग) ोजनपकगा|

कतरवाउसभककरवाउबनानाndashककरवाउबनातभसकनिमलखतबातोकोधानकमरखनाचाह |

1 कतरवाउकककख याकासाकान तकालकमपरवतरन| 2 कतारकभ साथदाराकभ दाराासभलगाइ | 3 याकोपरवतरत पकभ साथकालपरषवचनतथालागकभ अनार

याका पजोख भ| 4 दककर कभ साथरव िकतलगीहोतोउसभहादिज | नदारहर ndash कत षवाय करषवाय

ातोनभपतलखा ातदनभपतलखा ातोदारापतलखागा| कोहन यकभ नहाखभलताह|कोहनसभ यकभ नहाखभलाजाताह| हकरवता कसनभलखीह|हकरवता कसकभ दारालखीगाहकनभपतलखा|कभरभदारापतलखागा

कत षवाय सक भाववाय नाना 1 कतारकभ साथसभाकभ दारालगा |

HINDI X Page 105

2 कख याकोसाकान तकालकक याको कवचनकमबदलकरउसकभ साथधातकभ कवचनपिरलागअनपरषकावहकाललगादभजोdrZ`वाउकक याकाह|जसभndash खभलगमखभलाजा गा

सोतभहसोाजाताह

खारहभथभखााजारहाथा| नदाहरर ndash कत षवाय भाववाय

सीतासोगा|सीतासभसोागा| घालबसतरसभनहाउठा|घालसभबसतरसभउठानहाजाता| कचलनहसकताकझसभचलानहाजाता| पाीउभगभ|पाददाराउाजा गा| बभषसाकानतः ाववाउका ोगनोधाथरकअथर कमहोताह| पपन (अ) सह वकलप च नकर लल ल

1 िजसवाककमकतारकभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)साधारवाउ(घ)कतरवाउ

2 िजसवाककमककर कभ अनसार याका पबदलताहउसभकहतभह (क) ककरधार(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन ( ) वाय ताल 1 धानकातीदारा ाषदागा

(क) ाववाउ(ख)ककरवाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

2कीनाउपनासपपतीह

(क) कतरवाउ(ख)ककरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)इनकभसभकोानहा

3कासभचला ीनहाजाता| (क)ककरवाउ(ख) ाववाउ

(ग)कतरवाउ(घ)अन

4सकताkjkपतपपागा

HINDI X Page 106

(क)ककरवाउ(ख)कतरवाउ

(ग) ाववाउ(घ)अन

5 ाववाउ ा (क)रकासभसोानहाजाता|(ख)राकसोनहासकती

(ग)रकासोनहापती|(घ)राकनहासोसकती

6 ाववाउ ा (क) कझसभपपानहाजाता(ख)कपपनहासकती

(ग)क पपतीनहाह|(घ)इनकभसभकोानहा (स) नसनलल त वाकयष रउ सक कत षवाय वालक वाकय छाल

1 (क) कझसभपतनहालखागा(ख)हकसभइतनभदःखनहासहभजातभ| (ग)कहातकागाधीनभराररकोाात रअहासाकासनदभदा| (घ)इनकभसभकोानहा

2 (क)क करवतापपसकताह|(ख)कीराkjkकलपतलखा

जा गा| (ग)बउचदसभाातनहारहाजासकता|(घ)इनकभसभकोानहा

3(क)रकासभपसतकपपजारहह|(ख)कझसभउठानहाजाता

(ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ(घ)इनकभसभकोानहा 4(क)कझसभहासानहगा|(ख)राकदारापसतकलखीजातीह| (ग)हकसवाकीजीकोनहा लसकतभ|(घ)इनकभसभकोानहा| (द) नसनलल त वाकयष रउ सक भाववाय वालक वाकय छाल

1 (क) लडकोसभदाराखबपपागा|(ख)कोहननभखानाखाा

(ग) कझसभरोगनहागा|(घ)तकहाबठो|

2 (क)हलवाादाराकठााबनाीजातीह|(ख)क नहाआसकता|

HINDI X Page 107

(ग)लताकागभकरकधरगीतगातीह|(घ)अजसभउठानहाजाताह|

3 ककरवाउ ा (क) रकााचतबनतीह|(ख)सवमसबहनहाउठ

सकक

(ग)सवमदाराकरवतापप|(घ)सवमघरगा|

4 (क)आजकचखभलभगभ(ख)तककचनहाखभलपाओगभ| (ग)बउचाखबरोा(घ)करकkjkपतागउााजारहह|

उततरndash(अ)1(घ)2(ब)1(ख)2(ख)3(ख)4(क)5(क)6(क) (ब)1(ग)2(क)3(ग)4(ग)5(द)1(ग)2(घ)3(ग)4(घ) अ ासndash शन नदानसारवाउifjofrZrककिज

1 कारददाराकार काजाताह|(कतरवाउ) 2 उसनभदधपीला|(ककरवाउ) 3 कभरसासनहालपाती-( ाववाउ) 4 कझसभवहानहाजााजा गा|(कतरवाउ)

छाया रत छना पपन 1ि िलिख तमासाशतम ततधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज त-तत

दरवधाndashहतसाहसहदखताहपाथनहाa]

दभहसखीहोपरकनकभ दःखकाअातनहा|

दःखहनचादखलारदndashरतआनभपर

काहआजोखलाफलरसndashवसातजानभपर

जोनकला लाउसभकरत रवरवर

HINDI X Page 108

ााकत ना

कनहोगादखदना|

(1)कदभहसखीहोनभपर ीकनकभ दःखकाअातकदनहाहोताह2

खldquoदबधाहसहसहldquoकभ कधकसभकरवकाकहनाचाहताह2

गइसकावााकमनहतसनदभसपरककिज |1

पपन 2कव नक कठन याष कक पन क ात कयष कह हह

उ त-करवनभकठनथाथर कभ पजनककबातइसल कहापहकद कहसतहबकनर

कोआखरकारअपनभवासतरवकसचकासाकनाकरनापताहबउसभअपनीपरिसथतदकम

जीनापताहब ल-बसरादमा रवरकभ सपनभउसभदखीहकरतभह कसीकािजलपर

नहालभजातभब

पपन 3lsquoर गत िराrsquo कसक कहतक ह कवता रउ इसका पयबग कस अष रउ ह आ हह

उ त-गकककाचलाचलातीधपकमदरसकपरपानीककचककदखाादभतीहबहकवहा

जाकरदभखतभहतोक नहाहोताब कतकभ इसभाककरपको lsquoकगतराrsquoकहाजाताहब

इसकरवताकमइसकाअथर लावभ रभककभ ल कागाहबकरवकहनाचाहताह क

लोग ताअथारत प बपपनकमसखकानतभहब का तबभ होकर ीकोासखनहाकलताब

अतबबपपनकासखदरसभहदखाादभताहबहवासतरवकसचनहाहब

पपन 4भाव सपि किल ndash

ताकार-ब ाबकभ वलकगतराह

हरचािकाकम पी करातकराहब

उ त-बपपनकाअहसासकहानहोनभकासख ी क लावाहबकनरबाआदकीहोकर

ीकनसभ सननहो हआवशकनहाबहरसखकभ साथ कदख ीजारहताहबजसभ

हरचादनीरातकभ बाद ककालरात ीलगीरहतीह परकाकभ बादअकावस ीआती

हउसीतरहसखकभ पी भदख ी पभरहतभहब

पपन 5lsquoछायाrsquo शबद यहा कस सदभष रउ पय कत ह आ हह कव नक नसक छनक कक लल रना कयष

कया हह

अथवा

lsquo ााकत नाकनrsquoपािकतकमlsquo ााrsquoसभकरवकाकातातपर ह

HINDI X Page 109

उ त- हाlsquo ााrsquoबदअवासतरवकताओाकभ ल कतहआहब भ ाा अतीतकक ी

होसकतीा र रवरकक ीब भ ाा परानीकीठपाददकक ीहोसकतीह रकीठभ

सपनदकक ीब

पपन 6lsquo ीती ताह सार दक आगक क स ध लकrsquo यह भाव कवता क कस पिकत रउ सलकता

हह

उ त-नमनपािकतकमndash

जोनकला लउसभकरत रवरवरब

पपन 7कवता रउ वयकत द कक काररष कब सपि किल

अवा

lsquo ााकत नाrsquoकरवताकभ करवनभकानवकक कनविततदकोजीवनकभ ल दखदाी

कानाह

उ त-इसकरवताकमदखकभ नमनलखतकारबता ग हndash

(i) ााअथारत प बीतीहाकीठपादमिजनहमादकरndashकरकभ हकअपनभवतरकानको

रअाधकदखीकरलभतभहब

(ii) ााअथारत प रवरकभ सपनभिजनकभ परानहोनभपरदखीरहतभहब

(iii) वतरकानजीवनकमउाचतअवसरपरला नकलनाबबसातकभ सकफलकान

खलनाारद-रातकमचादकानखलनाबआहह कउाचतअवसरपर

सखनकलनाब

पपन 8lsquoरस वसत ीत ानक पर फल ल लनकrsquo सक कव का कया आशय हहlsquoछाया रत

छनाrsquo कवता कक आधार पर नतर दिल

उ त-इससभआहndashसकनकलजानभपरसखकाअवसरकलनाबउाचतसक

परसखकानकलनाब

पपन 9सरय ीत ानक पर भी अतीत क नपलिबध रन िय कब आनद दकती हह lsquoछाया

रत छनाrsquo कवता कक आधार पर पसत त कन क तकष -सहत प िि किल

उ त-सकबीतजानभपर ी तकालककसहानीादमकनरकोआनादसभ रदभतीहब

उसभअपनभर तकदकककनकोहकादमआतीहतोवभबीतभह सख कबार फर

सभजीवनकमआजातभह रउसभ सननकरदभतभहब

पपन 10lsquoछाया रत छनाrsquo कवता रउ शरद कत ढ़र वसत कत का नदाहरर दककर कव

कया भाव वयकत करना चाहता हह

HINDI X Page 110

उ त- करवरदऋतकमचािकाकभ अ ावकोदखाकर रवसातऋतकमफलकभ

अ ावकोदखाकरकहनाचाहताह कदठपकसकपरसखनकलभतोबहतदख

होताहब

पपन 11कवता कक आधार पर ताइल क वह ार- ार कसक कन सर तयष रउ ब

ाता हह

उ त-करवबार-बारअपनीर ाकभ साथचादनीरातकमबता ह सखदककसकतदकम

खोजाताहब

HINDI X Page 111

lsquoससक तrsquo पपन 1 नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प ल ता स धत पपनष कक नतर दिल----1x5=5 सासकत रस तास ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाहउनहमहकउसककस ताकहमाअस तासासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा (क)स ताकाजनक कससभहोताह(1)अस तासभ(2)सासकरदसभ(3)सासकतसभ(4)कहानतासभ (ख)आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1)हासा(2)हाथार(3)योध(4)दवभष

(ग)सासकतकासाबाध कससभहोताह(1करा ावनासभब(2)रवकास ावनासभब(3)ानसभब(4)रवनासभब (घ)आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ(1)स ता(2)अस ता(3)सासकत(4)असासकत

(ङ)rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1)ककरधार(2)ततपरष(3)अवी ाव(4)दवादव

पपन 2लक क क दिि रउ lsquoसभयताrsquo ढ़र lsquoससक तrsquo क सह सरस अ तक कयष नह न

पा हह

नतर-लभखकककदिरकम lsquoस ताrsquo र lsquoसासकतrsquoबददका ोगबहतकनकानभपगसभ

होतारहाहबहातक कउनकभ साथ lsquo वतकrsquo र lsquoआधाितककrsquoजसभरवभषजोभ जातभ

रहभहबइनबददककसकझ रअाधकगबाजातीहब

HINDI X Page 112

पपन 3कन रहवपरष आवपयकता क प तष कक लल स -धागक का आविकार ह आ हबगा

नतर-अपनभतनकोकनभकभ ल सवाकोगकसद रनागभपनसभबचानभकभ ल सा-

धागभकाआरवरकारहआहोगाबसा-धागभककखोजसभपहलभकनरनागारहताथाबवहजसभ-

जसभवककखालापततदसभतनकोकताथाब का तउससभरर ककठपकसभरा नहा

होपातीथीबअतजबउसनभसा-धागभककखोजकरलतोउसकभ हाथबहतबीतकनीक

लगगाबहतकनीकइतनीकारगरथी कआजलोगइसका रपरउपोगकरतभहब

पपन 4 - वासतवक अ रउ lsquoससक त वयिकतrsquo कसक कहा ा सकता हह

नतर-लभखककभ अनसार वासतरवकसासकतविकतवहहिजसककबर ररववभकनभ

कसी ीन तककाअनसाधान रदरन काहोगाबजसभ-नननभगरतवाकषर का

साातखोजाबवहवासतरवकरपसभसासकतविकतथाब

पपन 5आग क ब लक ह त ड़ी ब कयष रानी ाती हह इस ब कक पीछक रह पकररा

कक र रय स बत कया रहक हबगक

नतर-आगककखोजकनरककबीआवशकताककपत र करतीहबवह ोजनपकानभकभ

काकआतीहबअतआदकनरनभइसभसबसभकहततवपर खोजकानाबआज ीइसका

कहततवसवभपरहबत ीतोहरसाासकतककारयकसभपहलभदाजलााजाताह र

खभलदकमकालजलााजातीहबआजदआगनहोतोपरस ताताकभ कहलकक

ात र राकरागरजा गीब

आगककखोजकभ पी भ ोजनकक भरातोरहहहोगी साथह का र

गकपानभकक भरा ीरहहोगीबरातकमआगबहतकाकआाहोगीबसदरदकमतोह

अकत-जसीसहाहोगीबघनघोरठाडीकालरातकमजबआदकानवआगसभगकलभता

होगाकालरातकमदभखपााहोगा रकाासको नकरखापााहोगातोउसभ कतनाआनाद

कलाहोगाबअतउसनभअितनकोदभवताकानाहोगा रउसभसरतरखनभकभ उपाखोजभ

हदगभब

पपन 6अयन कब ससक त रानव कहनककक पीछक कौन सक तकष दल गल ह अयन दवारा

प तपादत सातष लव ानक क दसर ारकयष कब ाननक वालक लबग भी अयन क

तरह ससक त नह कहला सकतक कयष

नतर-लभखकनभसासकतकानवककपर ाषाोसीदह कउसकमननजसभआरवरकारक

राचातकहआपातभहबउनकभ अनसार जोविकतअपनीबर ररववभकसभ कसीन

HINDI X Page 113

तककाअनसाधान रदरनकरसकताह वहसासकतविकतहबनननभ ीह

काबउसभअपनीोतता भरा र विततसभरवानकभ रव नननकदकोजाना र

उसभजनताकभ साकानभरखाबइसकारवहसासकतविकतहआब

अनलोगजोननदवाराखोजभग स ीसाातदककजानकाररखतभह रअन

सकसाात ीजानतभह ननजसभसासकतनहाहोसकतभबकारउनहदनभअपनीोतता

र विततसभानकाआरवरकारनहा काबउनहदनभतोननाअनवानकददवारा

खोजभग साातदकोजाना- रब

पपन 7 कसत ि रन िय कब स ससक त ननक कक लल कस ग र क आवपयकता हह

नतर-लभखककभ अनसार िजसकापभ राह रतनकाह उसभसासकतनहाकहाजा

सकताबसासकतहोनभकभ ल आवशकह कवहनठरलानबठभ बउसकभ कनकमक ना

तकखोजनभकक भरा ावना र विततहोब

पपन 8lsquoससक तrsquo पाठ कक अन सार सभयता कया हह इसकक अतगषत कया-कया चीीउ शारल ह

नतर-इसपाठकभ अनसार सासकतविकतददवाराखोजभग साधन रपदाथर स ता

कानकारकरतभहबआगसा-धागाहकारभखान-पानओपना-ब ानाआवगकनकभ साधनअसत-

सतसबस ताकभ अातगरतआतभहब

पपन 9ससक त पाठ कक आधार पर लल ल क रानव-ससक त कक वासतवक अरदाता कौन

ह नदाहरर सहत सपि किल

नतर-कानव-सासकतकभ वासतरवकजनकदातावभकनीषीहजोसाासारक ोगकक भरा

सभनहा अरपत कतकभ रहसदकोजाननभककइउ ासभअनवभषकमलगभरहतभहबजसभ

ननकानव-सासकतकाजनकदाताथाब

HINDI X Page 114

रचनाक दिि सक वाकय कक भकद 1 रचनाककदिरसभवाककभ तीन भदहोतभहndash

(i)सरलवाकब(ii)साकतवाकब(iii)कशवाकब

सरल वाकय िस वाकय रउ लक कया हबती हहनसक सरल वाकय कहतक ह सरल वाकय रउ लक कताष ता

लक कया का हबना आवपयक हहउदाहरndash

कोहनसकलजाताहब

हाlsquoकोहनrsquoकतारहतथाlsquoजाताहrsquo याहोनभकभ कारहसरलवाकहब

सरलवाककमकतार र याकभ अतरकतककरपरक यारवभषसा दानअाधकर

करअपादानघकहोसकतभहबथाndash

(क) कोहनहसताहब(कतार- या)

(ख) राजभबीकारहब(कतार-परक- या)

(ग) पलसनभचोरकोपीाब(कतार-ककर ndash या)

(घ) काताजीनभीलाको कसाीदब(ककर-ककर-ककर- या)

