Upload
fikret-yilmaz
View
275
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
1/183
1
T.C
GAZ NVERSTES
EDEBYAT FAKLTES
FELSEFE BLM
ADA TRK DNRLER II
HLM ZYA LKEN
ANKARA 2013
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
2/183
2
indekiler
indekilerI
Ksaltmalar.II
nszIII
Giri ve Deerlendirme...................................1
Trk Yurdu Dergisi/
Mustafa YILMAZ...5
nsani Vatanseverlik/
Burin AYLAK..18
Varlk ve Olu( I. Ksm)/
Demet KESERC..32
Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol/
Ebubekir AFAR..39
Trkiyede Pozitivizm Eilimi/
Emel AHAN...46
eytanla Konumalar/
Fatma FT...64
Bilgi ve Deer/
Gonca ZAKSOY72
Tarihi Maddecilie Reddiye/
Kbra ZKURT...79
Varlk ve Olu(II. Ksm)/
Lezgi KARADA.95
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
3/183
3
Eyyp Sanay/
Nuray ELMAS103
Trk Tefekkr Tarihi/
Seil ERZK108
Ak Ahlak/
Selgin ADANIR..136
nsan Meddcezri-Yarm Adam/
Sevtap GNEN150
Millet ve Tarih uuru/
Yeim BOZKURT..157
Kaynaka..IV
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
4/183
4
Ksaltmalar
H. Z. : Hilmi Ziya
A.g.e. : Ad geen eser
S.s. : Sayfa says
V.b. : Ve benzeri
Dr. : Doktor
Ord. : Ordinarys
Prof. : Profesr
Gr. : Grevlisi
r. : retim
V.s. : Ve saire
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
5/183
5
nsz
Yapm olduumuz bu almay, Hilmi Ziya lken in dncelerini ele alm olduu
kendi kitaplaryla birlikte Trk Yurdu Dergisi ve Eyyp Sayan n Hilmi Ziya lken adl
almas erevesinde etraflca inceledik. almamzda sz edilen dnrn felsefe,sosyoloji, psikoloji gibi bilim dallarnn yan sra Trk dncesi, batllama problemleri de
ele alnmtr.
Ord. Prof. Hilmi Ziya lken ok ynl bir kiilik olmas sebebiyle Trk dnce ve
edebiyatna hemen hemen her alanda alma kazandrmtr. Fikri eserlerinin yan sra resim,
iir, piyes, roman gibi edebi ve sanatsal alanlarda da almalar yapmtr. fade
ettiklerimizden de anlalaca zere sz konusu dnr, kendi felsefi dnyasn kurmu
hatta kurduu bu dnya ierisinde yaam olan bir isimdir. lken, hem kendi anda hem de
kendinden sonraki dnemde de etkili olmutur. Eserleri yazld dnemin siyasal ve
toplumsal zelliklerini yanstmaktadr. Hilmi Ziya lken in Trk dnce tarihinde bu kadar
nemli bir yere sahip olmasna ramen gnmz genleri tarafndan pek fazla bilinmemesi
olduka enteresan bir tablodur. Bunun asl sebebi son yirmi yl iinde Trkiye de fikir ve
dnce yerine ideoloji ve siyasi sloganlarn egemen olmasdr. Yeni nesil bedenen almak
ile birlikte zihnen almaktan da kamaktadr. Eitim yerine diplomaya nem veren, teoriden
ok pratie nem veren yeni nesil ne yazk ki onu tam olarak anlayamamtr. Hilmi Ziya
lken ancak dnce sahibi, okuyan insanlarn zihninde iz brakmtr.
Bu alma bir grup almas olup, Hilmi Ziya lken in eserleri ve onun zerine
yazlm almalarn derlenmi halidir. Hilmi Ziya lken i bize aratrp, renme ve
alma imkn sunan deerli hocamz r. Gr. Dr. Ceyhun Akn Cengiz e ve bu alma da
katklar olan Burin aylak, Mustafa Ylmaz, Selgin Adanr, Demet Keserci, Lezgi Karada,
Seil Erzik, Kbra Bozkurt, Ebubekir Avar, Fatma ift, Gonca zaksoy, Emel ahan, Nuray
Elmas, Sevtap Gnen, Yeim Bozkurt arkadalarmza TEEKKR bir bor biliriz.
09.04.2013
Ankara
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
6/183
6
Giri ve Deerlendirme
Hilmi Ziya lken felsefe, sosyoloji, ahlak, ontoloji, epistemoloji, deer, materyalizm
gibi pek ok alanda eserler vermi ve bu eserleriyle derin bir yank uyandrmtr. Hilmi Ziya
lken geni felsefe bilgisiyle birlikte tarih ve sanata ilgi duyan bir dnrdr. Bunun yansra yetmi kitap ve yzlerce makale yaynlamtr. Osmanl mparatorluunun son gnlerini
yaad yllarda eitim grm ve Cumhuriyet tarihimizin fikir hayatn adeta tek bana
doldurmu bir isimdir.
Hilmi Ziya lkenin psikoloji ile ilgili fikirlerine bakacak olursak; ele ald en nemli
problem insan ruhudur. Ona gre ruh ve mahiyeti balamnda felsefe ve sosyoloji konular
aklanabilir. Ruh, eya ile kendisinden ibaret birliin uurudur. Fikirler, tekilatlar, partiler
ruh zerine kuruludur ve ruh lemin aynasdr. Ruh ve beden bir btn oluturur ve bunlar
birbirinin tamamlaycsdr, ayn zamanda da birbirine zttr. rnein Varlk ve Olu adl
eserinde ruh ve bedenle ilgili olarak, Descartesdan bahseder. Descartes ruhu bedenle ilikili
olarak ve uurlu bir yap olarak ele alr. Tm canllar ruh ve beden birlikteliinde ele alrken,
insan ise bilinli bir ruh varl olarak ele alr. Hilmi Ziya lken burada Descartes hakl
bulmakta ve insan ruh-beden btnl iinde zaman, hareket ve hrriyet boyutu ile ele
almaktadr.
Hilmi Ziya lken ahlak konusunda da fikirler ne srm ve ideal bir ahlak
dzeninden bahsetmitir. Bilinli varlk olan insann, kendi beninden vazgeip insanl
dnmeye balamasyla ahlakl bir birey olduunu syler. Ahlak aamasnda mertebeler
snf vardr. Bu snf: Halk, vatanda, vatansever ve son olarak insani vatanseverde ak
ahlakna kavumu bir insana ulamaya alr. Ak ahlaknda, insan tutku ve sevgiyle bir
btn iindedir. Tutkularndan arnm bir insan, eksik insandr. nk tutkular bireyin
insanla doru gelimesi iin tevik edici en nemli unsurdur. Ksacas, zgrlne
kavumu insan, birey olmaktan kp dier insanlar da nemsedii oranda ahlakl olur.
Ak Ahlak ve nsani Vatanseverlik adl eserinde ark medeniyetinden Garp
medeniyetine geite halkta ve ynetici aydn kesimlerde ortaya kan ahlakla ilgili
skntlarn nasl zmlenebileceine ilikin nerilere yer veren Hilmi Ziya lken bu
meseleyi soyut dzeyde ele almaktadr. Millet ve Tarih uuru adl eserinde de ayn konuya
deinerek, aydnlar ve halk arasndaki uurumun kalkmas gerektiini savunmaktadr. Ancak
burada dikkat edilmesi gereken husus aydn, kylyle aralarnda bulunan dnya grfarklln dnmeden kyller gibi davranmamaldr. nk bu riyakrlktan baka bir ey
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
7/183
7
olmaz. Bu nedenle aydnlar riyakrlktan uzak durarak, halk anlamaya almal ve halkn
iine karmaldr. nk aydnlar halka kartklar takdirde, kendilerini kefedeceklerdir.
Yine bir baka eseri Yarm Adamda mtarekenin ilk alt ay ve Kuva-yi Milliyenin
durumunu ele alarak, ilim ve fen iin Avrupaya giden aydnlarn asl amalarndan sapmasn
eletirir. Bu manada eserin ad olan Yarm Adam da bir metafor olarak kullanlmtr. Genel
olarak zor gnlerden geen Osmanl Devleti ierisinde yaanan hrriyet ve gelenek atmas
ele alnmtr. Gerekliine herkesin sonradan inanabildii Kurtulu Savann hibir umut
aydnl yokken ve halk btn yenilgileri kabullenmiken, mtarekenin en karanlk alt
aynda vatan araylar bile henz el yordamyla bulunmaya allyorken, ileri Trk
aydnlarnn yalnzln, mutsuzluunu, inanla inanszlk arasndaki denge hazrszlklarn
baaryla anlatmtr.
Hilmi Ziya lken e gre Trk tefekkr tarihi birbirine uzak mesafelerde yaayan
Trk kavimlerinin braktklar eserlerle tannr. Buna en iyi rnek Orhun Kitabeleri ve
Yenisey Kitabeleridir. Hilmi Ziya lken Trk tefekkr tarihini e ayrarak inceler: 1- Payen
Trk Tefekkr (Trkler in Smerler den balayp, slamiyete kadar sren dnemi). 2-
slami Trk Tefekkr (slami almalarn balad dnem). slam dncesinin Yunan
dncesinden, Latin dncesinin de slam dncesinden etkilendiini syleyen Hilmi Ziya
lken e gre bunun sonucunda Rnesans ortaya kmtr. 3- Modern Trk Tefekkr(Tanzimattan itibaren ba gsteren dnem). Hilmi Ziya lken e gre Trk tefekkr realist,
hadsi (bir dnceye aniden ulamak) ve tasavvufta bile rasyonalist bir yapya sahiptir.
Hilmi Ziya lken, Ziya Gkalp adl eserinde Ziya Gkalp in hayat, fikirleri ve
ada Trk dncesine kazandrd kavramlar zerinde durmutur. Ziya Gkalp in
fikirlerine baktmzda onun, Trkl sistemli bir ekilde savunduu grlr. Gkalp in
amac Trk milliyetiliini uyandrmak ve Trkiyeyi iktisaden modernletirmekti. Gkalp
Trklk, slamclk ve Batclk denilen bu akm sistemli bir ekilde uzlatrmayaalm, Turanclk idealini ortaya atmtr. Hilmi Ziya lkenin ne kard en nemli
akm olan Anadoluculuk ise, ilk kez 1918 ylnda ortaya atlm ve Turanclk, Osmanlclk,
slamclk gibi akmlara tepki olarak kmtr. Anadoluculuk 20.yzyl balarnda
Trkiyenin zel artlarnn bir sonucu olarak aydnlarca benimsenen yeni bir kimlik ve
ideolojidir. I. Dnya Savandan yenik kan ve paralanan Osmanl mparatorluundan
geriye kalan Anadolu topraklarn merkeze alarak ortaya koyulan yeni tr siyaset etme ve
kimlik edinme srecini temsil eder.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
8/183
8
Hilmi Ziya lken felsefenin temelinin akl deil, varlk olduunu sylemektedir.
Felsefenin mantk ile kurulabileceini, ancak asl kurulan eyin varlk olduunu syler.
Dolaysyla felsefenin asl temel konusu ontolojidir. Hakikat, gerek ve dnce varlk
probleminden kar. Ona gre gerek ve ideal birbiriyle zt, fakat birbirini tamamlayan iki
terimdir. Dolaysyla Hilmi Ziya lken Bilgi ve Deer adl eserinde de ift kutuplulua yani
varln iki yzne eitli alanlarda rnekler verir. Bilgi teorisi bakmndan ele alnnca, tabiat
bilgisi elde edilirken bu bilgiyi, ya obje ya da sje ye gre kavrarz. Fakat asl olan bunlarn
birliidir. kisini birden grmek insanst bir varlk iindir. nsan ift kutupluluk nedeniyle,
hep alternatifler karsnda bulunur ve seme durumunda kalr. Hlbuki ift kutupluluk ayn
eyin ilk grndr. nsan bu btnl akl yoluyla kavrayamaz, nk bunlar akl ddr.
ift kutuplunun birletii eye dyade diyen Hilmi Ziya lken e gre bilgi ve deerin
havada kalmamas iin bunlar temellendirmek gerektii gibi, bunlarn temellendirilmesi de
akn varl gerektirir. Bu noktada Hilmi Ziya lken materyalizme kar kmaktadr. nk
materyalistlere gre, insan sadece maddi adan deerlendirilmelidir. Materyalistler
rasyonalizmin ve deerlerin sama olduunu savunmulardr. nsann sadece hayvansal ve
biyolojik ynlerini ele almlardr ama psikolojik yandan insan aklamada baarya
ulaamamlardr. nsandaki ruhsal yn gz ard etmiler, evrendeki her eyin maddeden
ibaret olduunu ve yeter-sebep ilkesinin olmadn dnmlerdir. ktisadi krizlerin
olduunu sylemilerdir. Bunun sebebi de sermaye ile iin dengesizliidir. Endstrinin
gelimesiyle Batdaki gelimeler canland ve materyalistler ferdi mlkiyeti benimsedi. Hilmi
Ziya lken ise materyalistlerin tersine toplumsal mlkiyeti savunmutur. Dolaysyla insan
aslnda toplumla i ie gemi bir varlktr. Materyalistlerdeki gibi sadece maddi ve bireysel
bir varlk deildir.
