Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2009-10
Het sanctieapparaat
bij niet of gebrekkige uitvoering van overeenkomsten
Masterproef van de opleiding
„Master in de rechten‟
Ingediend door
Thijs Tanghe
(studentennr. 20050614)
(major: burgerlijk recht en strafrecht)
Promotor: Prof. dr. W. De Bondt
Commissaris: mevr. L. Van Valckenborgh
2
Masterproef contractenrecht
Voorwoord
Deze masterproef vormt het sluitstuk van mijn vijfjarige opleiding in de rechten. Mijn
interesse in het contractenrecht is door het schrijven van deze masterproef alleen nog maar
toegenomen. In de toekomst hoop ik dan ook dat ik me verder kan verdiepen in het
contractenrecht.
Dit voorwoord biedt tevens de gelegenheid mijn oprechte dank te betuigen aan enkele
personen. Een eerste woordje van (grote) dank gaat uit naar mevrouw Van Valckenborgh, bij
wie ik altijd terecht kon met al mijn vragen en opmerkingen. Daarnaast wil ik ook mijn dank
betuigen aan professor De Bondt. Professor De Bondt en zijn grondige studie zorgden ervoor
dat ik mateloos geboeid raakte door het contractenrecht. Een laatste woordje van dank dient te
worden gericht aan de mensen die gedurende mijn hele studie voor steun zorgden. Dit is mijn
familie en mijn vriendin.
Inhoudsopgave
3
Masterproef contractenrecht
Inhoudsopgave
I Inleiding…………………………………………………………………………………... 9
II Voorafgaande ‘opmerkingen’…………………………………………………….. 11
1 Wanprestatie ..................................................................................................................... 11
2 Voorafgaande ingebrekestelling ....................................................................................... 11
2.1 Algemeen ................................................................................................................... 11
2.2 Uitzonderingen .......................................................................................................... 14
3 Keuzerecht van de schuldeiser? ....................................................................................... 15
3.1 Uitvoering in natura of uitvoering bij equivalent? .................................................... 15
3.2 Ontbinding of gedwongen uitvoering? ...................................................................... 16
3.2.1 Algemeen ........................................................................................................... 16
3.2.2 Misbruik van keuzerecht .................................................................................... 17
3.2.3 Wijziging van keuze? ......................................................................................... 18
3.2.4 Cumulverbod ...................................................................................................... 19
III Bespreking van de verschillende sancties…………………………………...... 20
III.1 Algemene sancties
1 Uitvoering in natura ......................................................................................................... 20
1.1 Uitvoering in natura door de schuldenaar .................................................................. 20
1.1.1 Algemeen ........................................................................................................... 20
1.1.2 Toepassingsvoorwaarden ................................................................................... 21
1.1.3 Gevolgen ............................................................................................................ 22
1.2 Gedwongen uitvoering in natura door de schuldeiser of een derde .......................... 23
1.2.1 Algemeen ........................................................................................................... 23
1.2.2 Gerechtelijke vervanging ................................................................................... 23
1.2.3 Buitengerechtelijke vervanging .......................................................................... 24
1.2.4 Gevolgen ............................................................................................................ 25
1.3 Nederlands recht ........................................................................................................ 26
1.3.1 Algemeen ........................................................................................................... 26
Inhoudsopgave
4
Masterproef contractenrecht
1.3.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht ................................................ 27
1.4 Unidroit-principes ...................................................................................................... 28
1.4.1 Algemeen: recht op nakoming ........................................................................... 28
1.4.2 Vervanging ......................................................................................................... 29
1.4.3 Middel om nakoming aan te sporen? ................................................................. 30
2 Uitvoering bij equivalent (de vervangende schadevergoeding) ....................................... 31
2.1 Algemeen ................................................................................................................... 31
2.2 Toepassingsvoorwaarden en gevolgen ...................................................................... 31
2.2.1 Algemeen ........................................................................................................... 31
2.2.2 Begroting van de schade .................................................................................... 32
2.3 Bijzondere regels voor geldschulden ......................................................................... 35
2.3.1 Algemeen ........................................................................................................... 35
2.3.2 Moratoire interest ............................................................................................... 35
2.3.3 Beperking van anatocisme.................................................................................. 36
2.3.4 Suppletief recht .................................................................................................. 37
2.3.5 Bijzondere regels met betrekking tot handelstransacties ................................... 37
2.4 Nederlands recht ........................................................................................................ 38
2.4.1 Algemeen ........................................................................................................... 38
2.4.2 Vertraging in de voldoening van een geldsom ................................................... 40
2.4.3 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht ................................................ 40
2.5 Unidroit-principes ...................................................................................................... 41
III.2 Sancties bij wederkerige overeenkomsten
1 Ontbinding ........................................................................................................................ 44
1.1 Voorafgaande opmerking .......................................................................................... 44
1.2 Gerechtelijke ontbinding ........................................................................................... 44
1.2.1 Algemeen ........................................................................................................... 44
1.2.2 Toepassingsvoorwaarden ................................................................................... 45
1.2.3 Gevolgen/resultaat .............................................................................................. 47
1.3 Buitengerechtelijke ontbinding .................................................................................. 51
1.3.1 Algemeen ........................................................................................................... 51
1.3.2 Toepassingsvoorwaarden ................................................................................... 53
Inhoudsopgave
5
Masterproef contractenrecht
1.3.3 Rechterlijke controle a posteriori ....................................................................... 53
1.3.4 Gevolgen/resultaat .............................................................................................. 55
1.3.5 Evaluatie van de buitengerechtelijke ontbinding ............................................... 55
1.4 De verschillende beëindigingswijzen: verwarring troef? .......................................... 57
1.4.1 Algemeen ........................................................................................................... 57
1.4.2 De verschillende beëindigingswijzen in relatie met de ontbinding .................... 57
1.5 Nederlands recht ........................................................................................................ 58
1.5.1 Algemeen ........................................................................................................... 58
1.5.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht ................................................ 59
1.6 Unidroit-principes ...................................................................................................... 61
1.6.1 Algemeen ........................................................................................................... 61
1.6.2 „Anticipatory breach‟ ......................................................................................... 62
1.6.3 Wijze van ontbinding ......................................................................................... 63
1.6.4 Gevolgen ............................................................................................................ 63
2 Opschortingsrechten ......................................................................................................... 64
2.1 ENAC (exceptio non adimpleti contractus) ............................................................... 64
2.1.1 Algemeen ........................................................................................................... 64
2.1.3 Toepassingsvoorwaarden ................................................................................... 66
2.1.4 Gevolgen ............................................................................................................ 69
2.2 Retentierecht .............................................................................................................. 70
2.2.1 Algemeen ........................................................................................................... 70
2.2.2 Toepassingsvoorwaarden ................................................................................... 71
2.2.3 Gevolgen ............................................................................................................ 74
2.3 Nederlands recht ........................................................................................................ 75
2.3.1 Algemeen ........................................................................................................... 75
2.3.2 De exceptio non adimpleti contractus ................................................................ 76
2.3.3 Het retentierecht ................................................................................................. 77
2.3.4 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht ................................................ 78
2.4 Unidroit-principes ...................................................................................................... 79
Inhoudsopgave
6
Masterproef contractenrecht
III.3 Contractuele bedingen
1 Straf- of schadebedingen .................................................................................................. 81
1.1 Algemeen ................................................................................................................... 81
1.2 Toepassingsvoorwaarden/uitwerking ........................................................................ 82
1.3 Samenloop met andere rechtsmiddelen ..................................................................... 84
1.3.1 Keuzerecht? ........................................................................................................ 84
1.3.2 Cumulatie? ......................................................................................................... 84
1.4 Onderscheid met andere bedingen ............................................................................. 85
1.5 Bijzonder strafbeding: het rentebeding ...................................................................... 86
1.6 Sanctionering schadebedingen .................................................................................. 87
1.6.1 Voor de wetswijziging van 23 november 1998 .................................................. 87
1.6.2 Na de wetswijziging van 23 november 1998 ..................................................... 88
1.7 Controle op rechtsmisbruik ....................................................................................... 91
1.8 Strafbedingen in bijzondere wetgeving ..................................................................... 93
1.9 Nederlands recht ........................................................................................................ 94
1.9.1 Algemeen ........................................................................................................... 94
1.9.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht ................................................ 95
1.10 Unidroit-principes .................................................................................................. 97
2 Exoneratiebedingen .......................................................................................................... 97
2.1 Algemeen ................................................................................................................... 97
2.2 Geldigheid ................................................................................................................. 98
2.2.1 Algemeen ........................................................................................................... 98
2.2.2 Geldigheidsbeperkingen ..................................................................................... 99
2.3 Gevolgen .................................................................................................................. 103
2.4 Sanctionering van ongeoorloofde exoneratiebedingen ............................................ 104
2.5 Afbakening met het vrijwaringsbeding ................................................................... 105
2.5.1 Begrip „vrijwaringsbeding‟ .............................................................................. 105
2.5.2 Geldigheid en gevolgen .................................................................................... 105
2.6 Nederlands recht ...................................................................................................... 106
2.6.1 Geldigheid ........................................................................................................ 106
2.6.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht .............................................. 108
2.7 Unidroit-principes .................................................................................................... 109
Inhoudsopgave
7
Masterproef contractenrecht
3 Uitdrukkelijk ontbindend beding ................................................................................... 109
3.1 Algemeen ................................................................................................................. 109
3.2 Toepassingsvoorwaarden ......................................................................................... 111
3.3 Gevolgen .................................................................................................................. 113
3.4 Nederlands recht ...................................................................................................... 113
3.5 Unidroit-principes .................................................................................................... 113
4 Contractuele clausules en de Unidroit-principes ............................................................ 114
4.1 Algemeen ................................................................................................................. 114
4.2 Strafbedingen in de Unidroit-principes ................................................................... 114
4.3 Exoneratiebedingen in de Unidroit-principes .......................................................... 115
III.4 Andere ‘mogelijkheden’ tot voldoening verbintenis
1 Inleiding ......................................................................................................................... 118
2 De zijdelingse vordering ................................................................................................ 118
2.1 Algemeen ................................................................................................................. 118
2.2 Toepassingsvoorwaarden ......................................................................................... 118
2.3 Gevolgen .................................................................................................................. 119
2.4 Nederlands recht ...................................................................................................... 121
3 De pauliaanse vordering ................................................................................................. 121
3.1 Algemeen ................................................................................................................. 121
3.2 Toepassingsvoorwaarden ......................................................................................... 122
3.3 Gevolgen .................................................................................................................. 125
3.4 Nederlands recht ...................................................................................................... 126
3.4.1 Algemeen ......................................................................................................... 126
3.4.2 Toepassingsvoorwaarden actio pauliana .......................................................... 127
3.4.3 Gevolgen .......................................................................................................... 128
3.4.4 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht .............................................. 129
Inhoudsopgave
8
Masterproef contractenrecht
IV Besluit……………………………………………………………………………….... 131
V Bibliografie…………………………………………………………………………… 134
Inleiding
9
Masterproef contractenrecht
I Inleiding
1. Het onderwerp („het sanctieapparaat bij niet of gebrekkige uitvoering van
overeenkomsten‟) omvat een belangrijk en aanzienlijk deel uit het verbintenissenrecht. Het
belang van de sancties in het contractenrecht is evident. Iedere jurist, of zelfs ieder persoon,
kan zich immers afvragen wat de waarde zou zijn van een contract indien de niet-nakoming
van de in het contract vervatte verbintenissen niet zou worden gesanctioneerd.
2. De betrachting van deze masterproef is een omvattend overzicht te geven van de
verschillende sancties en deze vervolgens te bespreken en te analyseren. Zowel de
gerechtelijke als buitengerechtelijke sancties worden onderzocht en besproken. Er wordt bij
de analyse bijzondere aandacht besteed aan de moeilijkheden of pijnpunten die zich (kunnen)
voordoen bij de toepassing van een sanctie en aan de recente ontwikkelingen in het
contractenrecht.
3. Gelet op de omvang van dit leerstuk in het verbintenissenrecht, heb ik getracht de
bespreking van de verschillende sancties wat overzichtelijk en duidelijk te houden. Zo wordt
er gewerkt met verschillende onderverdelingen en zijn er ook tal van kruisverwijzingen. Het
bovengaande wil echter niet zeggen dat met deze masterproef geen grondigheid wordt
nagestreefd. Het grote aantal voetnoten, waar de nodige verwijzingen naar meer
gedetailleerde analyses telkens voorhanden zijn, toont duidelijk aan dat ik met deze
masterproef ook meer delicate juridische punten niet uit de weg ga.
4. De masterproef is ingedeeld in verschillende delen. Zo maak ik in eerste instantie een
onderscheid tussen de algemene sancties, de sancties bij wederkerige overeenkomsten en de
contractuele sancties. In tweede instantie kijk ik of er ook andere mogelijkheden zijn tot
voldoening van een verbintenis. Bij de bespreking van de verschillende sancties ga ik min of
meer telkens op dezelfde wijze te werk. Zo start ik met de omschrijving van de sanctie
(„algemeen‟). Ik vervolg met een onderzoek van de toepassingsvoorwaarden en tenslotte ga ik
dieper in op wat de gevolgen zijn van de toepassing van de desbetreffende sanctie.
5. Bij dit schrijven is er hoofdzakelijk gebruik gemaakt van een analyse van de rechtsleer en
de meest belangrijke rechtspraak. Er is ook aan rechtsvergelijking gedaan. Zo wordt het
Inleiding
10
Masterproef contractenrecht
Belgische recht inzake de sancties vergeleken met het Nederlandse recht. Het is daarbij
telkens de bedoeling eerst een kort overzicht te geven van de in Nederland geldende regeling
(vooral de wettelijke bepalingen worden besproken) om dan uiteindelijk te wijzen op de meest
frappante gelijkenissen en verschillen met het Belgische recht. Bij de analyse van de sancties
mag ook de tendens naar harmonisering (denkende aan initiatieven zoals de PECL, DCFR,
Unidroit-principes) van het contractenrecht niet uit het oog worden verloren. In deze
masterproef worden de verschillende sancties dan ook getoetst aan de Unidroit-principes. De
bekomen rechtsvergelijkende inzichten worden niet op geïntegreerde wijze naar voren worden
gebracht. Ze worden in afzonderlijke „afdelingen‟ besproken.
Voorafgaande opmerkingen
11
Masterproef contractenrecht
II Voorafgaande ‘opmerkingen’
1 Wanprestatie
6. Voor de toepassing van de hieronder besproken sancties moet er telkens sprake zijn van een
wanprestatie. Iemand maakt zich volgens VAN GERVEN schuldig aan een wanprestatie,
wanneer zij, bij uitslag- of resultaatsverbintenissen, niet het beloofde resultaat heeft
teweeggebracht of, bij inspannings- of middelenverbintenissen, niet de inspanningen heeft
geleverd die van een normaal vooruitziend persoon mochten verwacht worden, én wanneer de
niet-nakoming haar moet worden toegerekend, d.w.z. wanneer zij niet te wijten is aan de
schuld van de debiteur of van personen voor wie hij instaat.1 Of eenvoudiger gesteld: er moet
sprake zijn van een toerekenbare niet-nakoming of toerekenbare tekortkoming door de
schuldenaar van een verbintenis.2 Diverse wijzen van niet-nakoming kunnen worden
aangehaald.3 Zo kan de schuldenaar vooreerst zijn verbintenis in het geheel niet nakomen.
Daarnaast kan de schuldenaar met vertraging of laattijdig nakomen. Ten slotte kan hij zijn
verbintenis wel hebben uitgevoerd, maar dit op gebrekkige wijze.
Vereist is telkens dat de tekortkoming toerekenbaar is aan de schuldenaar. Als er sprake is van
een vreemde oorzaak of overmacht zal het niet mogelijk zijn om de schuldenaar wegens
contractbreuk te veroordelen (zie artikel 1147-1148 BW).
2 Voorafgaande ingebrekestelling
2.1 Algemeen
7. Een aanmaning, ook wel ingebrekestelling of in mora-stelling genoemd4, is van groot
belang bij de toepassing van de sancties bij wanprestatie. Opdat het niet nakomen van een
verbintenis immers zou kunnen worden gesanctioneerd, moet de schuldeiser de schuldenaar in
de regel eerst aanmanen. Het is van belang daarbij te benadrukken dat het enkele feit dat de
debiteur zijn verbintenissen niet nakomt, niet tot gevolg heeft dat hij daardoor reeds in
1 W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 165.
2 S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 141.
3 I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1
ste
uitgave, 100. 4 W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 594.