सय कत वाकय

िस वाकय रउ दब या अधक र रय ता सवत नपवाकय हबतक ह वक सय कत वाकय कहलातक

ह यक दबनष परष अष दकनक रउ सर हबतक ह यक ढ़र ताफरयाअवाकत लकल नइसलल

आद यबकष सक िड़क हबतक ह जसभ-

हकलोगप भघकनभग रवहाचारदनरहभब

(i)हकलोगप भघकनभग ब(ii)(हक)वहाचारदनरहभब

वहआातोथी का तउसनभक कहानहाथाब

(i)वहआाथीब(ii)उसनभक कहानहाथाब

रश वाकय

रश वाकय रउ लक-सक अधक नपवाकय हबतक ह ननरउ लक नपवाकय पधान हबता हह ता

अअय लक-या-अधक नपवाकय नस पर आशत हबतक ह यक नपवाकय परसपर वयधकरर

यबकष(हसक कयदअगरतबताप यदयपइसलल आद) सक ड़क ह ल हबतक ह उदाहरndash

HINDI X Page 115

दक नआाहोतातोकाकनबनताब

इसकमlsquoकाकनबनताrsquo धानउपवाकपरlsquoदक नआाहोताrsquoबउपवाकआाशतहब

अनक उदाहर

(क) अधापकनभबतााक कलसकलकम ीहोगीब

(ख) जोलकाककरभकमबठाहवहकभरा ााहब

(ग) क ोाथात साइ कलखबचलाताथाब

(घ) यदइसबारवषारनहातबसारफसलनरहोजा गीब

र रय नपवाकय यबक आशत नपवाकय

(क) अधापकनभबताा ककलसकलकम ीहोगीब

(ख) वहकभरा ााहबजोलकाककरभकमबठाहब

(ग) साइ कलखबचलाताथाबजबतबक ोाथाब

(घ) सारफसलनरहोजा गीबदतोइसबारवषारनहाब

आशत नपवाकयष कक भकद -

आाशतउपवाकतीन कारकभ होतभहndash

(क) सा नपवाकय ndashजोउपवाक धानवाककक कसीसााासाा-पदबाधकभ बदलभ

कम कतहआहोउसभसााउपवाककहतमहबजसभndash

रहकबोला कर कनाषक ा रहा ह

हाlsquoक कनारकजारहाहrsquoउपवाक धानवाकlsquoरहकबोलाrsquoकभ ककर कभ रपकम

कतहोरहाहबअतसााउपवाकहबसााउपवाकसभपहलभ ा lsquo कrsquoका

ोगहोताहबक ी-क ीहलपत ीहोजाताहबजसभ-

जानपताहक राता ीक असवस ह ब

इनसभहनप क यक कौन ह

त र नह आ गकक जानताथाब

(क) वशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककभ कसीसााासवरनाकबद

ककरवभषताबताताहउसभlsquoरवभषउपवाकrsquoकहतभहबजसभ-

आपककवह कताबकहाहब आप कल लाल कब

हाlsquoजोआपकलला थभrsquoउपवाकlsquoवह कताबrsquoककरवभषता ककररहाहअतरवभष

उपवाकहबहादकमlsquoजोrsquolsquoिजसrsquoिजसभlsquoिजसकोrsquoसभआरा होनभवालभउपवाकरवभष

उपवाककहलातभहब भक ीवाककभ ारा कमआतभह रक ीअातकमबथा-

जोपसभकझभ कलभथभवभखचर होग ब( ारा कम)

HINDI X Page 116

वभपसभखचर होग जोकझभ कलभथभब(अातकम)

(ख) कयावशकषर नपवाकय ndashजोउपवाक धानउपवाककक याकककोारवभषता

बताताहवह यारवभषउपवाककहलाताहबइसकभ पाच भदहोतभह-

1 कालवाचीउपवाक

2 सथानवाचीउपवाक

3 रतवाचीउपवाक

4 परकावाचीउपवाक

5 पराकवाचीउपवाक

HINDI X Page 117

वाकय-वपातरर क कारकभ वाककोदसरभ कारकभ वाककमबदलनावाक-रचनाातर पाातर

कहलाताहबरचनाककदिरसभवाक-रचनाातरकक यानमनलखतह-

सरलवाककोकशवाकअथवासाकतवाककमबदलनाकशवाककोसरलवाक

अथवासाकतवाककमबदलनातथासाकतवाककोसरल रकशवाककमबदलना

इसकोकभ अातगरतआताहबहधानरखनभोतह कवाक-रचनाबदलनी

चाह का तअथर नहाबदलनाचाह ब

सरल वाकय सक सय कत वाकय

1 उसनभघरआकर ोजन काबसरल वहघरआा रउसनभ ोजन काब साकत2 वहफलखरदनभकभ ल बाखारगाब सरल उसभफलखरदनाथाइसल बाखारगब साकत3 कोहनहादपपनभकभ ल ासतीजीकभ हागाब सरल कोहनकोहादपपनाहइसल ासतीजीकभ हागाब साकतसरल वाकय सक रश वाकय

1 दभकभ ल कर-कनभवालासउचादभ कतहोताब सरल जोदभकभ ल करकताहवहसउचादभ कतहोताहब कश2 ककभ साकनभ ाताातरहतभहब सरल जबतककरहतभह ाताातरहतभहब कश3 कोहननभकझभ जरद ोजनकरनभकभ ल कहाब सरल कोहननभकहा ककझभ जरद ोजनकरनाहब कशसय कत वाकय सक सरल वाकय

1 ीलानभ कपसतककागी रवहउसभकलगाब साकत ीलानभजोपसतककागीथीवहउसभकलगाब कश2 कखदरकभहनतकरताहलभ कनउसकाला उसभनहाकलताब साकत कखदरिजतनीकभहनतकरताहउसकाउसभला नहाकलताब कश3 कोहनबहतखलाीहलभ कनफभ लनहाहोताब साकत कोहनोसाखलाीहजोक ीफभ लनहाहोताब कश

HINDI X Page 118

रस काव(करवता नाकआद)कभ पपनभ सननभअथवादभखनभसभजोअनवरचनीआनाद ापत

होताहवहाlsquoरसrsquoकहागाहब

रसकोसाहतकभ आचावनभकावककआतकाकानाहबजसभआतकाकभ बनारर

नजव रनिरयहोताह उसी कारसभ lsquoरसrsquoकभ बनाकाव ी ावहन रनजव

होताहबआचार lsquoरवशवनाथrsquoनभइसीकारा lsquoकावrsquoककपर ाषा lsquoवाकय रसाराक कावयर rsquo

दहब

रस का अन भव ndashlsquoकावrsquoकभ सवर थकआचार रतकननभरसकभ कहोनभकक याइस

कारबताीहldquoरव ाव अन ाव रसाचार(व चार) ावदकभ साोगसभरसककनषस

नरपfUgravekहोतीहrdquoब ldquoवभावान भाव-वयभचारर-सयबगादस निपितrdquoरसककसाखादसकानी

जातीहब

रस कक अग रसकभ चारअागह-सथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावब

(v) सायी भावndashकनोवानक वाकाव-ािसतदनभकानव-कनकमसथाीरपसभनवास

करनभवालभक ावारवकारकानभहबजबइनकमसभ कसी ककभ अनकल

परिसथतउतपननहोतीहतोवहकनरकभ कनपरपरत ाजाताहबउससक

हककहाकरतभह कअकककनरयोधकमहअथवाकरासभपर हअथवाघ ा

सभ राहआहब

सायी भावष का पररचय ndashकावकभ आचावनभसथाी ावनवकानभहndash

2 रत2हास3ोक4योध5उतसाह6 7जगपसा8रवसक9

नवदबक रवदवानभवातसरनाककदसवासथाी ाव ीकानहब

(vi) वभावndashसायी भाव कब गानक वालक वयिकतवसत या पररिस तया वभाव कहक ातक ह

वभाव कक दब पकार ह - 1आलमबन र2उदीपनब

bull आलस न वभाव ndashसथाी ावजागतकरनभवालभकार

(विकतवसतपरिसथत)आलमबनहोतभहबथालककोदभखकरपरराक

कोयोधतोलकयोधकाआलमबनहब

आलस न कक दब पकार ह ndash1आश2 ररवषब

HINDI X Page 119

िजसकभ कनकमसथाी ावजागताह रिजसकारसभजागताह उसभरवषकहतभ

हबपरराकआश रलकरवषहब

bull नदीपन वभाव ndashसथाी ावकोतीकरनभवालभकारउदीपनकहभजातभहब

लककाकसकानावात-वचनकहनाउदीपनहब

(vii) अन भाव - आशककचभरा अन ावकहजातीहबउपरकत

उदाहरकमपरराककायोधपर वचनबोलना फरसभकोसम ालना दातपीसनाआखम

लालकरनाआदअन ावहदगभब

(viii) सचार भाव ndashरसकभ अन वहोतभसकआशकभ कनकमजो ाव

बार-बारउतपननहोतभ रकतभरहतभह वभसाचाराव चार ावकहभजातभहब

इनककसाखाततीसकानीगीहब

सायी भाव ढ़र रस र तndashसती रपरषकभ बीचउतपननहोनभवाला भक- ावरतकहाजाताहब

हास ndash कसीककरवकतवभ- षावाीतथाअागआदकोदभखनभ-सननभसभजो

फरलताउतपननहोतीहवहहासहब

शबक ndashर ाइिउ तवसतकभ नरहोनभपरअथवा कसीअनरककआाकासभ

कनकमजोकरहोताहवहोकहब

कबध ndashअपराधीत तथा कसीकभ तकलआचरकोदभखकरउतपननहोनभवाल

उततभजनायोधहब

नसाह ndashकठनकार कोसमपननकरनभकभ स यउकागकानाकउतसाहहब

भय ndashकहान प ाररकाकानसकहानककसम ावनासभउतपननवाकलता हब

ग पसा ndashघ ाउतपननकरनभवालभदशवसताविकतकभ दरनसभासमबनधसभ

उतपननहोनभवालारवकारजगपसाहब

वसरय ndash vlkkjrkअ तपवर वसतकभ दशकभ ाविकतकभ दरनसभकनका

च कतहोनाहरवसकहब

नवद ndashकाकयोधलो कोहआदकापरताग रािनतकाअन वनवदहब

वासलय ndashसातानकभ तसनभह- ावहवातसरहब

भहसथाी ावरव ननरव ाव अन ाव रसाचार ावदकभ साोगसभरस-दा

को ापतहोतभहबरव ननसथाी ावदसभउतपननरसदकभ नाकयकइस कारह

ndash

HINDI X Page 120

6 रत-शागाररस6 ndash ानकरस

7 हासndashहासरस7जगपसाndashवी तसरस

8 ोकndashकररस8रवसकndashअदकतरस

9 योधndashरविरस9नवदndashाातरस

10 उतसाहndashवीररस10वातसरndashतसलरस

11 श गार रस -

जहाकावकमरतनाककसथाी ाव रव ावअन ाव रसाचार ावदसभपरहोकररस

कमपरतहोताहवहाशागाररसहोताहब

शागाररसकभ दोपहोतभह ndashसयबग श गार र वयबग श गार बजहानाक र

नाकाकभ कलनकावरनहो वहासाोगशागार रजहादोनदकभ रवोगकावरनहो

वहारवोगशागारकहाजाताहब

1उदाहर-साोगशागार

का जननकजजन क बठपबवरतबारब

कच-अगर-बचदठद कतवतनादककारब( हार)

हाराधा रकरकभ भककावरनहबदोनदसाथह अतसाोगशागारककोजनाहब

ककलजसभनभतवालराधासनानकरकभ बालकापरहहपरातबाल रअगलकभ बीचसभ

शीकरकभ सादररपकोदभखतीजारहहबहाकर आलस नहबराधाआशयहबकर

कारपनदीपन हतथाबालदककओसभदभखनाआदकाक अन भावहबलजजा तसक

आदसचारहबअतहासाोगशागारकावरनहब

2उदाहर-रवोगशागार

सन-सनगधवककअकहकहानीकान

कोगथहरानीकोगथानहा ाथरानीहब

xxx

कोगसाक-साककबह कबललानी

कोगकोकलकरभजवथाकसहकसखानीहब

HINDI X Page 121

हागोरपदकभ शीकरसभरवोगककिसथतकावरनहबशीकरआलस नहआशयहब

गधवककअकहकहानीनदीपनहबकापनाशाक-शाकपकारनावाकलहोनाहदकोथाक

लभनाआद अन भावह रजता लापउनकादआदसचारभाव हबइस कारहारवोग

शागारकावरनहब

12 हासय रस

जहाकरव कसीककरवाचतवभ- षाचभरातथाकथनकावरनकरकभ lsquoहासrsquoनाककसथाी

ावजगाताह ररव ावआदसभपरकरदभताहवहाहासरसकहाजाताहब

उदाहर-सरघोरकोरपरचाथीलहरातीब

थीतददलककरघनदको जातीब

जबकककककरचलभहसीथी ारब

होग भदभखकरलो-पोनरनार

हारवाचतसवरपवालभ कसीपातकावरनहबहपातआलस नहबदरकआशयहब

कक-कककरचलनानदीपन हबहसनालोपोहोनाअन भावहतथाहषर तसकआद

सचार भावहबइस कारहाहासरसककवाजनाहाहब

13 करर रस

जहाlsquoोकrsquoनाककसथाी ावरव ावआदसभसाकतहोकररस-दाको ापतहोताहवहा

कररसखाजाताहब

जसभ-सोकरवकलसबरोबहा रानीबरपसीलबलतभजबखानीब

करहा बलापअनभक काराबपरहा कतलबारहा बाराबब

हाकहाराजदरथकभ करपररानदकभ ोककावरनह अतसायी भावोकहब

आलस नकतदरथहब आशय रानाहबरोना राजाकभ बल तापआदकावरन

करनाबार-बार कपरागरना अन भाव हबसकत ाचाता लापरवषादआदसाचार ावहब

अतइनकाव-पािकतदसभकररसककवाजनाहाहब

14 रौद रस

जबlsquoयोधrsquoनाककसथाी ावरव ावादसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहतो

वहारविरसकानाजाताहबजसभ-

ाखभलखनकल हमबरद-पफरकतननरसहम

हालककभ यहोनभकावरनहब सायी भावयोधहबआलस नजनककभ वाकहब

आशय ल रर हबस ाकमउपिसथतराजा धनषकादरनआद नदीपनहब हदकाकल

HINDI X Page 122

होनाहोठदकाफकना नभतदकायोधपर होनाकाक अन भाव हआवभचपलताउ ताआद

साचार ावहबअतहारविरसककवाजनाहाहब

15 वीर रस

जबlsquoउतसाहrsquoनाककसथाी ावरव ावआदकभ साोगसभरस-दाको ापतहोताहतोवह

वीररसकहाजाताहबजसभ-

ldquoजबदहकउठासीकाातपकाराकानभीचपानभकोब

नवजवालहतबतपउठाहसतभ-हसतभबलजानभको

गरजभथभलाखदकखठrdquoआजदशकनकोकजाचखा गभब

ारत-धरीकभ पानीकाजवहरजगकोदखला गभrsquorsquo

हा ारतककसीकापरआयकहोनभपर ारतीवकदककवीर- ावनाकावरन

हबआलस नत हबकाककपकारतओाकाआयकआदनदीपनहब ारतीवकआशय

हबगरजनातओाकोचनवतीदभनाआदअन भावहबउ ताचपलताधतआदसाचार ाव

हबइस कारहावीररसककवाजनाहाहब

16 भयानक रस

जबlsquo rsquoनाककसथाी ावरव ावअन ावआदकभ साोगसभरस-दाकोपहचाताहतो

वह ानकरसकहाजाताहबजसभ-

हाबाकोओअनअगारपवरखोर-खोरदवर-दवरदनअतआागहब

आरतपकारतसमहारतनकोगकाहवाकलजहासोतहालोगचलभ ाागह

हाहनकानदवारालाकाजला भजानभसभ ीतहोरहभरासदकावरनहब सायी भाव

हबआलस नहनकान रजलतीहालाकाहब आशयरास-रासाहबहनकानका

रवकराल पअितनककबपतीहाजवाला रउनकादव-दवकरआगलगानाआद नदीपन

हतथातास ाचातााक लापआद सचार भाव हबइस कारहा ानकरसकक

वाजनाहाहब

17 वीभस रस

जहाlsquoजगपसाrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ाव वासाचार ावसभपरहोताहआरस-दा

को ापतहोताहवहावी तसरसहोताहबजसभ-

घरकमला मबाहरला मजनपथपरसतीहला मब

आखमन ासहदशदभखकदजातीाघतीहशवासमब

HINDI X Page 123

हाबागलादभकमपा कसतानीअताचारकावरनहब सायी भाव lsquoजगपसाrsquo(घ ा)हब

आलस नसतीहाला म रआशयजनसकदाादरनहबघ ातककदशह नदीपन

ह रआखमकदनाशवासघनाआदअन ावहबतलानदननवदआदसाचार ावहब

इस काररव ावादसभपरहोताहआजगपसा ाववी तसरसकमपरतहोरहाहब

18 अदभ र जहातिवसयत ामतससायातावतिवावतव आतर तपभपततह म त र-आशातम तातह ातह वहातअदभत रत

ा ातजाातहतयसातndashत

इहाततउहातआभइतबालमतआ खातितत त मतव तिबर खात तपभल मतभखतबच त तववातत य त आतच तिर त ावतत

यहातमौशलयात ा ातभवा त ातम तआ तबाललपतआ खम तच मतह तमातववण तहतससायातावतिवसयतहतवलमब त ातम तआ तबालतसवलपतह त तव यततमौशलयाततहतश ा तमातपभल मतह ात भखतर तवच त त

ि मल ा तबआतम तल ा तिर तझभमा ातव आतअ भावतह तिवमण त जड़ातइतया आरचा ातावतह तइरत

मा तयहातअदभत रतमातपप पामतह त हातहत 19 शात रस

जहाlsquoनवदrsquoनाककसथाी ावरव ाव अन ावआदसभपरहोताहआरस-दाको ापतहोताहवहााातरसकानाजाताहबथाndash

अबलनसानीअबननसहबराककपा वनसासरानीजागभ फरनडसहबXXXपरबसजानहासदइनइािननजबसहनहसहकनकधकरपनकरतलसीरघपतपदककलबसह

हातलसीअपनभदककिसथरता रसासारककवथरताआदकावरनकररहभहबसायी भावनवदहबआलस न आकावथर जानाहबइािददवाराउपहास नदीपनहबान- ािपतसासारककअसारता वाकनकोराककभ चरदकमलगानभआदकभ कथन अन भावहबधतरवतकर कतआदसाचार ावहबइस कारहााातरसकानरपहब

20 वासलय रस

जहाlsquoवातसरrsquoनाककसथाी ावरव ावअन ाव रसाचार ावसभपरहोकररसतवको ापतहोताहवहावतसलरसहोताहबइसकभ साोग ररवोगदो भदकानभग भहबजसभ-

3 सयबग वासलय -जसोदाहरपालनभझलाव

हलरावदलराइकरहाव जोइसोइक गावब Xx x कबहपलकहरकदलभतहकबहअधरफरकावबसोवतजानकवनहवरहकरकरसनबतावब

HINDI X Page 124

X X X जोसखसरअकरकनदलर सोनद ाकनपाव

हाोदाकाकरकभ त भकवरतहब सायी भाववातसरहबआलस नकरहब आशय ोदाहब नदीपन करककचभरा हथापलककदना अधरफकानाआदबहलानादलारकरनागानासाकभ तकरनाआद अन भावहबहषर आद सचार भाव हबइस कारहासाोगवतसलरसककसफलोजनाहाहब