Grld gibi pek ok alanda fikir yrten Hilmi Ziya lkenin bu ok ynlln
eytanla Konumalar adl eserinde de grmek mmkndr. Bu eser lkemizde eytan
muhatap olarak ele alan ilk eser olmas bakmndan nemli bir yere sahiptir. Hilmi Ziya lken
bu eserinde dneminin kltr elerine sert ve keskin eletiriler yneltmi ve kimi zaman da
bu eletirilerden kendisi de nasibini almtr. Eletirdii konular; dnya dzeni, roman,
tembellik, gemi zaman, saduyu vb. gibi on sekiz konudan olumaktadr. Yazar eletirilerini
yaparken karsna muhatap olarak eytan alr ve onunla girdii mnazara erevesinde eser
ekillenir. eytan olumsuz bir ey sylemez. Fakat eletirileri olduka kuvvetlidir. Yazardan
daha korkusuz ve ak szl davranr. Yani yazarn gereki ynn aslnda eytan temsil
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
9/183
9
etmektedir. Ayrca bu eserin ieriindeki balklara baklmas bile, eserin kapsam hakknda
fikir edinmek iin yeterli grnmektedir.
Hilmi Ziya lken fikirlerinin sk sk deitii konusunda kimi zaman eletirilmitir.
zellikle Tarih-i Maddecilie Reddiye adl eserinde fikirlerinin deitii ve tutarsz olduukonusunda eletiri almtr. Ancak kendisi bunlardan gocunmam, hatta bu deiimleri kiisel
olgunlua ulamann gerei olarak nitelendirmitir. Dolaysyla her ne kadar eletiri alsa da,
Hilmi Ziya lken Trk fikir tarihinin canlanmasnda nemli bir isim olmutur.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
10/183
10
HLM ZYA LKEN
Hayat
Hilmi Ziya lken 1901 ylnda stanbul da dnyaya gelmitir. Babas organik kimya
profesr Dr. Ziya lken, annesi ise Mfika lkendir. Hilmi Ziya lken, ilkrenimini
Tefeyyz idadisi ilk ksmnda orta ve lise renimini ise stanbul Lisesinde yapmtr. 1 Hilmi
Ziya lken, Osmanl mparatorluunun henz varln devam ettirdii bir dnemde II.
Abdlhamit in saltanat ylnda dnyaya gelmitir. 31 Mart Vakas, II. Merutiyet, Balkan
Harbi, I. Dnya Sava gibi Osmanl ve tm dnyay etkileyen acl olaylarn yaand bir
dnemde yaamtr. Yeni cumhuriyetin kuruluuna ahit olmu bir isimdir. 1915 ve 1920
yllar ki bu seneler Hilmi Ziya lken in lise yllar Anadoluyu kurtarmay amalayan bir
rgt olan Anadolucu hareket iinde yer almtr. 12 saylk el yazmas olan Anadolu
Dergisinin karlmasna yardm eder. 1930lu yllarda Ahmet Aaolu, Mkrimin Halil
Yinan, ekip Tun, Peyami Safa gibi aydn isimlerle iliki kurmutur. Hilmi ziya lken in
yetime yllarnn zel koullar onu memleket ve toplum sorunlarna duyarl olmaya
yneltmitir. Lise talebelii yllarnda dnemin artlarnda macera olarak grlen Turanclk
akmna kar Anadolu ile snrl bir milliyetilik anlay dorultusunda almalarda
bulunmutur.2 Yksek tahsilini ise 1918 ylnda balayp 1921 ylnda bitirdii Mlkiye de
yapar. 1921 ylnda Edebiyat Fakltesi corafya asistanln kazanr. 1921 ve 1924 yllar
arasnda corafya asistanl yapt dnemde felsefe ubesine devam ederek Felsefe Tarihi ve
Ahlak snavlarn verir. Ayn yllarda Ragp Hulusinin yerine Edebiyat Fakltesi ktphane
memur vekili olur. 1924 ylnda Fen Fakltesi rencilerinden Hatice Zht ile nikhlanr. Bu
dnemde Maarif Vekletine bavurarak Anadolu da lise retmenlii yapmak ister. Bu istei
zerine Bursa Lisesi corafya retmenliine atanr. Bursa Lisesinden sonraki grev yeri ise
Ankara Lisesi Felsefe-timaiyat ve Ankara Muallim mektebinde tarih ve corafya
retmenliidir. 1925 ylnda Maarif Vekleti istatistik mdr olur. Fakat bu grevininyannda vekil retmen olarak lisede ders vermeye devam eder. 1926 ylnda Talim ve
Terbiye dairesi tercme heyeti yesi olmutur. Hilmi Ziya lken 1926 ylnn sonunda
stanbul a tayinini ister. lken, stanbul Lisesi Felsefe, apa Kz retmen Okuluna nce
tarih daha sonra psikoloji ve sosyoloji retmenliine atanr. 1928 ve 1929 yllar arasnda
askerlik grevini subay ve renci olarak stanbul ve Edremitte yapmtr. 1930 ve 1933
yllar arasnda Kabata Lisesinde Felsefe ve Galatasaray Lisesinde sosyoloji retmenlii
1 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.72 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.13
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
11/183
11
yapmtr. 1933 ylnda Maarif Vekletinin hazrlad rapor dorultusunda yeni Edebiyat
Fakltesi Trk Medeniyeti Tarihi profesr unvan ile aratrma yapmak iin Berlin e
gnderilir. Maarif Nazr Reit Galipin istifas ile alma tamamlanamam ve Hilmi Ziya
lken kadro d kalmtr. Fakat Atatrk n emri ile lken ayn kadroya bu kez doent
olarak tayin edilmitir. Bu dnemde kendi istei ile grevi Felsefe Ordinarys Profesr
Reichenbacha bal Trk Tefekkr Tarihi doentlii halini almtr. 1936 ylnda doentlik
snavna girmi, 1940 ylnda ise Felsefe Profesr olmutur. Fakat o dnemde kadrolarn
igal edilmi olmas onun sosyoloji ve ahlak profesr olmasna neden olmutur. lken, 1944
ylnda Teknik niversite Sanat Tarihi Profesr olmu ve bu grevini 1948 ylna kadar
srdrmtr. 1955 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesine sistematik felsefe
profesr olmutur. 1957 ylnda stanbul niversitesinde ordinarys profesr olmutur. 1960
ylnda askeri idare zamannda 147 profesrn grevden alnmasnda onunda listede ad vard.
lken stanbuldaki grevinden alnarak Ankara ya lahiyat Fakltesine geri gnderilmitir.3
Hilmi Ziya lken in Eserleri Dorultusunda Fikri Deiim Sreci
Hilmi Ziya lken in dncelerinin belli dnemlerde deitii savunulur. Bu erevede
lken de bunu kabul eder. zellikle baz eserlerinde bu deiimler aka grlmektedir.
Baz eserleri erevesinde dncelerine ksaca deinmek bu anlamda nemli olacaktr.
Hilmi Ziya lken 1930lu yllarn dnce servenini Yirminci Asr Filozoflar adl
eserinde bize sunmaktadr. Bu eseri lken in dnce servenini tamamyla yanstacak
ekilde oluturulmutur. lken bu eserinde srasyla etkisi altnda kald dnce
cereyanlarn belirtmitir. Bu eseri metafizikten mspet ilimlere, idealizmden materyalizme
doru giden bir izgidedir. Engelsin dealizm ve Materyalizm adl makalesi takip edilen yolu
gstermektedir. Devamnda lken in Ziya Gkalp ten etkilenmesi ile Durkheima yeni
spiritaliste Fransz timaiyatna dayanan ilk almalarndan Boutrouxa ynelmesinde daha
sonra Mehmet zzet ile birlikte Hegel felsefesine gidiinden ardndan uurun sbjektif
emberine girerek solipsizme dme tehlikesine varr ve Hegel idealizminden ve eklektik
felsefenin saldrlarndan kurtulmak iin fenomenolojiye ynelir. Daha sonra fenomenoloji ve
yeni realizmde pheye dtn bunun yannda idealist ve enfsi uurculuun emberinden
kurtulmak ve tam bir tabiat ve ilim felsefesine ulamak iin Spinozann panteizmini
benimsemitir. lken, panteizmi tersine evrilmi materyalizm olarak tanmlar ve panteizmi
neticelerine kadar gtrmekten baka yaplacak bir eyin olmadn savunur.4
3 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.7-84 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.14
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
12/183
12
Hilmi Ziya lken in yukarda deindiim felsefi akmlarnn izlerini bulmak iin
verdii eserlere bakmak gerekir. Ak Ahlak adl eserinde lken, Boutrouxun plralizmiyle
Spinozann natralizmini kaynatrmtr. Ak ahlaknda lken metafizii, vicdan
tecrbenin dnda ve hayal olarak grr. Ona gre arif iin tabiattan baka tapacak ve aktan
baka kanun yoktur. Bu onun tabiata kar yneldiini gstermektedir. lkenin bu
dnceleri zamanla deierek bilgi ve tecrbenin zerinde hakikat olduunu ve bu hakikate
de imanla ulalabileceini ifade eder. Ak Ahlak adl eserinde tabiatl savunan lken,
Felsefeye Giri adl eserinde tabiatl bo bir ura olarak grr ve tabiatln insann
aklamalarna dayandrarak mrekkebi basite indirgediini savunur.5 Ak Ahlak adl
eserinin hedeflerinden ilki ve en nemlisi halk ile aydn zmre arasndaki byk intibakszlk
meselesidir. Aydn olarak ifade edilen zmre ahlaki ve fiili olan prensiplere sahip deildir.
Halklk ise halka inmeyi gerektirir. Halka inmek demek onlara rehber olmak, nder olmak,
ahlaki ve fiili sahada rnek olmak demektir. Ayn zamanda halka inmek halk tarafndan
sevilmektir. lken e gre halk ile aydn kesim arasndaki kopukluk giderilip ortak bir duygu
ba oluturulmaldr. Aydn denilen zmre halk medeni seviyeye ykseltebilmek iin aba
harcamaldr. Ak Ahlak adl eserinin bir baka amac ise halkn ilham kayna olan mistik
dnce ile aydn zmrenin ilham kayna olan rasyonel dnce arasndaki uurumu
gidererek halkn mistik dnceden rasyonel dnce dzeyine kmasnn arelerinin
aranmasdr. lken e gre insanln dini, mistik dnceden rasyonel, akli, felsefi dnce
dzeyine kmas gerektiini sylemek yeterli deildir. Bu erevede eitli almalar
gerekmektedir. Fakat bu bizim gibi henz skntlarndan kurtulmam bir millet iin kolay
olmayacaktr. lken e gre bu noktada iki nemli problem ortaya kmaktadr. Birinci
problem, ktle ruhundaki buhran ne ile tamamlanacak? kinci problem ise, halk ile aydn
zmre arasnda nasl ba kurulacaktr? Bu problemlerden birincisinin cevabn lken Ak
Ahlak adl eserinde verir. Halka dini ahlak yerine yeni ideal bir ahlak telkin edilmelidir.
kinci probleme ilikin zmn ise nsani Vatanseverlik adl eserinde kaleme almtr.lken in bu iki eseri Osmanldan cumhuriyete, ark medeniyetinden Garp medeniyetine
geile birlikte halk ve ynetici-aydn kesimlerde ortaya kan skntlarn nasl
zmlenecei ve iki grup arasndaki boluklarn nasl doldurulacana ilikin almalar
bulunur. Hilmi Ziya lken genel tavrnn dna karak eytanla Konumalar adl esrini
kaleme almtr. Bu eser dnemin entelektel kesimlerini, kltrel rnlerini eletirdii
deneme nitelii tayan kitabdr. Oysa bu zamana kadar lken eserlerini teknik anlamda
bilimsel bir erevede ve bir kesime ynelik eletirileri olmadan yazmtr. En bata lken in5 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.24
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
13/183
13
fikirlerinde dnem dnem deimelerin olduunu izah ettik. Bu erevede lken 1958 ylnda
Ak Ahlak adl eserinin ikinci basm yaplm ve lken bu basmnda kitabn ilk
basmndaki fikirlerinin deitiini bizzat kendisi belirtmektedir. Bunu sylemesine ramen
lken kitabn ieriinde hibir deiiklik yapmamtr. Bunu sylemekten de hibir zaman
rahatsz olmamtr. Hilmi Ziya lken e verilen deer bakmndan beklide en nemli eseri
Tarihi Maddecilie Reddiye adl eseridir. Bu eseri yazarn kiisel deerlendirmelerinden ok
II. Dnya Sava sonras ortaya kan souk sava ortamnda kullanlacak Marksizm kart
sylemlerin ya da felsefi dzeyde Marksizme nasl kar konulabileceini ve Marksist
iddialarn nasl rtleceine dair bir rehber olarak deerlendirmek daha anlamldr.6
Hilmi Ziya lken in eserleri genellikle yazld dnemin zelliklerini gstermektedir.
Temel siyasi deiiklikler almalarna yansmtr. lken olaylara btncl bir erevedeyaklar ve sosyal bilimler gibi doa bilimlerindeki gelimelere de depremler gibi yaklar.