Voorafgaande opmerkingen
12
Masterproef contractenrecht
gebreke is.5 Ook het verstrijken van de termijn die voor uitvoering van de overeenkomst werd
bedongen, leidt niet tot ingebrekestelling van de schuldenaar (“dies non interpellat pro
homine”). De schuldenaar moet dus „expliciet‟ in gebreke worden gesteld.
8. De ingebrekestelling kan worden gedefinieerd als een duidelijke en ondubbelzinnige
aanmaning van de schuldenaar tot nakoming van de verbintenissen.6 De ingebrekestelling
strekt er m.a.w. toe om bij de schuldenaar alle twijfel en onzekerheid weg te nemen omtrent
de houding van de schuldeiser inzake de nakoming van de verbintenis.7
In een arrest8 van 9 april 1976 heeft het Hof van Cassatie de vereiste van een voorafgaande
ingebrekestelling verheven tot een algemeen rechtsbeginsel, waarvan artikel 1146 BW
toepassing maakt.9 Dit houdt in dat een ingebrekestelling in het contractenrecht steeds vereist
is wanneer de benadeelde partij zich op een civielrechtelijke sanctie bij wanprestatie wil
beroepen.
9. Inzake de vorm van de ingebrekestelling stelt artikel 1139 BW dat de schuldenaar in
gebreke wordt gesteld door een aanmaning of door een andere daarmee gelijkstaande akte.
Met aanmaning wordt traditioneel een deurwaardersexploot bedoeld.10
Met „een daarmee
gelijkgestelde akte‟ worden veelal een beslag, bevel, dagvaarding of verzoek tot minnelijke
schikking bedoeld. Sinds geruime tijd aanvaardt de rechtspraak echter dat het begrip
„ingebrekestelling‟ op een soepele - minder formalistische – wijze kan worden opgevat. Zo
zal in burgerlijke zaken een aangetekende brief met ontvangstbewijs veelal volstaan. In
handelszaken kan zelfs een gewone brief, althans wanneer niet kan worden betwist dat de
schuldenaar hem ontving, volstaan.11
Het Hof van Cassatie gaat recent nog verder en stelt dat
in handelszaken de ingebrekestelling niet noodzakelijk schriftelijk hoeft te geschieden.12
5 H. GEENS, “Ingebrekestellingsbedingen” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules
rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 157. 6 Cass. 16 september 1983, RW 1984-85, 464; Cass. 18 december 1986, RW 1987-88, 55; Cass. 25 november
1991, Pas. 1992, 231; Cass. 26 oktober 1992, Pas. 1992, 1202; Cass. 28 maart 1994, RW 1994-95, 499. 7 A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 793. 8 Cass. 9 april 1976, RW 1976-77, 921.
9 S. STIJNS, “De noodzaak van een ingebrekestelling voor de uitwerking van een uitdrukkelijk ontbindend
beding: twijfels omtrent artikel 1656 B.W.”, R.Cass. 1995, 259-267. 10
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 597-598. 11
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 594; A. VAN
OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet nakoming van
contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 796. 12
Cass. 20 november 2008, AR C.06.0293.F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Voorafgaande opmerkingen
13
Masterproef contractenrecht
10. Ook inzake de inhoud van de ingebrekestelling zijn de vereisten soepel. Zo dienen voor
een geldige ingebrekestelling geen sacramentele bewoordingen zoals „ingebrekestelling‟ of
„aanmaning‟ te worden gebruikt.13
Het is voldoende dat de schuldeiser duidelijk en
ondubbelzinnig zijn wil tot nakoming van de verbintenis door de schuldenaar te kennen geeft.
Verder is het volgens het Hof van Cassatie niet vereist dat wordt meegedeeld dat de
schuldenaar de wettelijke en contractuele gevolgen van de niet nakoming zal moeten dragen
of waarin die gevolgen bestaan.14
Op dit laatste principe bestaan er wel enkele wettelijke
uitzonderingen.15
Zo bepaalt bv. artikel 15, laatste lid van de wet van 25 juni 1992 op de
landverzekeringsovereenkomst16
dat de aanmaning tot betaling dient te herinneren aan de
vervaldag van de premie en aan de gevolgen van niet-betaling binnen de gestelde termijn.
11. Met de ingebrekestelling wordt aan de schuldenaar een laatste kans geboden om, binnen
een bepaalde termijn, vooralsnog zijn contractuele verbintenissen na te komen. De
ingebrekestelling heeft echter ook nog andere gevolgen. Twee belangrijke gevolgen kunnen
worden aangehaald.17
Zo verplaatst de ingebrekestelling vooreerst het risico.18
De schuldenaar
zal vanaf de ingebrekestelling de gevolgen dragen van het toeval of de overmacht.19
Een
ander belangrijk gevolg is dat de aanmaning ook de nalatigheidinteresten (of moratoire
interesten) doet lopen.20
12. Ten slotte dient opgemerkt te worden dat een schuldenaar ook al in gebreke kan gesteld
worden, wanneer de verbintenis nog niet opeisbaar is (de zgn. ingebrekestelling ad futurum).21
Zo stelt het Hof van Cassatie uitdrukkelijk: “Geen enkele wetsbepaling verbiedt dat de
aanmaning tot betaling geschiedt voordat de schuld opeisbaar wordt. In dat geval sorteert de
13
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 170. 14
Cass. 18 december 1986, RW 1987-88, 55; Cass. 25 november 1991, AR 9239, http://jure.juridat.just.fgov.be. 15
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 796. 16
BS 20 augustus 1992. 17
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 171. 18 C. VANACKERE, K. SWERTS en N. PEETERS, “De gedwongen uitvoering” in X., Bestendig Handboek
Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, Afl. 7 (augustus 2004), nr. 4226. 19
Er is hier echter wel een uitzondering op: indien de schuldenaar kan aantonen dat de zaak eveneens bij tijdige
nakoming zou tenietgegaan zijn, dan zal de hij ondanks de ingebrekestelling toch bevrijd zijn en blijft het risico
bij de schuldeiser (zie artikel 1302, tweede lid BW). 20
Zie infra nr. 53. 21
Voor gedetailleerde analyse: zie M. STORME, “De ingebrekestelling ad futurum en haar gevolgen” (noot
onder Cass. 25 februari 1993), TBH 1994, 143-146.
Voorafgaande opmerkingen
14
Masterproef contractenrecht
aanmaning effect zodra de schuld, mits die bestaat op het ogenblik dat zij geschiedt,
opeisbaar wordt”.22
2.2 Uitzonderingen
13. Op de principiële verplichting tot voorafgaande ingebrekestelling zijn er heel wat
uitzonderingen. Er kunnen drie grote categorieën van uitzonderingen worden aangehaald:
(1) Vooreerst zijn er de uitzonderingen welke uitdrukkelijk in de wet zijn opgenomen (zoals
bijvoorbeeld artikel 1657 BW23
en artikel 524
wet betalingsachterstand bij
handelstransacties25
).
(2) Verder kunnen de partijen ook een vrijstelling (contractuele vrijstelling) van aanmaning
overeenkomen (art. 1139 in fine BW). De vereiste van een voorafgaande ingebrekestelling is
immers niet van openbare orde en evenmin van dwingend recht.26
Dergelijk beding tot
vrijstelling van ingebrekestelling moet wel nauwkeurig en ondubbelzinnig zijn
geformuleerd.27
Tegelijk dient dergelijk beding restrictief te worden geïnterpreteerd omdat het
een uitzondering is op de algemene regel.28
Er dient wel te worden opgemerkt dat de vereiste
van ingebrekestelling in bepaalde bijzondere wetten op een dwingende wijze zijn
voorgeschreven (zie zo o.m. artikel 2929
wet consumentenkrediet30
en artikel 14-1531
wet
landverzekeringsovereenkomst).
22
Cass. 16 april 2009, AR C.07.0604.F, http://jure.juridat.just.fgov.be. 23
Artikel 1657 BW bepaalt dat bij de verkoop van waren en roerende goederen de ontbinding van de koop van
rechtswege en zonder aanmaning plaatsvindt ten voordele van de verkoper, na verloop van de tijd die voor de
afhaling is overeengekomen. 24
Krachtens artikel 5 wet betalingsachterstand heeft de schuldeiser, wanneer de schuldenaar niet betaalt binnen
de overeengekomen betalingstermijn of, bij ontstentenis hiervan, binnen de door deze wet bepaalde
betalingstermijn van dertig dagen, vanaf de daaropvolgende dag van rechtswege en zonder ingebrekestelling
recht op de betaling van een moratoire interest, behoudens indien de partijen anders zijn overeengekomen. 25
Wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties, BS 7
augustus 2002. 26
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 795. 27
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 597. 28
H. GEENS, “Ingebrekestellingsbedingen” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele
clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 167. 29
Artikel 29, 1° van de wet consumentenkrediet bevat een dwingende bepaling die de kredietgever verplicht de
consument eerst in gebreke te stellen alvorens toepassing te maken van een in de kredietovereenkomst
voorkomend uitdrukkelijk ontbindend beding of van een beding dat de kredietgever machtigt de onmiddellijke
betaling van de nog te vervallen termijnen te eisen. 30
Wet van 12 juni 1991 op het consumentenkrediet, BS 9 juli 1991. 31
Overeenkomstig artikel 14 WLVO kan de niet betaling van de premie op de vervaldag enkel een grond tot
schorsing opleveren of tot opzegging van de overeenkomst leiden mits de schuldenaar in gebreke is gesteld.
Deze bepaling is overeenkomstig artikel 3 WLVO van dwingend recht.
Voorafgaande opmerkingen
15
Masterproef contractenrecht
(3) Ten slotte worden er ook in de rechtspraak bepaalde uitzonderingen aangehaald. Zo kan
uit de rechtspraak van het Hof van Cassatie vooreerst worden afgeleid dat er geen
ingebrekestelling vereist is als uit het voorwerp of de aard van de overeenkomst of uit de
bedoeling van de partijen of uit andere door de feitenrechter vastgestelde omstandigheden
blijkt dat, na het verstrijken van de overeengekomen termijn, de uitvoering van de verbintenis
materieel onmogelijk is geworden of voor de schuldeiser geen nut meer kan vertonen.32
Verder wordt in de rechtspraak ook aangehaald dat geen ingebrekestelling vereist is wanneer
de schuldenaar formeel (bv. per aangetekende brief) had laten weten aan de schuldeiser dat hij
zijn contractuele verbintenis niet zal nakomen.33
3 Keuzerecht van de schuldeiser?
3.1 Uitvoering in natura of uitvoering bij equivalent?
14. Volgens de meerderheid van de rechtsleer heeft de uitvoering in natura voorrang op de
uitvoering bij equivalent.34
Ook het Hof van Cassatie is deze mening toegedaan en stelt dat
“de uitvoering in natura de normale wijze van gedwongen uitvoering is zowel van de
verbintenissen om iets te doen als van die om iets niet te doen”.35
In principe heeft de
schuldeiser dus recht op de uitvoering in natura en kan hij deze steeds vorderen. Ook een
opgenomen schadebeding of een uitdrukkelijk ontbindend beding in de overeenkomst brengt
daaraan geen verandering.36
De uitvoering in natura is niet alleen een recht van de
schuldeiser, maar ook van de schuldenaar.37
Zo is de schuldeiser verplicht de uitvoering in
natura te aanvaarden wanneer de schuldenaar de uitvoering in natura aanbiedt.38
Het staat dus
zeker niet vrij aan de schuldeiser om de vervangende schadevergoeding boven de uitvoering
32
Cass. 2 mei 1964, Pas. 1964, I, 934; Cass. 24 maart 1972, RW 1971-72, 2023; Cass. 25 november 1976, RW
1976-77, 1775; Cass. 29 november 1984, RCJB 1987, 213, noot F. GLANSDORFF; Cass. 14 maart 1991,
Arr.Cass. 1984-85, 446. 33
Cass. 17 januari 1992, TBH 1993, 237, noot M.E. STORME. 34
Zie B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1828; B. WYLLEMAN, “Over de gedwongen uitvoering van
overeenkomsten: in natura of bij equivalent?”, AJT 1995-96, 163-165. 35
Cass. 14 april 1994, Arr.Cass. 1994, 374; Cass. 13 maart 1998, JLMB 2000, 136; Cass. 30 januari 2003, AR
C000632F, http://jure.juridat.just.fgov.be. 36
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 173. 37
J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 57. 38
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 182-183.
Voorafgaande opmerkingen
16
Masterproef contractenrecht
in natura te verkiezen.39
De rechter zal bijgevolg in principe maar overgaan tot veroordeling
bij equivalent wanneer de uitvoering in natura niet meer mogelijk is of wanneer het vorderen
van uitvoering in natura rechtsmisbruik in hoofde van de schuldeiser uitmaakt. De uitvoering
in natura zal evenmin kunnen worden gevorderd indien partijen contractueel anders zijn
overeengekomen of indien de schuldeiser afstand heeft gedaan van zijn recht uitvoering in
natura te eisen.40
3.2 Ontbinding of gedwongen uitvoering?
3.2.1 Algemeen
15. Artikel 1184, tweede lid BW stelt: “de partij jegens wie de verbintenis niet is uitgevoerd,
heeft de keus om ofwel andere partij te noodzaken de overeenkomst uit te voeren, wanneer de
uitvoering mogelijk is, ofwel de ontbinding van de overeenkomst te vorderen, met
schadevergoeding”. Wat wederkerige overeenkomsten betreft, is er dus, zoals dat blijkt uit
artikel 1184, tweede lid BW, voor de benadeelde schuldeiser een keuzerecht tussen de
gedwongen uitvoering en de gerechtelijke ontbinding.41
Dit keuzerecht komt enkel toe aan de
schuldeiser („het slachtoffer van de wanprestatie‟) en kan niet door de schuldenaar, noch door
de rechter worden opgelegd.42
De tekortkomende schuldenaar zal bijgevolg geen argument
kunnen halen uit zijn eigen tekortkoming om de ontbinding te eisen.43
Ook de rechter kan de
keuze in principe niet wijzigen (zie evenwel uitzondering bij rechtsmisbruik44
).45
16. Aan het keuzerecht is evenwel ook onlosmakelijk een keuzeplicht verbonden.46
Zo stelt
STIJNS uitdrukkelijk dat de benadeelde schuldeiser niet alleen de bevoegdheid tot keuze
heeft, maar ook de verplichting heeft om een keuze te maken tussen de gedwongen uitvoering
en de gerechtelijke ontbinding.47
Het is in de gedinginleidende akte dat de schuldeiser zijn
39
Cass. 23 december 1977, RW 1978-79, 362-366. 40
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 173. 41
Zie uitgebreid: O. VANDEN BERGHE, “De keuze van de schuldeiser voor de uitvoering in natura boven de
ontbinding van de overeenkomst”, AJT 1999-2000, 511-516. 42
Cass. 30 januari 2003, AR C000632F, http://jure.juridat.just.fgov.be. 43
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 188. 44
Infra nr. 17. 45
Cass. 15 april 1994, Arr.Cass. 1994-95, 378. 46
F. BRULOOT, “Gedwongen uitvoering of ontbinding van de overeenkomst” (noot onder Antwerpen 28 juni
2004), NJW 2005, afl. 124, 1058-1059. 47
S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige overeenkomsten,
Antwerpen, Maklu, 1994, 259.
Voorafgaande opmerkingen
17
Masterproef contractenrecht
keuze kenbaar moet maken, aangezien artikel 702, 3° Ger.W. op straffe van nietigheid vereist
dat het voorwerp van de eis wordt opgegeven in de dagvaarding.48
Dit heeft tot gevolg dat de
schuldenaar die niet verneemt wat effectief van hem gevorderd wordt, in zijn recht van
verdediging zal gekrenkt zijn en dat hij bijgevolg de nietigheid van de gedinginleidende akte
zou kunnen vorderen o.g.v. de exceptio obscuri libelli.49
3.2.2 Misbruik van keuzerecht
17. Het Hof van Cassatie besliste in een arrest van 16 januari 1986 dat de uitoefening door de
schuldeiser van zijn exclusieve keuzebevoegdheid geen rechtsmisbruik mag uitmaken, wat
een schending zou zijn van artikel 1134, derde lid BW.50
Uit dit arrest blijkt duidelijk dat het
keuzerecht geen absoluut karakter heeft en dat er bijgevolg geen misbruik kan van worden
gemaakt.51
Volgens STIJNS onderschreef het vernoemde arrest de matigende werking van de
goede trouw, aangezien de rechter bij wijze van sanctionering van het rechtsmisbruik, de
abusievelijke keuze mag wijzigen en ombuigen naar een andere optie.52
Zo mocht de rechter
overeenkomstig het vaak geciteerde vonnis van de rechtbank van Verviers53
, welke het
bovenvernoemde cassatiearrest voorafging, op grond van rechtsmisbruik van het keuzerecht
de ontbinding van het huurcontract uitspreken in de plaats van de gevorderde uitvoering.54
Opgemerkt dient te worden dat het toetsingsrecht van de rechter slechts marginaal is55
en dat
48
S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige overeenkomsten,
Antwerpen, Maklu, 1994, 259. 49
F. BRULOOT, “Gedwongen uitvoering of ontbinding van de overeenkomst” (noot onder Antwerpen 28 juni
2004), NJW 2005, afl. 124, 1058-1059; B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J.