4 वयबग वासलय - जसोदाबार-बार ाखब

हकोउतजकमहताहकारवचलतगपालहा राख X X X ककलननगन भरत- भरतअधरबदनकिमहलानीब

lsquoसरrsquoकहालाग गजनागदखतनादजककरानी

हाकरndashबलराककभ कथरा-गकनपरोदाकभ रवोग-दखकावरनहब आलस न करकाकथरागकनहबआशयोदाहबशीकरककललाआदकासकर नदीपनहबग-कथनअधर-बदनकाकमहलानाआदअन ावहबाचाता रवतकर सकतआदसाचार ावहबइस काररवोगवातसरककसफलवाजनाहाहब

अ तलघतरय पपन

पपन 1रसककनरपितत कनकभ साोगसभहोतीह

नतर -रव ावअन ावतथाव चार ावकभ साोगसभरसककनरपिततहोतीहब

पपन 2कावककआतका कसभकानागाह

नतर -रसकोकावककआतकाकानागाहब पपन 3अन ाव कसभकहतभह

नतर -आशककचभराओाकोअन ावकहाजाताहब

पपन 4 कसीककवभ षावाीअाग-रवकाराचभराओाकोदभखकर फिरलतहोनभपर कसरसककवाजनाहोतीह

नतर -हासरसककवाजनाहोतीहब

पपन 5रोना ातीपीनाप ाखाकरागरनाआदअन ावदसभकवन-सारसवािजतहोताह

नतर -उकतअन ावदसभlsquoकररसrsquoवािजतहोताहब पपन 6च कतथ कतरवसफारतदगसभदभखातजनर-नारनभब

इािकान-कदरतकरागरकोधार काकरारनभब

उकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

नतर -रस-अकतसायी भाव-आशचरब

पपन 7काहभरनलनीतकिमहलानीतभरभहनालसरोवरपानीब

HINDI X Page 125

जलकमउतपतजलकमबासजलकमनलनीतोरनवासबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब

उ त- रतndashतशातससायातावतत-ति वआततपपन 8जसोदाहरपालनभझलावब

हलरावदलराकरहावजोइ-सोइक गावबउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ -त रतndashतवारलयतससायातावतत-तवतरलततपपन 9का जननकजजन क बठपबवरतबारबकच-अगर-बचदठदाचतवतनादककारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतरय भत भा तससायातावतत-त िततपपन 10अधीरतादभखजगतककआपन रतासकीरनशवासबडालतापातदपरचपचापओसकभ आसनीलाकाउ त-त रतndashतमलवततससायातावतत-तश मतततपपन 11पउ पपर पनभोसभपरभपर पनभवीरतभरबर पनभहखलनकभ बउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतवा त रततससायातावतत-तउतराहततपपन 12घोकोसर गोल-सापभचालकम चालकख कचनकाहोगभबहालकमफगाहसाकागबबाराकहनभलगभदरकदबारउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततहासयततससायातावतत-तहासयततपपन 13 ाखभलखनकल ा हमबरद-पफरकतननरसहमबतउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashतत तततससायातावतत-त धततपपन 14घरकमला मबाहरला मसतीला मचनतीला मबदगधसभघतीहसासमइासानहआला मला मउकतपािकतदकमनहतरसतथाउसकभ सथाी ावकानाकोरलभखककिज ब उ त-त रतndashततवातरतततससायातावतत-तजभभभपरातत

HINDI X Page 126

16 नौ ता ातक रउ इ ादत ndash यतीअद रश नमनलखतगधााकमसभप भग शनदसभउततरसहरवकरपचनकरदिज

(अ) सचकचहरानकरतीहकाीपकका कहलजसभकलााबरफगासागीतसाहत रअदबककबहतसारपरमपरा ालपतहोग| कसउचभ सरसाधक रसाकािजकककाातबिसकरलाखासाहबकोइनसबककककीखलतीह|काीकमिजसतरहबाबारवशवनाथ रबिसकरलाखा कदसरभकभ परकरहभह|उसीतरहकहररकतािजा रहोलअबीरगलालककगागाजकनासासकत ी कदसरभकभ परकरहभह|अ ीजरदहवहतक इतहासबनचकाह|अ ीआगभबहतक इतहासबनजा गा| फर ीक बचाहजोसफर काीकमह|काीआनदाकाननह|सबसभबीबातह ककाीकभ पासउसतादबिसकरलाखाजसभल रसरककतकीजसखानभवालानाबहरारहाहजोहकभासभदोकवकोको कहोनभबआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतारहा|

1 इसगधााकम कससागीतवादककािजयह (क) उसतादबिसकरलाखान(ख)पाखडतजसराज

(ग)उसतादइााअरलाखाा(घ) ीकसभन

2 बाबारवशवनाथककनगरकानीजातीह| (क) कथरा(ख)वनदावन

(ग)काी(घ)दवारका

3 गागा कनासासकतकाकाआह| (क) बभकभलसासकत(ख)नजसासकत

(ग)उउचसासकत(घ)कल-जलसासकत

4 काीकमकरकोकसाकानागाह

(क) कागल(ख)अकागल

(ग)धनदाक(घ)अपरवत

5 उसतादबिसकरलाखानको कसकभ सकानबताागाह

(क) सनहरभतजकभ सकाा(ख)नााबहरभकभ सकान

(ग)चककती करकभ सकान(घ)सनदररोनीकभ साकान

उततरndash1(क)2(ग)3(घ)4(ख)

HINDI X Page 127

(ब)काीसासकतककपाठालाह|ासतदकमआनादकाननकभ नाकसभ तिरठत|काीकमकलाधरहनकानवनतरवचारधाराहबभ रदासजीहकवजबदनखानहइनरसकोसभउपकतहोनभवालाअपारजनसकहह| ह कअलगकाीहिजसककअलगतहजीबहअपनीबोल रअपनभरवरलोगहाइनकभ अपनभउतसवह| अपनासभहराबनाना रअपनानवहा|आपहासागीतको िकतसभ िकतको कसी ीधकर कभ कलाकारसभकजरकोचतीसभरवशवनाथकोरवालाीसभबिसकरलाखा कोगागाkjसभअलगकरकभ नहादभखसकतभ|

1 काी कसककपाठालाह

(क) सासकतकक(ख)ाकक

(ग)रवानीकक(घ)राजनीतकक

2 ासतोकमकाी कसनाकसभ सदह

(क) आनादकानन(ख)अ ारख

(ग)नादनकानन(घ)वनदावन

3 काीकम कतनभसालोकाइतहासह

(क) ldM+ksa(ख)हजारो

(ग)अानी(घ)करोो

4 काीकाजनसकहकसाह

(क) रसकोसभउपकत(ख)रसहन

(ग)अानी(घ)नािसतक

5 बिसकरलाखानको कससभअलगकरकभ नहादभखा जासकताह

(क) गागाkjसभ(ख) िकतसभ

(ग)धकर सभ(घ)चतीसभ

उततरndash1(क)2(क)3(ख)4(क)5(क) (स)अकीरदीनककउउअ ी14सालह|बिसकरलाखानककउउअ ी14सालह|वहकाीह|वहपरानाबालाजीकाकादरजहारविसकरलाखाकोनवबतखानभराजकभ ल जानापताह|कगर करासताहबालाजीकादरतकजानभका|वहरासतारसलनबाा रबतलनबााकभ हासभहोकरजाताह|इसरसतभसभअकीरदीनकोजानाअउ ालगताह|इसरासतभनजानभ कतनभतरहकभ बोलबनावक ीठकरक ीअपपभक ीदादराकभ काफर तडोपतकपहाचतभरहतभह|रसलनबाा रबलाबााजबजातीहतबअकीरदीनको ीकलतीह|अपनभ भरदसाातकारदकमबिसकरलाखानसाहबनभसवीकार काह कउनहमअपनभजीवनकभ आरा कदनदकमसागीतकभ तआसिकतइनहगकाबहनदकोसनकरकलह|

HINDI X Page 128

क कारसभउनककअबोधउउकमअन वककसलभपरसागीत भराककवरकालारसलनबाा रबतलनबाानभउकभ रह| 1 उसतादबिसकरलाखानकभ बचपनकाकानाकथा

(क) जलालदीन(ख)अकीरदीन

(ग)अजहरदीन(घ)सोहारबदीन

2 उसताबबिसकरलाखान कसकादरकमराजकभ ल जातभथभ

(क)बालाजीकाकादर(ख) रवजीकाकादर

(ग)वशनवानीकाकादर(घ)सर काकादर

3 बालाजीकाकादरजानभकारासता कसकभ हासभहोकरगजरताथा

(क) बतलनबाा वाझलनबाा(ख)रसलनबाा रबतलनबाा

(ग)उतरनबाा वाजोहराबाा(घ)सलनबााा रबतलनबाा

4 रसलनबाा वाबतलनबााकवनथी

(क) फरकीनाका(ख)नताागना

(ग)गाका(घ)साधवी

5 अकीरदीनअपनभजीवनकमसागतका थक भरक कसकोकानतभह

(क) उसतादअबदलअहकदको(ख)रसलनबाा वाबतलनबाा

(ख) जोहराबााको(घ)अलाबाा वाजफलाबााको

उततरndash1(ख)2(क)3(ख)4(ग)5(ख) (द)हनााकभ इसीकागलधवनकभ नाकउसतादबिसकरलाखासाहबअससीबरससभसरकाागरहभथभ|सउचभ सरककनभकत|अससीबरसककपााचोवकतोबालगीनकाजइसीसरकोजानभकक ाथरनाकमखचर होजातीथी|लाखोसजदमइसी कसउचभ सरककइबादतकमखदकभ आगभझकातभथभ|वभनकाजकभ बाजसजदभकमागदागदजतभथभ|कभरभकालकसरबखदभ|सरकमवहतासीरपदाकरककआखदसभसउचभ कोतीतीतरहअनगपआासनकलआ | 1हनााकककागलधवनकभ नाकथभ (क)सादकहसन(ख)अलबख

(ग)कसदीन(घ)बिसकरलाखान

HINDI X Page 129

2पाचदवकतककनकाज कसभपानभकमखचर होजातीथी

(क)तान(ख)सर

(ख)धवन(घ)आवाज

3नाकहनाावादक कसकभ साकनभझककरसउचभ सरककइबादतकरतभथभ

(क)पीर(ख)खदा

(ग)उसताद(घ)अबबा 4बिसकरलाखानकाजकभ बकतसजदभकमागडागडातभह काकानतभथभ

(क)कठास रआवाज(ख)सर

(ग)सोज(घ)तान

5सरदकभ ावसभबिसकरलाखाआखदसभकसभआासनकलतभकक ाथरनाकरतभथभ

(क)अनगप(ख)को भको भ

(ग)कोतीककतरह(घ)वषारककबाददककतरह उततर1(घ)2(ख)3(ख)4(ख)5(ग) लघ नतरय पपन

1 शहना ढ़र ण रराव लक दसरब कक लल नपयबगी कह सक ह उततरndashहनााबजनभकभ ल रडका ोग काजाताह|रडlsquoनरकldquoनाकक कघाससभबनााजातीह|जोकख पसभसदननदकभ कनारभपााजातीह|इसीकभ कारहनााजसभबाजाबजताह| 2 सगीत रउ सर का आशय सपि करतक ह ल ताइल क िसरलला ा कब सर क

सरस क ढ़र कह सक आ ग ी उततरndashसागीतकमसककाआहसागीतकावहसथानजहालककसकािपत रतालकाआरम होताह|रविसकरलाखाकमसकककसकझबचपनकमहआगाथी|जबवहअपनभकाकाअलबखखाकोहनााबजातभह ककपरआतभसनतातोधसभपतथरजकीनपरकारकरदाददभताह| 3 कशी कब ससक त क पाठशाला कयष कहा ाता ह

उततरndashकाीसासकतककपाठालाह|हा ारतीासतदकाानह|कलारोकहारहतभह|हहनकान ररवशवनाथककनगरह|हाकाइतहासबहतपरानाहहा कााडानधकर गर रकला भकोकानवासह| 4 िसरलला ान दब कौरब रउ भा चारक क पकररा कह सक दकतक हह

HINDI X Page 130

उततरndashबिसकरलाखानजातसभकसलकानथभ रधकर ककदिरसभइसलाकधकर को जनभवालभपााचवकतनकाजपपतभवालभसउचभ कसलकान|कहररकसभउनकारवभषजडावथा|वभबना कसी भद ावकभ हनद कसलकानदोनदकभ उतसवोकमकागलधवनबजातभथभ|उनकभ कनकमबालाजीकभ तरवभषJfrac14kथी|वभकाीकभ बाहरहोनभपर ीरवशवनाथ रबालाजीकादरककदाककओरकहकरकभ बठतभ रहनााबजातभथभ|इस कारवभदोकवकदको कहोनभ रआपसकम ााचारभकभ साथरहनभकक भरादभतभह| 5 िसरलला ान सक वयिकतव क कौन कौन सी वशकषता नक आपकष पभावत

कया

उततरndashहकमबिसकरलाखानकभ विकततवककसादगीफककरसव ावसवा कानतथाकलाकभ तउनककअनन िकत रसकपर नभ ारवत काह|वभअपनभजीवनकमअपनभकजहबकभ तअताधकसकरपरतहोतभह ी कसीधकर रजातककसाककरताओकमनहाciexcls |सउचभ कसलकानहोतभह ीकाीकभ बाबारवशवनाथ रबालाजीकभ तशदारखनाउनकाविकततवककअनतकरवभषताह| ारतरतनजसीसमकाननीउपााधकलनभकभ बाद ीउनकभ आगनतकोसभकलतभथभ|हउनकभ विकततवककसादगी रफककरानासव ावकाहपरचह| 6 काशी रउ स स छ लकाकार कह सक हब गया ह उततरndashकाीकमसागीत िकतसभ िकतकलाकारसभकजरचतीसभरवशवनाथरवारीसभ रबिसकरलाखानxaxkkjसभकलकर कहोग ह|उनहमअलगअलगकरकभ दभखनासा वनहाह | 7 शहना क द नया रउ ण रराव कब कयष कया ाता ह

उततरndashडकरावगावककसोननदकभ कनारदपरपीजानभवालबनावनरकघासकभ हनााककरडबनतीह| izflfrac14हनाावादकबिसकरलाखा ककजनकसथलडकरावगावहह|बिसकरलाखानकभ परदादाउसतादसलारहसनखानकभ हनवासीथभ|इनहकारदसभहनााककदनााकमडकरावकोाद काजाताह| 8 स षर वाघष सक कया अभपाय हह

उततरndashसरषरवाधोसभअ ाहndashफा ककरबजभजानभवालभवाद|जसभndashाहनीबनciexclklqjh आद|

9 शहना कब स षर वादयष रउ शाह क नपाध कयष द ग हबगी उततरndashहनााकोसरषरवाददकमाहककउपााधदभनभकभ कारनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार|

HINDI X Page 131

10 िसरलला ान कब शहना क रगल ोव न का नायक कयष कहा गया ह

उततरndashबिसकरलाखानकोहनााकककागलधवनकानाकनमनलखतकारदसभकहागाहndash अपनासानीनरखनभकभ कार| कागलकापरवभ तिरठतकरवानभवालभहोनभकभ कार| 11 िसरलला ान क चारर क वशकषताल लल ल | उततरndashाशवरकमआसथाकला भकी ावक

सदाजीवनउउचरवचारवालभसगीत भकीलगनीलकानव भकी

HINDI X Page 132

7 कअयादान-कत रा

कावयाश कब प कर पछक गल पपनष कक नतर लल ल- 1 कानभकहापानीकभझााककर

अपनभचभहरभपरकतरझना

अपनभचभहरभपरकतरझना|आगरोासभकनभकभ ल ह

जलनभकभ ल नहा

वसत रआ षािबदकभकोककतरह

बाधनहसतीndashजीवनकभ

कानभकहालककहोना

परलककजसभदखााकतदभना|

1 लड़क हबनक सक कया आशय ह

उततरndashलककहोनभसभआहलककजसभगदकाहोनाकनसभसरल ोलसकपर ीलहोना|

2 रा नक यह कयष कहा क ldquo आग रबया सककनक कक लल ह लनक कक लल नह

उततरndashकानभहकहकद कउसकभ कनकमवहपरानीघना कवजदरहहदगीिजनकभघरककबहओकोजलाकरकारडालागाथा|इसल वहअपनीवहअपनीबभकोसकझादभरहह| 3 लड़क हसी द ा रत दकना का कया आशय ह

उततरndashलककजसीदखााकतदभनाकाआह कअपनभगपर क जानभवालभअताचारकोकतसहना|अपनाोषकतहोनभदभना|

4 पद क भाषा पर पपरी किल उततरndash ाषाखीबोलहनदहतथाततसकबदावलह|

2 कतना काकथाउसकादख

लडकककोदानकमदभतभवकत

जसभवहउसककअातकपाजीहो

लककअ ीसानीनहाथी

अ ीइतनी ोलसरलथी

कउसभसखकाआ ासतोहोताथा

लभ कनदःखबााचनानहाआताथा

पाठकाथीवहqiexclys काककक

HINDI X Page 133

तकव रक लबपािकतदकक 1 लककअ ीसानीनहाथीसभकातातपर ह

उततर-करवकहनाचाहताह कलककअ ी ोलतथासरलह|उसभदनाकभ ल पाचोककजानकारनहाह| 2 लकककोदःखबाचनानहाआताथाndashकाकातातपर ह

उततरndashलकककोदःखबााचनानहाआताथा|तातपर ह कलककजीवनककआनभवालिजमकभदारद रकरदसभ ल ाातपराचतनहाथी| 3पाठकाथीवहqiexclayk कासभकरवकाकहनाचाहताह

उततरndashकरवकहनाचाहताह कउसभउसकभ आगाकीजीवनका कqiexclaykसाअहसासथा कउसकाजीवनअबकसाहोनभवालाह कनतबहस ीबातोसभपराचतनहथी|उसभकभ वलआनभवालभसखकाअहसासथा|

लघ नतरय पपन

1 रा नक क कब कया कया सी द नतर ndashकानभबभकोनमनलखतसीखदndash क ीअपनीसनदरता र ासापरकतरझना

गहनद रdiM+ksa कभ बदलभअपनीआजदकतखोना

तागीसरल ोलसनभहहोनापरअताचारनसहना |

2 रा नक ऐसा कयष कहा क लड़क हबना पर लड़क हसी द ा रत दकना

नतर ndashकाचाहतीथी कउसककबभलककहोनभपरबहहोनभकाहरफजर न ा परसाथ-साथहथीचाहतीथी कउसककबभकोाअताचारनसहभ रकोाउसकाफादानउठा |इसल उसनभकहा कलककपरजसभकतदखाादभना|