1951 ylnda ilk basks yaplan Tarihi Maddecilie Reddiye adl eseri ile yeni bir dnce
sistemi iine girmitir. Yeni dnce sistemi eskiyi reddetmekten ok bir aray abasdr.
lken in tarihi materyalizmi savunduu dnemde dahi toplumun deer yarglarna ters
dmemi, ideolojisini bilime kartrmam, bilim adam vasfn her zaman korumutur.
lken, Tarihi Materyalizme Reddiye adl eserinde ilk olarak varln mahiyeti zerinde
durmutur. Varln mahiyetini kavrayabilmek iin uurun dnda hibir eyin olmadniddia eden idealist gr ile indirgemeci diyalektik materyalizmden kurtulmak gerekir. lken
in Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserinde idealist dnceye kar eletirisi deil de
diyalektik materyalizmi eletirmitir. lken e gre varlklara bir btn olarak bakmak onlara
kavramak ve anlamak asndan nemlidir. Oysa diyalektik materyalizm indirgemeci bir yol
izlemektedir. Materyalizm ilk olarak Grek Atomculuunda daha sonrada toplumsal felsefe de
karmza kar. Bu iki tarafta varl maddeye indirgemi ve cemiyet hayatn maddi
unsurlarla aklamaya almtr. Materyalizm nesnelere hep kendi asndan yaklam ayn
zamanda toplumsal doktrin, toplumsal felsefe ve pratik felsefeye yar ilmi yar felsefi tarzda
yaklamas felsefeye zarar vermitir. lken, tarihi materyalistlerin kendini tanmlamalarn 3
ana balk altnda toplar. Bunlardan birincisi; tarihi materyalizm realiteleri kavramaya yarayan
bir metodolojidir. lken e gre tarihi materyalizm bu sfat eski materyalizm ve Hegel in
tarih felsefesinin birletirilmesi ile aldn savunur. Tarihi materyalizmin dayand felsefi
fikir ise pragmatizmdir. Hakikat aksiyona baldr. Materyalizm ise onu snflar pragmatizmi
haline getirmitir. Ona gre doru bir snfn ihtiyacn karlayan; yanl ise ona aykr
6 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.14-16
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
14/183
14
olandr. lken e gre pragmatizmde pratik ve teorik olan birbirine kartrldnda bir
karmaa olmaz fakat materyalizmde bu durum bulankl ifade eder. kinci tanma gre ise;
tarihi materyalizm anti metafizik bir felsefedir. lken e gre ise tarihi materyalizm,
maddenin ilk ve asli varlk olarak kabul edilmesinden dier varlklarn ise mantk oyunu ile
maddeye indirgenmesinden dolay maddeci metafiziktir. nc tanma gre ise; tarihi
materyalizm toplumsal hareketliliin prensibidir. lken e gre tarihi materyalizmin temelini
Hegel atmtr. Kendini tarihi materyalist olarak adlandranlar ise sadece onu tersine
evirmilerdir. lken, tarihi materyalistlerin hem tarihte tekerrr yoktur, olu vardr
demelerini hem de bu oluu determinist bir ekilde aklamalarn hayret verici bir durum
olarak grr. lken e gre tarihi materyalizm bo vaatlerden ileri gidememitir.7
Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserindeki bir dier nemli blm isemateryalistlerin ahlak anlayna kar dnceleridir. Tarihi materyalistlere gre ahlak rerim
aralarna gre deiir. Yani ahlak bir bakma grecelidir. Oysa Hilmi Ziya lken snflarn
stnde olan, deimeyen bir ahlak yasasnn olduunu kabul ederek tarihi materyalistleri
eletirir. Ahlaki artlar deil retim aralar ile toplumsal artlar ve deerlerin deimesi
donucu dahi deiim gstermez. lken e gre tarihi materyalistler adetler ile ahlak birbirine
kartrmtr. Oysa adetler ne kadar deiir ise deisin ahlak kanunlar mutlak ve
evrenseldir. Dier taraftan materyalistler dini de yorumlamlardr. Marks dinin materyalistyorumunu onun bir afyon olduunu syleyerek yapmtr. lken ise bu tanm kabul etmez.
Ona gre din insanlar uyuturmaz ve ayn zamanda da bir amaca bal alet olarak da
kullanlmaz.8
Hilmi Ziya lken in Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserinde gze arpan dier
nemli husus da insana ve insani olaylara verdii nemdir. nsan lken e gre iinde
bulunduu cemiyetin ve kltrn devam ettiricisidir. nsan hor gren, kltr ve medeniyetin
kn hazrlayan her trl teoriye kar kmtr. Ona gre kltr ve medeniyetbirbirinden ayrlamaz btndr. Kltr, milletin yarat kudreti; medeniyet ise, bu kuvvetin
dier medeniyetlerde yaylmasdr. Kltrn ve medeniyetin devamll salanmaldr. Bu
devamllk cemiyet iinde bulunan fertlerin yaratc kabiliyetleri ile mmkndr. lken e
gre milletleraras etkileimde milli ruha uygun dmeyen her trl taklit den uzak
durulmaldr. Kendi kltrmze uygun olamayan srf medeniyet adna almak doru deildir.
Bu yabanclamaya giden yolu aar. Tarihi materyalizm toplumu btnlk bir yapdan ok
7 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.62-638 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.64
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
15/183
15
snflara indirgeyen bir bak asna sahiptir. Oysa snfsal deerler insanlar aras ayrmcl
arttrr. Snflara ayrlan bir cemiyette snflardan bir tanesinin stnl salanacak ve
dierleri ezilecektir. Bu durumda insan kendini toplumdan soyutlanacak, deerlerinden ve
kltrden soyutlanacaktr.9
Hilmi Ziya lken genelde medeniyet konusuna zelde ise Trk Batllamasna ilikin
deerlendirmelerini Millet ve Tarih uuru, Trkiye de ada Dnce Tarihi, Uyan
Devirlerinde Tercmenin Rol adl eserlerinde ortaya koymutur. Medeniyet srekli
yrytr. Bu yry ise tercme salar. Tercme milletleri aar ve uyanmalarn salar.
Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol adl eseri bu temel zerine yazlmtr. lken slam
medeniyetinin Yunan medeniyetinden, ortaa ve sonrasndaki bat medeniyetinin slam
medeniyetinden tercme yoluyla birtakm eyler aldn savunur. Medeniyet srekli birhmanizmadr. Onu paralamak ve zincirlerinden koparmak imknszdr. Bu erevede
lken, Ziya Gkalp in kltr-medeniyet ayrmn eletirmitir. Yine bu balamda
Tanzimatlar eletirerek onlarn medeniyeti bo bir kalp olarak algladklarn syler.
Teknik kltrn bir parasdr. Bizim yapmamz gereken ada Bat medeniyetini iyi bilmek
Trk Tarihinin her ynn iyice anlamak ve Trkiyenin u an ki durumunu iyice
gzlemlemektir. Ancak bu almalar sonda adalama iine girilebilir. Ona gre
cumhuriyet dneminde Yunan klasiklerinin tercmeleri nemli gelimelerdir. lken in birdier eseri olan Trkiye de ada Dnce Tarihi adl eseri toplumumuzun yakn dnemde
karlat Batllama problemi ile dorudan ilikili bir eserdir. Batnn gelimilik
seviyesine nasl ulaacamz sorunu gndemimizi olduka megul etmitir.10
Hilmi Ziya lken in Trk dnce tarihinde bu kadar nemli bir yere sahip olmasna
ramen gnmz genleri tarafndan pek fazla bilinmemesi olduka enteresan bir tablodur.
Bunun asl sebebi son yirmi yl iinde Trkiyede fikir ve dnce yerine ideoloji ve siyasi
sloganlarn egemen olmasdr. Yeni nesil bedenen almak ile birlikte zihnen almaktan dakamaktadr. Eitim yerine diplomaya nem veren, teoriden ok pratie nem veren yeni
nesil ne yazk ki onu tam olarak anlayamamtr. Hilmi Ziya lken ancak dnce sahibi,
okuyan insanlarn zihninde iz brakmtr. Erol Gngr, stanbul niversitesinde iken Hilmi
Ziya lken in rencisi olduunu, lken in ders vermekten holanmayan birisi olduunu
ayn zamanda felsefeye merak olduu halde sosyoloji blmnde bulunduu iin memnun
olmadn syler. Gngr e gre lken derslerini genelde leden sonra ge saatlere alr ve
9 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.64-6510 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.17-18
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
16/183
16
daima dersin son be dakikasnda gelip yine normal ders saatini doldurur. Snfa girince
hemen dersi anlatmaya balar ve konsantrasyonunun bozulmamas iin ders anlatrken derse
mdahale ettirmezdi.11
Hilmi Ziya lken ksaca grdmz gibi dncelerinde dnem dnem deiiklikyapmtr. Fakat tm bu deiim ve dnmlerinin ilerisinde srekliliini koruyan bir yapda
vardr. Sebebi ise Trkiyenin Rnesans gibi bir deiime olan ihtiyacna olan inancdr.
lmi Faaliyeti
Hilmi Ziya lken 1922 ylnda Abdulhak Hadi ile birlikte Mihrab dergisini ayn yl
iinde Anadoluculuk akm ierisinde bulunmu ve Mkrimin Halil ve arkadalar ile birlikte
Anadolu dergisini karmtr. Ankara Muallimler Birlii ile birlikte Trk Yurdu dergisindeeitli yazlar yaynlamtr. 1927 ylnda stanbul da Servet Berkin ile birlikte Felsefe ve
timaiyat dergisini kartmtr. Bu dergi daha sonra cemiyet halini alr. Asl nemi ise
cemiyetin yelerinin lise retmeni oludur. Toplantlarna niversitelerden felsefe alanndaki
retim yelerini davet ederek mnakaa ederlerdi. Bu Trkiye de ilk defa yaplan bir eydi.
lken 1932 ylnda Galatasaray dergisini kurmu ve bayazarln yapmtr. 1933 den
sonrada Mlkiye dergisinde yazlarn yaynlamtr. 1933 de Berlin e, 1937 de ise Parise
9. Milletleraras Felsefe Kongresine gnderilmitir. Kongre dnnde Nurullah Ata ve S.Eybolu ile birlikte nsan dergisini kurmutur. 1942 ylnda sosyoloji dergisini kurmutur.
1939 ylnda Bkre de toplanlacak olan Institut nternational de Sociologie kongresine
arlmtr. 1948 de Amsterdam a 10. Milletleraras Felsefe Kongresine katlmtr. 1949
da Oslo ya Unesco nun hazrlad kongreye gitmi ve dnte Trk Sosyoloji Cemiyetini
kurmutur. 1952 ylnda Institut nternational de Sociologie kongresinin stanbul da
yaplmasn salamtr. 1953 de Liege de Dnya Sosyoloji Kongresine katlm ve
cemiyetin ynetim kurulu yesi seilmitir. Bunlarn yannda mahalli ettler olarak; renci
ve asistanlar ile birlikte Menemende ehir tetkiki, Antalya da 1949 ylnda ehir tetkiki,
Malatya da 1951 de ehir yer deitirme tetkiki yapmtr.12
Eserlerinden Bazlar
Metafizik(1928), Ak Ahlak(1931), Felsefe Yll(1931), nsani Vatanseverlik(1933),
Trk Tefekkr Tarihi(1932-1933), Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol(1935), Yirminci
Asr Filozoflar(1936), Ziya Gkalp(1939), Sosyoloji( 1943), eytanla Konumalar(1943),
11 Gngr, Erol, Hilmi Ziya lken in, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.5-612 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.8-9
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
17/183
17
Millet ve Tarih uuru(1945) gibi birok eseri ile birlikte makaleleri de vardr. Hilmi Ziya
lken, 1910 lu yllarn sonlarndan 1974 ylna kadar ki yarm asrdan fazla bir zamanda
edebiyattan felsefeye, sosyolojiden psikolojiye, corafyadan manta pek ok dalda kitap,
makale, dergi ve eviri yaparak Trk dnce tarihine damga vurmutur.13
HLM ZYA LKEN N FELSEFE ALANINDAK DNCELER VE
DYADE KAVRAMI
Hilmi Ziya lken, felsefeyi varlk hakkndaki dnce ve bu dnce zerinde dnce
olarak tanmlar. Felsefenin asl konusunu btn var olanlarn varolularna asl sebep olan
varln kendisi olarak belirtir. lken, gelenei bozmaz ve ilk felsefi almalarna Aristoteles
ile balar. Aristoteles in tabakal lem dncesi lken in sonsuz varlk leminin tabakal
olduu grn etkilemitir. Alt seviyede plralizm yani tabakal lem, st seviyede monist
ya da panteist bir dnce ile ontolojisinin temelini oluturur.14
lken, felsefenin 3 ana konusu olduunu belirtir. Bunlar;
i. lem
ii. Allah
iii. nsan
Bu alan birbirine indirgenemez ve birbiri iinde yok edilemez. rnein; mistisizm, insan
Allah da eritir, lemi ise inkr eder. Panteizm, insan ve lemi Allah ile birletirir.