DEENE en S. VEREECKEN, “De uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek
Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1903. 50
Cass. 16 januari 1986, RW 1987-88, 1470, noot A. VAN OEVELEN. Zie ook N. VAN DE SYPE, “Over het
keuzerecht van artikel 1184, lid 2 BW en rechtsmisbruik” (noot onder Kh. Brussel 29 juni 2007), RABG 2008,
623-629. 51
Voor grondige analyse: zie K. VANDERSCHOT, “De sanctionering van abusieve partijbeslissingen genomen
bij contractuele wanprestatie: de verschillende gedaantes van de matigende werking van de goede trouw”, TBBR
2005, afl. 2, 93-95; A. VAN OEVELEN, “De goede trouw bij de keuze tussen de gerechtelijke ontbinding en de
gedwongen uitvoering van een wederkerige overeenkomst (art. 1184 B.W.)” (noot onder Cass. 16 januari 1986),
RW 1987-88, 1471-1473. 52
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 188. 53
Rb. Verviers 16 januari 1985, JLMB 1985, 349. 54
De rechtbank was van oordeel dat de verhuurder misbruik had gemaakt van het keuzerecht doordat die zich
bleef beroepen op de voortzetting van een louter fictieve huurovereenkomst en weigerde een redelijk voorstel
van de huurder tot minnelijke beëindiging van de overeenkomst te aanvaarden. Op die manier had de verhuurder
volgens de rechter van de twee mogelijke wijzen van rechtsuitoefening die gekozen welke het meest nadelig was
voor de huurder, terwijl het voordeel dat deze oplossing hem bood duidelijk onevenredig was met het nadeel dat
de huurder erdoor onderging. 55
O. VANDEN BERGHE, “De keuze van de schuldeiser voor de uitvoering in natura boven de ontbinding van
de overeenkomst”, AJT 1999-2000, 514.
Voorafgaande opmerkingen
18
Masterproef contractenrecht
de rechter enkel op vraag van de schuldenaar de keuze van de schuldeiser naast zich neer kan
leggen56
.
18. In deze context dient er evenwel ook te worden gewezen op bepaalde „vaststellingen‟ van
CORNELIS.57
Deze auteur stelt dat de bovenvermelde rechtspraak inzake rechtsmisbruik wat
verbazing en vertwijfeling opwekt, aangezien aan de ene kant het keuzerecht van de
schuldeiser als een rechtsregel wordt voorgesteld en aan de andere kant een door de
schuldeiser uitgeoefende keuze door de rechter, op grond van rechtsmisbruik, terzijde wordt
geschoven en door een - niet-gekozen - sanctie wordt vervangen, waardoor uiteindelijk niets
meer van het keuzerecht overblijft. Deze auteur is dan ook van mening dat de feitenrechter,
die gevat wordt voor een vordering tot uitvoering in natura, waarvan hij kan aannemen dat zij
met rechtsmisbruik gepaard gaat, hij die vordering tot de grenzen van de normale
rechtsuitoefening moet herleiden of ze door toekenning van een schadevergoeding ongedaan
moet maken.58
De overstap van een uitvoering in natura naar een gerechtelijke ontbinding is
volgens deze auteur daarmee niet verenigbaar. Een herleiding tot de grenzen van de normale
rechtsuitoefening impliceert volgens CORNELIS dat de uitvoering in natura in de tijd zou
moeten worden beperkt tot de periode die kennelijk met de grenzen van de uitoefening van dit
recht door een redelijk mens verenigbaar blijft.59
Voor het overige zou de vordering tot
uitvoering in natura moeten worden verworpen.
3.2.3 Wijziging van keuze?
19. STIJNS (en in navolging verschillende andere auteurs60
) stelt het volgende: “de keuze
gemaakt door de benadeelde schuldeiser is, in ons recht, niet definitief of onherroepelijk. De
schuldeiser blijft zelf meester over zijn keuzerecht in die zin dat hij in beginsel niet gebonden
is door zijn keuze”.61
Dit impliceert dus dat ook na het instellen van een vordering waarbij een
bepaalde keuze is gedaan, de wijziging van de keuze is in principe nog mogelijk blijft. Ook
56
Zie bv. Rb. Hasselt 28 februari 2000, AJT 2000-01, 445. 57
L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 747 e.v. 58
L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 748. 59
L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 748. 60
F. BRULOOT, “Gedwongen uitvoering of ontbinding van de overeenkomst” (noot onder Antwerpen 28 juni
2004), NJW 2005, afl. 124, 1058-1059; B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J.
DEENE en S. VEREECKEN, “De uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek
Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1904. 61
S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige overeenkomsten,
Antwerpen, Maklu, 1994, 365.
Voorafgaande opmerkingen
19
Masterproef contractenrecht
het Hof van Cassatie heeft dit reeds lange tijd bevestigd.62
Het adagium „electa una via non
datur recursus ad alteram‟ is bijgevolg niet van toepassing op het keuzerecht van artikel 1184,
tweede lid BW.63
Wijziging van de gemaakte keuze is mogelijk tot wanneer een rechterlijke
uitspraak in kracht van gewijsde treedt, behoudens wanneer anders werd bedongen door de
partijen of wanneer een partij verzaakte aan een keuzemogelijkheid.64
Opgemerkt moet
evenwel worden dat de schuldeiser door louter te kiezen voor de gedwongen uitvoering van
de overeenkomst daarom nog geen afstand doet van zijn recht om later de ontbinding te
vorderen65
of uitwerking te geven aan een uitdrukkelijk ontbindend beding66
. Afstand moet
immers duidelijk zijn en wordt eng geïnterpreteerd.67
Daarentegen is het wel zo dat wanneer
de schuldeiser, zonder enig voorbehoud, een beroep heeft gedaan op een uitdrukkelijk
ontbindend beding, hij hierop niet kan terugkomen, aangezien de ontbindingsbeslissing
definitief en onherroepelijk wordt van zodra de tegenpartij hiervan kennis heeft genomen of
redelijkerwijze heeft kunnen nemen.68
3.2.4 Cumulverbod
20. Ten slotte dient inzake het keuzerecht ook te worden opgemerkt dat er een cumulverbod
geldt tussen de voordelen van de uitvoering en die van de ontbinding.69
Zo sluit de uitvoering
bij equivalent (vervangende schadevergoeding) de schadevergoeding die de ontbinding
aanvult uit. Volgens STIJNS belet het cumulverbod de schuldeiser evenwel niet om in
hoofdorde de uitvoering in natura te eisen en daarnaast in subsidiaire orde de gerechtelijke
ontbinding (+ schadevergoeding) of andersom.70
62
Cass. 24 juni 1920, Pas. 1921, 24; Cass. 1 oktober 1934, Pas. 1934, 399. 63
S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige overeenkomsten,
Antwerpen, Maklu, 1994, 365. 64
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1904. 65
Luik 30 juni 2004, JT 2004, 911; Rb. Turnhout 22 december 1986, TBBR 1987, 82. 66
Rb. Nijvel 13 december 1988, JLMB 1990, 1242. 67
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 190. 68
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 190. 69
J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 61. 70
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 190.
Algemene sancties
20
Masterproef contractenrecht
III Bespreking van de verschillende sancties
III.1 Algemene sancties
1 Uitvoering in natura
1.1 Uitvoering in natura door de schuldenaar
1.1.1 Algemeen
21. De gedwongen uitvoering in natura door de schuldenaar wordt als de primaire sanctie
aanzien: ze is immers „bevoorrecht‟ ten aanzien van de uitvoering bij equivalent.71
Bij de
vordering tot uitvoering in natura verlangt de schuldeiser de uitvoering van de beloofde
prestatie en wordt de schuldenaar ertoe krachtens een rechterlijke veroordeling gedwongen.72
De uitvoering in natura mag niet verward worden met het herstel in natura.73
Bij uitvoering in
natura bekomt de schuldeiser immers precies datgene wat de partijen waren overeengekomen.
Bij herstel in natura daarentegen zal de schuldeiser zich moeten tevreden stellen met een niet-
geldelijk equivalent van wat oorspronkelijk was beloofd (= uitvoering bij equivalent).74
22. Belangrijk om te vermelden is dat de uitvoering in natura ook aan de overheid kan worden
bevolen. Dit blijkt uit een arrest75
van het Hof van Cassatie waarin het Hof overwoog dat de
rechter het herstel van schade (n.a.v. onrechtmatige daad) aan de overheid kan bevelen zonder
dat hij hierdoor het principe van de scheiding der machten schendt.76
Ingevolge artikel
1412bis Ger.W. is ook beslag op goederen van de overheid mogelijk binnen de door het
artikel bepaalde grenzen.77
Dwanguitvoering tegen de overheid wordt wel beperkt door het
algemeen beginsel van continuïteit van de openbare dienst.78
71
Zie supra nr. 14. 72
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 111. 73
Zie J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 56. 74
Zie ook infra nr. 44. 75
Cass. 26 juni 1980, Arr.Cass. 1979-80, 1365. 76
Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 176. 77
Overeenkomstig artikel 1412bis Ger.W. is beslag op overheidsgoederen in beperkte mate mogelijk. Zo is het
alleen mogelijk op goederen waarvan de publiekrechtelijke rechtspersonen verklaard hebben dat ze in beslag
genomen kunnen worden, dan wel bij gebreke aan dergelijke verklaring op goederen die voor deze
rechtspersonen kennelijk niet nuttig zijn voor de uitoefening van hun taak of voor de continuïteit van de
openbare dienst. 78
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 593.
Algemene sancties
21
Masterproef contractenrecht
1.1.2 Toepassingsvoorwaarden
23. Voor de toepassing van deze sanctie dient een beroep te worden gedaan op de rechter.79
Hij dient immers de schuldenaar tot de uitvoering in natura te veroordelen. De uitvoering van
deze sanctie zal evenwel niet altijd gemakkelijk zijn. Zo moet de uitvoering in natura
vooreerst nog mogelijk zijn. Dit zal bijvoorbeeld niet meer het geval zijn wanneer de
schuldenaar het beloofde goed heeft vernield.80
Verder is, behalve in enkele wettelijke
uitzonderingsgevallen81
, rechtstreekse (fysieke) dwang op de persoon van de schuldenaar
krachtens het algemeen rechtsbeginsel „nemo potest praecise cogi ad factum‟ ook
uitgesloten.82
Lijfsdwang (oude artikels 2059-2070 BW) is zelfs expliciet bij wet van 21
maart 185983
afgeschaft. Toch blijft, niettegenstaande dit verbod op fysieke dwang, de
dwanguitvoering in natura vaak mogelijk.84
Zo zal bijvoorbeeld bij een verbintenis tot
betaling van een geldsom, de gedwongen uitvoering in natura plaatsvinden door het leggen
van beslag op de aan de schuldenaar toebehorende vermogensbestanddelen.
24. De wet van 31 januari 198085
heeft de draagwijdte van het beginsel „nemo potest praecise
cogi ad factum‟ wat ingeperkt.86
Door deze wet werd de figuur van de dwangsom ingevoerd.
De dwangsom is een bijkomende veroordeling tot betaling van een geldsom die door de
rechter wordt uitgesproken voor het geval de schuldenaar zou weigeren een tegen hem
uitgesproken hoofdveroordeling ten uitvoer te leggen (artikel 1385bis Ger.W.). De dwangsom
vormt m.a.w. een belangrijk middel om een onwillige schuldenaar onder druk te zetten en
hem zo te bewegen zijn verbintenis toch uit te voeren.87
Volgens VAN GERVEN gaat het bij
het opleggen van een dwangsom over een indirecte dwang omdat de dwangsom ertoe strekt
de schuldeiser langs indirecte weg te verschaffen wat hem krachtens de verbintenis
79
Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 173-174. 80
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1829. 81
Zie bv. artikel 1344ter e.v. Ger. W. inzake de uithuiszetting bij huurovereenkomsten. 82
Cass. 7 maart 1975, Arr.Cass. 1975, 764-767. 83
BS 22 maart 1859. 84
Voor verschillende voorbeelden: zie I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede
bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 112; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER,
Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 593. 85
Wet van 31 januari 1980 houdende goedkeuring van de Benelux-Overeenkomst houdende eenvormige wet
betreffende de dwangsom, en van de Bijlage (eenvormige wet betreffende de dwangsom), ondertekend te 's-
Gravenhage op 26 november 1973, BS 20 februari 1980. 86
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 590. 87
R. DE CORTE, Overzicht van het burgerlijk recht, Mechelen, Kluwer, 2003, 546.
Algemene sancties
22
Masterproef contractenrecht
rechtstreeks zou moeten worden verstrekt.88
Opgemerkt dient te worden dat de dwangsom niet
kan worden opgelegd in geval van een veroordeling tot betaling van een geldsom. In dergelijk
geval is er evenwel uitzonderlijk, zoals hierboven aangehaald, enige uitvoering mogelijk door
het leggen van beslag.89
25. Verder wordt in rechtspraak ook aanvaard dat de voorzitter in kort geding bevoegd is om
maatregelen te bevelen die strekken tot uitvoering in natura van de overeenkomst.90
Argumenten voor deze rechtspraak worden gezocht in de interpretatie van artikelen 584 en
1139 Ger.W. op grond waarvan wordt aanvaard dat de voorzitter in kort geding bevoegd is
om de rechten van partijen te onderzoeken, kennis te nemen van het bodemgeschil en
voorlopige ordeningsmaatregelen te nemen op voorwaarde dat de rechtspositie van de partijen
niet op een definitieve en onherstelbare/onomkeerbare wijze worden gewijzigd.91
De
kortgedingrechter kan daarbij ook gebruik maken van de dwangsom.92
Een gekend voorbeeld
van tussenkomst van de kortgedingrechter is de zaak waarbij een formule 1-piloot (M.
Schumacher)93
onder verbeurte van een dwangsom werd veroordeeld om een specifieke helm
(van Bell) te dragen.94
De voorzitter maakte daarbij volgende overweging: “qu’il n’est pas
question de contraindre le défendeur, manu militari, à porter le casque Bell, mais seulement
de le rappeler à son engagement contractuel, en le condamnant à l’exécution en nature sous
peine d’une astreinte ayant pour objet de le dissuader de s’en dispenser”.95
1.1.3 Gevolgen
26. Met de uitvoering in natura bekomt de schuldeiser precies datgene wat partijen waren
overeengekomen.
88
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 591. 89
Zie supra nr. 23. 90
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 797. 91
Cass. 9 september 1982, Arr.Cass. 1982-83, 51; A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve
ontwikkelingen inzake de sancties bij niet nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 797. 92
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), 180. 93
In deze zaak had Schumacher eenzijdig beslist om zijn contract met een helmfabrikant voortijdig te beëindigen
en voortaan in wedstrijden en andere gelegenheden een andere helm te dragen. Zie I. CLAEYS en P.
TAELMAN, "Contract en kort geding" in V. SAGAERT en D. LAMBRECHT (eds.), Actuele ontwikkelingen
inzake verbintenissenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 181. 94
KG Rb. Brussel 1 maart 2001, JT 2001, 250. 95
De voorzitter oordeelde dus dat het er in casu niet om ging om de piloot manu militari te dwingen de helm te
dragen maar dat het was om de piloot te ontraden zich te ontrekken aan zijn contractuele verbintenissen.
Algemene sancties
23
Masterproef contractenrecht
1.2 Gedwongen uitvoering in natura door de schuldeiser of een derde
1.2.1 Algemeen
27. De schuldeiser heeft recht op uitvoering in natura.96
Wanneer de schuldenaar zijn
verbintenis (om iets te doen of niet te doen) echter blijft weigeren na te komen, kan de
schuldeiser zich door de rechter laten machtigen om hetzij de verbintenis te doen uitvoeren
door een derde (artikel 1144 BW), hetzij te vernietigen hetgeen in strijd met de verbintenis is
verricht (artikel 1143 BW) en dit telkens op kosten van de schuldenaar. Deze sanctie wordt de
gerechtelijke vervanging van de schuldenaar genoemd. Zonder tussenkomst van de rechter
spreekt men van buitengerechtelijke of eenzijdige vervanging. Enige tijd bestond er wat
onduidelijkheid over de aard van de „vervanging‟. De vraag was of de vervanging een
uitvoering in natura dan wel een uitvoering bij equivalent van de overeenkomst uitmaakt.