3 क छ त कब ढ़र क छ ycfrac14 पिकतयष का आशय सपि किल | उततरइसकातातपर ह कलबबभअ ीकभ वलसहज ावकोहसकझपातीह|सनभहकमपलबपबभकोअ ीदखदकोसहनकरनभककसाककर नहाह| 4 कअयादान दकतक वकत रा कक द द कब पारालरक कयष कहा गया हह उततरndashकनादानदभतभवाककाकभ सखको ाकाककहागाहकद क कनारहोनभकभ नातभअपनभघर ोनभकादःखवहसबसभअउ पतरहजानतीह|वहजानतीह कउसककलकककभ जीवनकमकसभ-कसभकोआनभवालभह|

HINDI X Page 134

5 ववाहकजीवनककतासदकाहनवरववाहतकोोसाकबलगनभलगताह क

ववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह उततरndashरववाहसभपवर लककअनभककरपनाओाकोसाजो रहतीह|वततरकानकभ अ ावोकमरहकरवहअपभाकरतीरहतीह करववाहोपराातजीवनकमपरवतरनआ गा|अपनीस ीअपभाओाककपतर होगी|हध र बना रखतीह रकाकभ घरअ ाओाकमरहरहबभरववाहकभ बादसखककगचीndashगचीकरपनाकककाकनाकरतभह|रववाहकभ बादउसकककाकनाओपरपानी फरतादखाादभताहतोउसभजीवनतासदोसभ रा तीतहोनभलगताह|हउसकभ ववाहकजीवनककतासदह|उसककअपभाओाकभ अनसारववाहकजीवननहाहोताह रपारवारकसाकािजककारदाओकभ बाधनकमइतनाजकदाजाताह करपतगहकमसनभहसभपलरहलककघनकाअन वकरनभलगतीह|उससकोसालगताह कसमपर परवारकककारदानवरववाहताकककारदापालनकमह|परवारका त भकजनउसभहसीखदभतीदखाादभतीह|तबलगताह कववाहकजीवनकारदाओकाबाधनकातह|

HINDI X Page 135

10 सगतकार- रगलकश ण राल कावााकोपपकरप भग शनकभ उततरलख ndash 1गाकजबअातरभककजलकमतानोकभ जागलकम

खोचकाहोताह

ाअपनभहसरगककोलााघकर

चलाजाताह कताहआ कअनहदकम

जसभसकभताहोकखगाककापी भ ताहआसकाज

जसभउसभददलाताहोउसकाबचपन

जबवहनवसखाथा| 1पदकमअनहदकाअथर सपरककिज | उततरndashअनहदकाअथर हसीकासभपरभअसीकादवलोकजहासवागकर आनादककअन तहो| 2अातरभकोतानोकोजागलकदकहागाह

उततर-अातरभककतानोकोजागलकहागाहकद कगातभवकतगाकअातरभकमहउलझकररहजाताह रसथाीको लजाताह| 3सथाीकाअथर होताह

उततरndashसथाीकाअथर ह कसी ीगानभकककखपािकता भकजोगीतकोगातभवकतबीचकमदोहरााजातीह| जातीह| 4सागतकारकाकार करताह

उततरndashजबकखगाकअपनभगीतकमहडबजाताहजबसागतकारउसभवापसकलसवरकमलभआताह रउसभ कनभनहादभता| 2क ीndashक ीवहोहदभदभताहउसकासाथ

हबतानभकभ ल सभवहअकभ लानहाह

रहकक फरसभगाजासकताह

जााजाचकाराज

रउसककआवाजकमजो कहचकसाफसनाादभतीह

ाअपनभसवरकोगचानउठानभककजोकोहउसभरवफलतानहा उसकककनरतासकझीजानीचाह | 1सागतकारकोअपनभसवरकोगचानउठानभकककोकोउसकककनरताकदसकझाजानाचाह |

HINDI X Page 136

उततर-कद कसागतकारसवाकोपी भरखकरतथागकनाकरहकरकखगाककोआगभबपनभकाकाककररहाह|िजतनी ी ासाहोगीवहकखगाककोकलभगी रसागतकारकोकोाजानभगातकनहा| फर ीवहअपनभसवरकोनीचारखताह| 2सागतकारकखगाककासाथकददभताह

उततर-सागतकारकखगाकको कनभसभबचनभकभ ल तथाउसकाउतसाहबपनभकभ ल उसकासाथदभताह| 3पदकक ाषापरपपीककिज | उततरndash ाषासरलखीबोलहनदह|

लघ नतरय पपन

1सागतकारकभ काधकसभकरव कन कारकभ विकतदककओरसाकभ तकरनाचाहरहाह

उततरसागतकारकभ काधकसभकरवसहाककलाकारदकभ कहतवककओरसाकभ तकररहाह| भसहाककलाकारखदकोरखकरकखकलाकारकोआगभबपनभकमोगदानदभतभह|हबातजीवनकभ हरभतकमलागहोताह| 2सागतकारककआवाजकम कहचककदसनाादभतीह

उततर-सागतकारककआबाजकम कहचकसाफसनाादभतीहकद कवहजानबझकरअपनीआबाजकोकखगाकसभगपरनहाउठानभदभताकद कउसकाकाककखकलाकारकोसहारा दानकरनाह|अपनीकलाका दरनकरनानहा| 3सफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानदविकतलखाताहतबउसभसहोगी कसतरहस ालतभह

उततरndashसफलताकभ चरकखरपरपहचनभकभ दवरानलखातभबिकतकोउसकभ सहोगीरवषकपरिसथतकमउसकभ साथरहनभकारवशवासदभकरउसकाआतकबलबना रखनभका रसक ासकरतभह|

4 सागतकारकरवताकमकरवकासनदभदभनाचाहताह

उततर-करवककसागतकारकभ तसहान तह|उसककदिरकमसागतकारकखागाककभ सकानहसराहनीह|कखगाकककसफलताकमसागतकारकाशभकककरकभ नहादभखनाचाह भ|दरपकखगाककभ बनासागतकारकाअिसततवनहाह| कनतकखगाकककसफलताअाधकाातसागतकारकभ सफलसहोगपरन ररह|कखगाककभ नराहोनभपररवशवासलखानभपरसवरबगनभपरउसकभ तारसपतककमचलमजानभपरसागतकारहउसभसा ालताह|सागतकारकभ बनाकखगाकककसफलतासादतधरहह|अतकखगाकककसफलताकमदोनदहसकान पसभसमकाननी र ासनीह|5 दलार रननसभ भकपी भउनकाकलाकारकन रउनकककलाथी|ह भकदलारकोदभ भकतककसभपहचतभह

HINDI X Page 137

उततर-नन16-17वषर कावकथा|तोदलारलतभववनकक वपाथी|ननघा भआकरदलारकभ पासबठता रउसककबातमसनता|वहकभ वलदलारकककलाका भकीथा|उसभदलारककआरागा पसभक लभनादभनानथा|दलार ीननकककलाकोपहचानकरउसकाकानकरनभलगीथी|हपरसपरसमकानका ावह भककमबदलगा|कहनभकोतोदलारनभहोलपरगाधीआशकसभधोतीलानभबालभननकोफकारकर गादालभ कनननकभ जानभकभ बादउसभननकाबदलावभउसकाकरता रोपीकाधानआातोउसभसकझनभकमदभरनलगी कननसवतातआनदोलनकमाकलहोगाह| 3 लह ठहया स लनी हकरानी हब रार का पतीकाष सरसइल | उततर- हठााझलनीहभरानीहोराक|लोक ाषाकमराचत कगीतकभ कखभ कािबदक ावहइसीसथानपरकभरनाकपककलगखोगाह|इसका तीकाथर बागहराह|नाकपकमपहनाजानभवालालगसहागका तीकह|दलार कगवनहारनह|वह कसकभ नाककालगअपनीनाकपकमपहनभ|लभ कनकन पीनाकपकमउसनभननकभ नाककालगजहावहगारहह|वहननककहताककगाह|अतःदलारकभ कहनभका ावह ndashहवहजगहहजहावहकभरासहागलगाह| 4 लह ठहया स लनी हकरानी हब रारा कहानी कक शीषकष कक पतीकाष कब सपि किल | नतर- हठााझलनीहभरानीहोराकाकहानीकभ ीषरककासाकानअथर हndashहभराकइसीसथानपरकभरझलनीखोगाह|झलनीसहागका तीकह|कहानीककनाकादलारननकोअपनासहागकानतीह कनतननकोदभ भकजनतननकभ कार कमसह ागीहोनभपरअलसगीरसभहाथोहदहोनापताह| 5 सवाधीनता सगार कक सकनानी वदकशी वस ष क हबल ला कर कया सद करना चाहतक क

नतर ndashसवाधीनतासा ाककभ सभनानीरवदभीसरकारकभ तरविोहका दरनकरनाचाहतभथभ|वभरवदभीवसतओाकाबहरकारकरनाचाहतभथभ|अा भजीासकदकभ अताचारकादकनकरनाचाहतभथभ| 6 अन कक दवारा लयक गल नपहार कब द लार नक कयष ठ करा दया

नतर- ननअ ीउउकमबहत ोाथा|वहवहसकाजककगचनीचनहसकझसकताथा|दलारनभसाीकोउपभासभफ़म कदा रननकोखबखरखोसनाा|वहनहाचाहतभथीककननअपनभ भक ोगकोआगभबपा कद कइससभउसककबदनाकीहोगी| 7द लार का चरर च र किल | नतर- दलारकाचरताचतकलगाकान कव प सवा कानीदभ भकी ावकacircnसउची भकका|

HINDI X Page 138

(परक पाठय प सतक ) र कयष ल ता ह ndash अकय

1 लक क कयष ल ता हह

उततर-लभखककोलगताह कलखकरहवहअपनभकनककिसथततथारववताकोजानपाताहिजसकारसभलखताहउससभककतहोनभकासगककागर ीलखनाहह| 2 सभी लक क कतकार कयष नह हबतक

उततर-स ीलभखककतकारनहाहोसकतभ|कातअपनी ावनाओको ककरनभसभहकोाअ व कतकतनहाहोजाती|कतकारकभ साकािजकदातवकानवारहकरनभपरहअ विकतकतवनजातीह| 3 अन भ ती कक सतर क ववशता क कया वशकषता हबती ह

नतर - अन तकभ सतरककरववताता कर कतापरन ररहोतीह|अन वजोघतहोताह रअन तसावभदना रकरपनाकभ सहारभउससतसभजकरआतकसातकरलभतीह|अन तहलभखककोलखनभकभ ल भरतकरतीह|

दघष नतरय पपन

1 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह आपक दिि रउ वान का द वपयबग कहा ndashकहा ह आ ह ढ़र कस तरह सक हब रहा ह

नतर ndashआजकलरवानाकाद पोगअनभकजानलभवाकाकोकभ ल काजारहाह|आजआताकवादसासार रकमकनचाहभरवसफोकररहभह|कहाअकरककावरदकोागरााजारहाह|कहाकाबाबकरवसफो क जारहभह|कहxkfM+ksa कमआगलगााजारहह|कहिकतालदभदसरभदभदकोदबानभकभ ल उसपरआयककररहभह|अकरकानभइराकपरआयक कातथावहााकभ जनजीवनकोतहसनहसकरडाला| रवानकभ द पोगसभाच कतसकबउचदकाग र कमभपरकररहभह|इससभजनसखाकासातलनबगरहाह| दषबपरहाह| 2 हरबशरा पर ल ी कवता लक क कक अअतद व ाध दबनष द ावष का परररार हह | यह आप कह सक कह सकतक ह

नतर ndashहरोकापरलखीलभखककककरवताकोआातरकदबाबकापराककहसकतभहइसकभ ल उनहमनतो कसीसापादकनभआ ह कान कसी काकनभतकाजा का|नहउनहदनभइसभ कसीआाथरकरववताकभ ल लखा|इसभउनहदनभद पसभकनककअन तसभ भरतहोकरलखा|जबपतथरपररपघलभकानवकोदभखकरउनकभ कनकम

HINDI X Page 139

अन तजागगातोकरवतासवाबनगाइसल हकslhकरवताकोआातरकदवावकापराककहसकतभह| कसीबाहरदबाबकानह| 3लक क कक अन सार पय अन भव क अपका भीतर अन भ त ननकक लक न रउ अधक रदद करती ह कयष

नतर- लभखककककानताह कसउचालभखक ीतररववतासभपदाहोताह|हरववताकनसभअनदरसभउपजीअन तसभजगतीहबाहरककघनाओकोदभखकरनहजागतभह|जबतककरवकाहद कसीअन वकभ कारपरतरहसावभदतनहाहोता रइसकमअ बिकतहोनभककपीानहाअकलातीतबतकबहक लखनहापाता| 4कया ाय द ा कक वल लक न सक ड़क रचनाकारष कब ह पभावत करतक ह या अअय दसरक क सक लबगब कब भी पभावत करतक ह कयष

नतर ndash ायदबाबोका ाव त भक कारकभ कलाकारपरसकान पसभहोताह|हर कारकभ कलाकारसकाजकमाकत रकारदउसभ कजीतकलजातीहतोवहअपनाभतनहा ोपता|उसभ ासकददरकोखरददारदकभ दबावकभ कारअपनारचनाकारकरतभरहनापताह|आाथरकदबाब ी त भकभतकभ कलाकारोको ारवतकरतभह| 5 हरबशरा कक वसफब रउ भबकता कस पदाष सक पभावत ह ल

नतर ndashरभखडकपदाथर सभ| 6 हरबशरा क घना वान का भयानकतर द वपयबग हह | आपक दिि सक वान का द वपयबग कहा कहा ढ़र कस तरह हब रहा हब

नतर-रवानकाद पोग- ाच कतसाकभ भतकमअररासाउा डकाद पोग|

पदावारबपनभकभ ल फसलोपरककनाकतथाकदका ोग|

तलोबलवाकग|ककनाकदवाओाका ोगकरफलव प सिबजदकोदरषतकरना|

HINDI X Page 140

पतलभखन

ढ़पचाररक प

शनndashआपकभ नगरकक क सडभ रकमदधतथादधसभनकरतपदाथभकमकलावककजातीह|नगरकभ सवासकअाथकारकोपतदाराजानकारदभतभह उाचतकारवाहकभ ल अनरोधककिज | सभवाकम सवासकअाधकार दरलनगरनगक

रजवरगाडननादरल| रवषदध वादतधपदाथभकमकलावसमबनधीजानकाररवषक| कहोद कआपकाधानरघवरभतकमचलरहगपतडभ रदाराकलावकभ अनतकधाधभककओरआकरषरतकरनाचाहताह|इसडभ रकमदधरवतरतहोताहतथादधसभबनभपदाथर पनीरदहखोाआदबनाकरबभचभ जातभह|इनपदाथभकम ारकलावककजातीह|हडभ रलोगोकभ सवासककभ साथखलवाकररहह|आपसभरवनउअनरोधह कइसडभ रपरआवशकयाननीकारवाहककजा िजससभहाकलावपररोकलगााजासकभ | धनवाद

वद

रकभ

साोजक

जनचभतनाकाचरघवीरनागर नादरल| दनााक

HINDI X Page 141

आवकदन प

नसीाआरनादरलकमलरपकपददकभ रकतसथनदको रनभकभ ल रोजगारसकाचारकमरवापनआाहउसकाहवालादभतभह साचवकभ नाकआवभदनपतलख |

सभवाकम

साचवकहोद नसीाआर नादरल| रवषndashलरपकपदककनिकतहभतआवभदनपत| कहोद नवभदनहककसापताहकपतरोजगारसकाचारदनााक211188कभ रवापनकभ अनसारलरपकपदहभतआवभदनपत भरषतह| नाकााककार

रपताकानाकशीरवकभ कार

जनकताथबी-365 भकनगर कोतता कारवदालबोडर उतीर ापतााकरवष

10THराससहउसीबी सा2001305500हनदगतअा भजी 12THसीबी सासीबी2003295500हनदगतअा भजी रवभष 1 कझभ ाककमरवभषकलता ापतह

2 कानरव ागकमकार करनभकालग गदसकाहकाअन व ापतहिजसभकमसालतनकररहाह| अतःअपभाकरताह कसातकारहभतअवसर दानकरनभ ककपाकरम| सधनवाद

वद

ााककार

दनााक181120

HINDI X Page 142

1 कादसका कापत

2 काबारहका कापत

3 अन व कापत

4 चरत कापत

सपादक कब प

पपन ndash कसी परयात सराचार प कक सपादक कक नार प ल कर रकल आरर वयवसा रउ ह ल स धार क पशसा किल |

नतर-

सापादक नव ारताइमस

नादरल

दनााक रवषरभलआरककनाववसथ

कहोद क आपकभ लोकर दनकसकाचारपतकभ काधकसभरभलआरकमआ सधारकक ासाकरनाचाहताहता कइसकाला स ीातीउठासकम | रभलवभनभा-कागववसथालागकरघरबठभ का परपररभलकदकाआरकरनाआरम करदाह|इससभआरकारलजानभ रलमबीलाइनदकभ झाझसभराहतकलहतथाकालाबाजारको ीरवराककलभगा| धनबादसहत| वद

अ साह

साोजकसाहबाबाद|

HINDI X Page 143

अनौपचाररक प

शनndash ातावासकमरहनभवालभ ो भ ााको कपतलख िजसकभोग वा ाााककाकहतवबताागाहो| -326नरवननगर

दरल| दनााक र अनज आीवारद| तमहारापतकला|पतसभ तीतहोताह ातवासकमरहकरतकक असवसथसभरहनभलगभहो|इसकाउपाहह कतक तदनोग र ाााककाअ ासकरो|ोगसभरर रकनदोनोसवसथरहतभह| ाााक ावाकोसचा पसभपरभररकमसाचारतकरताह|तकवीपरबाबाराकदभवकाोगकारयकदभखकरइस याको ा5-6बजभकभ सककम काकरोिजससभतमहारासवसथअउ ारहभगा रतकइसभअपनभजीवनकादनकहससाबनालो| क आाकरताह कतकपरतःसवसथहोजाओगभ| तमहारा ाचनतक