Materyalizm Allah inkar eder, insani ise lem iinde eritmeye alr. lken e gre bu
felsefeler yanltr. Yukardaki alandan biri incelenirken dierleri de ele alnmaldr. Bu
alan birbirinden kopuk deildir. nk varlk btnlk iindedir.15
Hilmi Ziya lken in felsefe alannda etkilendii bir dier isim ise Boutrouxdur. lkenBoutroux un plralizmine dayanan sosyo-psikolojik insan felsefesinden olduka
etkilenmitir. Yine bu dnemde lken in insan felsefesini oluturmasnda slam
dnrlerinden Mevlanann dnceleri etkili olmutur. lken Ak Ahlak adl eserini
yazd dnemde Spinozann etkisinde kalm ve ilimci felsefenin kklerini aratrmaya
almtr.16 lken, Boutrouxun plralizmiyle Spinozann natralizmini kaynatrmtr.
13 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.9-10
14 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.2315 Erdem, H.Haluk, Prof. Dr. Necati ner ile Hilmi Ziya lken Hakknda Sylei, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.3616 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.23
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
18/183
18
Ak ahlaknda lken metafizii, vicdan tecrbenin dnda ve hayal olarak grr. Ona gre
arif iin tabiattan baka tapacak ve aktan baka kanun yoktur. Bu onun tabiata kar
yneldiini gstermektedir. lken in bu dnceleri zamanla deierek bilgi ve tecrbenin
zerinde hakikat olduunu ve bu hakikate de imanla ulalabileceini ifade eder. Ak Ahlak
adl eserinde tabiatl savunan lken, Felsefeye Giri adl eserinde tabiatl bo bir ura
olarak grr ve tabiatln insann aklamalarna dayandrarak mrekkebi basite
indirgediini savunur.17
lken materyalizm bata olmak zere tm eklektik felsefeleri reddetmek ile birlikte
kendi felsefesini kurmaya alr. Ona gre ne ontolojik gr ne epistemolojik gr nede
pozitivist gr bize gerei gsteremez. Bizi geree gtrecek tek sistem fenomenolojidir.
Fenomenolojinin olaylarn kkn aramas, olaylar basite indirgemeden her olay kendiiinde deerlendirmesi lken e gre bu felsefenin en orijinal ve en nemli tarafdr.
Fenomenoloji ile insandaki bilgi ve deer varl bu yolla aklamaya alm ve karmak
olan basite indirgemekten uzak durmutur. lken fenomenolojiye ontolojiden balayarak
ulamaya alr. Zira fenomenolojiden hareket edilirse sje-obje ztl ve tamamlaycsnn
ierisinden klamaz bir karmakla varlr. Fakat ontolojiden balanrsa bu bulanklk
olmayacaktr. Fenomenolojide objeleme ve sjeleme asla olmaz ve bunlarn sentezini
aramak bo bir uratr. Ona gre diyalektik bilgi de deil deerde rol oynar. Her grnvarln manzarasdr ve varlktan baka bir ey deildir. lken in ontolojisinde ne
Parmenides in ifade ettii gibi deimez, zamansz, sonlu tek varlk nede Herakleitos un
dedii gibi yalnz deien, hareket ve zamandan ibaret varlksz bir olu vardr. lken e gre
varlk denildiinde z gerei bir kuvvet, deime ve olu olacaktr. Olu varln oluu ve
tavrdr. Ruh ile beden, dnce ile madde iki ayr cevher deildir. Bunlar ayn varln zt ve
tamamlayc unsurlardr. Ruh, bedin olmayan ey; beden ise ruhu olmayan eydir. Fakat ne
ruh bedensiz nede beden ruhsuz olabilir. lken, varoluu hem beden hem de ruh olarak
deerlendirir. Tanrnn varl ile ilgili meseleye geldiimizde ise tanrnn varln akla
dayandrmann yanlg olduunu ve tanrnn varln ve ya yokluunu ispata almann bo
bir ura olduu dncesine sahiptir. lken e gre estetik dzen ahlaki dzen insani ideale
inanmak, sosyal dzenin devam etmesi Allah a inanmak ile mmkndr. Sonu olarak ya
Tanrl dzenli bir lem ya da Tanrsz kr tesadfler vardr.18 lken e gre Allah akn varlk
olduu iin bilinemez, anlalamaz ancak inanlr. Akn varla ulamann tek yolu sezgidir.
Bu sezgi Gazalinin kalp gz, Bergsonun intuition dediidir. Bu virtel sezgi, yaanm ve
17 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.2418 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.25
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
19/183
19
ya yaanacak, gerek ve mmkn hallerin bir arada toplanmasdr. Bunlardan yola karak
insan bilgisinin gerekli olduuna ulalabilir. nk varlk dyadedr. Paradoksal bir yapya
sahiptir. nsan bu paradokslardan birini seerken dierini ihmal etmi olur. hmal ettii dier
paradoks ideal deerlerdir ki bunlar mutlak varlkla kuatlmtr. lken e gre Allah
olmazsa ahlak ve bilgi temellendirilemez.19
Dyade kavram lken felsefesinde nemli bir kavramdr. Varlk hakkndaki elikileri
ve amazlklar bu kavram ile aklamaya almtr. nk insan sjeyi u noktaya gtren
varoluuluk ile objeyi u noktaya gtren tarihi materyalizm arasnda seim yapmak zorunda
kalmtr.
Dyade kavramn tarihsel kkeninden ele alarak aklayacak olursak; dyade Yunanca
da ikili grup, ift; felsefe de ise birbirini tamamlayan iki ilkenin birlii olarak tanmlanr.
lken, dyade fikrini Platondan alm 1968 ylnda yaynlad Varlk ve Olu adl eserinde
varln iki yz zerinde durmutur. nsan ilk ve asli krizin daima iinde bulunmu ve bu
durumdan kurtulmak iin kutuplardan birinde aklk ve seiklik aramak zorunda kalmtr.
te insann btn amac bu dramatik durumdan kurtulmak iindir. Bu ift kutupluluk Platon
a gre insanln dyadedr. Platon yallk dnemi diyaloglarnda dyadeden sz eder. Dyade,
ona gre ilk varlk ve ilk felsefenin konusudur. Her ey dyade ile balar ve ztlklar meydana
gelir. Duyular lemi ile akl lemi birbirinden ayrlr. lken ise dyade fikrini Platondan
almasna ramen Platon un onu gelitiremediini dnr.20
Platon un Timaios diyalogunda leminde meydana geliini belirsizlik ve sonsuzluktan
sonlu ve ekilli lemin kn anlatrken Philebos diyalogunda dyadedan bahseder. Platon a
gre asl varlk dyadedr. Onda akl ve duyular ve ayn ile bakas birlemektedir. Platon,
dyadelara rnek olarak az-ok, uzak-yakn, sonra-nceyi verir. Bunlar birbirine bal iki kart
terimin belirsizliini ifade eder. Bu dyadelar say, uzunluk ve hacim gibi btn niteliklere
uygulayabiliriz. Platon a gre btn lem dyadelarn kart ve tamamlayc nitelikte olan ift
kutupluluklarndan meydana gelmitir. Alar, genler ve eriler sonsuz dyadelar halinde
grlr. Ancak ve ancak ift kutuplu olan belirsiz varla snrllk ve sonluluk yklendii
zaman anlalr hal alr. Dyadelarn anlalr hal almas demek elikinin snrda aklla
kavranmasdr. Bu anlamda Platon, Philebos adl diyalogunda haz ile akl birletirmitir.
19 Erdem, H.Haluk, Prof. Dr. Necati ner ile Hilmi Ziya lken Hakknda Sylei, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.3620 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.67
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
20/183
20
Birlik ve okluk kavramlarnn greliliini gstererek felsefeyi ztlar karsnda duyulan
hayret olarak ifade etmektedir.21
Aristoteles in felsefesinde dyade kavram Platondan farkl olarak kullanlmtr.
Aristoteles ztlklar, kutupluluu mantk erevesinde zmeye alr. Aristoteles e gredyadea kart olan zelliklerin birletirilmesi akl ilkelerine aykr bir durumdur. Oysa ne
tabiatn iinde nede tabiatn stnde akl ilkelerine aykr bir durum vardr. Bu durumda ona
gre btn elikiler ve Platonun dyadelar akl ile zlebilir. Aristoteles elikilerin bir
ksmnn yanl dnceden bir ksmnn ise eylerin tabiat hakkndaki bilgilerin
eksikliinden kaynaklandn savunur. Bu durumlar da dahi zlemeyecek hibir kmaz
yoktur. Aristoteles e gre dyade gereklii aklayamaz. nk dyadelar zihin
bulanklndan doan elikilerdir. Ayn zamanda geree uygun ve rasyonel de deildir.Fakat Srp dnr Zeliko Markovi Aristotelesin dyade fikrine katlmayarak Platon un
dyade dncesi ile ritmi ve uyumu yakaladn savunarak Aristoteles deki orta yolun
buradan ktn ve bir olduunu savunur.22
HLM ZYA LKEN N SOSYOLOJ ALANINDAK DNCELER VE
FERT-CEMYET LKS
Hilmi Ziya lken Trk dnce tarihinin nemli sosyal bilimcilerinden birisidir.almalarnda felsefeyi temel alarak bireysel ve toplumsal olan arasndaki ilikileri ele
almtr. lken in sosyoloji alanyla ilgili 1955 ylnda Sosyoloji Problemleri adyla
yaynlanan eseri iki temel ksmdan olumaktadr. Birinci ksm teorik sosyoloji, ikinci ksm
ise tecrb sosyolojidir. Teorik sosyoloji ksmnda sosyolojinin konusunu, sosyolojik
problemleri, metot ve itimai morfoloji konularn ele alrken; ikinci ksmda ise itimai
aratrmasnn gelimesi, tecrb sosyolojinin hazrlanmas, survey hareketinin gelimesi
sosyal aratrma yollar ve sosyal psikoloji gibi konular ele almtr. Sosyoloji Problemleri
adl eserindeki konular Batda yaplan almalar ile paralel dorultudadr. Kitapta sosyoloji
alanndaki problemlerden ok sosyolojinin kendisinin problemli durumu zerinde
durulmutur.23
lken sosyoloji ve psikolojinin temelini insan felsefesine dayandrr. Sosyoloji alanna
ait olanlar toplumun ve toplumsal ilikilerin incelenmesi, psikoloji alannda ise insann
21 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.6722 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.6823 Canatan, Aye, Hilmi Ziya lken in Baz Sosyolojik Grleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
21/183
21
kendisi, i dnyas ve dnceleri bulunur. nsan psikoloji ilminin birimi, toplum ise sosyoloji
ilminin birimidir. Sosyoloji insann objektif faaliyetlerini ve ilikilerini ele alr.
Hilmi Ziya lken, sosyolojinin konusunu itimai gruplar ve itimai olaylarn
oluturduunu ve cemiyeti fertlerin oluturduunu savunurken cemiyetin bireyler stnde birey olmadn da savunur. Toplum ne psikolojiye indirgenebilir ne de insanst realizme
balanabilir. timai ad verilen tm rabtalar insana aittir. Sosyolojinin konusunu oluturan
bu rabtalarn vasflar vardr. Bu vasflar; tabiat, aletler, bilgi ve fikir deerleri, itimai
deerler ve normlardr. Her ey bu rabtalar arasnda ift rol yaratr. Bir tarafta cemiyet dier
tarafta fert vardr.24 Cemiyet-fert ilikisinde karmza kan kavram ahsiyettir. Ziya Gkalp
e gre ferdiyet, insann uzviyen ruhi olan mevcudiyeti, ahsiyette bunun zerine katlan
itimai varlktr. Gkalp in bu dncesinden yola klrsa ahsiyet kazanmak tamamylasosyallemek ile ilgilidir. Oysa lken e gre bu durumda fert cemiyeti kendinde yanstr.
Byle bir anlay monadc bir ahsiyet teorisini dourur. Bu teorinin eletirilen taraflar;
tamamen zihniyeti olmas ve ahsiyetteki otonom ve hrriyet zelliklerini aklama
yetersizliidir. Oysa lken e gre ahsiyet ruhi unsurlarn birleimi deil parasz bir
btndr. O halde ahsiyeti anlamak iin fert-cemiyet ilikisine bakmak gerekir. Her ahs
potansiyelini tamamlama zelliine sahip olduu iin fert, imknlarn normlar halinde ifade
edilmesi ise cemiyettir. Her ahsiyet objektifletirme asndan cemiyet, sbjektifletirmeasndan ferttir. Bu durumda her ahs kendinde hem ferdi hem de cemiyeti yanstr. O halde
fert ile cemiyet arasndaki iliki nasl gerekleecektir? Bu noktada iin iine deerler
girmektedir. Deerlerin gelimesinde ilk srada kiisel deerler, kiisel deerler ortak
zihniyeti dourarak toplumsal normlara ular. Son aamada ise kurallar tamamen benimsenir
ve rf-adetlere ulalr. Bir dier sorun ise deerler nasl geekletirilecektir? Deerler anacak
hrriyet ile gerekletirilir. Hrriyetin kazanlmasnda ise vazife ve vicdan duygusunun
olmas gerekir. Hrriyet, tabiat ve toplum kanunlarna aykr olmamaldr. Hrriyet, insann
iinden gelen doal bir igd ile deil uur ile ortaya kmaldr.25
Hilmi Ziya lken e gre deerler, messeseler ve toplumsal ilikinin rndr. Bu
noktada T. Parsons ile benzerlik gsterir. nk Parsonsda deerleri sosyal aksiyonlar retir.