Vandaag is de meerderheid het erover eens dat de vervanging een vorm van uitvoering in
natura is, zij het (onrechtstreeks) door een derde of de schuldeiser zelf in plaats van door de
schuldenaar.97
28. Twee opmerkingen dienen bij deze sanctie nog te worden gemaakt. Vooreerst zal de
vervanging enkel „nuttig‟ zijn wanneer de verbintenis om iets te doen niet intuitu personae is
aangegaan.98
Een tweede opmerking is dat het Hof van Cassatie99
erkend heeft dat de
toepassing van artikel 1143-1144 BW ook tegen de overheid kan worden gevorderd.100
Daarbij is het wel weer zo dat de rechter zijn machtiging tot vervanging kan weigeren
wanneer de continuïteit van de openbare dienst in gedrang wordt gebracht.101
1.2.2 Gerechtelijke vervanging
29. De toepassing van de artikelen 1143-1144 BW vereisen in principe de voorafgaande
machtiging van de rechter. De rechter is evenwel niet verplicht deze machtiging te
96
J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 58. 97
Zie E. SWAENEPOEL, “De eenzijdige vervanging en de eenzijdige ontbinding: verwarring troef
…”, TBBR 2007, afl. 3, 157 en de daar aangehaalde rechtsleer. 98
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 174. 99
Cass. 24 april 1998, RW 2000-01, 1195, noot S. BRIJS. 100
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 593. 101
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 177. Zie ook supra nr. 22.
Algemene sancties
24
Masterproef contractenrecht
verlenen.102
Hij beschikt ter zake over een beoordelingsbevoegdheid die erop gericht is na te
gaan of er nog een redelijke mogelijkheid bestaat dat de schuldenaar zelf zijn verbintenis zal
nakomen. Daarenboven kan de gerechtelijke vervanging niet worden toegestaan indien de
schuldenaar zelf de uitvoering in natura van zijn verbintenis aanbiedt en deze de schuldeiser
nog tot voldoening kan strekken.103
1.2.3 Buitengerechtelijke vervanging
30. In de rechtsleer en rechtspraak wordt aanvaard dat de schuldeiser onder bepaalde
voorwaarden op de vervangingsmogelijkheid een beroep mag doen zonder een voorafgaande
machtiging van de rechter, met dien verstande dat a posteriori-controle door de rechter wel
mogelijk blijft.104
Dit is de buitengerechtelijke of eenzijdige vervanging. Zo is het
bijvoorbeeld inzake handelskopen gebruikelijk dat de koper, bij in gebreke blijven van de
verkoper, zonder rechterlijke machtiging de beloofde maar niet geleverde goederen op de
markt mag aankopen en het verschil in prijs aan de verkoper in rekening mag brengen.105
31. Er zijn wel enkele voorwaarden verbonden aan de uitoefening van de buitengerechtelijke
vervanging.106
Zo moet er in de eerste plaats sprake zijn van hoogdringendheid of van een
urgente situatie die een snelle oplossing vereist. Voorts moet de in gebreke blijvende
schuldenaar vooraf in gebreke worden gesteld en moet er hem een redelijke termijn zijn
toegekend om de vastgestelde gebreken te verhelpen. En na afloop van die termijn, wanneer
de schuldenaar niet heeft uitgevoerd, moet de schuldeiser onmiddellijk met inachtname van de
goede trouw tot de eenzijdige vervanging overgaan.107
Ook moet de tekortkoming van de
schuldenaar ofwel in der minne en op tegenspraak tussen partijen ofwel in een gerechtelijk
deskundigenonderzoek voorafgaandelijk zijn vastgesteld.108
En ten slotte lijkt het aangewezen
102
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 798. 103
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 175. 104
Zie o.m. A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij
niet nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 798. 105
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 184. 106
Zie B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1835; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 175-176. 107
E. SWAENEPOEL, “De eenzijdige vervanging en de eenzijdige ontbinding: verwarring troef
…”, TBBR 2007, afl. 3, 158. 108
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1835.
Algemene sancties
25
Masterproef contractenrecht
om aan de schuldenaar op gemotiveerde wijze mee te delen dat de schuldeiser de schuldenaar
door een derde buitengerechtelijk zal laten vervangen.109
Deze voorwaarden zijn vergelijkbaar met de voorwaarden die gelden voor de
buitengerechtelijke ontbinding.110
Tegelijk dient er wel direct te worden gewezen op één
verschilpunt: daar waar de buitengerechtelijke ontbinding een voldoende ernstige
tekortkoming vereist, lijkt de zwaarte van de tekortkoming voor de buitengerechtelijke
vervanging van geen belang.111
Niettegenstaande de andere gelijkenissen blijven het twee
verschillende rechtsfiguren met een totaal verschillende finaliteit.112
Met de vervanging wil
een partij de uitvoering in natura bekomen van de contractuele verbintenissen. Bij ontbinding
daarentegen streeft men de beëindiging van het contract na.
32. Wanneer partijen bepaalde moeilijkheden omtrent de toepassing van de „vervanging‟
willen vermijden, kunnen ze een clausule inzake de vervanging opnemen.113
Zo kunnen ze
met dergelijke clausule de schuldeiser expliciet ontslaan van de verplichting van een
voorafgaande rechterlijke machtiging. Deze soort clausules kunnen verder ook de
modaliteiten van de eenzijdige vervanging regelen. Zo kan bijvoorbeeld in dergelijk beding de
persoon worden aangeduid die de vaststellingen van de tekortkomingen zal doen of kan de
derde (bv. verwijzing naar algemene categorie) die zal vervangen al worden aangeduid of kan
worden bevestigd dat het prijsverschil aan de nalatige schuldenaar mag doorgerekend worden
en kan ook het maximale prijsverschil (bv. tussen 5 à 10%) worden bepaald.114
1.2.4 Gevolgen115
33. Bij toepassing van de vervanging (gerechtelijk of buitengerechtelijk) bekomt de
schuldeiser, weliswaar onrechtstreeks, de uitvoering van de beloofde prestatie. Dit betekent
109
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 113. 110
Zie infra nr. 82. 111
Zie P. WÉRY, Le droit des obligations contractuelles et le bicentenaire du code civil, Brugge, La Charte,
2004, 351. 112
Zie uitgebreid: E. SWAENEPOEL, “De eenzijdige vervanging en de eenzijdige ontbinding: verwarring troef
…”, TBBR 2007, afl. 3, 160-161. 113
Zie meer uitgebreid: S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en
vervangingsbedingen” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)
uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 119 e.v. 114
S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en vervangingsbedingen” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 124. 115
E. SWAENEPOEL, “De eenzijdige vervanging en de eenzijdige ontbinding: verwarring troef
…”, TBBR 2007, afl. 3, 158.
Algemene sancties
26
Masterproef contractenrecht
evenwel niet dat de schuldeiser van zijn eigen verbintenissen zou bevrijd zijn. De schuldeiser
zal indien hij nog contractuele verplichtingen moest uitvoeren zelf nog gehouden zijn deze uit
te voeren. Bijgevolg wordt de initiële overeenkomst normalerwijze voortgezet.
Bij de buitengerechtelijke of eenzijdige vervanging kan de schuldeiser die zich beroept op de
eenzijdige vervanging, de meerkost van deze vervanging aanrekenen aan de in gebreke
blijvende schuldenaar. Voor de extra schade die de schuldeiser heeft geleden, kan hij ook nog
schadevergoeding vorderen.
1.3 Nederlands recht
1.3.1 Algemeen
34. Ook in het Nederlandse recht heeft de schuldeiser recht op nakoming van de
verbintenis.116
De schuldeiser kan de nakoming in rechte vorderen. In dergelijk geval zal de
schuldenaar bij vonnis veroordeeld worden tot de verschuldigde prestatie. De vordering tot
nakoming is uitdrukkelijk wettelijk geregeld in artikel 3:296 van het Nederlandse Burgerlijk
Wetboek (hierna: NBW).117
De afdwinging van de prestatie waartoe de gedaagde bij
rechterlijk vonnis is veroordeeld, wordt in Nederland reële executie genoemd.118
De gevolgen
van dergelijke reële executie zijn omschreven in artikel 3:297 NBW.119
Dit artikel bepaalt dat
indien de prestatie door de tenuitvoerlegging van een executoriale titel wordt afgedwongen,
dit dezelfde rechtsgevolgen heeft als de vrijwillige nakoming.
35. Verder is ook artikel 3:299 NBW van belang. Krachtens dit artikel kan de schuldeiser
door de rechter worden gemachtigd om zelf datgene te „bewerken‟ waartoe nakoming zou
hebben geleid. Dit wil zeggen dat de schuldeiser de verbintenis zelf kan uitvoeren, of door een
derde kan doen uitvoeren en dit op kosten van de persoon die zijn verplichting niet is
nagekomen.120
Artikel 3:299 NBW belet daarbij ook niet om, indien dit in gegeven
omstandigheden redelijk te achten is, deze keer zonder rechterlijke machtiging op eigen
116
Zie bv. M.W. HESSELINK, Contractenrecht in perspectief, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2004, 116
e.v. 117
Voor bespreking: zie J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst
& Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1745-1747. 118
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 595. 119
Dit artikel heeft een ruim toepassingsgebied. Zie HR 28 juni 1996, NJ 1997, 102. 120
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 600.
Algemene sancties
27
Masterproef contractenrecht
kosten en risico datgene te doen, wat de nalatige schuldenaar had moeten doen en daarna de
gemaakte kosten op deze schuldenaar te verhalen.121
Datzelfde artikel 3:299 bepaalt verder in
zijn tweede lid ook nog dat de schuldeiser zich door de rechter kan doen machtigen om, op
kosten van de schuldenaar, het gedane te doen vernietigen.
36. Ten slotte dient er nog gewezen te worden op de dwangmiddelen welke ten dienste van de
schuldeiser worden gesteld om de schuldenaar aan te sporen zijn verbintenissen na te
komen.122
Zo is er in Nederland in bepaalde omstandigheden en onder bepaalde voorwaarden
lijfsdwang mogelijk (zie daarvoor artikel 585123
e.v. van het Wetboek van Burgerlijke
Rechtsvordering).124
Daarnaast is er ook een mogelijkheid tot het opleggen van een
dwangsom (zie daarvoor artikel 611a e.v. van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering).
1.3.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht
37. Net zoals in het Belgische recht, geldt in het Nederlandse recht dat de schuldeiser recht
heeft op nakoming van de verbintenis. Inzake dit recht op nakoming hebben het Belgische en
Nederlandse recht meer gemeen dan dat er verschillen zijn.125
Zo is vooreerst vervanging
(zowel gerechtelijk als buitengerechtelijk) ook mogelijk in Nederland. De gelijkenissen tussen
de tekst van de artikelen 1143 en 1144 van het Belgische BW en artikel 3:299 NBW zijn
daarbij opmerkelijk. Verder speelt de dwangsom ook in Nederland een belangrijke rol om een
schuldenaar aan te sporen zijn verbintenissen na te komen.
38. Grote verschillen kunnen niet worden aangehaald, enkel een paar minieme verschillen. Zo
is er bv. voor de ontvankelijkheid van de vordering tot nakoming, i.t.t. het Belgische recht,
121
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 1749. 122
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 596. 123
Artikel 585 Rv bepaalt dat de rechter op verlangen van de schuldeiser de tenuitvoerlegging bij lijfsdwang kan
toestaan van:
a. vonnissen en beschikkingen, voor zover zij een veroordeling tot iets anders dan het betalen van geld inhouden;
b. vonnissen, beschikkingen en authentieke akten waarbij een uitkering tot levensonderhoud, krachtens Boek 1
van het Burgerlijk Wetboek verschuldigd, daaronder begrepen het verschuldigde voor verzorging en opvoeding
van een minderjarige en voor levensonderhoud en studie van een meerderjarige die de leeftijd van een en twintig
jaren niet heeft bereikt, is bevolen of toegezegd, alsmede beschikkingen waarbij een uitkering krachtens artikel
85, tweede lid, van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek door de ene echtgenoot of geregistreerde partner aan de
andere verschuldigd, is bevolen, en beschikkingen tot verhaal op grond van de Wet werk en bijstand. 124
Zie A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 604-605. 125
Zie G. DE VRIES, “Recht op nakoming in het Belgisch en Nederlands contractenrecht” in J. SMITS en S.
STIJNS (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 28.
Algemene sancties
28
Masterproef contractenrecht
geen voorafgaande ingebrekestelling vereist.126
Ook is het opmerkelijk dat er in Nederland
expliciete wettelijke bepalingen inzake lijfsdwang zijn.
1.4 Unidroit-principes
1.4.1 Algemeen: recht op nakoming
39. De Unidroit-principes (hierna soms afgekort als: UP) stellen duidelijk in afdeling 2 van
het aan „Non-performance‟ gewijde hoofdstuk 7 dat er een recht is op nakoming („right to
performance‟).127
Zo stelt artikel 7.2.1 UP dat indien een partij die verplicht is een geldsom te
betalen, dit nalaat, de schuldeiser dan betaling kan eisen. Ook bij een verbintenis anders dan
tot betaling van een geldsom, kan de schuldeiser overeenkomstig artikel 7.2.2 UP de
nakoming door de schuldenaar eisen. Het vernoemde artikel 7.2.2 UP bevat tevens evenwel
enkele uitzonderingen op het recht om nakoming te eisen. Zo kan bv. geen nakoming worden
geëist wanneer de nakoming rechtens of feitelijk onmogelijk is (puntje a. van artikel 7.2.2
UP).
40. Het recht op nakoming kan niet zomaar door de schuldeiser worden opgelegd. Een
rechtbank moet de nakoming bevelen.128
De schuldeiser welke een recht op nakoming heeft,
is evenwel niet verplicht dit recht te gebruiken. Hij kan ook opteren voor een andere sanctie.
Deze keuzevrijheid is evenwel niet onbeperkt. Zo kan uit artikel 7.1.4 UP worden afgeleid dat
wanneer de in gebreke zijnde partij de schuldeiser aanbiedt om zijn verbintenis uit te voeren
en de schuldeiser geen legitiem belang („legitimate interest‟) heeft om deze uitvoering te
weigeren, hij dan deze uitvoering moet aanvaarden en bijgevolg geen beroep kan doen op de
andere sancties (bijgevolg geen keuzevrijheid).129
126
Aldus oude rechtspraak: zie HR 22 mei 1981, NJ 1982, 59. Zie ook A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s
handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in
het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 594. 127
Zie G. DE VRIES, “Recht op nakoming in het Belgisch en Nederlands contractenrecht” in J. SMITS en S.
STIJNS (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 31. 128
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 212. 129
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 786.
Algemene sancties
29
Masterproef contractenrecht
1.4.2 Vervanging
A) Algemeen
41. Ook de „mogelijkheid‟ tot vervanging wordt in de Unidroit-principes behandeld.130
Zo
wordt door de Unidroit-principes aanvaard dat een partij bij niet nakoming van een bepaalde
prestatie (bv. levering van bepaalde goederen), deze prestatie (dezelfde goederen) op de markt
bij een andere partij mag (of zelfs moet) verwerven.131
De geldende regeling inzake
vervanging wordt afgeleid uit puntje (c) van artikel 7.2.2 UP dat stelt dat de schuldeiser, bij
een andere verbintenis dan deze tot betaling van een geldsom, geen nakoming kan vorderen
van de tekortschietende schuldenaar indien de schuldeiser de prestatie redelijkerwijs elders
kan verkrijgen.132
Uit de tekst van dit artikel blijkt dat de vervanging eigenlijk een
uitzondering is op het recht tot nakoming. Het is namelijk zo dat wanneer een prestatie
redelijkerwijze elders kan verkregen worden, de nakoming niet meer kan worden gevorderd.
Een beroep op een vervangende transactie is dan dus geen mogelijkheid, maar een
verplichting.133
Dit is naar Belgisch recht zeer merkwaardig. Daar is vervanging immers
gedefinieerd als een recht van de benadeelde partij en geldt er geen verplichting om een
vervangende transactie af te sluiten.
42. Belangrijk is wel dat er enkel een verplichting is tot vervanging wanneer dit redelijk
(„reasonable‟) is. Dit betekent dus dat van de benadeelde partij niet kan worden verwacht dat
hij in alle omstandigheden (zelfs de onredelijke) verplicht is een vervangende transactie af te
sluiten. De specifieke feiten en omstandigheden van de zaak zullen dus een belangrijke rol
spelen. Verder leidt de economische ratio van de bepaling inzake vervanging er ook toe dat de
in gebreke zijnde partij die zich wil beroepen op deze uitzondering van het recht tot nakoming
voldoende zekerheid dient te bieden voor de schadevergoedingen waartoe hij zal gehouden
zijn .134
130
Voor gedetailleerde analyse: zie S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the
UNIDROIT principles of international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009,
793-794. 131
Zie Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome,
2004, Study L, Doc. 98, 213-214. 132
De Engelse tekst van artikel 7.2.2, (c) UP: “Where a party who owes an obligation other than one to pay
money does not perform, the other party may require performance, unless (c) the party entitled to performance
may reasonably obtain performance from another source”. 133
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 793. 134
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 794.