रकभवकार

HINDI X Page 144

न ध ndashलक न सकक त द पर आधाररत कसी लक वषय पर लगभग200-250 शबदष रउ न ध लक न |

1 कभरभजीवनकाल

वचार द

ल य क आवपयकता

रकरक ीवन का ल य

पकररा का शबत

सकवा भाव

ल य पािपत क तहयार 2 रािय लकता

वचार द

भारत रउ वभअनता

अनककता रउ लकता

रािय लकता कक ाधक तव

सराधान

3 ीवन रउ कपयर क नपयबगता

रवचारबाद -

वतरकानगndashकमपरग

कमपरककउपोागता

सवचालतगना ाल

काारलतथाइनरनभकमसहाक

नवीनतकउपकरदकमउपोागता

HINDI X Page 145

4 वान - वरदान या अभशाप

वचार द -

वान कक दब वप

वान वरदान कक वप रउ

वान अभशाप कक वप रउ निकषष

5 वन रहउगक ndash हर रहउगक

वचार द -

पक त ीवनदा यनी

वनष का रहव

ल- सत लन रउ सहायक

पदषर पर नय र

ीवष का सरर

सरर क आवपकता

6 आतकवाद

वचार अद -

भारत रउ आतकवाद

अतराषिय आतकवाद

आतकवाद फह लनक कक कारर

सराधान

HINDI X Page 146

सार लक न

सारलभखनकाह

lsquoसारrsquoबदकाअथर हndashततवानचो|अथारत कसीगधााकोइस कारसाभपकमलखनािजससभ कउसकाकल ावाकलरवचार नभनपा तथाकककहतवपरअा को ोदाजा | अछा सार ndash लक न कया हह

सारलभखनकरतभसकनमनलखतबातदकाधानरखनाचह -

1द ग गधााकोसवधानीपवरकपनाचाह ता कउसकभ ावसकझकमआगा | 2जोअा वाकााअथवाकहतवपर उनहमरभखाा कतकरलभनाचाह लगभउनहमरभखाा कतकरलभनाचाह | 3सारलभखनकरतभसकगधााकभआ कहावरभसिकतो रकहावतोको ोदभनाचाह | 4सारलभखनकमपनरिकतनहकरनीचाह |

1 रल गदयाश राजनीतककअपभाधकर रसासकतकनरकभ हदकभ अाधकनकह|दरपराजनीतकासाबाध वतकसखसरवधाओसभह फर ीजनसाधारिजतनाधकर सभ ारवतहोताहउतनाराजनीतसभनहा|हकारभ ारतीधकभकम भदहोतभह ीउनकभकमसाासकतक कताहजोउनकभ अरवरोधककपरचाकह|हताग वातप रकधकागर ककगरकाकी ावनाहनद नवदाजन रसखसा दादनभसवीकार का|कलगोकालभ थकचरद ckSfrac14orkj कहकर त भकधाकरकसाकरपकमहकमउनकासकरकरनाचाह

धरष ढ़र ससक त

राजनीतकासाबाधजीवनवसखसरवधाओासभपर होनभकभ बाबजदसाकानजनधकर सभअाधक ारवतहोताह| ारतकमअनभकधकर हपरसबककआतकातागतप वाकधककागर ह|बकोतो गवानकाअवतारकानकरपजाजाताह|

HINDI X Page 147

2 रल गदयाश

साहतकभ रवसतारकम ाचकापररकारह| भतो त भकविकतकक ाचकानताओपरन ररहिजसकभउसकभ सासकार र ावकार ीलहोतभह कनतजो ाचदभकालककसीकाओसभककतहोजातीह रिजससभकानवअपनभउदातत पकानधाररकरनाहवह ाचसाहतकोसवसथबनातीह|इस ाचकमकलाकानवासहवहसदर भरतह|अनतःिजसअनपातकम ाचअपनभसकसदर काकापदाडनधाररतकरातीहउसअनपातकमवह ाहहोतीह|

वच ढ़र साहय

कानतासासकार र ाव ाचकभ कलकमहोतभह|सावर वकउदार ाचहसाहतकानकारकरतभह|सवनदर भरत ाचकमकलाकानवासहोताह|आतकापररकारकरनभवाल ाचहसाहतकोवापकता दानकरतीह|

HINDI X Page 148

1 आदशष-पपनndashप हल सहत रमिलतप ाकात-2ततर-त2015-16तत

HINDI(course ndashA)

(तIkkB~Oslasheamp^v) मका-तआरवत िवषयततndashतहआातति धाणप तरयत-त3तघ तत अिधमतअमत-90तततति आशत-तततत(i)तइरत -पतम तचा तखडतह तndashतमखभ तघततततत(ii)तचा तखडतम त म तउ तआ ातअि वायणतहत तत(iii)तयसातरवततय मतखडतम तउ तशतआािज त|तत

खड-lsquoकrsquo

1त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तवशातर त म तजाव तम तआ ख त ति ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातव तह तजा भाइरम तिल तभमहमतकयातम ातह भाइरमातउ तह-तभमहमतम वलतअ तधयण िवारत तवशातर तअप ातिज़लतमतओ तआ ख ातह भाभमहमतयहतातधया त ख ातह भात मतज तवजत हतववहतमलतह भातमलत हत तप रतअवशयतह भाभमहा तयति षफलत हतजा भ ाकात तवशातजाव -पसतम तआ तऊच तमाशसतह चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम तउ म तअध तिहसरतमत फतर ततआ ख वहातर ततआ ख तजहातर तचाज़मत तिससियातमपपवणतत तिमलतातह ातहह त मरातम तउवलत तमाशा तपकतम तख ज घ तमातम तबाचतिखल तप -र तफलतम त तम तरासतआ ख तर तमा त आखाईतहात हतआमभ िवारत तवससातल त तउर तराजतम तह तवभणतमतबा इरमत मरातमा तमतमजराततम िजनहमतवशािवाररहायारहय भत तरातव ातमतववशयमातह उनहमतिब ात मरातसवासणत त षतमताव ातम तइनहमतबातआ अबतभतआ ख भ त मतराजतम तबाचतवशात तिवारतमतविसह हातह

1X5=5त

(i)त ि ाशत त मा ातमत आखाईतआ तवाल तजाव तमाताभणतराफत तभिशालत आखाईतआ ातबतव तह तजा भाजबतजाव तम तआ खमभ ततत

त (म)त खभशातर त म तत (ख)त वशातर त म तत त

त (भ)त ह तम तम तबाआतत (घ)त प ाकातमतउावणतह तम तबाआतत त

(ii)त चाज़तम पप िससियतम अप तवर-पारतम तसियतम ततआ ख ततत त

HINDI X Page 149

त (म)त ऊचाईतमतओ तर तत (ख)त बत ाच तर तत त

त (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत (घ)त ढला तर त फरल तम तबाआतत त

(iii)त lsquoइरमत मरातमा मतमजराततम rsquoततत त

त (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(ख)त िवारतम तराल तमतत त

त (भ)त वससातमातरमा तम तमत (घ)त िवारतम तऊचातससा तआ तमतत त

(iv)त जाव -पसतम तआ तऊच तमाशतसतह तत त

त (म)त जाव त ततयभतत (ख)त ाकात तवशातत त

त (भ)त अधमा त तमाशतत (घ)त ऊचाईत तति चाईतत त

(v)त उप तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त जाव तमातहवतत (ख)त िवारतमातहवतत त

त (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत (घ)त जाव त तवशातत त

2त ि िलिख तभाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तअचपात ाभप मतब तम तिल ता ताचा तिवचा मत तमभ पति यतमातावधा त मयातह तइ ति यतमतवावात तसवहा तमतशभिस तमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणह तशभसतपा सपप मततरसाव तरहय भत तर वातमताव ातव आति यतबतहवपवणता तभ तह ततय तराति यतय आत मतसितम तचाप िमतभभवतम तलपतमतातअि वायणता तजा त तउरमातअप ातजाव तातरभखात तव आयतह तरमातहतइ तरातभभवतमातिवमारत मतसितमतय आतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा त तवहतअप तआ शतमात त ाभप मतब तरमातहतइ तभभवतम तमा वतवहतअप तपप वा तवर-पड़ रतिवालयतमतअप तरहपापठयत वतअधयापमतम तितयस िचतसवहा तम तरम भातवावात वतसवहा तमतधभ ातरातम तिल तरभखआायमतह ातह तराजतमतहाआमतरसावतमतविसतम ातहमभतअहमा हा तसितहातिगधतवावात तिशपतसवहा तमातय भतम तरमातहअहमा ात तआ ातसितरआातअिशपतवावात तसवहा तमातअभयारातह ातह िजरमातपप वातयहतह ातहत मत र तवआातम तसवहा तर तराजतमतशाित तरौहाआणतमातवााव वत हतब ाततततततत

1X5=5त

(i)त वावात तसवहा तमतशभिसतमणसत तअिधमा तमातरभिचति वाणहतशभसतपा सपप मतरसावरहय भत तर वातमताव ातव आतम तबायातभयातहतत-ततत

HINDI X Page 150

त (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत (ख)त जाव तमतराखतत त

त (भ)त जाव तजा तम तिरसातत (घ)त जाव तिशकातत त

(ii)त मतसितातअप तआ शतमात पत ाभप मतब तरमातहजबततत त

त (म)त बालमतम तसवासथयतमातहवतबायातजा तत

(ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

त (भ)त बालमतम तअचपातिशकातआातजा तत (घ)त बालमतम तझठतव आतब ल तर त मातजा तत

(iii)त वावात तसवहा तमतधभ ातह ातहतततत त

त (म)त रातम तिल तआभखआायमतत (ख)त रातम तिल तप शा ातमातमा वतत त

त (भ)त वसमतरभ कातमातमा वतत (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत त

(iv)त अहमा ात तआ ातसितरआातह ातहत-त त

त (म)त िशपतवावात तसवहा तमातअभयारात (ख)त असवहाप मत तअिवारातत त

त (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(घ)त अशभसत तअसवहा ातत त

(v)त उपय तभाशतमातउिचतशाषणमतहतततत त

त (म)त आ शत त ाभप मतत (ख)त ाभप मतम तमणसतत त

त (भ)त मणसत तअिधमा तत (घ)त ाभप मत तहतत त

3 ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-तमहाहतरा ातआभि यातिजर त मसतत ातहतउरमातहममतमत ह ततज त च तह खभआतअप ात मस तव तमह तजा तह तराहराततज तम तह ततई तर तिशमाय तव तमह तजा तह तवलरातततज तमतभयाततितभयातउरमात ा -ि शाततज तचलात हाततअप ातिजलतव तपातभयाततखभशातम तहमआा तह तवहाततिजनह तआभखतम तरहाततप ड़तम तआा तफलतमाततमातमत ाहतम तचभ ाततति ाशातमातअधमा तिाम ततवशातम तआापतजलाओतप ड़तागयतमतआभहाईततअप ात मसतसवयतब ाओततत

1X5=5त

HINDI X Page 151

(i)त मसतमातवासिवमततअसणतकयातहतत त

त (म)त हत (ख)त रहत त

त (भ)तत ह त (घ)त िहाम त त

(ii)त अप ात मसत च तवालतम तमिवतकयातमहातहत त

त (म)त चियात (ख)त ह ात त

त (भ)तत वलरात (घ)त राहरात

(iii)त मिवत मरमातअधमा तिा ातचाहातहत त

त (म)त वशातमातत (ख)त ाषातमातत त

त (भ)तत ि ाशातमातत (घ)त धणतमातत त

(iv)त सितमत मसत मर तप ड़ तम तबाआतब ातहतत त

त (म)त ागयतमतआभहाईतत (ख)त धणतमतआभहाईतत त

त (भ)तत मणमतआभहाईतत (घ)त ाषातमतआभहाईतत त

(v)त राखभशात मर तिल ातचािह त त

त (म)त आभखतरह तवालतम तत (ख)त आभखतआ तवालतम तत त

त (भ)तत रभखतल तवालतम तत (घ)त ि लत ह तवालतम तत त

4तत ि िलिखतमासाशतम तप म तपप तभ त तम तिलय तरहातिवमलपतचभ म तिलिख त-त

हा ाततरौतबा तत

भभ ाहतर तलड़-लड़म तत

ल म तबा बा तलड़ाततत

तउठ-उठम ततत

इरर त ातह तभभ ाहतातभझर तहा ातत

तअप तजाव तम तइरत हतउबा ातत

1X5=5त

HINDI X Page 152

डबाततह त ज़तत

म ा तमतव-वम तत

ल म त तह त ज़तउभाततजर त आ म तत

इरर त ातअरफलातातभझर तहा ातत

तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ातत

(i)त मिवतभभ ाहतर तरौतबा तहा ातहल म तवहतलड़ातहतततत त

त (म)त िभ -िभ म तत (ख)त उठ-उठम ततत त

त (भ)तत ाभ-ाभम ततत (घ)त िपप-िपपम तत त

(ii)त मिवत तअप ातअरफलातम तप ािजत मयातहतत त

त (म)त भभ ाहतर तलड़म तत (ख)त घायलतह तम तत त

त (भ)तत िवजयतमतमा ातम म तत (घ)त अ ाचा तमातरा ातम म तत त

(iii)त डबाततह त ज़त म ा तमतव-वम तमातअसणतहत मतमिवतत त

त (म)त ि आ त म ा तवम तडबतभयातहतत (ख)त वहत ात हतजा ातत त

त (भ)तत रफलातम तरापतवम तात

अरफलतवतत

(घ)त अरफलातर त हतघब ाात त

(iv)त lsquo तअप ातरभआ ातइरत हतरवा ाrsquoतपित ा ातमिवतम तसिवतमतइरतिवश षातमातपात

चलातहत मतउर तिवजयतातमतहततत

त (म)त अप ातरभआ ातम त पतम म तत (ख)त अप ातरभआ ातमातधया त खम तत त

त (भ)तत अप ातरभआ ातम तरवा म तत (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त

तत

(v)त lsquo आ म rsquoतशबआतमातअसणतहतत त

त (म)त रयणत (ख)त चात त

त (भ)तत आ त (घ)त ात त

HINDI X Page 153

खड-lsquoखrsquo

5त ि िलिखतवाकयतम त खा मतपआतमातपआतपप चयतिलिख ततत 1X4=4त

(i)त िवलातमिवातिलखातहततत त

(ii)त अ तवाहत भतात म तख लतरम तह ततत त

(iii)त यहतबालमतअतयतचभ तहतत त

(iv)त व सतररा तमातरबर तऊचातपवणतिशख तहतत त

6त ि आशा भरा तउ तआािज ततत1X3=3त

(i)त वहतअ जातप ातहत तचलातजाातहत(त च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )तत त

(ii)त र तमतिचिड़यातमहला तवालातयहतवहाता तह(ति तवाकयतमतपप वतमिज त)तत त

(iii)त ज तमा भातवहतखा भात( च ातम तवधा तप तवाकयत आतबाइ )ततत त

7तत

(i)त

ि आशा भरा तउ तआािज तत

lsquoकयातवहतपतभ तिलखातहrsquoत(मणवाचयतमतपप वतमिज )तत

1X4=4त

(ii)त पमजतर तपतिलखातभयातत(तमणवाचयतमतपप वतमिज )ततत त

(iii)त आलापतआौड़ातत(ाववाचयतमतपप वतमिज )तत त

(iv)त ाातजातभाातप ातह ततवाचयतमातमा तबाइ )तत

8त ि िलिखत तम ततउ तआािज ततत1X4=4त

(i)त उाप तिवावत मर तमह तह तत त

(ii)त ससायातावतमौ -मौ तर तह तत त

HINDI X Page 154

(iii)त ि तपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoतरौितम तघ ाआतमात वतअलपतात तरहातभयाततत

ि जतशभतम तआ ख तिब ातउ र ति मत त हातभयाततत

घभवा तर तवआ शतल तयभसासणतव तरज तलभ ततत

वबाताति आतषततम म तधतर तबज तलभ ततत

रा आतलड़ तम तिल तया तजलआातह तभय तत

उठ तलभ तउ म त आयतमतयभस-ावत य - य rdquoत

(iv)त ि िलिख तमासतपियतमति िहत रतसपपतमिज तत

ldquoहाहामा तघ तमतवत यातत

ि िशतमातअतवहतौ तततभयातत

मभतयहतरा ातहालत

जा मत तजा तरमआ खम तर ातईतत

जाभातजबतातमालतत

ह भतमभ पतजा तिब ातश म-रातह ातईततत

lsquoा-ाrsquoतमहत तउठातभ ततवहतrdquoत

खड-lsquoगrsquo

9त ि िलिख तभाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम उ तिलिख त-त

वजत तभझ तबड़ातिशतम तरासततयहतहररतह ातहत मतअप ातज़आभातखभआतजा तम त

इरतवधभि मतआबावत तहा भ तम तफ़ल तमत ह तवालतम तहा तइरतप मप ाभत

lsquoपड़ र-मलच तर तिविचपछतम म तहमत म ातरमभ िच तअरहायत तअरभ िकतब ात

आयातहत ातम-र -मत मतआजण तव िममतमहाि यतम तपातइरात हलल तम तह त

जहात तअप ात मश ावससातभभज़ा तअप ातयभवावससातमातव त मयातसातत म-आ त

म तप ड़म तउ मतर तम ईतातपात तपप वा तमात हतहततबरतइ म ततआ ख -रभ त

1X5=5त

HINDI X Page 155

इ म तबाचतहातत तबड़ातईतसातल म तइ मतपापत त तप त म ातभह ातसा इरत

बातमातअहरारत तभझ तमहाि यातिलख तरयतवतत

(i)त प प ाभतlsquoपड़ र-मलच rsquoतमातकयातअसणतहतत त

(ii)त हा भ त तहा तजाव तम तमर तािवत मयातहत त

(iii)त ल िखमातम त तमत म मतभह ातपापतसातत त

(iv)त ल िखमातम तमहा ातिलख त तकयातअहरारतवतत त

(v)त ल िखमातमतव िमतमहाि यतम तअिधमाशतपातमर तह त तकयत

असवातत

अाा तमतउतअात14तरालतहतरल तिबिसललातखातमतउतअात14तरालत

हतवहातमाशातहतवहातपभ ा ातबालाजातमात आ तजहातिबिसललातखातम त ौबखा त

प याज़तम तिल तजा ातपड़ातहततभ त मत ासातहतबालाजात आ तमतजा तमातत

यहत ासात रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह तम तजाातहततइरत ास तर त

अाा तम तजा ातअचपातलभातहततइरत ास त तजा त म त हतम तब ल-ब ावत

मातठभ ामातपप मातआाआ ातम ताफण त ातमतपच त ह तहतत रल त त

बल तजबतभाातहतबतअाआरतआा तम तखभशातिलातहततअप तढ तराकातमा तमत

िबिसलातखातराहबत तसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िमत आ तमत

रभातम तितवरितइनहतभाियमातबह तम तरभ म तिलातहतत त

(i)त िबिसललातखातप याज़तम तमहातजा तस त त

(ii)त बालाजात आ तमतजा तमातमौ -तरात ासातअाा तम तबतपरआतसात त

(iii)त अाा तम तयहत ासातकयतपरआतसात त

(iv)त अाा तअप तरभातजाव तमातसत मत मर ता तह तत त

(v)त अप तराकातमा तमतखातराहबत तकयातसवामा त मयातहत त

10त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

HINDI X Page 156

(i)त िज तसियत तातिशकातमातिव धत मयातसाउनह तअप ातबातम तरहातिरसत

म तम तिल तमौ ndashमौ तर तमण त आ तहlsquoतातिशकाम तिव धातमभ मततमातखड तrsquoपाठत

म तवधा तप तबाइ तत

(ii)त lsquo मतमहा ातयहताrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतयभवावससातमतल िखमातम त मरत