Sosyal aksiyon karlkl ilikiyi gsteren bir kavramdr ve toplumsal sisteminde dinamiidir.
lken de ise toplumsal olann tanmlanabilmesi iin dinamik kavram itimai rabtadr.
Toplum, kltrn rndr. Bu sebepten her itimai olay insana ait olmas bakmndan isel,
24 Canatan, Aye, Hilmi Ziya lken in Baz Sosyolojik Grleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.5225 Gkalp, Nurten, Hilmi Ziya lken in ahsiyetilii, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.60-61
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
22/183
22
kltre ait olmas bakmndan dsaldr. Teknik ise itimai rabtalarn geliiminde vastadr.
Messeslere gelince lken onlar ikiye ayrr. Birinci messeselerde; fikir, sanat deerleri, rf
ve adetler gibi objektif messeseler bulunur. kinci messeselerde; biyolojik, fizik ve
psikolojik kurumlarn birlemesinden doan objektif messeseler bulunur.26
Sonu olarak Hilmi Ziya lken, iki bak as arasnda ztln olup olmadna
bakmtr. Bu iki bak as fert ve toplumdur. Birey ve toplumu deerler sisteminden
geirerek ze nasl ulalacan gstermitir.
Mustafa Ylmaz
TRK YURDU DERGS
26 Gkalp, Nurten, Hilmi Ziya lken in ahsiyetilii, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52-54
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
23/183
23
NSAN VATANSEVERLK
1.OLGU VE DEAL NANCI
ekil deitiren ve daima ilerleyen dinamik bir lem tasavvurunda hakikat,
gerekliklerin ilerleyici bir srecidir. Hakikat, gerekliklerin mmkn ilerleyiini ifade eden
olgu ile idealin birlemesindedir.
Bilmek ve nanmak: Ruhi hayatmzn iki temelidir. nsann fiili, duygusal ve zihni
hayat bunlara dayanr. ocukta, vahide ve gelimi insanda bu iki temel daima vardr.
Hakikatte inanmak asla kaybolmaz. nanmak, ruhi hayatmzn btn kuvvetidir. Bilmek ve
faydalanmak onun sayesindedir. Hilmi Ziya, pragmatistlerin syledikleri gibi inanmak
iradesi olmadn syler. nk inanlarmz sosyal evre, miza ve asl ruhi seviyetarafndan nceden belirlenmitir. Bununla beraber inanmak bize irade vererek evre zerinde
etkili olmamz salar. Ve doadan faydalanmak imknn bize sunar. nsana g veren ve
doa zerine hkmetmesini salayan tm inanlar iki genel snfa ayrabiliriz:
Bir ksm insanlara ve eylere vergi olup baka eyler ve baka insanlar
darda brakr. Bunlar ayrt edici inanlardr.
Btn insanlara, btn eylere yaygndr. Bunlar da birletiriciinanlardr( Btn insanlar seviyorum gibi )
Ayrc nanlar: Bir ktlenin kanaat, rf ve detinden hareket ederler. Bunlar belirli
bir toplumun deerlerine dayanrlar ve onu hedef edinirler. Ve amalar da yine belirli bir
toplumdur. Btn ilka dinlerini bu snf iinde sayabiliriz. Helenizmde Tanrlar Yunanlar
yaratmlardr ve bu Tanrlar onlar baka toplumlara kar korurlar. lka felsefe ve ahlaklar
da btn akli deerlerine ramen daima ayrc kalmlardr: Platon ve Aristoda sosyal
snflar, klelik, eitsizlik meseleleri gibi. Btn vahi kavimlerin dinleri ve inanlar da bu
snfa girebilir. Totemizm, fetiizm gibi.
Birletirici nanlar: Dorudan doruya insani ruhtan, kiilikten hareket eder.
Amalar genel olarak insan ve btn insaniyet dolaysyla kinat ve Allahtr. Srrilik
hareketlerine bu grup iine alabiliriz. lkel kavimlerin dinleri arasnda doup pek abuk bu
toplumlar birbirine balamtr. lk Hristiyanlk, Brahmanizm ve Taoizm. Akli ve insani
dinleri de bu gruptan sayabiliriz. nsani ya da ilahi bir birlik fikriyle hareket ederler.
Hristiyanlk, slamiyet, Budizm. ktisadi hareketler de birletirici inanlardandr. Bugn
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
24/183
24
milletler aras ve insani hareketler daha ok iktisadi renklere brnm grnr. Bugnn
evrensel ve insani hareketleri arasnda komnizm, sosyalim, anarizm olduu sylenebilir.
Olgu inanlar bizi gereklie balar. eyler ile ilikilerimizi dzenler. inde
yaadmz toplum dzeninin kuvvetli ve dayanmal olmasn salar. Olgu inanlarinsanlar ayn durum iinde kalmaya zorladklarndan ilerlemeye imkn tanmazlar. Daima
muhafazakrdr. deal inanlar; bizi yetkine, kazanlacak olana, olmas gerekene, birlie
doru gtrr. nsani ruhla, vicdanla ve aklla temasa girer. rf ve adetlerin etkilerinden
kurtararak mutlak, genel olan ahlakn prensiplerine doru gtrmeyi baarr. Ancak ideal
inanc da gereklii ihmal eder. Daima inklpdr. Birbirlerine kart olsalar da olgu ve ideal
inanc varln birer unsuru ve hakikattirler.
Btn olgu inanlarn birletiren ve hepsinde ortak bir kavramdan sz etmek
gerekirse bu kavram; vatandr. Vatan kelimesi bize btn blgesel, mahalli ve ayrc
inanlar verebilir. deal inanlar birletiren kavram ise; insaniyettir. nk btn ideal
inanlar az ya da ok insani ruha dayanr. Sonu olarak, olgu inanc ile ideal inanlar
arasnda bir arpma oluur. Byle bir mcadelenin yani gelenek ile hrriyet ve fertle toplum
mcadelesi eklinde ifade ettiimiz atma insanlar iinde iki tip meydana getirir:
Olgu inancnda ilerleme imknszl grenler yalnz ideal inancna saplanarak,hayalcilik ve milliyetsizlike derler.
deal inancda geree uygunsuzluk grenler ktmserlike derler.
O halde yalnz milliyet devri iin deil, btn toplumlar ve uygarlk ekilleri iin
hakikat ideal ile olgunun birlii olan insani vatanseverliktedir. nsani vatanseverlik, insani
ideale vatan gereinden balamak, insanl vatandan balayarak gerekletirmek ve vatann
kendine zg olan rengiyle insanla girerek yeni bir kiilik halini almaktr. Hakikat yer ilegn, olanla olmas gerekenin, gerek ile idealin birliindedir. Bir toplumun hakiki millet
haline gelmesi ancak insani bir ideal yaratmas ve bunun iin insanla yeni bir adan yani
vatann zel karakteri ve kiiliiyle bakmasndan doar. nsani vatanseverlik; Hz.
Muhammedde, Sokratta, Goethede, Tolstoyda grlr.
2.HAKKAT NANCI
Hakikat olgu ile idealin arasnda ve onlarn belirlenmemi kaynamasnda deil,
olgu ve kavramn iinde ve onlarn ayrlmaz olan btnndedir. Olgu inanlar sosyal bir
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
25/183
25
inan halini ald zaman vatanseverlik olur. deal inanlar ise insaniyetilik ad altnda
toplanr. Eski Yunanda ve Romada bunlara ait rnekler bulmaktayz.
18. yzylda Goethe ve Schiller, insaniyetle vatancl temsil ediyorlard. 19.
yzyl, romantizm ve tekrar vatanclk, milliyetilik, rklk yani yeni olgu inanlaryla szdeideallerin canland yzyldr. Bu yzylda insaniyet ve vatana kar dnce balad. Bu
yzyln sonlarndan beri milliyetilik, rklk, lfazanlk, halk propagandas, romantizme
kar hareket gnden gne artmaya balad. Bu alanda Marksizm ve faizm kendini gsterdi.
Bu akmlarn ortak noktalar ise; halkla, fertilie ve hrriyetilie kar olmalardr.
stikrarl bir toplum ekli, ideal ve olgu inanc bunlarda yoktur. Hakikat inanlar ideal ile
olgunun birliine dayanan insani vatanclktr. Birok byk hareketlerde o ruhu grrz: Hz.
Muhammed, Luther, Goethe, Dante ve Shakespeare, Tolstoy, Gandi.
nsani vatanclk yeni bir felsefenin esas ve konusu olacaktr. Auguste Comte ve
Kant insaniyetilik felsefenin esaslarn kurdular. Comte, yalnz ideal inancna dayanan bir
felsefenin sonularna kadar gitti. Pozitivizm bu esastan dodu. nsani vatanseverlik felsefesi
yeni bir Birlikilik olacak, hakikati olgu ile idealin birliinde ve ayrlmaz btnnde
grecektir. nsani vatanseverlik toplumu ahlaki mertebeler toplumudur. Ahlaki mertebeler,
insanlarn olgudan ideale, vatann kklerinden insaniyetin ideal zirvesine doru ilerleyiin
snflanmas demektir. Bu esasa gre insanlar halk, vatanda, vatansever ve insani vatansever
mertebelerine ayrlr. Halk korku ahlakndadr. Vatanda mit, vatansever gurur ve insani
vatansever ise ak ahlakndadr. Hakiki hrriyet yalnz ak ahlaknda gerekleir.
nsani vatanclk zerine kurulmu bir hareket kadercilikten ve demagojiden
mutlak olarak kanr.
3. NSAN VE EVRES
nsan ve dnya birbirinden ayr ele alnamaz, sje ve obje iki ayr lem deildir.
nsan ve dnya bir btndr ki biz onu zihinde soyutlayarak iteni dtandan ayrmaya
alyoruz. Hlbuki her iten olan ayn zamanda dtandr ve her harici olan ayn zamanda
deruni bir fiilin eseridir. Hakikat, birliin bilinmesindedir. nsanla dnyasnn ilikisi deil;
asli ve ilk olan birlik ilikisidir. Sje obje birlii insanda duygu olarak balar ve fikirle kemale
gelir. Manevi lem, kaplamn gittike attrmak zere, safhadan geirmektedir: sje ve obje
safhas, duygu ve fikir safhas, somut ve soyut safhas. nsan bu safhalardan geerek
dnyasn en yakn eyadan insanla kadar geniletebilir ve deerler lemi dediimiz bu
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
26/183
26
manevi snrn iinde zihnin ayrd eyleri duygu tekrar birletirecek, bilmenin ayrd
inanma yeniden birletirecektir.
nsan bakn kendine evirdii zamandan beri, sjeyi objeden ayrd; gzlemledii
lemin karsnda onu alglayan ve tasavvur eden ayr lem olduunu fark etti. Fakat buyapma ve ireti ayrmay srdrmesine imkn yoktu. Eyay ruhtan ayr anlamsz glgeler ve
hayaletler gibi grmeye balad. nsan, lemi bilincin yarat, eseri ve glgesi haline getirdi.
Fenomenlerin karklna dzen vermek, eyann belirsiz maddesine ekil katmak zere
akledilir ve yetkin bir hale getirdiini iddia etti. Teknikten etik ve politik alanna getiimizde
mesele deiir. Burada ilikimiz eya ile deil insanlarladr. Burada fikirleri faydamz ve
ihtiyacmz iin paralara ayrmaya hakkmz yoktur. nk artk bilin fiilinin hedefi cansz
veya canl eya deil; fakat insanlardr.
nsanla evresinin ilikisinde tam ve uygun bir bilin fiili ancak obje-sje
birliinde bulunabilir. nsani vatanseverlik, kiiliin sonucudur. Bilin fiillerinin etik
alanndaki grn kiiselcilik ise, politik alanda grn de insani vatanclktr.
3. KSELCLK
nsan, kendi iine kapand ya da doa ve toplum iinde eridii zaman hrriyetini
kaybeder. Her iki ekilde de makine adam olur. Birinde gururu, dierinde melmeti onu
kiiliksizlie gtrr. Makine uygarlnn yetitirdii i adam, memur, ofr, lfazan tipi
gereklikten uzak ve yarm insan olarak grr.
Bir idealinden bahseder: Yarnki toplumun ideal tipi olan insani vatansever de
birok szde ve yarm insanlarn arasndan szlerek yeni bir toplumun yaay tarzn kendi
vicdanna aksettiren yeni bir insan rnei haline gelecektir. Hilmi Ziya, bu gre
ahsiyetilik ve bu zihniyeti temsil eden ideale de insani vatanclk adn verir. Trk
milleti, vatan kurduu zamandan beri ve istiklal savanda insaniyet iin vatanda davaya
girdii yani kltr ile uygarl ayracak yerde birletirmeyi baard gnden beri bu yeni
gre ve yeni ideale adm atm demektir.
Kiilik, insanla doann birlemesindedir. nsaniyetle vatann birliindedir. nsani
vatanseverlik idealinde tarih ve halk incelemeleri iki kuvvetli kaynak ve iki esasl temel
grevini grecektir.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
27/183
27
5. ATIIK KUVVETLERN YARATII
atk kuvvetlerin arpmasna ve bundan doan eserlere byk deer verilir.