Algemene sancties
30
Masterproef contractenrecht
B) Gevolgen van de vervanging
43. Zoals hierboven aangehaald, moet de vordering tot nakoming van de benadeelde partij
worden geweigerd wanneer een vervangende transactie redelijkerwijze mogelijk is. De
benadeelde partij zal zich dus moeten tevreden stellen met een vervangende transactie. De
benadeelde partij die een vervangende transactie afsluit, kan evenwel volgens de „preparatory
work‟ in dergelijk geval de initiële overeenkomst ontbinden overeenkomstig artikel 7.3.1
UP.135
Voor de in gebreke zijnde partij heeft de vervangende transactie tot gevolg dat hij
bevrijd is van zijn nakoming. Hij zal evenwel moeten instaan voor de vergoeding van de
bijkomende schade welke ingevolge de vervanging geleden wordt door de schuldeiser. Zo
stelt artikel 7.4.5 UP: “When the aggrieved party has terminated the contract and has made a
replacement transaction within a reasonable time and in a reasonable manner it may recover
the difference between the contract price and the price of the replacement transaction as well
as damages for any further harm”.136
1.4.3 Middel om nakoming aan te sporen?
44. De Unidroit-principes voorzien ook een middel om de in gebreke zijnde partij aan te
sporen zijn verplichtingen na te komen. Zo voorziet artikel 7.2.4 in een „judicial penalty‟
indien een partij zijn veroordeling tot nakoming niet naleeft. Dergelijke judicial penalty komt
grotendeels overeen met de in het Belgische recht gekende dwangsom. Het heeft immers net
zoals in België een accessoir (ter ondersteuning van de hoofdveroordeling) en voorwaardelijk
(voor het geval de hoofdveroordeling niet wordt nagekomen) karakter. Belangrijk
verschilpunt met het Belgisch recht is dat de dwangsom bij toepassing van de Unidroit-
principes wel kan worden opgelegd bij een veroordeling tot betaling van een geldsom.137
Andere belangrijke opmerking bij de bepaling inzake de „judicial penalty‟ is dat de procedure
voor de oplegging van een dwangsom beheerst wordt door de „lex fori‟.138
Dit heeft tot gevolg
dat wanneer het recht van een bepaald land (het forumland) de dwangsom ingevolge
135
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 214. 136
Nederlandse vertaling (zie http://webh01.ua.ac.be/storme/PICC.html): “Heeft de schuldeiser de overeenkomst
ontbonden en binnen redelijke termijn en op redelijke voorwaarden een vervangende overeenkomst gesloten, dan
kan hij het prijsverschil vorderen tussen de oorspronkelijke overeenkomst en de vervangende overeenkomst,
alsmede de vergoeding van elke andere schade”. 137
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 217. 138
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 218.
Algemene sancties
31
Masterproef contractenrecht
dwingend recht niet toestaat, de dwangsom in dat land niet kan worden opgelegd.139
Mijns
inziens hoort dergelijke regel echter niet in thuis in de Unidroit-principes, welke harmonisatie
beogen. Het is m.i. wat contradictorisch om enerzijds te kiezen voor een bepaalde rechtsfiguur
(de dwangsom) en anderzijds uiteindelijk toch de keuze te laten voor de nationale staat. Op
die manier bereik je volgens mij geen harmonisatie (de nationale verschillen blijven immers).
2 Uitvoering bij equivalent (de vervangende schadevergoeding)
2.1 Algemeen
45. Wanneer de uitvoering in natura onmogelijk is of wanneer zij de schuldeiser niet integraal
geeft waarop deze recht heeft volgens de overeenkomst (bv. wegens laattijdige uitvoering),
dan heeft de schuldeiser recht op uitvoering bij equivalent.140
Deze uitvoering bij equivalent
neemt meestal de vorm aan van een geldelijke schadeloosstelling.141
De rechter zal immers de
in gebreke blijvende schuldenaar veroordelen tot de betaling van een vervangende of
compensatoire schadevergoeding. Deze schadevergoedingsregeling is wettelijk geregeld in de
artikelen 1146 tot 1155 van het Burgerlijk Wetboek. Deze „schadevergoedingsplicht‟ neemt
echter niet weg dat de uitvoering in equivalent soms een andere vorm kan aannemen, welke
„herstel in natura‟ kan worden genoemd.142
Een voorbeeld uit de rechtspraak betreft de
levering van een rijtuig met dezelfde eigenschappen als deze die werd beloofd door de
verkoper.143
2.2 Toepassingsvoorwaarden en gevolgen
2.2.1 Algemeen
46. Om schadevergoeding te bekomen, moet de schuldeiser niet alleen een wanprestatie, maar
ook het bestaan van zijn schade aantonen. Bij het bepalen van die schadevergoeding wordt
een vergelijking gemaakt tussen de hypothetische situatie waarin de schuldeiser zich zou
139
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 806. 140
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 185-186. 141
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 799. 142
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, voetnoot 237. 143
Brussel 4 maart 1992, JT 1992, 699.
Algemene sancties
32
Masterproef contractenrecht
hebben bevonden indien de schuldenaar zijn prestatie daadwerkelijk was nagekomen en de
daadwerkelijke situatie waarin de schuldeiser zich bevindt, nu de schuldenaar zijn beloofde
prestatie niet heeft uitgevoerd.144
VAN GERVEN maakt daarbij terecht volgende opmerking:
“De mate van herstel wordt dus niet bepaald door de situatie waarin de schuldeiser zich zou
hebben bevonden indien het contract niet zou zijn gesloten, naar analogie met wat geldt
inzake buitencontractuele schade. Daar is de situatie bepalend waarin het slachtoffer zich zou
hebben bevonden indien de onrechtmatige daad niet zou zijn gepleegd. Bij contractuele
aansprakelijkheid is m.a.w. het positieve voordeel richtinggevend, d.i. het voordeel waarvan
de schuldeiser mocht verwachten dat het hem bij correcte uitvoering van de overeenkomst zou
zijn toegekomen; bij delictuele aansprakelijkheid is daarentegen het negatieve belang van de
schuldeiser richtinggevend, d.i. het belang van het slachtoffer bij het niet plegen van de
onrechtmatige daad”.145
De schadevergoeding strekt er m.a.w. toe om de schuldeiser zo goed
mogelijk in de toestand te plaatsen waarin hij zich zou bevonden hebben indien zijn
schuldenaar geen contractuele wanprestatie had gepleegd en de overeenkomst dus correct was
uitgevoerd. Belangrijk is wel dat schadevergoeding niet mag strekken tot bestraffing van de
nalatige schuldenaar. Punitive damages zijn immers naar Belgisch recht niet toegelaten.146
Het is wel mogelijk deze schadevergoeding vooraf contractueel te bepalen (zie
schadebedingen147
).
2.2.2 Begroting van de schade
A) Artikels 1149, 1150 en 1151 BW
47. De artikels 1149, 1150 en 1151 BW bepalen welke schade voor vergoeding in aanmerking
komt.148
Zo bepaalt artikel 1149 BW vooreerst dat de aan de schuldeiser verschuldigde
schadevergoeding in het algemeen bestaat in het verlies dat hij heeft geleden (damnum
emergens) en uit de winst die hij heeft moeten derven (lucrum cessans). Zoals reeds
aangehaald, strekt de schadevergoeding er immers toe om de schuldeiser zo goed mogelijk in
144
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 113. 145
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 186. 146
J. SMITS, “De verkrijging van schadevergoeding bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.),
Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 115-140. 147
Infra nr. 140 e.v. 148
Voor gedetailleerde analyse van deze artikelen: zie B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON,
T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X.,
Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1838 e.v.; A. VAN
OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet nakoming van
contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 800-803.
Algemene sancties
33
Masterproef contractenrecht
de toestand te plaatsen waarin hij zich zou bevonden hebben indien zijn schuldenaar geen
contractuele wanprestatie had gepleegd („principe van de integrale vergoeding‟). Verder
bepaalt artikel 1150 BW dat in principe enkel de schade die was voorzien of die men heeft
kunnen voorzien ten tijde van het aangaan van het contract voor vergoeding in aanmerking
komt. De vereiste van de voorzienbaarheid van de schade duidt volgens het Hof van Cassatie
enkel op het ontstaan van de schade en niet op de omvang ervan.149
In geval van opzettelijke
fout laat artikel 1150 BW de vereiste van voorzienbare schade vallen en zal de schuldenaar
dus ook gehouden zijn tot vergoeding van de niet-voorzienbare schade.150
Artikel 1151 BW bepaalt op zijn beurt dat de schadevergoeding wegens de wanprestatie
alleen moet omvatten hetgeen een onmiddellijk en rechtstreeks gevolg is van het niet-
uitvoeren van de overeenkomst. Er moet m.a.w. een causaal verband zijn tussen de
contractuele tekortkoming en de schade.151
B) Verlies van een kans
Hierboven is er op gewezen dat er overeenkomstig artikel 1151 BW een causaal verband moet
zijn tussen de fout en de schade. In de rechtsleer en rechtspraak wordt echter aanvaard dat het
verlies van een kans ook vergoedbare schade uitmaakt.152
Dit is recent nog eens bevestigd
door het Hof van Cassatie in een arrest van 5 juni 2008 (Prizrak-arrest).153
Het Prizrak-arrest
betrof een zaak waarbij een dierenarts geen maagsondage (contractuele fout) bij een paard
(Prizrak) had uitgevoerd. Het paard kwam echter na verloop van tijd te overlijden. De
dierenarts werd veroordeeld tot schadevergoeding en dit ondanks het feit dat het niet honderd
procent vaststond (wel grote waarschijnlijkheid) dat de maagsondage door de dierenarts de
dood van het paard had kunnen voorkomen. Volgende overweging van het Hof van Cassatie
is van belang: “Het verlies van een reële genezings- of overlevingskans komt voor vergoeding
in aanmerking indien tussen de fout en het verlies van deze kans een conditio sine qua non
verband bestaat. De rechter kan vergoeding toekennen voor het verlies van een kans op het
verwerven van een voordeel of het vermijden van een nadeel indien het verlies van deze kans
te wijten is aan een fout. De rechter kan aldus een verlies van een kans op genezing of
overleving van een dier vergoeden indien hij vaststelt dat de eigenaar van een ziek dier dat
149
Cass. 11 april 1986, Arr.Cass. 1985-86, 1091; Cass. 4 februari 2010, AR C.09.0246.N,
http://jure.juridat.just.fgov.be. 150
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 179. 151
Cass. 1 april 1982, Arr. Cass. 1981-82, 963. 152
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1853. 153
Cass. 5 juni 2008, AR C.07.0199.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Algemene sancties
34
Masterproef contractenrecht
mits een zorgvuldige behandeling slechts een kans had op genezing of overlijden, de kans op
een gunstig resultaat heeft verloren door de fout van een dierenarts”.
Het verlies van kans speelt een belangrijke rol in de rechtspraak betreffende de medische
aansprakelijkheid154
en in de aansprakelijkheid welke advocaten155
kunnen oplopen.156
C) Andere specifieke schadeposten
48. Ook andere specifieke schadeposten zouden volgens de rechtspraak voor vergoeding
vatbaar zijn. Zo komt morele schade ook bij contractuele aansprakelijkheid voor vergoeding
in aanmerking.157
Ook de door de benadeelde contractant gemaakte kosten tot beperking van
de schade kunnen ten laste van de in gebreke gebleven contractant worden gelegd, behalve
dan wanneer deze laatste bewijst dat deze kosten voor het geheel of voor een gedeelte op een
onbedachtzame wijze werden gemaakt.158
D) Rol van de rechter
49. Aangezien de schadevergoeding de schade integraal moet vergoeden, dient de rechter zich
bij het begroten van de schadevergoeding te plaatsen op het ogenblik van de einduitspraak.159
Het Hof van Cassatie verwoordde het heel recent als volgt: “De vaststelling van het bestaan
en de elementen van de schade dient te gebeuren op het ogenblik van de niet-uitvoering van
de verbintenis terwijl de begroting ervan gebeurt naar het tijdstip dat dit van het effectieve
herstel ervan zo dicht mogelijk benadert, dit is praktisch naar het tijdstip van de
uitspraak”.160
De rechter kan verder volgens het Hof van Cassatie bij de beoordeling van de schade geen
gegevens in aanmerking nemen die zich na de tekortkoming hebben voorgedaan en met die
tekortkoming en de schade zelf geen verband houden en ten gevolge waarvan de toestand van
de schuldeiser verbeterd of verergerd is.161
154
Zie hierover meer uitgebreid: T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer
en het ziekenhuis, Antwerpen, Maklu, 1997, 370 e.v. 155
Zie hierover meer uitgebreid: P. SOENS, “Termijn vergeten, kans verkeken?”, Ad Rem 2005, afl. 1, 7-13. 156
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1853 en de daar aangehaalde rechtspraak. 157
Zie bv. Rb. Charleroi 30 januari 1990, JT 1990, 388. 158
Cass. 22 maart 1985, Arr.Cass. 1984-85, 1011. Zie ook: A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en
legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95,
802. 159
Cass. 28 september 1995, RW 1995-96, 924; Cass. 26 januari 2007, AR C050374N,
http://jure.juridat.just.fgov.be. 160
Cass. 4 maart 2010, AR C.09.0173.N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 161
Cass. 26 januari 2007, AR C050374N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Algemene sancties
35
Masterproef contractenrecht
50. Ten slotte dient te worden opgemerkt dat wanneer geen van de partijen elementen voor de
precieze begroting van de schade kan aanbrengen, de rechter de schade ex aequo et bono mag
ramen.162
De rechter dient dan wel te verklaren waarom hij de door de partijen voorgestelde
methode van raming niet kan aannemen en waarom het niet mogelijk is de schade op vaste
gegevens te berekenen.163
De rechter mag evenwel geen begroting ex aequo et bono
doorvoeren wanneer de benadeelde partij weigert gegevens bij te brengen waarover zij
beschikt en waardoor het juiste bedrag van de schade kan worden vastgelegd.164
2.3 Bijzondere regels voor geldschulden
2.3.1 Algemeen
51. Het Burgerlijk Wetboek bevat bijzondere regels voor de laattijdige betaling van
geldschulden. Zo bepaalt artikel 1153, eerste lid BW dat inzake verbintenissen die alleen
betrekking hebben op het betalen van een bepaalde geldsom, de schadevergoeding wegens
vertraging in de uitvoering nooit bestaat in iets anders dan de wettelijke interest, behoudens de
bij de wet gestelde uitzonderingen.
2.3.2 Moratoire interest
52. De verschuldigde interest voor de laattijdige nakoming van geldschulden wordt vaak de
moratoire interest of verwijlinterest genoemd en dient onderscheiden te worden van de
compensatoire interest. Compensatoire interest is de interest die toegekend wordt ingevolge
de vertraging in de voldoening van een verbintenis tot schadevergoeding.165
Bij dit
onderscheid wordt vaak gewezen op het daarbijhorende andere onderscheid tussen numerieke
geldschulden en waardeschulden.166
Zo zijn moratoire interesten verschuldigd wegens de
vertraging in de voldoening van een numerieke geldschuld. Numerieke geldschulden hebben
betrekking op de verbintenissen en schuldvorderingen welke voortvloeien uit een
overeenkomst of uit een wet en waarvan het oorspronkelijke voorwerp bestaat in de betaling
162
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 188. 163
Cass. 15 juni 1979, Arr. Cass. 1978-79, 1226. 164
Cass. 20 september 2001, RW 2003-04, 296. 165
B. DE TEMMERMAN, “Interest bij schadevergoeding uit wanprestatie en onrechtmatige daad: kan de
Hollandse nuchterheid bijdragen tot het vinden van een uitweg uit het Belgisch labyrint?” in J. SMITS en S.
STIJNS (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 328. 166
Zie o.a. W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 461.