बात तउना आतम त आयातसातत

(iii)त व आतमातरआणतआ तम तल खमत त मरतिव धातारतमतबातमहातहlsquoतातिशकातम त

िव धातमभ मततमातखड rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ ततत

(iv)त lsquoत ौबखा तमतइबाआतrsquoपाठतम तवधा तप तिलिख त मतअप तजहबतम तअिप त

माशातम तितिबिसललातखातमतमौ तराताव ातआशततह ातहततत

(v)त lsquoरसमि rsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मतवासिवमतअसततमतरसमतसित मर तमहात

जातरमातहतत

11त ि िलिख तमासाशतम तधया पवणमतप म तपप तभ त तम तउ तआािज तत-त

भमहतौतमालभतहामतज भतलावातबा तबा त िहतलािभतब लावातत

रभ तलख तम तबच तमठ ातप रभतरभधाप तध उतम तघ ातत

अबतजि तआ इतआ रभत िहतल भतमबाआातबालमभ तबधज भतत

बालतिबल मतबत तबाचातअबतय त ि हा तातराचातत

मौिरमतमहातपिअतअप ाधतबालतआ षतभभ तभ हत तराधत

ख तमभ ठा त तअम तम हातवभ तअप ाधातभभ हात

उ तआ तप ड़ततिब भता तम वलतमौिरमतरालतभमहा तत

ततय िहतमापतमभ ठा तमठ तभभ िहतउप तह उत तस तत

भािधर भतमहत आयतहिरतभि िहतहप य तरझतत

अययतखाड़त तऊखयतअजत तबझतअबझतत

1X5=5त

(i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर तकयातमहातत त

HINDI X Page 157

(ii)त िवाित तप शभ ातर त रातकयतमहात मतउनहमतलवतमातअप ाधतकातम तआ ात

चािह तत

(iii)त िवाित तप शभ ातम तबा तमत -तहा-त तकयातर चातत त

(iv)त प शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तलवतम तअप ाधतम त मरतमा त

अकमयतबायातत

(v)त सभतमासाशतमताषातमौ -रातहत त

त असवात

म ाताािवमतसातउरमातआभखततत

लड़मतम तआा तमतआ तवतत

जर तवहातउरमतअितपजातह तत

लड़मतअातरया ात हतसातत

अातइ ात लातर लतसातत

मतउर तरभखतमातवारत तह ातसातत

ल म तआभखतबाच ात हतवातसातत

पापठमातसातवहतधभधल तमाशतमतत

मभ पतभमत तमभ पतलयबसतपियतमतत

(i)त लड़मतअातमरात हतसात ततततततत1तत

(ii)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquoतपितमतातमतअवआ ात मरतमा तसतईतहतत 2त

(iii)त सभतपियतमतमिवत तकयातावतसत मयातहतत त2त

12त ि िलिखत तम तउ तरक पतमतिलिख तत-zwnjत 2X5=10त

(i)त प शभ ात तlsquoमौिशमतमहम त मर तरब िधत मयातहततउ मातमौिशमतम तरमबािनधत

म तमातकयाततमा वतह तरमातहतत

(ii)त lsquoपायाततप ाrsquoमिवातमतlsquo तरभभधतश षत हातबातभईतयाि ातपितमतमिवतमात

रबधत मरर तहत तकयतत

HINDI X Page 158

त(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवत मरतमा तम तसियतमतओ तरम तम ातचाहातहतत त

(iv)त lsquoात तमहातलड़मतह ातप तलड़मतजरात आखाईततआ ाrsquolsquoमनयाआा rsquoतमिवातम त

वधा तप तमिवतइरतमस त ा ातियतम तिल तकयातरआ शतआ ातचाहातहतत

(v)त िशवतध भषत तमातराचा तपाम तप शभ ात तज मतम तआ बा तमतध भषत ड़ तवाल त

म त मरतमा तधमायातत

13त lsquoरा ात-रा ातहासतततtksfM+ म तवधा तप तबाइ त मतल िखमातम तइरतबातमात हरारत

मरतमा तवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहत

असवात

lsquo तकयतिलखातrsquoतपाठतम तवधा तप तबाइ त मत मतरव आ शालतयभवात ाभप मतमत

हिरयतर तिवजा तमातआभपय भत म तमतवपतकयातय भआा तआ तरम तह तत

5त

खड-lsquoघrsquo

14त ि िलिखतमतर त मरात मतिवषयतप त आ तभ तरम तबआभतम तवधा तप तलभभत

200तर त250तशबआतमत मति बधततिलिख तत-zwnjत

10त

(i)त पातमतब ातअर षतत

bull साव ातत

bull पातजाव तमतबआलावतत

bull पातअर षतम तमा वतत

bull पातअर षतम तआ तम तम तउपायतत

bull उपरहा तत

(ii)त अ भशार ततहा ातववशयमातत

bull िमातत

bull अ भशार तमातहवतत

bull अ भशार तमतववशयमातत

bull अ भशार तमतवितमातिवमारतम ातत

HINDI X Page 159

bull उपरहा तत

ii)त पप वण ततमितमाति यतत

bull िमात

bull ररा तमतपप वण शालातत

bull उआाह वतरिहतिवव च ातत

bull पप वण तमातहवत

bull उपरहा तत

15त lsquoप यतजलतमतब ातरसयाrsquoतम तल म तजलतअिधमा ातम तपतिलिख त

असवात

प ाकातमतअरफलतह तप तितम तरातव ातआ त त मतपतिलिख तत

5त

16त ि िलिखतभाशतमातअप तशबआतमतरा -ल ख तमिज तत

रािहतयतहा त -िसषमतम तसवसस-रभआ तब ा त ख तम तिल तावत तिवचा त

म तरभिलत ज तआा तम ातहत मरातआ शतम त ाभप मतमात -िसषमतय आतसवससत

ति भातहत त फ तउर तमातम ईतप ाधा त हतब ातरमातहत मरातातक तमत

ाचात हत आखातरमातअततसपपतहत मतसवत ारत तराजतम तह त ाभप मतम त

रािहतयतमतखभ ामतह शातिलात ह ातचािह तधया त ह िजरतमा त ज तमातअसणत

म वलतप त ात हतहतउरातमा तरािहतयतम तअधयय त तरज तमातअसणतातम वलत

प ात वत ज तातम ातहात हतहतिजरतमा तरड़ा भलात तबारात ज त

श ा तम तअसवससत त भातब ाम तरातम तडालातहतउरातमा तअ ालत त

ाताव ातम तड़मा त ख तवालातघपयातरािहतयतजाव त तराजतम त - त

म त भातब ातम त पतम तआ ातहतअतसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तम त

रा तअचप तरािहतयतमत च ात तअधयय तम म तहातजाव त तराजतमतउिचत

5त

HINDI X Page 160

कातमतजातरमातहतरािहतयतमातवासिवमता लयत तउरमातहवतातात

ब ात हतरमातहतत

असवातत

जाव तमतरफलातमातरवणसत हसयतवतिवारतहत मरातिवश षतमायणमलापतम त

िल तसितमतकातमतवतिवारतमतमातअरफलातमातसतलकवतहतम ईत

सितज तअप ातरफलातम तबा तमततवसतहतरफलातम त ास तमतवईतअरफलात

र तह तरािहत हतह ातजरातrsquoह ातफ डणrsquo तमहातसाय आतवपतर च तहत मतवपतम त

रम तहत तवपतम तरम तह ततय आतवपतयहतर च तह त मतवपत हतम तरम त त हत

म तरम rsquoतल म त मतज़बतवतिवारतब ा त ख ातल भतम तिल तभिशमलत

ह ातहतकय मतमईतप शाि याततवतआबावतउ म त ास तमतवातह तज तउर ताभणतर तमात

आ ातह तरभिचतिवचा त ति य ज तजाव तमतववशयमातमातरा ाततम तम त

िल तराहरतजभा तमतल भतमतआआतम तह तम ईतातसितज तिवपितम तरयत

आवायतआआतमतइचपातयातवमाकातम ातह तमज़ त आाभत तचप तवालातसित

ह ातहत र तअरफलतल भतअप तख ाबतआशण तम तिल तमज़ तपहलतमतबजायतअप त

ागयतम तआ षतआ तहतइरम तिवप ा तवतिवारातसितह तरािहत हततह त त

यारतम तमतलभ त ह तह त तबड़ातवरा ातर तरफलातातम तह ततत

HINDI X Page 161

उर - खड-lsquoकrsquo

पपन स नतर सकक त रलय द अक 1 (i) (ख)त वशातर त म तत 1X5=5

(ii) (भ)त उ म तअध तिहसरतमत फतर ततत

(iii) (म)त िवारत तवससातम तराजतम तह तवभणतमतबा तमतत

(iv) (ख)त ाकात तवशातत

(v) (भ)त जाव तमतवशातमातहवतत

2 (i) (म)त अचपात ाभप मतब तमाति यतत 1X5=5

(ii) (ख)त रातभभवतमातिवमारतउरमतबालयावससातर तहात मयातजा तत

(iii) (घ)त रातम तिल तरभखआायमतत

(iv) (भ)त अिशपतवावात तसवहा तमातअभयारात

(v) (म)त आ शत त ाभप मतत

3 (i) (भ)तत ह त 1X5=5

(ii) (घ)त राहरात

(iii) (भ)तत ि ाशातमातत

(iv) (म)त ागयतमतआभहाईतत

(v) (म)त आभखतरह तवालतम तत

4 (i) (ख)त उठ-उठम ततत 1X5=5

(ii) (म)त भभ ाहतर तलड़म तत

(iii) (भ)तत रफलातम तरापतवम तातअरफलतवतत

(iv) (घ)त हा त ता म लभाा तरघषणतम त तत

(v) (म)त रयणत

5 (i) मिवातजािवाचमतरजाततालभतमणतमा मतlsquoिलखातहrsquoत यातततततततततततततततततमातमणतहतततततत

1X4=4

(ii) अ तवाहततततिवसया आब धमततवयणतरचमततत

(iii) चभ ततभभववाचमिवश षवततपभललभत मवच तlsquoबालमrsquoतिवश षयतमाततततततततततततततततिवश षवतहतत

(iv) व सतततसिवाचमतरजातपभललभत मवच तमाणतमा मतlsquoहrsquoत यातमातततततततततततततततमाणतहततत

6 (i)त रयभतवाकयतत 1X3=3

(ii)त यहतवहाता तहतज तर तमतिचिड़यातमहलाातसाततत

(iii)तत ि वाकयत

7 (i)त कयातयहतपतभमहा त ा ातिलखातभयातहतत 1X4=4

HINDI X Page 162

(ii)त पमजत तपतिलखाततत

(iii)तत आलापतर तआौड़ातभयाततत

(iv)त मणवाचयत

8 (i)त व यतम त तमतावतम तउातम तवाल तिवषयतमतबाह ातच पात तबातवााव वतम तउाप तिवावतमह तह ततत

1X4=4

(ii)त भखयतआरतससायातावतम तसवामा त मयातभयातहतय ति ािलिखतह ततzwnjतzwnj-तत ितहार तश म त ध उतराहयतजभभभपरात(घवा)त तिवसय ति वआत(व ागय)तसातवतरलतत

(iii)तत सभ तमासतपियतमतशभतवलब तहतसातरौितव यतहतघ ाआतमात वत(भजण )तत ववातमातबज ातव आतउाप तह तरौितमातयभसतम तिल तया तह ातत िधतह ातअ भावतहतसातउतरभमात वतहषणतरचा ातावतहतततइरतमा ततइ तमासतपियतमतlsquoवा त रrsquoति िहतहततत

(iv)त उप तमासतपियतमतश मतससायातावतम तमा वतमवत रतमतउपितईतहततत

9 (i) प प ाभ lsquoपड़ र-मलच rsquoतमातअसणत मत रातमलच तअसाणरतरसमितर तहतिजरमतसितम तअप तपड़ िरयतर तउआा त वतघि तरबधतह तह तइरमतपड़ रत मतपप वा तमत हतमायणतम ातहत तरभख-आभखतम तकवतमतप सप तरहायमतह ातहततत

1X5=5

(ii) हा भ त तहा तजाव तमाफतािवत मयातहततपित ndashपातआ तमातप तजा तह तउनहमतपड़ िरयतर तभलामातम मातरयतहात हतिलातबड़ तशह तमतल भतlsquoपड़ र-मलच rsquoतर तविचतह तल भतअप ातम पठयत वतफल तमतमआतह म त हतभ तह तव त म-आर तम तिल तरव आ शालत हत ह तइरतमा वत भषयत आयतमतउआा ा िवशालातहरा-ठहाम त तउललारतव आतरबतभलात आ तभ तह तत

(iii) ल िखमातम त तमतबचप तमतयाआमतमतभह ातपापतसाततत

(iv) ल िखमातम तमहा ातिलख त तयहतअहरारतह ातहत मतहा ातपड़ र-मलच तहा तजाव तम तिल तबतउपय भातह ातहततत

(v) ल िखमातमतव िममतमहाि यतम तअिधमाशतपातउ म तअप त हलल तम तल भतह तकय मतय तरा तउ म तअप तजा -पहचा तस ततत

अवा (i) 14तवषणतमतवयभतमतअाा तया ातिबिसललातखातपभ ा तबालातजातम त आ तमत ौबखा तप याज़तम तिल तजा तस ततत

(ii) बालाजात आ तमतजा तम तिल तअाा तम तवहत ासातबतपरआतसातज त रल तबाईत तबल तबाईतम तयहातर तह म तजाातसातत

(iii) अाा तम तयहत ासातबतपरआतसातकय मतइरत ास तप त रल त तबल तआ तबह तमातधभ तभाय तरभ तम तिलातसातिजरर तअाा तम तबतखभशातिलातसातततत

(iv) अाा तअप तरभातजाव तमातसत मतभाियमात रल तबाईत तबल तबाईतम ता तह ततत

HINDI X Page 163

(v) अप तढ तराकातमा तमतखातराहबत तयहतसवामा त मयातहत मतउनहमतअप तजाव तम तव िममत आ तमतरभातम तितिचत रल तबाईतत तबल तबाईतमतभायमतम तरभ म तहातईततत

10 (i)त ियतम तिशिकतम ातउ म त तभह-रभखतम त ाशतमातमा वता तह रसमतमिवयतम त ामतमतमभ ला तियतम तअ प तमताषातमतबामतम ा ातइरतथयतम तािवतम ातहतियतम तिशिकतम तर तअ सणतह तजा तह तत

2X5=10

(ii)त ल िखमात तसवाधा ातवआ ल तमातववण तम त तबायातहत मतउरतरयताndashफ प यातहड़ालमजभलरताषवतह तशह तमतवतम तस ततरातल भतइ तवआ ल तर तप तआखत तज श-ख शतम तरासतज ड़ ातचाह तस ततल िखमातात मतयभवातह तम त ा तइ तभििविधयतर तजभड़तभईकय मतशालातअवालतमतज शालातबात तउरमत भतमतबह तख तम तलाव तमतबआलत आयातसाततत

(iii)त व आतमातरआणतआ म तल खमत तइरतिव धाारतमतबातमहातहत मतव आतम तायतरातहआतई -मता तह ततई त तव आ-तमत च ातअसवातउ मातआशण तिवव ातव आतियतर तम ायातहतजब मततहतउनहतियतम तममह ातप ा ातपापतरझ तह ततत

(iv)त िबिसललातखातमाशातमतरसमितमत च -बर तह तमाशातमतरभातवय ज तमत मताचा त वतअदभतप प ातहिजरमाति वाणहतमाशातमातह तसितम ातहतयहतवय ज तिपपल तमईतब रतर तरम च त आ तमतह ातवयातहतयहत आ तशह तम तआिकवतमतलमातप तिससतहतसातह भा तजयातम तअवर तप तयहातपाचत आ तमतशाायत वतउपतशाायतभाय -वाआ तम तमायणततवय िजत म तजा तह तततइरमतिबिसललातखातअवशयत ह तह तकय मतअप तज़हबतम तितअतयिधमतरपतउसाआतिबिसललातखातमत सातमाशातिव ासतजातम तितातउ ातहातहतव तजबतातमाशातम तबाह त ह तह तबतिव ासतवतबालाजात आ तमत आशातमतओ तभहतम म तबठ तह ततयहात ह तचाह तस ड़ातआ तम तिल तहातरहा तभ तउरातओ तशह ाईतमातपयालातघभात आयातजाातहत ता तमतवससात ाडतम ताधयतर तबजातहततत

(v)त ज तसितअप ातबभिसत तिवव मतर तराजतम त मरात तथयतर तअवभतम ाातहत तअ भरधा तम ातहत तवहतसितहातवासिवमतरसमतसितहत रातसित - तविवषमा तम तविवषमतम ातहतजर तndashतनय त तभभतवामषणवतमातिरसातख जाततवहतवासिवमतअसतमतरसमतसितसातत

11 (i)त पहलातपितमतलवत तप शभ ातर ब ल -त lsquoवपत ता ततयभतम ततहामतलभा-लभाम त तिल तबभलात ह तह rsquo

1X5=5

(ii)त बातिबड़ातआ खम तिवाित तप शभ ातर तमहा-प शभ ातजातवपत तराधभतह तराधभज तबालमतम तभभव-आ षतप तअिधमतधया त हत आयातम तइरिल तइर तकातम तआमतत

त(iii)त

HINDI X Page 164

ततततत(iv)त

िवाितप शभ ातम तबा तमत -हा- तयहतर च तलभ त मतआ ख त भि तप शभ ातम तमर तह ा-हा-ह ातरझत हातहतअसाणरतव तअबतकियतम तह ा तम तमा वत ा-लवतम तातराानयतकियता त ह तह त तउनहमतवरा ा-र ता तडाल तम तरप त आखात ह तह ततव तयहत हतजा त मतउ म तरा तभछ तम त रतर तब ातखाड़त हतबिलमतल ह तमातब ातवत जतखाड़ात(लवा )तहत ा-लवतराानयतवा त तह म तबतप ाातय सातह तभि तजातअजाि यतमत हतइ म तावततम तरझत हतपात ह तह ततप शभ ा त तरातमतउपिससतल भतम तरा तअप तयम तफ र तम तरभधा तम तराधातम तिलयाततव तब ल -तअबतल भतइरतबालमतम तवधतम तिल तभझ तआ षत तआमतयहतम भतवच तमह तम तमा वतवधतम तय गयतहत त तइर तबालमतरझतम तबतबचाात हातप भतअबतयहतरचभचतहाता -य गयतह तचभमातहतत