Darwincilik, evrimi organizmalarn atmasndan karmaktadr. Marksizme gre, sosyal
evrim snf savann eseridir. Kart kuvvetler arpmasnn eseri tek tarafl deildir: Yani o,bir yann yok olmas ve kuruyup kalmasna kar, te yann gelimesinden domaz.
Hrriyet, zt fikirlerin yaratt, Rnesansn at bir kaynak bir eserdi.
Rnesansn ideal tipi hr insandr. Hr insan, her trl disiplinden, d baskdan kaan, iine
ve kendi ruh glerine dayanarak yaayan insandr. ada insanlarn belirgin zelliklerinden
biri de hak fikridir. Hak kelimesi Franszcada sa, doru izgi, doruluk, Arapada
doruluk Cenabhak szlerinde grld gibi hakikatin timsali olan Allah anlamna gelir.
Ben haklym sz hakl bir szdr. Fakat benim hakkm vardr sz kyasla daha yenidir.
ada hak fikri ve ondan sonra gelimi hukuku meydana getiren iki sebep, kuvvetler
dengesi ve znelciliktir. Kart kuvvetlerin arpmasndan doan bir baka eser de, ngiliz
demokrasisinin yaratt kar fikridir. Modern insan ifade iin Amerikann fikir hayatna
getirdii yeni kavram, pratik ilgi prensibidir. Bu gr, Yunanl insan tipinin tam zdddr.
Eski Yunanl gznde i gren adam hor grlr. Amerikalya greyse faziletlerin en by
srekli pratik ve i iinde olmaktr.
Pratik ilgi ahlakn meydana karan ve modern insan idealine bu suretle yeni bir
yorum getiren faydaclk, hmanizm felsefeleri oldu. Pratik ilgi ilkesi ada demokrasilerin
ulat son noktadr.
7. DEERLERN GELMES
Endlsl filozof bn Tufeylin Hay bni Yakzan isimli romannda tasvir ettii
insan tipi, Robenson Crusoede bile grmediimiz kadar tek bana evre ve eitimin trl
etkilerinden uzak bir yerde kendi kendine gelien bir manevi lemi temsil ediyor. Hibir d
etkiye bal olmakszn ve daima kendi doasna uygun olan insann bu manevi lemine;
eyann gzel, iyi ve doru denilen bir dzen altnda tasavvurundan ibaret olan bu fikirler,
hisler ve fiiller sistemine bugnk ifademizle deerler dnyas diyoruz.
Bu deerler dnyas, kendisine inanld mddete zorunlu, mutlak, bizden
bamsz ve bize hkim grnecektir: biz kutsallklar deil, kutsallklar bizi idare edecektir.
Biz Allaha deil, Allah bize hkim olacaktr.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
28/183
28
nsann, doa iinde bir ocuk gibi tepkilerini dzenleyemedii, eyler ile
mnasebetlerini ancak hareketlerle ifade etmek gcnde olduu tarihi bir devre vardr ki bu
devreye insanln bo heyecanllk safhas demek uygun olur. nsanln bu devresinde,
eyler ve olaylar balayan ve aklayan insann manevi evresine iten deerler lemi
diyoruz. nsanln ruhi gelimesinde ikinci safhay durdurma evresi oluturur. Bu safhada
insan, binlerce yl geirdii bo heyecanllk tecrbeleri sonucunda kendine hkim olmak,
arzularna kar direnmek, kendini yenmek yetkinliklerini kazanm ve bylece itilmeye
uram eilimler, hayaller ve heyecanlardan ibaret zengin bir i hayat kurulmutur.
nsanln geirdii nc devre ise kiilik devresi olarak adlandrlr. Bu devrede insan,
eilimleri ve kastlarn ihtiraslar dediimiz bir ikinci doa ve sanki doann kaderini
tamamlayan bir ikinci gerekirlik haline getirmitir. Bylece o bo heyecanl ve impulsif
tepkilerin dourduu obje ve sje arasnda belirsiz bir kaynamadan ibaret olan mistiklie, ne
de durdurma ve direnmelerin dourduu sjenin kendi iine kapanmasndan ibaret olan
deerler romantizmine dmeye mecbur olmutur.
KARILIKLI ETK TEORS
Ahlaki hayatn, sanatn, bilim ve felsefenin dayand ve kklerini ald
insanln, ada bilim gznde nasl bir yeri ve deeri vardr? Ona bir gereklik gzyle
baklabilir mi? Bu sorular bizi insanlk sorusunu bilimin verileri karsnda yeniden ortaya
koymaya gtrmektedir. in dorusu, bu anlamda insanlk, ya bir tasavvurdur ki o zaman d
varl sz konusu olamaz. Ya da bir gerektir ki o zaman bunun belirli ve ispat edilebilir baz
verileri olmas gerekir.
Auguste Comtea gre insanlk, sosyal bir gerek olmak zere vardr. O bir
tasavvur deil bir olgudur. Fakat sosyolojinin bugnk ekli bize gsterdi ki sosyal gereklik,
bir btn halinde insanl kuatm deildir. Sosyolojinin bu grne gre insanlk, ayn
tipte bulunan toplumlarn arasnda deer ve amalar ortakln ifade eden deiik ve greli
bir varlktr. Bazlarna gre ise insanlk, iine sosyal zmrelerin girmi olduu ve onlardan
nce var olup kendilerine ekil ve anlam veren bir bnye, bir Gestalttr. Bu anlay ilkinin
tersidir ve sosyolojinin bize vermi olduu dnce tarzndan uzaktr. Humedan beri
kuvvetten den insan doasnn aynl fikri bu grte yeniden canlanm ve hkim bir yer
almtr. Bu iki zt anlay eitli gr alarndan eletirilip, reddedilebilir:
nsanln inkr veya sosyal deerlerin toplam olarak konulmas birokglklere drecektir. Bir yandan eksik ve greli idealler bizi ahlaki bir phecilie
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
29/183
29
gtrecek, te yandan toplumun younluk, hacim, bnye gibi maddi varlndan manevi
hayata nasl geileceini bu anlay gsteremeyecek bundan dolay en balang bir toplumda
bile kolektif tasavvurlar kabul zorunda olacaktr.
nsanl sabit ve evrensel bir Gestalt gibi anlamaya da imkn yoktur. nk
ada bilim akmlar insani ruhun srekli bir olu ve evrim halinde bulunduunu gsterdi.
Ksaca, bilimimizi yapan soyutlama, sanat meydana getiren sezgi, ahlak kuran irade ancak
insani ruhun gelimesi iinde vardr.
nsanln dayana ilerlemekte olan insan ruhudur. nsan ruhu dorudan
doruya organizma ve toplumun gerekliliklerine bal olmayp ancak kendi zorunluluuna ve
kanunlarna gre onlara baldr. Bu anlamda ruh, organizma ve topluma gre de hrdr.
Ruhun ilerlemesi sorusu bilimci bak as altnda biyolojik ve sosyolojik olarak aklanr.
Biyolojik aklama sosyolojik aklamaya gre daha eskidir. Biyolojik aklamada hayati
trlerin ekil deitirmesini inceleyen trl akmlar, teorilerini sonlarna kadar gtrerek ruhi
ve manevi hayatmz da aklamaya almlard. Bunlardan en sekinleri Lamarch ve
Darwindir. Nietzscheye gre ruhun ilerlemesi hayati mcadelenin, tehlikeye atlmann,
baar ve zaferin eseridir.
nsani ruhun ilerlemesinin biyolojiyle aklanamayaca birok tecrbelerdensonra grld iin sosyolojik aklama grlmeye balanmtr. Comte ve Marx ruhi
etkinlii ve btn manevi hayatmz sosyal zmrelerin hayat ve mekanizmas yardmyla
aklamaya altlar. Bu gr daha verimli oldu. nk insan ve hayvan ruhi etkinlikleri
arasndaki uurum olan hayal gc, soyutlama, ihtiras ve irade glerinin kuruluunu baka
trl tasavvur etmek imknszdr.
Sosyal bir ideal olarak anlalan insani vatanclk ancak ilerleyen bir
gereklik, bir olu olan insani ruh zerine dayanabilir.
BOHEYECANLILIK ve DURDURMA
nsani ruhun ilerlemesi, organizmayla toplumun karlkl etkisinden doan yeni
bir olgular zincirinden ibarettir. Ruhi gerekliin en nemli iki sreci olan hayal gc ve irade
birer rn veya sonu olmakla beraber ayn zamanda sosyal ve organik evrimin art veya
sebeplerinden ikisidirler. Hayal gc ve iradenin kuruluunu aklayan biyo-psikolojik
boheyecanllk-durdurma srecidir.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
30/183
30
Boheyecanllk; heyecan douran d uyarm olmad halde bu heyecan
intibakszlna malik olma halidir. Durdurma ise bo heyecanlln ardndan gelen ve onun
dourduu sretir. Durdurma, toplumun eitimidir. Belirli uyarmlar karsnda belirli
tepkiler yapmak, bir ksm tepkilerini istedii zaman hapsetmesi, heyecan ve anlam olan
hayalleri armas ve aralarnda iliki kurmas kabiliyetidir.
Kiilik yani sentezci ve tam ruhi etkinlik bo heyecanllk ve durdurma
srelerinin evrimine dayanr.
AHSYETLK
Uygarlk ve kltr ayr yaplr. Byle bir ayrma neden ihtiya duyulmutur?
Ziya Gkalp ten nce bu konuda iki fikir vard. Biri Tanzimatlarn fikri, onlara greuygarlk demek Avrupa demekti. Osmanllk zihniyetinin devam halinde Batnn grn
hayatn, eklini kopya etmek uygarlamak iin yeterli sanlyordu. teki ise Trklerin
fikriydi, onlara gre uygarlk asl varlmza dnmekten kacakt. Bakmz yalnz tarihe,
milli varla evirmek gerekliydi. Gkalp in felsefesi bu iki gr uzlatrd. Ona gre
manevi varlmz kendimize aittir ki burada o, Trklerle birliktedir ve buna kltr(hars)
adn verir. Fakat maddi varlmzn ekli, bilim ve teknii Avrupaya borluyuz. Bu konuda
Tanzimatlarla ayn grtedir ve yalnz bu ikincisine uygarlk der.
Uygarlk kavramn yalnz ekle ve teknie hasretmek mmkn deildir. O
btn sosyal kurumlardaki tam bir ortaklktr. Ancak her millet bu ortak esere kendi
damgasn vurur; kendi mahalli rengiyle girer. Mahalli renk anlay ister istemez kltrle
uygarlk ayrn reddetmeye gtrecektir. Kltr ve uygarlk ayn eydir. Eski Yunan
uygarl, Rnesans uygarl, bugnn uygarl yryen bir btndr. Uygarla girmek bu
byk kltr yarat kervanna katlmak demektir. Milletler onun iinden doacak, milli
kltrler onun evlatlar olacaktr.
DOU ve BATI
Bu terimler birer semboldr ve bunlarla kastedilen corafi bir yn ya da
mekndan ok bir deer, kavram, anlamdr. Dou nitelik, Bat nicelik lemi olarak
adlandrlr. Douda eya nitelik deerlerine gre ele alnm; anlama, ruha, esasa girilmi
fakat ekil ve kalpla nicelikle uralmam. Dier bir anlaya gre ise, Bat gereklie ak,
Dou ise gereklie kapal ve gzn yalnz kendine evirmi olan ruhu temsil etmektedir.lki doa sevgisini ve teknii, teki mistik dnceyi ve srlar lemini dourmutur.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
31/183
31
Baty Doudan ayran en nemli vasf, kiiliktir. Kiilik ile hrriyet ve dzen,
fert ve toplum bilinte doan bir sistem halini alr. Ve her sistem insani gereklie bal ve
ona evrilmi bir kuvvetler btn bilimi, teknii ve onlarn sonucu olan bilinli siyaseti
dourur. Biz nicelii, gereklii, sistemi aramayalm, nk onlar yolumuzun nne
kendiliinden kacaktr. Fakat yalnz kiilii ve kiiliklerin kurulmasn hazrlayan sebepler
aranmaldr.
KLK
Bat ve Douyu ayrt eden en nemli nokta: Sosyal etkinlikte kiilerin roldr.
Kiilii ne ferdin kendi kendine yaratt manevi bir kurulu ne de toplumun, ferdin bilincine
aksettirdii deerler lemi olarak grmek doru olur. Bu fikirlerden her ikisinin de yetmedii
aktr. Kiilik bir takm ruhi unsurlarn birlemesi ve terkibi olmayp para ve ksm kabul
etmez bir btndr. Bunun iin bu iki zt fikri uzlatrmak zere aklanamaz. Bu sebeple onu
ancak karlkl etki teorisiyle anlamak mmkndr.
Karlkl etki sonucunda meydana gelen bu eser, her iki etkenin vasflarn
toplayan, bununla beraber onlardan baka yeni bir varlk, yeni bir olgular serisi olan kiiliktir.