Algemene sancties
36
Masterproef contractenrecht
van een numerieke geldsom.167
Tegenover deze numerieke geldschulden staan de
waardeschulden, waarvan het bedrag door de rechter wordt bepaald op de dag van zijn
einduitspraak.168
Zo maakt een verbintenis tot betaling van een schadevergoeding wegens
contractuele wanprestatie (voortvloeiende uit een andere verbintenis dan die betreffende de
betaling van een numerieke geldschuld) een waardeschuld uit.169
Bij vertraging in de
voldoening van een waardeschuld zijn compensatoire interesten verschuldigd. De
compensatoire interest wordt door de rechter vrij bepaald.170
53. De moratoire interest is gelijk aan de wettelijk interest. Deze wettelijke interest bedraagt
anno 2010171
3,25%.172
In geval van opzet van de schuldenaar kan de schadevergoeding de
wettelijke interest te boven gaan (artikel 1153, vierde lid BW). De interest is voorts
verschuldigd zonder dat de schuldeiser enig verlies hoeft te bewijzen en is te rekenen van de
dag der aanmaning tot betaling, behalve ingeval de wet de interest van rechtswege doet lopen
(artikel 1153, tweede en derde lid BW). Zonder aanmaning zullen de interesten dus in
principe niet lopen.173
2.3.3 Beperking van anatocisme
54. Artikel 1154 BW bevat een strikte regeling inzake anatocisme (d.i. de inlijving van
vervallen interesten in het kapitaal of kapitalisatie van vervallen interesten).174
Volgens
vermeld artikel kunnen vervallen interesten van kapitalen alleen interest opbrengen ingevolge
een gerechtelijke aanmaning of een bijzondere overeenkomst en mits de aanmaning of
overeenkomst betrekking heeft op interesten die ten minste voor een geheel jaar verschuldigd
167
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 803. 168
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1850. 169
A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 803. 170
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 601. 171
Mededeling van de Algemene Administratie van de Thesaurie, BS 15 januari 2010, 1833. In 2009 en 2008
bedroeg de wettelijke intrest respectievelijk nog 5,5% en 7%. 172 Overeenkomstig de artikelen 87 en 88 van de Programmawet van 27 december 2006 (BS 28 december 2006)
wordt de wettelijke rentevoet zowel in burgerlijke als in handelszaken elk kalenderjaar vastgesteld op het
gemiddelde van de Euribor-rentevoet op één jaar tijdens de maand december voorafgaand aan het jaar waarop de
wettelijke rentevoet van toepassing is. Dit bedrag wordt vervolgens afgerond naar het hoger gelegen kwart
percent en ten slotte verhoogd met twee percent. 173
Zie bv. Cass. 8 mei 2009, AR F.08.0012.N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 174
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 115.
Algemene sancties
37
Masterproef contractenrecht
zijn. In andere gevallen geldt er een verbod van anatocisme. Dergelijk verbod van anatocisme
beschermt de schuldenaar tegen de verrassend snelle vermeerdering van een schuld die het
gevolg is van kapitalisatie van interesten waardoor zij op hun beurt interesten opbrengen.175
2.3.4 Suppletief recht
55. Artikel 1153 BW is van suppletief recht (niet: artikel 1154 BW). Dit heeft tot gevolg dat
partijen conventioneel een afwijkende regeling kunnen invoeren. Zo kunnen partijen
overeenkomen dat er geen ingebrekestelling vereist is: bijvoorbeeld indien zij contracteerden
dat bij het verstrijken van de termijn van rechtswege en zonder ingebrekestelling interest
verschuldigd is.176
Ook de interestvoet kan conventioneel bepaald worden. Dergelijke
afwijkende bedingen worden infra bij de bespreking van rentebedingen uitgebreid
behandeld.177
2.3.5 Bijzondere regels met betrekking tot handelstransacties
56. Voor de vertraging in betaling bij handelstransacties178
heeft de wet van 2 augustus 2002
betreffende de bestrijding van betalingsachterstand bij handelstransacties179
een bijzondere
regeling ingevoerd. De wet voorziet in een betalingstermijn van 30 dagen (artikel 4), in een
vrijstelling van ingebrekestelling, in een bijzondere wettelijke interest (artikel 5) en in een
redelijke schadeloosstelling voor de schuldenaar voor alle relevante invorderingskosten
ontstaan door de betalingsachterstand (artikel 6). Zo bedraagt de bijzondere wettelijke
rentevoet bij handelstransacties voor het eerste semester van 2010 8 %.180
Van de bijzondere regeling inzake handelstransacties kunnen partijen overeenkomstig artikel
7 contractueel afwijken. Deze contractuele regeling kan krachtens hetzelfde artikel 7 wel door
de rechter op verzoek van de schuldeiser worden herzien indien zij, alle omstandigheden in
175
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 194. 176
Zie ook supra nr. 13. 177
Zie infra nr. 151 e.v. 178
Definitie in artikel 2 van de wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand
bij handelstransactie: “een handelstransactie is een transactie tussen ondernemingen of tussen ondernemingen en
aanbestedende overheden of aanbestedende diensten die leidt tot het leveren van goederen of het verrichten van
diensten tegen vergoeding”. 179
BS 7 augustus 2002. 180
Mededeling Federale Overheidsdienst Financiën, BS 1 februari 2010, 4403.
Algemene sancties
38
Masterproef contractenrecht
acht genomen, met inbegrip van de goede handelspraktijken en de aard van het product of de
dienst, een kennelijke onbillijkheid jegens de schuldeiser behelzen.181
2.4 Nederlands recht
2.4.1 Algemeen
57. Net zoals in België, bevat het Nederlandse Burgerlijk Wetboek een wettelijke regeling
voor de schadevergoedingsverplichtingen. Deze Nederlandse regeling is redelijk omvangrijk.
Hieronder worden dan ook enkel de in het raam van dit werk meest belangrijke bepalingen
besproken.
Afdeling 6.1.10 NBW182
58. Deze afdeling (art. 6:95-6:110 NBW) geeft een aantal algemene bepalingen betreffende de
inhoud en de omvang van alle wettelijke verplichtingen tot schadevergoeding. Deze
bepalingen gelden voor alle wettelijke schadevergoedingsverplichtingen, ongeacht of deze
zijn gebaseerd op een wanprestatie, onrechtmatige daad, ongerechtvaardigde verrijking of
zaakwaarneming.183
Afdeling 6.1.10 is evenwel niet van toepassing op contractuele
schadevergoedingsverbintenissen (bv. het boetebeding).184
59. Afdeling 6.1.10 NBW bepaalt vooreerst welke schade vergoedbare schade uitmaakt. Zo
bepaalt artikel 6:95 NBW dat de schade die op grond van een wettelijke verplichting tot
schadevergoeding moet worden vergoed, bestaat in vermogensschade en ander nadeel, dit
laatste voor zover de wet op vergoeding hiervan recht geeft. Wat vermogensschade omvat,
wordt omschreven in artikel 6:96 NBW: “1.Vermogensschade omvat zowel geleden verlies
als gederfde winst. 2. Als vermogensschade komen mede voor vergoeding in aanmerking: a.
redelijke kosten ter voorkoming of beperking van schade die als gevolg van de gebeurtenis
waarop de aansprakelijkheid berust, mocht worden verwacht; b. redelijke kosten ter
181
Deze door de rechter bepaalde billijke voorwaarden kunnen overeenkomstig hetzelfde artikel 7 niet meer
rechten aan de schuldeiser verlenen dan deze waarover hij krachtens de bepalingen van dit hoofdstuk zou
beschikken. 182
Afdeling 10 onder titel 1 van boek 6 van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek. 183
J. SMITS, “De verkrijging van schadevergoeding bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.),
Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 119. 184
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 323.
Algemene sancties
39
Masterproef contractenrecht
vaststelling van schade en aansprakelijkheid; c. redelijke kosten ter verkrijging van
voldoening buiten rechte, wat de kosten onder b en c betreft, behoudens voor zover in het
gegeven geval krachtens artikel 241 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering de
regels betreffende proceskosten van toepassing zijn.”. Naast deze „vereisten‟ speelt ook de
voorzienbaarheid van de schade een grote rol in het Nederlandse recht.185
Verder bepaalt artikel 6:97 NBW: “De rechter begroot de schade op de wijze die het meest
met de aard ervan in overeenstemming is. Kan de omvang van de schade niet nauwkeurig
worden vastgesteld, dan wordt zij geschat”. Ten slotte is ook nog artikel 6:98 NBW van
belang. Dit artikel bepaalt dat voor vergoeding slechts schade in aanmerking komt die in
zodanig verband staat met de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid van de schuldenaar
berust, dat zij hem, mede gezien de aard van de aansprakelijkheid en van de schade, als een
gevolg van deze gebeurtenis kan worden toegerekend. Artikel 6:98 NBW heeft m.a.w.
betrekking op de vereiste van een causaal verband.186
Er dient bij deze afdeling worden opgemerkt dat de grondslag voor de verbintenissen tot
schadevergoeding niet in afdeling 6.1.10 terug te vinden zijn.187
Artikel 6:74, artikel 6:85 en artikel 6:87 NBW
60. Artikel 6:74 NBW bepaalt de vereisten voor schadevergoeding in geval van niet nakomen
van een verbintenis. Zo stelt dit artikel de regel voorop dat de schuldenaar die op welke wijze
ook tekortschiet in de nakoming van zijn verbintenis, verplicht is de daardoor ontstane schade
te vergoeden, tenzij de tekortkoming hem niet kan worden toegerekend. Er kan hierbij een
onderscheid gemaakt worden tussen de aanvullende schadevergoeding en de vervangende
schadevergoeding. De aanvullende schadevergoeding dient ter vergoeding van
vertragingschade (artikel 6:85 NBW) of zogenaamde gevolgschade (bijkomende schade die
de schuldenaar door de tekortkoming in zijn overige vermogen lijdt).188
De vordering tot
aanvullende schadevergoeding kan worden ingesteld naast de vordering tot nakoming,
ontbinding of vervangende schadevergoeding. De vervangende schadevergoeding
185
J. SMITS, “De verkrijging van schadevergoeding bij niet-nakoming” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.),
Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 135. 186
Volgens de Hoge Raad (HR 9 april 2004, NJ 2004, 308) kan er van „zodanig verband‟ zoals bedoeld is in
artikel 6:98 NBW eerst sprake zijn indien is voldaan aan de eis van het conditio sine qua non-verband. 187
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2371. 188
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2349.
Algemene sancties
40
Masterproef contractenrecht
daarentegen dient ter vervanging van de prestatie zelf (zie artikel 6:87 NBW).189
De vordering
tot vervangende schadevergoeding sluit een vordering tot nakoming of ontbinding uit.
2.4.2 Vertraging in de voldoening van een geldsom
61. De regeling inzake de vertraging in de voldoening van een geldsom („vertragingsschade‟)
is opgenomen in artikel 6:119 NBW. Dit artikel bepaalt dat de schadevergoeding,
verschuldigd wegens vertraging in de voldoening van een geldsom, bestaat in de wettelijke
rente van die som over de tijd dat de schuldenaar met de voldoening daarvan in verzuim is
geweest. De grootte van de daadwerkelijk geleden schade is bij toepassing van dit artikel
irrelevant.190
De schadevergoeding bestaat uit de wettelijke rente (niets meer of niets
minder).191
De hoogte van de wettelijke rente wordt bij algemene maatregel van bestuur
vastgelegd en gepubliceerd in het staatsblad.192
Voor 2010 bedraagt de wettelijke rente voor
niet-handelstransacties 3%.193
Van deze wettelijke rente kan contractueel worden afgeweken
(zie rentebedingen194
).
Voor handelsovereenkomsten is er een bijzondere regeling voorzien in artikel 6:119a. NBW.
Deze is grotendeels gelijklopend aan de Belgische regeling inzake de handelstransacties,
aangezien beide regelingen er gekomen zijn ten gevolge de omzetting van een Europese
richtlijn195
.
2.4.3 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht
62. De Nederlandse regeling inzake de schadevergoeding vertoont grote gelijkenissen met die
van het Belgische recht. In beide stelsels duiken bij de vaststelling van de omvang van de
schadevergoeding dezelfde elementen op. Zo maken in beide stelsels de gederfde winst en het
geleden verlies vergoedbare schade uit. Ook dient de schade in beide stelsels voorzienbaar te
zijn. Voorts is er in beide stelsels een bijna identieke regeling voorzien voor de
189
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2349. 190
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2438. 191
HR 14 januari 2005, LJN AR0220, nr. C03/167HR, http://zoeken.rechtspraak.nl. 192
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 483. 193 Besluit van 23 december 2009 tot wijziging van het Koninklijk Besluit van 18 januari 1971, Stb. 2009, 618. 194
Infra nr. 168. 195
Richtlijn nr. 2000/35 van 29 juni 2000 betreffende de bestrijding van betalingsachterstand bij
handelstransacties, Pb.L. 8 augustus 2000, afl. 200.
Algemene sancties
41
Masterproef contractenrecht
vertragingschade bij geldschulden en een specifieke regeling voor geldschulden uit
handelstransacties.
63. Één belangrijk verschilpunt is dat Nederland, i.t.t. België, een overkoepelende regeling
(afdeling 6.1.10 NBW) kent voor alle wettelijke schadevergoedingsverplichtingen
(wanprestatie, onrechtmatige daad, enz.).196
Andere opmerkelijke verschillen zijn er niet te
melden.
2.5 Unidroit-principes
64. De regeling inzake de schadevergoeding („damages‟) bevindt zich in afdeling 4 van het
aan „Non-performance‟ gewijde hoofdstuk 7. In artikel 7.4.1 UP van deze afdeling is het recht
op schadevergoeding („right to damages‟) omschreven.197
Uit de tekst van dit artikel blijkt dat
schadevergoeding niet enkel als zelfstandige sanctie kan worden gevraagd, maar ook samen
met een andere sanctie.198
65. Uit de navolgende artikelen (art. 7.4.2 – 7.4.4 UP) van de afdeling 4 kunnen verschillende
elementen voor de begroting van de schadevergoeding worden afgeleid. De regels die daarin
vervat liggen, zijn grotendeels gelijklopend met deze van België (en dus ook Nederland). Zo
stelt artikel 7.4.2 vooreerst dat de schuldeiser recht heeft op volledige schadevergoeding („full
compensation‟). Deze schade omvat zowel het geleden verlies als de gederfde winst, waarbij
ieder voordeel dat de schuldeiser heeft genoten doordat hij door de tekortkoming kosten of
schade heeft ontlopen, in rekening moet worden gebracht199
. Volgens datzelfde artikel kan de
schade ook een ander nadeel dan vermogensschade („non-pecuniary‟) zijn, zoals lichamelijk
of geestelijk letsel. Artikel 7.4.3 UP legt de vereiste van „zekerheid van schade‟ („certainty of
harm‟) op. Deze vereiste wordt gesteld omdat het niet kan dat de in gebreke zijnde
196
Zie supra nr. 58. 197
Artikel 7.4.1 UP bepaalt: “Any non-performance gives the aggrieved party a right to damages either
exclusively or in conjunction with any other remedies except where the non-performance is excused under these
Principles”. 198
Artikel 7.4.1 UP stelt immers dat iedere tekortkoming de schuldeiser recht geeft op schadevergoeding, hetzij
afzonderlijk, hetzij samen met een andere sanctie („…a rigth to damages either exclusively or in conjunction
with any other remedies…‟). 199
Het laatste gedeelte is daarbij opgenomen, omdat de schuldeiser niet verrijkt mag worden door de
schadevergoeding. Zie Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts
2004, Rome, 2004, Study L, Doc. 98, 236.