(v)त अवधाताषातत

अवा (i)त lsquoलड़मतअातरया ात हतसाrsquo ब ातम तिवआातम तरयतातमतअवआ ातइरतमा तसतईत मतउरमतपभातमतररा तमतचालामतम तरझ तमतरझत हतहततउरमतइ ातर लातसात लाप तहत मतउर तरभखतकयातहतयहत तपातहतमभतआभखत मर त

मह तह तयहत हतपातत सभतपियतमतातअप ातब ातम तातम तप प ाभतवआशणतपतर तहम तराखतआ त हातहतइरतमतम ातावभमात हतबिलमतातम तरिचतअ भवतमतपाड़ातमताािवमतअिसितईतहतजबतात तअप ातब ातम तिववाहतम तरयतउर तिवआात मयात तउर तलभात मतवहतअप ातअितपजात मरातम तरपत हातहततत

(ii)त त

तत(iii)त

त त

12 (i)त प शभ ात तlsquoमौिशमrsquoतमहम तऋिषतिवाितम तरब िधत मयातहतकय मतिवाित ात वतलावतम तभभतस त तम वलतव तहातलवतम तम भतवच तब ल तर त ातम तरम तस तइरम तअिप तिवाि तप शभ ातसातलवतआ तम तसवावतर तला-ाितपप िचतस तत

2X5=10

(ii)त lsquo -रभभधतश षत हा बातभईतयाि ा rsquoमतमिवतमातरबधतउरम तजाव तमतरभखआतधभयातउरत ाितर तहतज तअातब तचभमतहसातअबतम वलतउरमतरभभधत(सि)तातश षत हतभईतहतयहातमा वतहत मतमिवतम तधभयात ािततमतयाआमतआभखातम ातहतततततत

(iii)त रभमा तम ताधयतर तमिवतउ तसियतमतओ तरम तम त हातह तज त मरातातघ ातयातरभततमत मरातातमालतमतभखयत ायमतमातरासतआ तह ततउर तरफलतब ा तम तिल तसवयतपपतितमत ह तह ततव तरहायमतमलामा तसवयततम तहतवत तआ म तभखयतमलामा तम तहतवतम तब ा तमतअप ातशितलभातआ तह ततत

(iv)त इरतमस त ा ातमिवततियतम तरआ शतआ ातचाहातहत मतउ मतम लातहातउ मतरबर तबड़ातमज ातरझातजाातहततररभ ालतमत हतम तलड़मतमत हतयाणआात ातवच वतम ातचािह ल म त मतराानयमज तलड़मतमत हत मरातम तअतयाचा तरहतम तआभबणलत हतब ातचािह ततउर तहमशात

HINDI X Page 165

अप तितह तवाल तअतयाचा त वतश षवतमातराहरपवणमतिव धतम ातचािह ता मतउर तमातमज त तरझातजातरम ततत

(v)त प शभ ा तिशवततस ततइरिल तउनह तिशवतध भषत ड़ तवाल तम तधमा त तमहात मतिजरत मरात तभवा तिशवतम तइरतध भषतम त ड़ातह वहतरहबातम तरा तहात ातशभतहततय आतिशवतम तध भषतम त ड़ तवालातइरतरातर तअलभत हतव तरातमतउपिससतरात ाजात तहासता तजा भमततत

13 त जबतधभधतपतभईत तल िखमात तआ खात मतचा तओ तजछतिबख ातपड़ातहतजहातमतआ खा तखबर ा-हा-खबर ातहततयहतरबतआ खम तल िखमातम तवयणतवत मतकव तमतइरतइाडतमत म ातमभ पतघपतह तजाातह-रतवाहा तझ त त ाच तअतयतव भतर तिभ ातिसात आाततरा तर तउठातईतधभधतसातऊप तमतओ तड ा त तववा ातबाआलततधाातहवातमतिहल मतल त तियात तड डम तम तफल तज त तम त हत ह तस ततयहतरबतआ खम तल िखमातम तअ भवतवत मतजाव तमातव आतयहातचलाया तरआयणतहततत

असवात मतरव आ शालतयभवात ाभप मततमतहिरयततर तिवजा ततमातआभपय भत म तमतहति िलिखतिमाति ातरम तह ततिवजा त ा ातआतउपलिबधयतमातय भता वतजाितम तउतसा तम तिल तम मतिवभ तशितमातय भतउिचत ाम तर तम तप तबलतआमततभव-यतमतउपय िभातराचा -पतवतपभसमतम तपाप तम तिल तम मततइरमातअ भिचतय भत हतह तआमततिच मतरातक तमतईतिवजा तमत ईतख जतम ताधयतर तइलाजतरबम तिल तइर तरभि ित मयातजा ततमिषतरभधा तवतउ भ-धधतमतउछितमतरहायमतपसितवतउपम वतर त ाभप मतम तअवभतम ा ततत

1X5=5

14तततत

ि बधतल ख ततbull िवषयतवसभततbull सभितbull रम तबआभतम तवधा तप तिवषयतमातपललव तbull ाषायातशभसातbull िवचा मतसपपातत

2X5=10तत

15त

तततत

पतल ख तततbull ा त वतराप तमतपचाप ा ततbull िवषयवसभतbull ाषायातशभसाततbull सभितbull िवचा मतसपपात

1X5=5त

HINDI X Page 166

16त रा -ल ख तशाषणमतततरािहतयतमतउपय िभात

िजरतमा तश ा तम तसवससत ख तम तिल तसवचपत तसवासथयवसणमतरभिलत ज तमत

ववशयमातह ातहतउरातमा त ndashिसषमतम ततसवससतत वतरभआ तब ा त ख तम तिल त

अचप तरािहतयतमतखभ ामतअि वायणतहतरािहतयतअधयय त तरज तमातउ शयतप त त ज तम तमतराित हतहतइरमातउ शयत तराजत त ारतम ततय मत ाभप मतमातउिचताभणआशण तम ातहततत

असवातत

शाषणमततवतिवारतमातहवत

जाव तमतरफलातातम तम तिल तसितमतवतिवारतह ातप तववशयमतहतवतिवारतर त ाततवतसितमपठ तपप िससियतर तह तरािहत हतह ातवहत

ि तयार त हातहत तअतवरा ातर तरफलातातम तल ातहततवतिवारतमतमातजाव तमतअरफलात तख ाबतआशण तमातमा वतब ातहततत

1X5=5त

HINDI X Page 167

2 आदशष-पपनndashप हल सहत

सकलत

रलयाकन ndash 2 2015-16 का ndashदसवी

हअद ( पाठयकर ndashldquoअrdquo ) सरय ndash3 घ क पराक ndash90

नदश----- इस पपन कक चार खण ह ----क गघ चारष खणष कक पपनष कक नतर दकना अ नवायष हह यासभव पयकक खण कक नतर करश दिल

खण- lsquoकrsquo अपठत बध (1) नसनलल त गदयाश कब ोयानपवषक प कर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ 1x5=5 बाासका ोगअनभककाकदकभ ल काजाताहबइसभघरबनानभबतरन र जारकभ ल इसतभकाल काजाताहतथाधनकभ पकमजलानभकभ काककम ीलााजासकताहबबाासककचीखमतबसभबनरहहजबसभइासाननभहाथसभकलातककचीखमबनानीरककबबाासककखपिउचदसभचाइााोरपााबतरनउपरकरआदअनभकचीखमबनााजातीहबहाातक कअसककमबाासककखपपिउचदकोइसतरहबााधाजाताह कवह काककककललभलभताहबजलाासभअकबरकभ कहनदकमघकासानबारहोनभकभ सकवहााकभ लोगदकभ पासबहतखालसकहोताहबहसकजागलसभबाासइकटाकरनभकाहोताहब ा कसभतीनवषर ककउउवालभबाासोकोकााजाताहबब भबााससखतहोनभसभजातभहबबाासककखपिउचदसभकाबनानाहकभ अनसारतारककजातीहबइसकलाकोसीखनभकभ ल काफ़कसकलगताहबक ास क नपयबगता नह हह- (1)ककानबतरन जारआदबनानभकभ ल ब(2)धनआदकभ ल ब(3)चाइााोरपााोकरााउपरकरआदबनानभकभ ल ब(4)खभतकमहलचलानभ रपवधदककघासनकालनभकभ ल ब( ) पिचयष कब कस तरह ाधा ाता हह (1)गोलआकारकमब

HINDI X Page 168

(2)चप भआकारकमब(3)ाककभ आकारकमब(4)लाबभआकारकमब(ग)गलष रउ ास लक त करनक का सह सरय क हबता हह (1)जलाासभअकबर(2)अकबरसभदसाबर(3)नवाबरसभजनवर(4)जनवरसभकाचर(घ)लबग रसातष रउ ास लक त करतक ह कयषक- (1)बाास ीगकरजरदजातभहब(2)लोगइससकखालहोतभहब(3)बाासहरभ- रभहोतभहब(4)इससक ाबापआजातीहब(ङ) पिचया नानक कक लल कस पकार कक ास कब च ना ाता हह (1) कसभतीनसालककआवालभ(2)दोसभपााचसालककआवालभ(3)चारसभसातसालककआवालभ

(4)दससालककआवालभ (2) नसनलल त गदयाश कब ोयान पवषक प कर नस कक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नउ1x5=5 वजतमलतयहत मतरवणसवाम तानयातहत मत िखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर तराधाताललभमतह ातहतिखलौ तर तख ल तयातउनहमतब ा तवतब तअप तपप व शतमातपभ ाणवतसातअ भम वतम तह तअ भम वतर तवशयतम ा तमलतर त हतच तमा-पातसातपभ यतज तमतरपवणतमलातमत यातर तहतिखलौ तबतम तिल तराजतमातराम तह तह त तबत ा ातसवयतब ाय तभ तिखलौ तजाव तम तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तभ तमातिर ातलमड़ातमतभाड़ात त तम त मल तब ा त रयतब तअप त पप व शतमातराकातमतपभ ाणवतम त ह त बालतजाव तमत िखलौ तमत यहतिविशपतिससितउनहमतबतमतिशकातम ताधय तम तलपतमतबतउपय भातरािबतम ातहत मनभतिखलौ तम तिशकायातउपय भतमातिवचा तिशकातम तइिहारतमतबतआ तर तवयातवासवतमतबतम तिल तिवश षतलपतर तिखलौ तब ा तमातप वाज़तसवयतबतपभ ा ात हतहतय पतमत17वतरआातम तपहल तबतम तिल तिखलौ तब ा तजा तमातउलल खत हतिलातहतबतम तिखलौ तरवःतआ तर तईजाआत म तभ ता ायतिखलौ त मात रपवणत इिहारत बत मत िलखात जा ात रवत हत ह भात जबत मत िहािरमत राात म तअलावातरािहतयतसातल ममसातमातइरतआिपतर तिव षवत हतम तिलयातजाात

त(म)तिखलौ तबतम तिशकवतमतरहायमतह तह तकय मत

त(1)तिखलौ तमातबतमतमलप ात तर च-रझतर ताललभमतह ातहत

HINDI X Page 169

त(2)तिखलौ तरभआ त तचमल तह तह त

त(3)तिखलौ तअम लाप तआ तम तह त

त(4)तय तवरा ातर तउपलबधतह तह त

(ख)तबतम त ा ातब ा तिखलौ तम तपाप तमौ -रातवितह ातहत

त(1)तम ा तमलतमत

त(2)तअप ातमलप ातमतम तमत

त(3)तरयतमातउपय भतात

त(4)तराकातमतपभ ाणवत तअ भम वतमतत

(भ)तिशकातम ताधयतम तलपतमतिखलौ मतम तउपय भतमातइिहारत म ातपभ ा ातहत

त(1)ता वतरभयातम तइिहारतिज ात

त(2)तलभभतरौतरालतपभ ा ात

त(3)तलभभतचा तरौतरालतपभ ा ात

त(4)तआ तरौतरालतपभ ा ात

(घ)तबत ा ातब ा तभ तिखलौ तराािजमतराम वतम तिबबतह तह तकय मतndashत

त(1)तय तबतम त ा ातराजत तपप व शतम तअवल म तप तअ भमतह तह त

त(2)तइरमतउ मतराकातातिि त हातहत

त(3)तउ मतमलप ातम तिल तवधा तप तयहातराजतयहातपप व शतआा तम ातहत

त(4)ता तमस तरहातहत

(ङ)तrsquoपभ ाणवrsquoतशबआतमातअसणतह-त

(1)नानकारब(2) फ़रसभबनानाब(3)तोकरदसराबनानाब(4)नकारपर होनाब3) नसनलल त पदयाश कब ोयान पवषक पढकर नसकक नीचक दल पपनष कक सह नतर वकलपष सक च नक -1x5=5

HINDI X Page 170

जब कसाथकलकरखभलतभह कndashदसरभकभ दखndashसखझभलतभहक ी ठतभ हकनातभह र फ़रगलभलगाकरकसकरातभहबजबहकबतातभ ह----- कहोजातभहब ाषा- षाहकमपासलातभ हपरबनाबददकभ ीजोतभ हसागीतकभ सवरिजसकमहदठगनगनातभ हपाावाथरकजातभहबहकतब ी कहोतभहजब कतककगोदकमहोतभहबदनndashदनासभपरभचनककनीादसोतभह रसनहरभसपनदककदनासाजोतभहबहकतब ी कहोतभ हजब सभसहकजातभहबअपनभकनकभ दरवाजभबनद ीकरलमपरसवाकोदसरभसभजापातभ हब कहोनभ काह ावबाअजीबहउसी ावकमी काअरलाहकाताबीखहबगरककवाीहराकनाककाबीजहहपरापरा रसासकतककचीखहब

(क) हर सभी त र सकरातक ह - (1) कलकरखभलतभहब(2)दख-सखझभलतभहब(3) क-दसरभसभ ठतभ हब(4)आपसकमगलभलगतभह ) भषा का अष हह- (1)वभष- षाब(2)चारा- साब(3)सजावब(4)ो ाबग) सगीत कक सवर नक पर कया हबता हह (1)हकसबकनसभजजातभहब(2)हदठगनगनातभ रपाावाथरकतभहब(3)कनकभ दरवाखभखलतभहब

HINDI X Page 171

(4)कतरवकभ तसजगहोतभ हबघ) लक हबनक कक भाव अी ह कयषक- (1)स ीाशवरिकतदककहकपरकपाहब(2)हक ारतकमरहतभ हब(3)हकलनानहाचाहतभब(4)हकस ीकाकानकरतभहब(ङ) rsquoस नहरक सपनष क द नया सबतक ह rsquo रउ अलकार हह- (1) पक(2)अन ास(3)शलभष(4)कक4) नसनलल त का वयाश कब प ल ढ़र नीचक दल गल पपनष कक नतर वकलपष सक च नकर लल ल-1x5=5

अातकमतकसभर भक आज ीक काागताहाबहकठनदभनाकगरनरठरहदहोकाागताहातकअकरसव ातककबादासदाकाथभसजानाबहााथकमच ीपहनकरपाावकमकमहदरचानातकनहा वधवकक तकत र ा कसााधकाहोबतकअगरबलदानककपसतकककपावन ककाहोबफ़र कक भचोााातोबहतीतललगीथीाबपरउरखतासभपारककवभहक-लागलनभ लगीथीातकअकभ लहोनहाइसध र कोखोनभनदभनाब रउठभदखसभहदपरआाखकोरोनभ नदभनासपतपदकक यासभतककभरअधाागनीहोबसातजनकदतकबजभजोतकअकरवहराागनीहोइसल अाधकारतकसभबनबता लभरहाहाबकाागकासादरतभराकात ककोदभरहाहा

(क) यह कवता कस क भावना वयकत कर रह हह (1)रतसनककाब(2)त कोललकारतभपतककब(3)रतसनकपतककब(4)हदहोतभ सनकपतककब( ) rsquo निठ रrsquo का अष हह-

HINDI X Page 172

(1)नरकाक(2)कठोर(3)नाक(4)नजवग) य रत प त पनी सक कह रहा हह- (1)परवारकाधानरखनभकभ ल ब(2)सदासखीरहनभ कभ ल ब(3)सहागनबनभरहनभ कभ ल ब(4)सव ातपर जीवनबतानभ कभ ल बघ) rsquoसपत-पद क पकयाrsquo सक कव का आशय हह- (1)रववाहकभ सातफ़भ रभ(2)सात ताओासभबाधासाबाध(3)सात-कदककासाथ(4)सात-जनककासाबाधङ) rsquoराग का सदरrsquo पतीक हह- (1)पतहोनभकाब(2)काथभ कभ सादरकाब(3)जीवनकाब(4)दभ िकतकाब

खण-lsquo rsquo (वयाकरर बध) 5)नदानसारउततरदिज ---------1x3=3(क)वहकवनndashसाभतहजहााकहलाओानभअपनाकदकनहा रखाब(वाक भदबताइ )(ख)कनारपाजरभकमह रवहफ़लखातीहब(कशवाककमबदल )(ग) कसभठनभ कोहनकोपपा-लखाकरनवकर ीदलवााब(साकतवाककमबदल )6)नदानसारउततरदिज ------1x4=4(क)पीरातकमसोतभ हब( ाववाउकमबदल )(ख)हकसभइतनानहासहाजाताब(वाउ भदबताइ )(ग)तकसभहवखननहाउठााजा गाब(कतर वाउकमबदल )(घ)कझभ कोबाालसभसचनाकल|(ककर वाउकमबदल )7)नमनलखतवाकदकमरभखाा कतपददकापद-परचदिज -------1x4=4(क)कब आकरकभरसहाताकरभब

HINDI X Page 173

(ख)हपानीगरर हब(ग)इसगननभ कमरठास नहाहब(घ)हकहकाचलघकनभकभ ल कलागल क8)नमनलखतकावाादकम कतरसककपहचानकरउनकभ भदलख ---------1x4=4(क)बपतदभखजल-सकबचनबोलभरघकल ानब(ख) कधपगन-गनगनाकरकहजाता कवनकहानीहअपनी करझाकरागररहापताा दभखो कतनीआजघनीब(ग)कलाकहाावहसखिजसका क सवपनदभखकरजागगाबघ)काानभकहालककहोना परलककजसीदखााकतदभनाब