Kiilik bir ruhi salk halidir. nsan kiilik halini almak iin psikolojik aamadan
gemektedir. Bu gei ferdin kk evriminde olduu gibi insani ruhun byk evriminde degrlr.
lk aamada insan, bo heyecanllk halindedir. evresi ile ilikisi zihnilemi
olmayp duygusal bir kaynama onu evresine ve evresini de ona balar. Ortaklaa korkular,
heyecanlar ve ilgilerin sonucu olarak onu tam ifade eden hal zmre igdsdr. ocuk, vahi
ve hasta uurlu kimse bu evrededir.
kinci aamada insan, direni halindedir. Bu evrede insan arzularna set
ekmesini, eilimlerine yn vermesini renir. O artk zihni tepkileri sayesinde evreden
kendini ayrmay baarmtr. Bu sebeple kiiliin kuruluunda en nemli aama direnmedir.
nc aamada insan, ihtiras halindedir. nsan yeniden doaya, evreye ve
eyaya evrilmeye balamtr. Artk insan bu devrede hem direniin dourduu kendine zel
vasflara hem de ihtiras verdii iddetli ve dzenli bir ilgi ile kendini evresine ve eyaya
balamada baar salamtr.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
32/183
32
Hakiki ve normal kiiliklerin aznlk halinde ktleleri idare etmekten karak
btn bir toplum tekil edecek kadar ounluk kazandklar ideal toplum ekline insani
vatanseverlik diyoruz.
HAKK ADAM ve SAHTE ADAM
Hakiki adam bamsz, zerk bir kiiliktir; o ancak iinde kiiliklerin
gelimesine elverili toplumlarda ve belirli artlar iinde vcut bulabilir. Hakiki insan ada
insandr. Hakiki adam, bakalarna benzemez, daima kendi kendine benzer.
Sosyal artlar henz yetersiz olan toplumlarda, nispeten daha geri zihniyeti
temsil eden uygarlklarda grdmz insan tiplerine eksik kiilik diyebiliriz. Sahte adam,
gerekte eksik olduu halde kendini tam ve olgun kiilik gibi gstermek isteyen insandr.
HRRYETE GDEN YOLLAR
Hrriyet, doaya ve topluma zt olmamak zere, insann vicdanndan gelen bir
evkle ve severek yapmasdr. Hrriyet ancak tabii ve sosyal dzen iinde mmkndr. Bir
baka tanma gre ise hrriyet, insann doa ve topluma uygun olan her eylem deildir.
nk bu eylem korkudan gelebilir. Bu takdirde d etkilere baldr ve etki ile olan harekette
asla hrriyet yoktur.
Hrriyet insanln en son ve en byk idealidir. Btn demokrasi akmlarnn ve
btn milli hareketler ve insani davalarn esas odur. Hrriyete giden ilk yol olarak
demagojinin yolu olarak grlr. Varlacak son yola bir gnde ulamak, hrriyeti kitlenin
ayana getirmek, bin zahmetle elde edilecek meyveyi halkn kucana atma yoludur. Acemi
bir ocuun eline tehlikeli bir silah vermektir. Hrriyet halka meyve gibi datmakla elde
edilemez.
kinci yol olarak ise sosyolojinin yolu grlr. Mademki hrriyete ulamak iin
insann kemale gelmesi ve toplumun erikinliini tamamlamas gerek. Toplumu hakiki
hrriyete sevk edinceye kadar disiplin altnda bulundurmak, erikin olanlarla yetitirmek
gerekir. Erikin olanlar kimlerdir? Kim kimi terbiye edecek? Yarnn toplumu yalnz faaliyet
zerine kurulmutur. iler gelenekten en ok kurtulan, gemiin zincirlerini en fazla
kranlardr. yleye erikin olanlar, rgt kuranlar ve hakiki bir kuvvet olanlar yalnz
iilerdir. Bu sebepten sosyalizme gre toplumu demokrasiye ve hakiki hrriyete gtren yol
iiler rgtnn kurduu eitim ve disiplin yoludur.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
33/183
33
nc yol ise faizmin yoludur. Toplumda fikri ykselmi olanlara bavurmak,
hkmeti onlara brakmak, yarnn hakiki hrriyetine ulamak iin fikrin disiplin ve basksn
kabul etmek gerekir. Bugnn toplumunda btn burhan irade ile dncenin ayr
bulunmasndan ileri geliyor. Yumruu kuvvetli olann fikri zayftr. Yksek ve gzel eyler
isteyenlerin ise onlar tatbik gc zayftr. Faizme gre tm mesele kafa ile yumruu
birletirmektedir.
Hrriyete gtrmek isteyen yol da yanlmalarla doludur. Biri anariye meydan
vererek, ikincisi bazen cehaletin tahakkmne ulaarak, dieri inansz ve ahlaksz bilimin
zararlarna kap aarak amatan uzaklamlardr. Hrriyete ulamak iin, her trl
ideolojiden vazgemek; toplumu eya gibi grerek ona ekil vermeye kalkmamak gereklidir.
Daima canl ve bilinli kiilerden hareket etmek lazmdr. Hareket noktamz insandr veideoloji deil bir ahlak meselemiz vardr.
KLN SOSYAL ARTLARI
Kiilik, ada toplumlarda tam ve hakiki gelimesini kazanm olup balca
safhadan geerek var olur: Mistik insan, romantik insan ve ada insan.
Mistik insan, ilkel olarak tanmlanan toplum ekillerine karlk gelir. Romantik
insan, konunun sjeye indirgenmesinden ibarettir. Romantik insan, belirli bir devir
edebiyatnn veya bir devir yaaynn tipi olmakla kalmaz trl uygarlklarda ve trl
manzaralarda hep benci vasfyla belirir. ada insanda ise kiilik, konu ile sje arasnda tam
bir bitiiklik ve birlik olarak grnr; bu ekilde grnen insan realisttir. Realist adam doa
ve insanlarn karlkl ilikileri tam bir gelimeye elverili olan toplumlarda meydana kar.
VATAN ve DEMOKRAS Milli Eitim
Eitim kriterinde iki esasl eilim vardr. Ferdin ruhi gelimesini salamaktr ilkeilim. Eitim, manevi varlmzn ve deer hkmlerimizin kuruluudur. Milli eitim
dendiinde bu iki fikrin btnn anlamalyz.
Milli eitim, gerek ve ideal eklinde bir vatanda eitimidir. Anlamn ilka
uygarlndan alan vatandalk, ancak bugnn uygarlna aittir ve yalnz bugnn genel
akm olan demokrasinin doal bir sonucudur. Demokrat bir vatandan eitimi, baka btn
eitim safhalarndan farkldr. lka sitesinde her snfn farkl bir eitim ekli vard. kinci
olarak dini eitimde renim Allah ile insan arasndaki ilikiye hizmet etmesi iin verilir.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
34/183
34
Hlbuki milli eitimde fertle mensup olduundan toplum arasndaki ilikilere yarayan bir
eitim yolu tutulur. Dini eitim yalnzca manevi bir heyecan ve his dourmaya gayret eder.
Milli eitim ise madde zerine dayanr.
Birde milletler aras eitim akla gelebilir. Eer bundan medeni ve insani eitimkastediliyorsa bunu aklamak mmkndr: Her devrin bir uygarl vardr. lkada site
uygarl, ortaada din uygarl gibi Bugn milli eitimi almak demek hem mensup
olduu milletin eitimin almak hem de insani bir ideal olmak bakmndan milletler aras
eitimi almak demektir. Bundan dolay bunlar birbirinin kart deil birbirinin
tamamlaycsdrlar.
Milli eitim demek, bir tr Avrupallamak demektir. Milli eitim, gemie,
geleneklere kavmi devirden geen sosyal kurumlara dayanmakla yetinemez. Baz objektif
esaslar yani iktisadi, corafi, dille ilgili halleri gz nne almakla beraber; yalnz bunlara
bal kaldka milli eitim olmaktan uzak kalr. u halde bizim iin Avrupallamak ile
millilemek ayn eydir.
Demokrasi ruhu, nce Latin kavimleri arasnda dodu. Latin milliyet idealinin
ayrt edici vasf ise hrriyettir. Hrriyet fikri Latin kavimleri arasnda yava yava
yaylarak, Fransada en byk gelimesini buldu. 1789 devri yeni idealin gereklemeimknn bulduu byk bir admdr. Dini eitim olaylar zerinde dnceyi ve akl
yrtmeyi ihmal ediyordu. Liyakatl adam idealinin doduu saltanat eitimi ise, renimin
bir mahsus olmas esas hkimdi ve altnda dini bir eitim saklyd. Bilim hayat iin bir
hazrlk deil, salon iin bir ss olarak renilirdi. Vatanda eitimi bunlardan her ikisinin
kkl olarak kartyd. nce doaya dnyor; bundan dolay doast bilimin yerine doa
tetkikini koyuyordu. Cermen demokrasisi kaynan Lutherin sbjektivizminden almak
zere, milli hayatn vasf ve dsturunu mecbur olmada buldu. Alman eitimi ferdi yetitirmek
iin uygarl d art olarak hazrlamaz, belki bir btn olan uygarl tamamlamak iin bir
paras olan ferdi hazrlar. Alman eitimine gre devlet, yeryzne inmi bir Tanrdr.
Milletin ahslanmasdr.
Vatanda idealine son ar bir temasla girenler Anglosaksonlardr. ngiliz
eitiminin hedefi, yalnz ferttir. Fakat bu fert, Fransz eitimindeki gibi manevi varl,
ihtiraslar, i kuvvetleri bakmndan topluma kar gibi grlen fert deildir; bu sadece maddi
bakmdan hayati ihtiyalar, menfaatine gre yetitirilen ferttir. ngiliz eitimi hrriyetidir.ngiliz eitimi hrriyeti ve ferti grnmesine ramen, en esasl vasf menfaattir. Amerikan
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
35/183
35
eitimi ise pratik bir eitimdir. ngiliz sisteminin faydac karakterini amtr. Faydaya
ulamann aracn eylem ve pratik olarak grr.
Kendi durumumuza gelince Avrupa uygarlna girmek bizim iin yaplmas
zorunlu bir hamledir. Bundan dolay olgunlam, yemilerini vermi olan bir uygarl btnincelikleriyle, meziyetleri ve eksikleriyle birlikte kabul etmek gerekir. Yalnz unutulmamas
gereken, her uygarln bir formunun bir de ieriinin olduudur. Formu, genel milletler
arasdr. erii de, zel ve millidir. Bir uygarla girmek, onun yalnz formunu almak ve
zaten kendisinde var olan ierii o forma eklemek demektir. u halde Avrupa bize milli
eitim alannda ancak prensipler ve esaslar verebilir; genel izgileri gsterebilir.
DEMOKRAS DEALLER
Latinlerde hrriyet, Cermenlerde vazife, ngilizlerde fayda ve Amerikallarda
faaliyet eitimi hkimdi. Bu drt prensipten her biri demokrasi eitimine dayanyor ve onu
hedef ediniyor hepsinde ortak olan ama ise, vatanda yetitirmektir.
Hrriyet prensibinin egemen olduu yerde, toplumun deeri ancak ferdin
gelimesi iin elverili bir ortam elverili bir alet olmasndadr. Yani fert ama, toplum aratr.
Hrriyet mutlak anlamyla, ihtiraslarn serbest gelimesi demek olduu iin bunlardan benci
ve bakac olanlarnn ayrt edilmesine imkn brakmaz.
Vazife prensibi, demokrasi uygarlnda hrriyetin eksik brakt pek ok
noktay tamamlad. nce eitlik ve sosyal adaleti temin etti. Vazife prensibinin sonucu
kamuya boyun eme ve sosyal iblmyd. Hrriyetin temin edemedii fikirlerin
gereklemesi iini vazife tamamlad. Toplumda bir fikrin hkim olmas iin bu ekil
tekinden daha elverili ve daha yaptrcdr. Fakat bu prensip fikrin serbeste domasna ve
gelimesine engeldir. Tercih etme ve seme imknn ortadan kaldrr. Alman eitiminde
toplum ama, fert aratr. Ferdin toplumdan ayr bir varl yoktur. Her ey devlette ahslaan
toplum iindir.
Ahlaki eylemi bana yaptran ey, eylemin konusuna kar sevgim deil; o
konuyu bana ykleyen ykmllk idi. Hlbuki falan hareketi yapmakta tam hrriyetim yok,
bu eylemi snrlandran ben deilim eylemin konudur. Bu suretle vazife prensibi bir eksii
tamamlarken yeni bir eksiin kmasna engel olamamtr. Bu sakncalarn ortadan
kaldrlmas iini fayda prensibi zerine ald. ncelikle toplumda fertler arasnda hrriyet vevazifenin ortadan kaldramadklar elikiyi kaldrd; sosyal fayda ferdi faydalarn
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
36/183
36
toplamndan ibaretti. Eylemlerimizin yaptrc gc olmak bakmndan vazife prensibinin
yanllna dmedi. Yani falan eylemi yapmaya beni mecbur eden eylemin konusu deildir,
belki benim faydamdr yani nefsdir. Fakat tm bunlara ramen bunda da skntlar
domutur. Eylemlerimizin yaptrc gc olmak ve eylem konusunu tercih etme hususunda,
nefs de yalnz fayda esasn kabul etmekle birlikte onu ok daraltm ve manevi hayatmzn
deerini en aza indirmi oldu. Sonra toplumla fert arasndaki elimeyi ortadan kaldraym
derken; ferdi faydalarn toplamndan ibaret olan hayali bir toplumu kabule ve bunun
sonucunda hakiki toplumu inkra kadar vard.