Algemene sancties
42
Masterproef contractenrecht
schuldenaar wordt gevraagd schade te vergoeden welke zich niet heeft voorgedaan of welke
zich nooit zou kunnen voordoen.200
Het tweede lid van dat artikel 7.4.3 UP voorziet verder
evenwel in een mogelijkheid tot vergoeding in geval van verlies van een kans („loss of a
chance‟).201
Voorts dient de schade ook voorzienbaar te zijn. Artikel 7.4.4 UP stelt immers
uitdrukkelijk dat enkel de schade vergoedbaar is welke ten tijde van het sluiten van de
overeenkomst als waarschijnlijk gevolg van de tekortkoming voorzienbaar was of
redelijkerwijs kon worden voorzien.202
66. Ten slotte voorzien de Unidroit-principes, net zoals het Belgische en Nederlandse recht, in
de betaling van een rente wanneer de schuldenaar een geldsom niet betaalt op het tijdstip
waarop ze verschuldigd is. Deze verschuldigde rente wordt geregeld in artikel 7.4.9 UP. Het
eerste lid van dit artikel 7.4.9 bepaalt: “If a party does not pay a sum of money when it falls
due the aggrieved party is entitled to interest upon that sum from the time when payment is
due to the time of payment whether or not the non-payment is excused”.203
Opmerkelijk in
vergelijking met Belgisch recht is dat de niet-betaling door de schuldenaar niet toerekenbaar
hoeft te zijn bij toepassing van de Unidroit-principes. Dit betekent dat ook in geval van
overmacht („force majeure‟) interest verschuldigd blijft.204
Het tweede lid van de bepaling
heeft betrekking op de berekening van de rente.205
Het derde lid van artikel 7.4.9 UP ten slotte
bepaalt dat de schuldeiser recht heeft op een aanvullende schadevergoeding indien het
achterwege blijven van de betaling hem grotere schade veroorzaakt.206
Ook deze bepaling
vormt een verschilpunt met het Belgische recht. Naar Belgisch recht bepaalt artikel 1153,
200
Voor gedetailleerde bespreking: zie S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the
UNIDROIT principles of international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009,
880-884. 201
Vergoeding voor het verlies van een kans dient overeenkomstig artikel 7.4.3, lid 2 UP in verhouding te zijn
tot de waarschijnlijkheid dat deze zich zou hebben verwezenlijkt („in proportion to the probability of its
occurrence‟). Voor gedetailleerde analyse: zie S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on
the UNIDROIT principles of international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009,
881-882. 202
Engelse tekst van artikel 7.4.4 UP: “The non-performing party is liable only for harm which it foresaw or
could reasonably have foreseen at the time of the conclusion of the contract as being likely to result from its non-
performance”. 203
Nederlandse vertaling (http://webh01.ua.ac.be/storme/PICC.html): “Betaalt de schuldenaar een geldsom niet
op het tijdstip waarop ze verschuldigd is, dan heeft de schuldeiser recht op rente over die som over de tijd tussen
het verschuldigd zijn en de betaling, ook al kan de niet-betaling hem niet worden toegerekend”. 204
Zie hierover: S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of
international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 908. 205
Lid 2 van artikel 7.4.9 UP bepaalt: “The rate of interest shall be the average bank short-term lending rate to
prime borrowers prevailing for the currency of payment at the place for payment, or where no such rate exists at
that place, then the same rate in the State of the currency of payment. In the absence of such a rate at either place
the rate of interest shall be the appropriate fixed by the law of the State of the currency of payment”. 206
Engelse tekst van lid 3 van artikel 7.4.9 UP: “The aggrieved party is entitled to additional damages if the non-
payment caused it a greater harm”.
Algemene sancties
43
Masterproef contractenrecht
eerste lid BW immers dat inzake verbintenissen die alleen betrekking hebben op het betalen
van een bepaalde geldsom, de schadevergoeding wegens vertraging in de uitvoering nooit
(behoudens bij de in de wet gestelde uitzonderingen) in iets anders kan bestaan dan de
wettelijke interest.207
207
Zie supra nr. 51.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
44
Masterproef contractenrecht
III.2 Sancties bij wederkerige overeenkomsten
1 Ontbinding
1.1 Voorafgaande opmerking
67. Naar Belgisch recht zijn er drie regimes inzake ontbinding bij wanprestatie te
onderscheiden208
:
- het wettelijk regime van gerechtelijke ontbinding (artikel 1184 BW);
- het conventionele regime waarbij partijen voorzien in een uitdrukkelijk ontbindend
beding dat een buitengerechtelijke ontbinding mogelijk maakt;
- het uitzonderingsregime van de buitengerechtelijke ontbinding.
Het wettelijk regime en het uitzonderingsregime van de buitengerechtelijke ontbinding
worden hier bij de ontbinding besproken. Het conventionele regime wordt besproken bij de
contractuele bedingen.209
1.2 Gerechtelijke ontbinding
1.2.1 Algemeen
68. Wederkerige overeenkomsten kunnen worden beëindigd door ontbinding in geval van een
contractuele wanprestatie. De ontbindende voorwaarde (het stilzwijgend ontbindend beding)
is immers overeenkomstig artikel 1184, eerste lid BW steeds in wederkerige contracten
begrepen.210
Dit betekent evenwel niet dat de ontbinding automatisch of van rechtswege
intreedt bij wanprestatie, zoals in geval van een ontbindende voorwaarde.211
De ontbinding
dient in principe in rechte gevorderd te worden en vereist dus de voorafgaandelijke
tussenkomst van de rechter.
208
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1892; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 191. 209
Zie infra inzake het uitdrukkelijk ontbindend beding (nr. 193 e.v.). 210
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 196. 211
S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en vervangingsbedingen” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 90. Zie ook infra nr. 74 en nr. 194.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
45
Masterproef contractenrecht
69. Ook dient herinnerd te worden aan het keuzerecht welke de benadeelde schuldeiser
overeenkomstig artikel 1184, tweede lid BW heeft tussen de gedwongen uitvoering van het
contract en de ontbinding.212
1.2.2 Toepassingsvoorwaarden
A) Wederkerige overeenkomst
70. Het moet gaan om een wederkerige overeenkomst opdat de overeenkomst voor ontbinding
vatbaar zou zijn. Het kan daarbij zowel gaan om benoemde als onbenoemde wederkerige
overeenkomsten, met daarbij inbegrepen dadingen, alleenverkoopovereenkomsten en
arbeidsovereenkomsten.213
Verder kan ook een overeenkomst onder opschortende voorwaarde
ontbonden worden (bv. wegens foutieve niet-nakoming van een van de niet opgeschorte
verbintenissen).214
Eenzijdige rechtsverhoudingen worden daarentegen niet voor ontbinding
vatbaar geacht.215
71. De te ontbinden overeenkomst moet wel nog bestaan op het ogenblik van de wanprestatie
waarop men steunt voor de ontbinding.216
Zo zal een persoon welke zijn overeenkomst op een
rechtsgeldige wijze eenzijdig heeft opgezegd, achteraf de gerechtelijke ontbinding niet meer
kunnen vorderen wegens een wanprestatie waarvan hij kennis had op het ogenblik van de
opzegging.217
De omstandigheid evenwel dat er tijdens de procedure en dus alvorens de
rechter uitspraak heeft gedaan over de ontbindingseis een einde aan de overeenkomst komt,
heeft daarentegen volgens het Hof van Cassatie niet noodzakelijk tot gevolg dat de vordering
zonder voorwerp is.218
212
Zie supra nr. 15. 213
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 197. 214
Cass. 15 mei 1986, Arr.Cass. 1985-86, 1248. 215
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1893. 216
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1893/002. 217
J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 63. 218
Cass. 25 februari 1991, Pas. 1991, 616; Cass. 14 april 1994, Arr.Cass. 1994, 374.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
46
Masterproef contractenrecht
B) Een voorafgaandelijke ingebrekestelling van de tekortkomende schuldenaar
72. Zoals bij de toepassing van elke sanctie, dient de tekortkomende schuldenaar in principe
voorafgaandelijk in gebreke te worden gesteld.219
C) Een ernstige wanprestatie door één van de partijen220
73. Opdat de ontbinding zou kunnen worden uitgesproken, dient de aan de basis liggende
wanprestatie (= toerekenbare tekortkoming) „voldoende ernstig‟ of „zwaarwichtig genoeg‟ te
zijn.221
De bijkomende voorwaarde van zwaarwichtigheid blijkt niet uit de tekst van artikel
1184 BW. Ze werd door de rechtspraak en de rechtsleer ontwikkeld.222
Volgens rechtspraak van het Hof van Cassatie komt het aan de rechter toe om na te gaan of de
beweerde tekortkoming voldoende zwaarwichtig is om de gevorderde ontbinding te
rechtvaardigen.223
De rechter dient bijgevolg de ernst van de tekortkoming af te wegen tegen
de ernst van de ontbindingssanctie. Deze appreciatiebevoegdheid van de feitenrechter is
soeverein224
en gebeurt aan de hand van feitelijke omstandigheden.225
D) Tussenkomst van de rechter
74. De ontbinding moet door de rechter worden uitgesproken en gebeurt dus niet van
rechtswege. Hierin ligt volgens STIJNS het grote verschil met de ontbindende voorwaarde
zoals geregeld in artikel 1183 BW, waarbij de overeenkomst automatisch (door het vervullen
van de voorwaarde) tot een einde komt.226
Over de draagwijdte van de rechterlijke
219
Zie daarover uitgebreid supra nr. 7 e.v. 220
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), 201-202; J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele
aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 62-65; S. STIJNS, “Actualia inzake beëindiging van overeenkomsten: de
buitengerechtelijke ontbinding erkend door het Hof van Cassatie?” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht,
Brugge, die Keure, 2004, 5-7. 221
Zie bv. Cass. 24 september 2009, AR C.08.0346.N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 222
S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomsten: door
het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 260. 223
Cass. 12 november 1976, Arr.Cass. 1977, 293; Cass. 13 maart 1981, RW 1982-83, 1049; Cass. 31 januari
1991, Arr.Cass. 1990-91, 584. 224
Volgens STIJNS moet men deze soevereine appreciatiebevoegdheid onderscheiden van een discretionaire
appreciatiebevoegdheid. Het Hof van Cassatie oefent volgens deze auteur immers een marginale controle uit op
de wettelijkheid van de juridische gevolgtrekkingen van de rechter uit de door hem soeverein vastgestelde feiten.
Zie voetnoot 130 in J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis
2000-01, 63. 225
Cass. 31 januari 1991, Arr.Cass. 1990-91, 584; Cass. 24 september 2009, AR C.08.0346.N,
http://jure.juridat.just.fgov.be. 226
Zie o.m. S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en
vervangingsbedingen” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-
)uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 90. Zie ook infra nr. 194.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
47
Masterproef contractenrecht
tussenkomst bestaat minder duidelijkheid.227
Zo beschikt de rechter vooreerst krachtens
artikel 1184, derde lid BW over een wettelijke uitstelbevoegdheid, waarbij hij oordeelt over
de opportuniteit van een uitstel voor nakoming door de schuldenaar.228
Daarnaast komt er een
ruime soevereine appreciatiebevoegdheid toe aan de rechter.229
Deze laatste bevoegdheid
wordt door STIJNS ook de matigingsbevoegdheid genoemd en is van zuiver pretoriaanse
oorsprong.230
De ruime appreciatiebevoegdheid houdt in dat de rechter dient na te gaan of de
beweerde tekortkoming voldoende zwaarwichtig is om de ontbinding te rechtvaardigen.231
De
rechter gaat langs deze weg ook na of de ontbinding als sanctie aangepast is aan de
tekortkoming.232
De rechter oordeelt m.a.w. over de opportuniteit van de gevorderde
ontbindingssanctie.233
1.2.3 Gevolgen/resultaat
A) Principe: werking ex tunc
75. De ontbinding heeft in principe terugwerkende kracht (werking ex tunc) en dit in beginsel
tot bij de contractsluiting.234
De werking ex tunc heeft tot gevolg dat contractspartijen door de
ontbinding in de situatie geplaatst worden waarin zij zich zouden hebben bevonden, indien
zijn niet hadden gecontracteerd.235
Dit betekent dat de reeds gedane prestaties moeten worden
teruggegeven.236
Deze verbintenissen tot teruggave worden ook de „wederzijdse
restitutieverbintenissen‟ of de „ongedaanmakingsverplichtingen‟ genoemd.237
Deze
teruggaveverbintenissen moet in de regel in natura worden nagekomen. Is een teruggave in
natura niet mogelijk, dan moet de teruggave bij equivalent (schadevergoeding) gebeuren.
Volgens CORNELIS ligt de retroactiveit voor de hand: indien de partijen immers bij de
totstandkoming van de overeenkomst zouden hebben geweten dat zij de nakoming ervan niet,
227
Zie o.a. S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomsten:
door het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 260. 228
S. STIJNS, “Actualia inzake beëindiging van overeenkomsten: de buitengerechtelijke ontbinding erkend door
het Hof van Cassatie?” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2004, 7. 229
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 193. 230
Zie o.a. S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomsten:
door het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 261. 231
Zie supra nr. 73. 232
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 195. 233
Zie hierover uitgebreid: S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 192-195. 234
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 206-207. 235
Voor uitgebreide analyse: zie T. STAROSSELETS, “Restitutions consécutives à la dissolution ex tunc”,
TBBR 2003, afl. 2, 67-86. 236
Cass. 4 juni 2004, AR C030408F, http://jure.juridat.just.fgov.be. 237
K. VANHALLE, M. VEGA LEON, T. HENS, B. CLAESSENS en W. VAN PUTTEN, “Beëindiging van de
overeenkomst” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, Afl. 8 (september 2005), nr.
2118.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
48
Masterproef contractenrecht
dan wel slechts gedeeltelijk zouden hebben bekomen, zouden zij die overeenkomst
ongetwijfeld niet, dan wel op sterk verschillende wijze hebben aangegaan.238
Deze stelling
van CORNELIS kan m.i. niet zomaar worden aangenomen. De terugwerkende kracht van de
ontbinding staat de laatste jaren immers erg onder druk.239
Zo ziet o.m. BAECK geen reden
meer om nog langer terugwerkende kracht toe te kennen aan de ontbinding.240
Volgens haar
kan de afschaffing van de terugwerkende kracht er immers toe leiden dat met de storende
gevolgen van de ontbinding voor derde-verkrijgers komaf wordt gemaakt.241
B) Uitzonderingen op de ex tunc-werking
76. De principiële terugwerkende werking van de ontbinding kent belangrijke uitzonderingen.
Zo kunnen de partijen het vooreerst anders bedingen, dit omdat de desbetreffende rechtsregels
niet van dwingend recht zijn.242
77. Een tweede uitzondering werd door de rechtspraak aangehaald met betrekking tot de
overeenkomsten met opeenvolgende prestaties of de overeenkomsten met een zogenaamde
doorlopende prestatie, ook wel duurcontracten genoemd.243
Voor deze contracten werkt de
ontbinding slechts voor de toekomst (werking ex nunc).244
Het Hof van Cassatie nuanceert
daarbij wel dat de ontbinding van een wederkerige overeenkomst met opeenvolgende
prestaties alleen voor de toekomst werkt wanneer de ter uitvoering van de overeenkomst
volbrachte prestaties niet meer teruggegeven kunnen worden.245
Er is m.a.w. geen
retroactiviteit wanneer de teruggave niet meer mogelijk is.