खणndashlsquoगrsquo(साहय बध) 9) नमनलखतगदााकोधान पवरकपप तथासाबााधत शनदकभ उततरदिज --------1x5=5 रस ता स ताहसासकतकापराकबहकारभखानभ-पीनभकभ तरकभ हकारभओपनभ-पहननभकभ तरकभ हकारभगकना-गकनकभ साधनहकारभपरसपरककरनभकभ तरकभ सबहकारस ताहबकानवककजोोतताउससभआतक-रवनाकभ साधनदकाआरवरकारकरातीहहकउसभउसककसासकतकहमाअसासकत रिजनसाधनदकभ बलपरवहदन-रातआतक-रवनाकमजाह उनहमहकउसककस ताकहमाअस ता सासकतकादकराकक ावनासभनाताजा गातोवहअसासकतहोकरहरहभगी रोसीसासकतकाअवशा ावीपराकअस ताकभ अतरकतदसराकाहोगा(क) स ताकाजनक कससभहोताह(1) अस तासभ(2)सासकरदसभ(3) सासकतसभ(4) कहानतासभ(ख) आतक-रवनाकभ साधनकातातपर ह-----(1) हासा(2) हाथार(3) योध(4) दवभष(ग) सासकतकासाबाध कससभहोताह(1) करा ावनासभब(2) रवकास ावनासभब(3) ानसभब(4) रवनासभब(घ) आतक-रवनाकक ावनाकोआपकाकहमगभ

HINDI X Page 174

(1) स ता(2) अस ता(3) सासकत(4) असासकत(ङ) rsquoगकना-गकनrsquondashइससाबाधकमकवन-सासकासह(1) ककरधार(2) ततपरष(3) अवी ाव(4) दवादव अवा पपनभ-लखनभकमसवाको ाबातोसीनहािजससभअनथर होसकभ बअनथर काबीजउसकमहरागजनहाबअनथर परषदसभ ीहोतभहबअपपो रपपभ-लखददोनदसभबअनथरदराचार रपापाचारकभ कार रहहोतभह रवभविकत-रवभषकाचाल-चलनदभखकरजान ीसकतभहबअत विसतदकोअवशपपनचाह बजोलोगहकहतभह कपरानभजकानभकमहाािसताानपपतीथीाअथवाउनहमपपनभककककानतथीवभातोइतहाससभअ तानहारखतभाजान-बझकरलोगदकोधोखादभतभहबसकाजककदिरकमोसभलोगदाडनीहबकद किसतदकोनरररखनभकाउपदभदभनासकाजकाअपकार र अपराधकरनाह-सकाजककउननतकमबाधाडालनाब(क) हपदाा कसपाठसभलागाह(1) सासकत(2) नवबतखानभकमइबादत(3) सती-ाकभ रवरोधीकतकवकाखखडन(4) ककहानीह ी(ख) इसपाठकावखर रवषकाह(1) बउचदककपपाा(2) परषदककपपाा(3)वदककपपाा(4) िसतद कका(ग)rsquoदराचारrsquoबदकारवलोकबताइ (1)अनाचार(2)अताचार(3)सदाचार(4)ककाचार(घ)rsquoअ ताrsquoबदकाअथर ह-(1)अनजान(2)जानकाररखना(3)अपरच

HINDI X Page 175

(4)जानकारनारखना(ङ)कवन-साउपदभसकाजकाअपकार रअपराधकरनाह(1)िसतदकोनरररखनाब(2)उनककाककबाधाओाकोदरकरना(3)िसतदकोपपानाब(4)िसतदकोपपनभकभ ल ोतसाहतकरनाब10)नमनलखत शनदकभ उततरसाभपकमलख - 2x5=10(क)लभखकानभबचपनकमकवन-कवनसभखभलखभलभ र कसकभ साथखभलभ(ख)अपनभजकानभकमपोसकरचरनभलभखकाकनन ाडारकभ ककर को कससीकातक ारवत काहसपरककिज ब(ग)दरववभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहlsquoसती-ाकभ रवरोधीकतकवकाlsquoखाडनrsquoपाठकभ आधारपरलख ब(घ)कानवस ताकभ इतहासकमसबसभबभ आरवरकारलभखकनभ कनहमकानाह(ङ)rsquoनवबतखानभकमइबादतrsquoपाठकभ आधारपरलख ककाीकमकवन-कवनसीदोबातम क-दसरभककपरकरहह11)नमनलखतकावााकोपपकरप भग शनदकभ उततरलख 1x5=5

तारसपतककमजबबठनभ लगताहउसकागला भरासाथ ोतीहाउतसाहअसतहोताहआआवाखसभराखजसाक ागरताहआत ीकखगाककोाापसबाधाताकहासभचलाआताहसागतकारकासवरक ी-क ीवहदहदभदभताहउसकासाथहबतानभ कभ ल कवहअकभ लानहाह रह क फ़रसभगााजासकताह

(क)तारसपतक कसभकहतभह(ख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम कसदवरसभगजरनापताह(ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपर कस कारककहोजातीह(घ)rsquoआवाजकमराखजसाक ागरताहआrsquoकमकवन-साअलाकारह(ङ)सागतकारदहसाथदभताहकद

HINDI X Page 176

अवा कतना भकाकथाउसकादखलकककोदानदभतभवकतजसभवहउसककअातकपाजीहोलककअ ीसानीनहाथीअ ीइतनी ोलसरलथी कउसभसखकाआ ासतोहोताथालभ कनदखबााचनानहाआताथापाठकाथीवहधाधलभ काककक तक रक लबपािकतदकक

(क)वाकााकम कसकभ दखको काककहागाह(ख)कनादानकरतभ ह कााकोबभअपनीअातकपाजीकदलगरहथी(ग)लककअ ीसानीनहाथीपािकतकाआसपरकरमब(घ)कावााकभ करवकानाकलख ब(ङ)कावााकक ाषाकाह12) नसनलल त पपनष कक नतर सकप रउ लल ल 2x5=10 (क) परराक कक बातम सनकर रवशवाकत कन-हकन का सोच रहभ थभ lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(ख) rsquo ााकत नाrsquoकरवताकाकरवजीवनकमकाचाहताथाउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकनकोकाकहरहाह रकद(ग)सतीजीवनकमवसत रआ षदकाकाकहतवहlsquoकनादानrsquoकरवताकभ साद रकमउततरदिज ब(घ)कखगाक वासागतकारकभ कधजीकीअगरजा तोउसकभ कापराकहोसकतभहसपरककिज ब(ङ)राक वारवशवाकतककसव ावगतरवभषता ा lsquoराक-लक-परराकसावादrsquoकभ आधारपरबताइ ब(13)आजरवानकादरपोग कस पकमहकारभसाकनभआरहाहहकानवजातकभ ल कतनाघातकहlsquoक कदलखताहाrsquoपाठकभ आधारपरउततरदिज ब5 खण-lsquoघrsquo (रचना कौशल) 14)द ग साकभ तबादओाकभ आधारपर कसी करवषपरलग ग200-250बददकमनबाधलख 10

HINDI X Page 177

(क)भराचारbull भराचारकाहbull रव नन पवकारbull सरकारकानातवझठभदावभbull सकाधानकभ उपाbull रवरोध रजागत

(ख)नतकपतनदभकापतनbull नतकताbull कानवककशभरठताकककसवbull सकाजककउननतककआधारलाbull नतकपतनकभ दरपराक वावतरकानिसथतbull सकाधान

(ग)रवदाथकभ जीवनकमइारनभकक ककाbull इारनभकाहbull इारनभकारवसतारbull फ़ादभ वा नकसानbull अशललता वा कोरकनbull अनवारताकभ पकमइारनभbull नरकषर

15)अपनभकोहरलभकमबपतभह अपराधदककरोकथाककभ ल अपनभभतकभ थानाधको कपतलख 5अवा फ़नकमसक रधनकाअपवकरनभवालअपनी ोबहनको भरा दपतलख ब16) दल गल गदयाश का सार लल ल 5 त भकनागरककभ क कतरव रक अाधकारहोतभ हबनागरकदकासबसभबाकतरवहह कवभअपनभदभककसरा वााातकभ ल सदा तनीलरहमबइसकाअथर हह कददभपरकोइरवदभीआयकहोादभकमआातरकउपिवहोतोउससकवभदरवधाकमपभ बनासरकारककसहाताकरमकद कसरकारहरवदभीआयककासाकना रआातरकउपिवकादकनकरसकतीहब जातातकमसरकारजनताककअपनीचनीहाहोतीहइसल हर कारसभउनहमसरकारकाहाथकजबतकरनभका तनकरनाचाह ब

HINDI X Page 178

सरकारकाकाकधनसभचलताहबहधनसरकारकोरव ननकरदसभ ापतहोताहइसल हरनागरककाहकतरवह कवहसरकारदवारालगा ग करदकोइकाानदारसभ र सननतासभचक ाबकरदभनभकमबभइकानीकरनासरकारको रदभकोनकसानपहाचानाहबसासारकमोसाकोादभा-सकाजनहाहजहाा लभलोगदकभ साथ-साथदर रसकाज-रवरोधीलोगनारहतभ हदबइनसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनापलसतथासरकारकाकाकहबपरातअकभ लपलसतबतकअपनाकाकसफ़लतापवरकनहाकरसकतीजबतकउसभनागरकदकापरासहोग ापतनहोबअतसकाज-रवरोधीततवदकादकनकरनभकमपलसकोसहातादभनाहर कनागरककाकतरवहब

नतर ndash नदशका पराक ndash90

खण -क (अपठत बध)

1) कndash(4)खndash(3)गmdash(1)घndash(2)ङndash(1)1X5=5

2) कndash(1)खndash(4)गndash(3)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

3) कndash(4)खndash(1)गndash(1)घndash(4)ङndash(2)1X5=5

4) कndash(4)खndash(2)गndash(4)घndash(1)ङndash(1)1X5=5

खण - (वयाकरर बध)

5) (क) -कशवाक(ख)-जोकनारपाजरभकमहवहफ़लखा रहहब1x3=3

(ग) - कसभठनभकोहनकोपपाा-लखाा रउसभनवकर ीदलवाा6)(क) -पदसभरातकोसोाजाताहब(ख) ाववाउच1x4=4(ग) -तकह ारनहाउठापाओगभब(घ)कझभ कोबइलसभसाचत कागाब7)(क) ndashअनशच वाचकसवरनाक कवचनपिरलागकतार कारक1x4=4(ख)-गवाचकरवभष कवचनपिरलागरवभरlsquoपानीrsquo(ग)- ाववाचकसाा कवचनपिरलागकतारकारक(घ)ndashसककरक याबहवचन तकालपिरलाग8)(क)-ाातरस(ख)कररस(ग)रवोगशागाररस(घ)वातसररस1x4=4

खण---ग ndash (साहय बध) 9) (क)-(3)(ख)-(2)(ग)-(1)(घ)-(4)(ङ)-(4)1x5=5अवा

HINDI X Page 179

(क)-(1)(ख)-(4)(ग)-(3)(घ)-(2)(ङ)-(1)10)क-लभखकाबचपनकमलागीाागगडडभ-गखदकाबाहकाललदपकक-पकााजसभखभलखभलतीथीबउसनभपताग रगरल-डाडा ाइदकभ साथखभला रभषसहभलदतथाबीबहनसीलाकभ साथ ीकाखभलखभलभबउनहमखभलनभकभ ल कभ वलपोसतकजानभककअनकतथीब2x5=5ख ndash अपनभ जकानभ कभ पोस करचर नभ लभखका कनन ाडार कभ ककर को काफ़क हद तक ारवत काबलभखकानभअपनीआरा ककहानदकभ पातइसीकोहरलभसभ ल बइतनभवषवबाद ीवभस ीपातअपनी ाषातथा ाव- ाागकाकभ साथउपिसथतह ब lsquoकहा ोजrsquoउपनास कम लभखका कभ कोहरलभ कभ lsquoदासाहवrsquo का परिसथताा पातभ ह जीवात हो उठनाइसका काहबग ndashसीता रका तलानभअपनभ परतागकोअनासकझा रोसभकवचनकहभबअनाका रवरोधकरनभकभ ल ोसभवचनदकाकखसभ नकलनासवा ारवकह हब हरविकत का सवा कान हब न ह पपनभ-लखनभ का पराक ह गावारपन का र नअकलनताकाबइसल दवभदजीनभसीता रका तलाकभ कवचनदकोउाचतठहरााहबघ ndashलभखकनभ आग रसा-धागभकभ अरवरकारकोसबसभ बाकाना ह कद कआगनभखादानदकोखानभोतबनाा रसा-धागभनभवसतजगतकमयाातककिजससभकनरतनकनभलगाबङ ndash रवशवनाथतथाबिसकरलाखाा कदसरभकभ परकहबकहररक-तािजा रहोल-अबीरगलालककगागाजकनासासकत क-दसरभकभ परकहब11)क)सागीतकमधवनककउाचाा रनचााकभ आधारपरतीनसपतककानभजातभ हबदसाधारधवनहतोउसभlsquoकधसपतकrsquoकहतभ हबदधवनकधसपतकसभगपरहतोउसभlsquoतारसपतकrsquoकहतभहबख)कखगाककाउतसाहअसतहोनभककिसथतकम भरासाथ ोदभतीहबआवाखसभराखजसाक ागरताहआ तीतहोताहब 1x5=5ग)कखगाकककआवाखनरतसाहतहोनभपरबठजातीहबउसककआवाख रारजातीहबघ)उपकाअलाकारङ)सागतकारदहसाथइसल दभताह ककखगाककोहनलगभ कवहअकभ लाहबवहगााजाचकाराग फ़रसभगाा-जासकताहब12)क)परराकजीककबातमसनकररवशवाकतकन-ह-कनसोचरहभथभ ककनकोहराहहरासझरहा ह का तहलवहकी (फ़वलाद)खााड हगननभककखााडनहाबकनअब ीनासकझबनभह हबइनकभ ावकोनहासकझरहभबअथारतपरराकशीराकndashलककोसाधारत बालकसकझरहभथभबवभउनककअसीकिकतndashववीरतासभअपराचतथभब

HINDI X Page 180

ख)करवजीवनकभव वकान-समकानतथापाजीचाहताथाबउसककचाहपरनहोनभपरवहअपनभकोकहरहाह क भसबकगतराकभ सकानहबइनकभ पी भ ागनावथर ह रअब तक थाथर का पजनकरो कद क रवगतसकको ादकरकभ दख-दगना होजा गाबग)सतीजीवनकमवसत रआ षआवशकअागबनग हब िसताा ाइनकभ तआकरषरतहोजातीहपरात भस ीजीवनकभ बाधनहकोहndashकााकभ जालकमफ़सानभवालभहवासतरवकतातोहह क भसबआकषर कातभकहबघ)कखगाक वसागतकारकभ कधकककीअगरजा तोउसकभ कारगान ल- ाातपर नहा होपा गाबजबकखगाकसरदसभ कभ गााउसकागलाबठनभलगभगातोसथाीकोसा ालनभवालाकोइनहाहोगाबङ)राकअतातरवनउसव ावकभ थभबवभबदककआाकापालनकरतभ थभबवभसदवउनकाआदरकरतभथभबराकअताधकध रवान रकद ाषीथभबरवशवाकतजीसाकतथाध रवानथभबपरराकजीकभ योाधतहोनभ पर ीाातरहभ रकनndashहकनहासतभ ीरहभब13)आजरवानकादरपोगनमन पकमहकारभसाकनभआरहाह-(1)रवानदवारा दतसख-साधनदसभकानव ोगवादवअककरखहोताजारहाहब(2)रवनाकारहाथारबना जारहभहब

(3)आताकवादहासाकमरवानकादरपोगहोरहाहब(4)आातरक पसभ कराररदसरभराररकोआता कतव ीतरखनभककतारकररहाहब(5)रवानकभ कारह दषबपरहाहब(6)वानकपरदसभलाग-नधाररकरभ-हताककजारहहब

खण --- lsquoघrsquo (रचनाकौशल) 14)रवषकभ तपादनकमसाककसाद वकभ आकलनकवलकरवचारीलता र ाषासाककर कारववभकानसारकरााकन पब15) पत- ा प ररवष-उपसथापन16) सारकाीषरकndashआदर नागरकसार- जाताातकदभकभ त भकनागरककाहकतरवह कआातरकअथवाबाहसाककभ सकअपनीसरकारकोपर सहोगदभकरउसभिकतालबना ाबसरकारकरसभ ापतधनपरहन ररकरतीहबनागरकदकोचाह कवभरारर ndashहतकभ ल सवभउ ातथााकानदारसभकरचका ाबसकाज-रवरोधीततवदकभ दकनकमपलसककसहाताकरना ीआदर नागरककाहकार हब

सकापत

  • उततर ndash निरदशिका परणाक ndash90
  • खणड -क (अपठित बोध)
  • खणड -ख (वयाकरण बोध)
  • खणड---ग ndash (साहितय बोध)
Page 6: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 7: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 8: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 9: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 10: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 11: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 12: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 13: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 14: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 15: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 16: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 17: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 18: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 19: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 20: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 21: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 22: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 23: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 24: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 25: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 26: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 27: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 28: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 29: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 30: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 31: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 32: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 33: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 34: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 35: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 36: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 37: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 38: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 39: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 40: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 41: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 42: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 43: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 44: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 45: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 46: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 47: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 48: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 49: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 50: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 51: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 52: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 53: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 54: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 55: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 56: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 57: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 58: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 59: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 60: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 61: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 62: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 63: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 64: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 65: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 66: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 67: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 68: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 69: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 70: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 71: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 72: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 73: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 74: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 75: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 76: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 77: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 78: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 79: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 80: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 81: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 82: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 83: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 84: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 85: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 86: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 87: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 88: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 89: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 90: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 91: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 92: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 93: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 94: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 95: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 96: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 97: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 98: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 99: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 100: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 101: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 102: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 103: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 104: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 105: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 106: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 107: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 108: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 109: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 110: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 111: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 112: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 113: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 114: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 115: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 116: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 117: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 118: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 119: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 120: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 121: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 122: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 123: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 124: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 125: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 126: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 127: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 128: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 129: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 130: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 131: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 132: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 133: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 134: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 135: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 136: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 137: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 138: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 139: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 140: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 141: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 142: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 143: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 144: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 145: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 146: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 147: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 148: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 149: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 150: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 151: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 152: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 153: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 154: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 155: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 156: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 157: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 158: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 159: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 160: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 161: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 162: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 163: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 164: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 165: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 166: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 167: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 168: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 169: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 170: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 171: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 172: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 173: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 174: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 175: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 176: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 177: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 178: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 179: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर
Page 180: HINDI X Page 1 - WordPress.com · 2015. 11. 19. · नसन लल त गदयांश कब यान सको प ल ढ़र दल गल पपनष कक न तर