Faaliyet prensibiyle faydann ahlakla ve estetikle ilgisiz dar erevesin terk
edilmi oldu. Manevi hayat daha geni olarak kuatt. Faaliyet toplumun tm safhalarn ve
geilerini ifade gcndeydi. Faaliyet prensibine gre, fert ve toplum hayatn gelimifaaliyetlerinde birer sahneden ibaretti. Bu prensibin en byk eksii lem tasavvuru
meselesinde da ait ve objektif olan hakikati inkr ederek, doa bilimleri ve matematie
varncaya kadar btn beeri bilgilerin pratik faydaya gre hazrlanm itibari ve izafi
nispetler olduunu iddia etmesindedir.
Burin AYLAK
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
37/183
37
VARLIK VE OLU
Kitabn Tarihi ve Yazl Maksad: lk plan 1933 ylnda dnlm, temel fikir
deiikliklerinden dolay 1934-1935 ylnda Tarih felsefesi dersleri bu kitap iin ilk adm
olmutur.1968 ylnda tamamlanmtr.
Yazl amac: Balang noktas klasik fizii temelden sarsan tamamlayacak fikridir.
lim ve felsefe arasnda baarl karlatrmalar yaplmtr.
FELSEFEDE LK OLGU ARATIRMASI
Felsefe iki trl anlalabilir: 1) Felsefeyi ilimlerin snrn aan problemleri zgr bir
dnce ile zmeye alan bir aratrma yolu ile grmek. 2) Disiplinli bir dnce tarz
olarak grmek.
Felsefi dncenin en belirli vasf bildiklerimizi temellendirecek ilk ilkeler olduuna
gre felsefeye bu anlamda ilk olgu denilebilir. Yani felsefenin bitmez tkenmez hareketlilii
bir temellendirme ve tekrar bu temellendirmeyi temellendirecek yeni bir ilke aramas onun
belirli karakteridir.
nsan zihninin birinci admda ortak duyu yardmyla bulduu ilk olgu, alglarn
kavrad ve her eyin kendisinden kt sanlan ate, hava, su vb. unsurlard. Daha sonra bu
kaba unsurlarn paralanmas, bu paralarn yeniden birletirilmesiyle ikinci bir adm
dodu.Her ey paralarn bileik dalmasndan doar.fikri ortaya kt. nc admda en
kk unsurlara (ortamlara) ayr ortaya kt. Bu da yetmedi birlemeler ve zlmeler
birbirini kovalyorsa varlkta ne bir ne teki temel olabilir, ylesi ilk olgu deimedir denildi.
Daha sonra da ilk olgu insandr dendi.
Varln ift Manzaras
Bir ncekinin yetmezliinden atlan yeni bir adm ncekileri de iine alarak devam
eder. Bugn bir temel felsefe deil, felsefeler var ve bu oalarak herkesin kendi felsefesi
adn alyor.
Hayatmzda durdurma, itilme, mahrum olma gibi ok fiille karlayoruz. Bu fiiller
bizim hangi ada ve kltrde olursa olsun insanlarn emir ve yasaklar iinde
yaamamzdan ileri gelir. Bu fiiller daima ift kutupluluk iinde yaamamzn neticesidir. Bu
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
38/183
38
yzden eski ahlaklar aklla tutkular arasnda ztlk grmler, hep tutkuya kar almlar.
Kararlar ve tutkular ruhi hayatmzn stn derecede karakterini belirliyorlar.
Derinliine felsefe
Neden insanlar ocuktan ergine, vahiden medeniye, anormalden normale, bu karma
varl gittike ayrmaya doru gidiyor? Bu varlklarn hi biri kendi bana hem zt hem
tamamlayc mahiyeti ile devam edemez. Btn varlklar birbirine dayanarak devam
edebilirler.
lemde insanda grdmz ift vasflarn belirginlemesi evrimin karakteridir. Buna
atallama da diyebiliriz. Varln gerginlii ile varln gevemesi irade ve telkinle kar
karya gelir. Bat medeniyeti iradenin kt kullanlmas, Dou medeniyeti telkini1
ktyekullanmalarndan dengeyi kaybetmilerdir. ki medeniyet karlkl eksiklerini grr birbirini
anlarsa dnya dengesini bulabilir. Olu varln bir tavrdr,varln yerini alamaz.Varlk
olmadan olutan bahsedilemez.
Felsefeden doktrin ve problemler
Felsefe bir problemin filan veya adan grlmesinden doan bir doktrin2 deil. Felsefe
problemlerin asl kendisinden doduu kesin ilk ilimdir.27
Modern ilim felsefesine gre felsefe bir ilimdir. Filozof, gren, tahlil eden, yaayan
deil, grlen, tahlil edilen, yaanan, zerinde, dnen, derinleen kimsedir. lim adam gibi
filozof da sorularla ie balar. Problemlerin zm ekilleri sistemletii zaman doktrin adn
alr.Her doktrin kendisinin kart olan bir doktrin gerektirir.
Yaama Ve Bilme
Bir ey alg ile tasavvur ile akl yrtme ile hatrlama ile bilinir. Fakat bu ey alg,tasavvur ve akl yrtmeden farkl olarak kalr.
Ksacas: Yaanm olan bir hal bilinmi deildir. Objenin ie karan biyo-psikolojik
artlardan syrlm olmas gerekir. Yani srf z haline konmaldr. Ayn tarihi vakalar gibi
zaman d bakacaz.
27 telkin2doktrin
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
39/183
39
FELSEFENN ORTAK TARAFLARI VE DEVAM EDEN FELSEF HAKKAT
Felsefi Dnce Nasl Balamal Ve Yrmelidir?
lmin ve felsefenin gelimesi birbirine paralel grnmektedir. Birinin buhranlar ve
kazanlar tekinde de vardr. Bundan dolay felsefede ilim gibi insanlar arasnda ortak ve
objektiftir. Filozoflarn gayreti eskiyi tamamlamak, dzeltmek onu ilerletmek iindir.
Felsefenin metodu akldr. Akl felsefenin temeli deil aletidir. Dncemizin aleti
mantktr. Dolaysyla felsefenin mantk dnda bir aletle kurulmas imknszdr.
Felsefe aklla kurulur, ancak akl aan problemleri de iine alr. Felsefenin temeli akl
deil varlktr. Felsefe sembolik mantk ile kurulur, ancak kurulan ey varlklardr. Akln veya
tenkiti mantn tespit ettii ey varlk alanlar olacaktr.O zaman felsefenin asl kendi
konusu ontolojidir.Bilgi tahlili felsefenin gayesi saylrsa byle bir tahlille varlklara ait asl
konuya giremeden kap kapanm olur.Felsefe bilgi tahlili ile geliir.Fakat bilgi tahlili gaye
deil,vasta olmaldr.
Soyut Varlk Ve Konkre Varlk
Soyut varlk kavram asl var olanlarla varolula iliii keser. Bu varln eitli anlamlar
iinde bulank kalmasna neden olur. Felsefe konkre3varlklar arasnda mertebelendirme
yapar. Hilmi Ziya lkene gre varlklar arasnda tabakalandrma yapmal, fakat bunu stn
bir faktrn basks altnda yapmamaldr. Evrim fikrini temel alr ve bu ilk adan beri
byledir.
Belirsizlikten Belirlilie ve Snrlla Gei
Felsefe tarihinin gsterdii snrszn snrlanmas dyade428 in belirli hale gelmesi
eklindeki bilgi sreci gnmzn destekledii temel fikir olmutur. Belirsizlik bilgiverilerimizin yetmezliinden veya gzlem aletlerimizin eksikliinden ileri gelmiyor,
fenomenlerin mahiyetinden, znden geliyor.
283konkre4dyade
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
40/183
40
Deime
lmin ve felsefenin deimesi, sabit temel aamas, varlklar z farklar ile birbirinden
ayrmas, sonradan domu ve bu insan zihninin gelimesinin iaretidir. Deimezi arayan ilk
felsefe Pythagoreya aittir.
uur fiilleri iki trl varlk alann kavrar. Bazlar dolu ontolojileri, bazlar bo
ontolojilerdir. Dolu ontolojilerde zleri kavrar bunlar deimezler. Bylelikle z fikri artk
felsefenin gizli bir lem gibi grlen z fikrinden kurtulur.
Son dnemde belirsizi belirleyen bir tek bana ele alnmyor, o dyadenin lsdr.
Dyade lemin esasdr.Bir ve snrlal birletii zaman anlam kazanr.
Ksacas dnce tarihinin deimez ile ilgili fikirleri ya gerekten uzak ya paralanm ya
da yakalanamaz, bilinemez bir alana gizlenmitir.
VARLIK FKR VE VARLIKLAR
Felsefenin temel konusu varlktr. Hakikat, gerek ve dnce ve varlk probleminden
kar. Bir eyin varln onunla ilgili her hkmden nce dorudan kavrarz.
lemde var olmak lemi atmz gstermez. Sonlu varlk sonsuzu yaayamaz ama
dnr. Bu insani dnce insan varlnn kendini amak iin yapt en byk abadr.
Varla ait hakikat ile srf semboller ve kelimeler arasndaki tutarla dayanan formel hakikat
kartrlmamaldr.
Byk Yunan filozoflarnn esasl bir kusuru da varlkta snrllk grmeleriydi. Modern
ilim Plotinusdan faydalanmtr.(sonsuz bir)
Varlk Kelimesinin Anlamlar
Yeni felsefe fikirleri arasnda zel bir yer alan Existentialisme varolu kavram zerinde
durmakta ve onu varlk kavramndan ayrmaktadr. Varolu varl kendi bana deil de
varln kazanmakta, bu varlk zaman meydana kmaktadr. Varoluunun farkndadr.
Var olanlar kendiliinden var olanlar ve meydana getirilenler olarak ikiye ayrrz.
Kendiliinden var olanlarn iinde bulunduu varlklar btn evreni oluturur.
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
41/183
41
Btn varlk derecelerine ait gerek kavramlar olmasa fikir deeri alamaz. nsani varlk
ve kiiler aras akn mnasebetler olmasa ahlaki deer alamaz. Deerler lemi, varlk
lemine, deer problemi, varlk problemine baldr. yleyse bir deerler ontolojisi olmaldr.
Varlk kavram bir z, yklemleri, sfatlar ve baz tavrlar gerektirir. Varln zsfatlar(yklemler) halinde grnr. rnein, genin kenar, kesi olmas onun sfat,
dik al gen olmas onun tavrlardr. Varl sabit, tavrlar deiir.
SSTEMLERN HASTALIKLARI
Felsefe ve ilim insan eseridir. Her ada ilmin ilerleyii felsefeye yeni problemler
kazandrm bazen de ortadan kaldrmtr. Dolaysyla felsefeyi ilimden ilmi felsefeden
ayrmak kabil deildir.
Olaslk nispeti yksek olan tarihi vakalarn yorumlanmasnda ideolojilerin inanlarn,
tesirinden kurtulmak gleir. Bu yzden en deerli kitaplar bir yar iinde olmutur. Felsefe
ayn buhrann sistem hastalnn zararl tesirlerinden kurtulmaldr. Bunun iin filozof
problemleri ayr ayr ele alnmal, zm yolu bulduktan sonra teki problemlere gemelidir.
Filozoflarn byk sistem kurmak istemeleri sistem hastalklarn dourmutur. Asl
felsefenin sbjektif unsurlardan ayrlmas, aklamalarda arlk merkezi halini almas felsefe
tarihinde fikrin bocalamasna sebep olmutur.
amzda pragmatist, gerek bilgi yerine baar inanan ve hakikat yerine tatmini
koyuyor. Biz bununla avunuyoruz, avunmak ise daima kendini aldatmaktr.Bu daha ok 19.yy
da grlmtr.Bugn yeni ontoloji devri objektif ve transandantel felsefe, diyalektif
materyalizm akmlarnn gelimesiyle romantizm karmakl nlenebildi,tekrar felsefenin
eski geleneine dnld.
VARLIK KONUSUNDA DKOTOMLERN ZLMES
lk konulan dikotomi529 varlk-yokluk problemidir. Bugnk felsefede gittike bariz bir
yer almaktadr. Hegele gre olu yokluktan varla ve varlktan yoklua devaml bir geitir.
Daha sonra solcu Hegelcilere gre olu, varln bir tavr olarak ortaya koyuyor. Yaparak
yeeriyor kat sararyor.Deien bir ey var olmal ki deime olabilsin. Ayn ey varlk
olmas bakmndan deimez z olu grn, imkn olmas bakmndan deien varolutur.
295dikotomi
7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN
42/183
42
Bundan dolay her varlk, gerekletirmesinde olutur. Bu olu insan iinde geerlidir. Olu
varln sfat,oluun tarzlar onun tavrlardr.
Gzden Fiile Gei
nsan gelimesinde yalnz tohumda olan gelimiyor. evre, eitim ve kltrn
byk tesiri vardr. Manevi hayat tohumda olann meydana kmas deil, kazanlm olan
hayattr. nsan yaadka daha stn manevi kuvvetlerini kazanyor. Maddede deime ve
yenileme maddenin bnyesindeki sarsntlardan doar.
Varlk-deal
Fransz ihtilalinde ideologlar toplumun ne olduu deil ne olmas gerektii
peindeydiler. Pozitif bilimciler ideologlar hayalci olarak itham ettiler. deal, deerlerde
insan eylemini ha