Vraag die bij deze „werking ex nunc‟ kan worden gesteld, is wat het beginpunt vormt van
deze ontbinding ex nunc. Werkt de ontbinding vanaf de wanprestatie of vanaf de rechterlijke
uitspraak inzake ontbinding of vanaf de akte van rechtsingang (van bij het vorderen van de
ontbinding)?246
Het Hof van Cassatie is zijn recente rechtspraak van mening dat de
gerechtelijke ontbinding van een duurcontract in beginsel terugwerkt tot de dag waarop de
238
L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?” in ARNOU, P., TILLEMAN, B.,
BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 257. 239
Ook uit de rechtsvergelijking dit wordt gedaan, zal dit blijken. Het Nederlands recht (zie nr. 99) en de
Unidroit-principes (zie nr. 105) kennen immers geen terugwerkende kracht meer toe aan de ontbinding. 240
Zie J. BAECK, “Ontbinding en derden: niet storen a.u.b.”, TPR 2009, 689-763. 241
Zie infra nr. 81. 242
L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?” in ARNOU, P., TILLEMAN, B.,
BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 257. 243
Cass. 24 januari 1980, Pas. 1980, 581; Cass. 31 januari 1991, Pas. 1991, 520. 244
Zie o.m. S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 206. 245
Cass. 19 november 2009, AR C080459N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 246
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 207.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
49
Masterproef contractenrecht
rechtsvordering wordt ingesteld, tenzij de prestaties, geleverd in uitvoering van de
overeenkomst na datum van de inleiding, niet vatbaar zijn voor teruggave.247
De ontbinding
kan evenwel onder bepaalde voorwaarden ook eerder dan bij de vordering in rechte ingaan.248
Dit kan volgens het Hof van Cassatie wanneer, en vanaf het ogenblik dat, het probleem van de
teruggave, niet meer rijst (bijvoorbeeld indien de partijen vanaf de wanprestatie niets meer
hebben uitgevoerd).249
In dergelijk geval zou de ontbinding kunnen terugwerken tot op de
datum van de wanprestatie of de datum vanaf dewelke elke uitvoering werd gestaakt.250
C) Ontbinding lastens beide partijen
78. Het Hof van Cassatie251
aanvaardt dat de rechter de gerechtelijke ontbinding bij ernstige
tekortkomingen in hoofde van beide partijen ten laste van beide kan uitspreken, op
voorwaarde uiteraard dat de ontbinding langs beide zijden wordt gevorderd.252
De
wederzijdse wanprestaties ontslaan de partijen immers niet van hun contractuele
aansprakelijkheid.253
Er dient wel te worden opgemerkt dat volgens CORNELIS254
deze
rechtspraak enkel kan worden bijgetreden wanneer beide partijen tegelijk met de wanprestatie
zijn begonnen, doch niet wanneer de wederzijdse wanprestaties elkaar in de tijd opvolgen.255
D) Bijkomende schadevergoeding
79. De schuldeiser kan naast de ontbinding ook nog vergoeding voor de aanvullende schade
vorderen in geval zijn schade door de ontbinding nog niet volledig is hersteld (dit betreft een
contractuele aansprakelijkheid).256
Indien de rechter een overeenkomst ten laste van beide
contractspartijen ontbonden verklaart, dan dient de schadevergoeding te worden bepaald in
evenredigheid van de ernst van de respectieve wanprestaties.257
247
Cass. 23 juni 2006, AR C050215F, http://jure.juridat.just.fgov.be; Cass. 5 juni 2009, AR C070482N,
http://jure.juridat.just.fgov.be. 248
Zie hierover: W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 208. 249
Cass. 31 januari 1991, RW 1991-92, 774; Cass. 14 april 1994, Arr.Cass. 1994, 374. 250
Zie ook S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 207. 251
Cass. 9 mei 1986, RW 1986-87, 2699. 252
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 197. 253
Cass. 15 juni 1995, RW 1995-96, 706. 254
L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 744-745. 255
Wanneer de (voldoende zwaarwichtige) wanprestaties zich niet gelijktijdig hebben voorgedaan, moeten zij
volgens CORNELIS afzonderlijk worden beoordeeld. Het is dan de eerste van die voldoende zwaarwichtige
wanprestaties die de ontbinding rechtvaardigt en die daartoe in aanmerking is te nemen. Latere wanprestaties
zullen niet meer „dienstig‟ zijn. Zie L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen,
Intersentia, 2000, 744. 256
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 120. 257
Cass. 16 april 2004, AR C030356F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
50
Masterproef contractenrecht
E) Partiële ontbinding
80. De vraag naar partiële ontbinding slaat op situaties waarbij de ontbindingssanctie slechts
op een gedeelte van de overeenkomst betrekking heeft. Deze vraag rijst bijvoorbeeld wanneer
een koper aan wie slechts een gedeelte van de gekochte zaken is geleverd, het geleverde wil
behouden en de overeenkomst alleen voor het overige wil (doen) ontbinden. Over het begrip
partiële ontbinding is er weinig geschreven in België en bestaat er ook onduidelijkheid. Zo
roept het begrip vooreerst de vraag op wat er precies moet worden onder verstaan. Er wordt
bijvoorbeeld gesteld dat een niet-retroactieve ontbinding als een in de tijd partiële ontbinding
kan worden beschouwd.258
Tegelijk stelt zich de vraag welke plaats de partiële ontbinding in
ons recht inneemt (en of ze wel een plaats heeft). Het beantwoorden van deze vraag is niet zo
vanzelfsprekend. Dit blijkt o.m. uit een recente Franse thesis259
die resoluut tegen de
mogelijkheid van een partiële ontbinding stelling inneemt.260
F) Gevolgen ten aanzien van derden
81. De ontbinding en de daarmee samenhangende principiële retroactiviteit kunnen ook
gevolgen hebben ten aanzien van derden. Zo kan de retroactieve ontbinding krachtens het
adagium „nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet‟, nadelige of storende
gevolgen doen ontstaan voor de derden die zakelijke of persoonlijke rechten verkregen
hebben, maar welke ingevolge de retroactiviteit moeten verdwijnen.261
Het Hof van Cassatie
stelde zo bijvoorbeeld inzake de ontbinding van een koopovereenkomst: “wanneer een
koopovereenkomst met terugwerkende kracht wordt ontbonden of vernietigd, dan worden de
partijen, krachtens artikel 1184 van het Burgerlijk Wetboek, terug geplaatst in de toestand die
voorheen bestond en wordt de verkoper geacht steeds de eigenaar te zijn geweest. Deze
retroactieve werking heeft echter niet tot gevolg dat de verkoper schuldenaar wordt van
verbintenissen waartoe de koper met betrekking tot de eigendom gehouden is zij het op
contractuele of op reglementaire grondslag”.262
Dat de verkoper door de retroactiveit geacht
wordt steeds eigenaar te zijn geweest, heeft tot gevolg dat de verkoper zich bijgevolg op zijn
258
S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige overeenkomsten,
Antwerpen, Maklu, 1994, 294. 259
C. RIGALLE-DUMETZ, La résolution partielle du contrat, Parijs, Dalloz, 2003, 466 p. 260
Voor meer : zie ook C. RIGALLE-DUMETZ, “Le rejet de la résolution partielle ou la lecture normative de la
règle résolutoire” en C. CAUFFMAN, “Pour la résolution partielle! Quelques remarques du point de vue belge à
propos de la thèse de Mme Rigalle”, in H. COUSY, S. STIJNS, B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Droit
des contrats : France, Belgique, Brussel, Larcier, 2005, 125-178. 261
K. VANHALLE, M. VEGA LEON, T. HENS, B. CLAESSENS en W. VAN PUTTEN, “Beëindiging van de
overeenkomst” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, Afl. 8 (september 2005), nr.
2123. 262
Cass. 6 december 2007, AR C.06.0659.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
51
Masterproef contractenrecht
eigendomsrecht zal kunnen beroepen om het verkochte goed te revindiceren. Dit laatste zou,
niettegenstaande enkele bestaande beschermingsmechanismen263
, eventueel storende
gevolgen kunnen hebben voor derde-verkrijgers (zullen goed moeten afgeven) en derde-
schuldeisers van de koper (goed verlaat het vermogen van de koper).264
BAECK is van
mening dat met deze storende gevolgen van de ontbinding voor derde-verkrijgers en derde-
schuldeisers komaf kan worden gemaakt door de terugwerkende kracht van de ontbinding af
te schaffen.265
1.3 Buitengerechtelijke ontbinding
1.3.1 Algemeen
82. Zoals hierboven aangehaald, wordt traditioneel aangenomen dat er een rechterlijke
tussenkomst aan de ontbinding van de overeenkomst moet voorafgaan. In een belangrijk
gedeelte van de rechtspraak en de doctrine wordt echter al enige tijd aangenomen dat de partij
in een wederkerig contract, die wordt geconfronteerd met een aan haar wederpartij
toerekenbare wanprestatie, onder bepaalde voorwaarden kan overgaan tot een eenzijdige,
buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van die overeenkomst.266
83. Het Hof van Cassatie zou in twee arresten van 2 mei 2002 volgens verschillende
auteurs267
het principe van de buitengerechtelijke ontbinding uitdrukkelijk hebben
aanvaard.268
Van belang in beide arresten van het Hof van Cassatie is volgende overweging:
“overwegende dat, krachtens artikel 1184, lid 3 van het Burgerlijk wetboek de ontbinding van
een wederkerige overeenkomst wegens wanprestatie in rechte moet worden gevorderd; …;
263
Denk bijvoorbeeld aan artikel 2279 BW voor roerende goederen. 264
Zie hierover uitgebreid: J. BAECK, “Ontbinding en derden: niet storen a.u.b.”, TPR 2009, 689-763. 265
J. BAECK, “Ontbinding en derden: niet storen a.u.b.”, TPR 2009, 763. 266
Zie B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1914-1916; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005,
202; A. VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten
wegens wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW 2002-03, 503; W.
VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 198 e.v. en de in deze
bronnen aangehaalde rechtspraak en rechtsleer. 267
Zie o.m. S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige
overeenkomsten: door het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 258-272; A.
VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten wegens
wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW 2002-03, 503-506. 268
Cass. 2 mei 2002, AR C990277N, http://jure.juridat.just.fgov.be; Cass. 2 mei 2002, AR C010185N,
http://jure.juridat.just.fgov.be.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
52
Masterproef contractenrecht
dat die regel er niet aan in de weg staat dat een contractpartij in een wederkerige
overeenkomst op eigen gezag en op eigen risico beslist haar verbintenissen niet uit te voeren
en kennis geeft aan de wederpartij dat zij de overeenkomst als beëindigd beschouwt…”.
Dezelfde overweging werd nog eens herhaald in een recent arrest van 16 februari 2009 van
het Hof van Cassatie269
.
84. De twee arresten van 2 mei 2002 zijn in de rechtsleer uitvoerig geanalyseerd en
becommentarieerd.270
Er wordt in de rechtsleer in het bijzonder aandacht besteed aan de vele
onduidelijkheden en dubbelzinnigheden van de bovenvermelde arresten. Zo is er vooreerst
onduidelijkheid over de „a posteriori-bevoegdheid‟ van de rechter.271
Verder is er ook
betwisting over de juridische grondslag van de buitengerechtelijke ontbinding. De
buitengerechtelijke ontbinding is immers niet wettelijk geregeld. In de rechtsleer worden dan
ook verschillende grondslagen aangereikt, zoals de schadebeperkingsplicht en de aanvullende
werking van de goede trouw.272
De door STIJNS geponeerde grondslag lijkt echter de meest
geschikte en wordt ook gevolgd door andere auteurs.273
Volgens STIJNS vloeit de
mogelijkheid tot buitengerechtelijke ontbinding voort uit een interpretatie a contrario van
artikel 1184, derde lid BW. De auteur stelt immers dat de voorafgaande tussenkomst van de
rechter in artikel 1184, derde lid BW enkel verplicht is om de uitstelbevoegdheid mogelijk te
maken. Hieruit kan a contrario worden afgeleid dat telkens de uitstelbevoegdheid door de
rechter nutteloos of onmogelijk is geworden (bv. door spoedeisendheid), de tussenkomst van
de rechter niet meer verplicht vooraf moet plaatsgrijpen.274
269
Cass. 16 februari 2009, AR C.08.0043.N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 270
Zie o.m. S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige
overeenkomsten: door het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 258-272; A.
VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten wegens
wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW 2002-03,503-506. 271
Zie infra nr. 87. 272 Voor meer uitgebreide analyse: zie S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van
wederkerige overeenkomsten, Antwerpen, Maklu, 1994, 623-626. 273
Zie bv. A. VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten
wegens wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW 2002-03, 505. 274
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 204.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
53
Masterproef contractenrecht
1.3.2 Toepassingsvoorwaarden
85. Algemeen wordt aanvaard dat de buitengerechtelijke ontbinding enkel mogelijk is in
uitzonderlijke omstandigheden.275
In de doctrine zijn enkele toepassingsvoorwaarden
uitgewerkt welke cumulatief moeten aanwezig zijn.
(1) Vooreerst moet de schuldenaar zich schuldig maken aan een toerekenbare tekortkoming
die van die aard is een gerechtelijke ontbinding te rechtvaardigen.276
Er moet m.a.w. sprake
zijn van een voldoende ernstige contractuele wanprestatie.277
Er hoeft evenwel geen
zwaardere fout voorhanden te zijn.
(2) Een tweede voorwaarde is dat het vragen van rechterlijke machtiging zinloos of doelloos
moet zijn gelet o.m. op het spoedeisend karakter van de situatie of het wegvallen van het
nodige vertrouwen tussen de contractspartijen.278
(3) Verder moet de partij die op de eenzijdige ontbinding een beroep wil doen, na de
schuldenaar in gebreke te hebben gesteld en mits toekenning van een redelijke respijttermijn,
een kennisgeving richten tot zijn schuldenaar waarin hij zijn ontbindingsverklaring op
ondubbelzinnige wijze kenbaar maakt en waarin hij nauwkeurig het motief van de eenzijdige
ontbinding opgeeft.279
Wanneer deze voorwaarden voldaan zijn, mag de schuldeiser zelf het initiatief van ontbinding
nemen. Dit gebeurt volgens het Hof van Cassatie weliswaar op eigen risico en op eigen
gezag.280
86. Zoals reeds aangehaald, zijn de toepassingsvoorwaarden van de buitengerechtelijke
ontbinding vergelijkbaar met de voorwaarden voor de buitengerechtelijke vervanging.281
1.3.3 Rechterlijke controle a posteriori
87. Het Hof van Cassatie maakte in de arresten van 2 mei 2002 volgende overweging: “dat de
beoordeling van de rechtmatigheid van deze eenzijdige beslissing aan de rechter wordt
onderworpen bij een latere vordering tot gerechtelijke ontbinding”. Deze overweging van het
275
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 205. 276
J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 69-70 277
Zie supra nr. 73. 278
A. VAN OEVELEN, “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten
wegens wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard” (noot onder Cass. 2 mei 2002), RW 2002-03, 505. 279
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 198. 280
Zie arresten van 2 mei 2002. 281
Zie supra nr. 31.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
54
Masterproef contractenrecht
Hof van Cassatie zorgt voor heel wat verwarring. Het geeft immers de indruk dat
niettegenstaande de overeenkomst bij eenzijdige beslissing ontbonden wordt, de rechter
achteraf toch nog gevat moet worden bij een vordering tot gerechtelijke ontbinding. STIJNS
stelt dat deze indruk onterecht is en nuanceert dat de rechter inderdaad achteraf kan
tussenkomen op grond van een vordering in gerechtelijke ontbinding, maar dat dit niet
noodzakelijk het geval is.282
De rechterlijke tussenkomst betreft dus een mogelijkheid voor de
partijen. VAN OEVELEN en STIJNS geven de twee belangrijkste mogelijkheden/redenen
aan waarom partijen de rechter zouden adiëren.283
De eerste mogelijkheid is dat de partij aan
wie de buitengerechtelijke ontbindingsverklaring werd gericht, van oordeel is dat de
wederpartij zich ten onrechte daarop heeft beroepen. De partij kan dan volgens de vernoemde
auteurs ofwel vorderen dat de ten onrechte ontbonden overeenkomst opnieuw in werking
wordt gesteld; ofwel dat de wederpartij wordt veroordeeld tot betaling van schadevergoeding
wegens de contractuele tekortkoming begaan door ten onrechte tot een buitengerechtelijke
ontbinding te besluiten; ofwel dat om dezelfde reden de gerechtelijke ontbinding van die
overeenkomst ten nadele van de wederpartij wordt uitgesproken. De tweede mogelijkheid
welke STIJNS en VAN OEVELEN aanhalen is dat de partij die tot buitengerechtelijke
ontbindingsverklaring overging, de bekrachtiging daarvan vraagt aan de rechter. Op die
manier kan de partij, wanneer de eenzijdige ontbinding wordt bekrachtigd, een uitvoerbare
titel bekomen welke toelaat de restituties en/of bijkomende schadevergoeding af te dwingen.
88. CORNELIS is echter een andere mening toegedaan284
. Vernoemde auteur besluit uit de
bewoordingen van de arresten van 2 mei 2002 dat de zogenaamde buitengerechtelijke
ontbinding, op zich, geen ontbindende werking heeft en het dan bijgevolg ook niet verdient
als een ontbinding te worden aangemerkt.285
Volgens CORNELIS gaat bij een
buitengerechtelijke ontbinding om een louter feitelijke en precaire toestand, een voorspel op
282
S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomsten: door
het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 268. 283
S. STIJNS, “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige overeenkomsten: door
het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003, afl. 5, 268; A. VAN OEVELEN, “De
buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige overeenkomsten wegens wanprestatie door het Hof
van Cassatie aanvaard (noot onder Cass. 2 mei 2002)”, RW 2002-03, 505-506. 284
Voor vergelijking van de visies van STIJNS en CORNELIS: zie I. CLAEYS, “Ontbinding en nietigheid van
overeenkomsten: rechterlijke tussenkomst altijd vereist?” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging,
Mechelen, Kluwer, 2004, 181-196. 285
L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?” in ARNOU, P., TILLEMAN, B.,
BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 251-253.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
55
Masterproef contractenrecht
een latere procedure tot gerechtelijke ontbinding of tot nakoming.286
Volgens deze auteur doet
een partij er dan ook goed aan de nodige voorzorgsmaatregelen (zie toepassingsvoorwaarden)
te nemen om niet al te veel risico te lopen dat de zogenaamde eenzijdige ontbinding later zelf
als een wanprestatie wordt gekwalificeerd door de rechter.
1.3.4 Gevolgen/resultaat
89. De gevolgen van de buitengerechtelijke ontbinding zijn dezelfde als deze van de
gerechtelijke ontbinding.287
1.3.5 Evaluatie van de buitengerechtelijke ontbinding
A) Verwerping van de buitengerechtelijke ontbinding?
90. Hierboven heb ik reeds melding gemaakt van de afwijkende visie van CORNELIS.
Daarnaast wil ik hier ook wijzen op een recente bijdrage van BAECK waarin de eenzijdige
ontbinding wordt verworpen.288
Deze auteur stelt duidelijk dat er in de huidige stand van het
Belgische recht geen plaats is voor een veralgemeend recht op eenzijdige ontbinding (zelfs
niet onder bepaalde voorwaarden), los van een uitdrukkelijk ontbindend beding en buiten de
door de wet bepaalde gevallen.289
Ze haalt hiervoor m.i. enkele sterke argumenten aan. Zo
wijst ze eerst ook op de dubbelzinnige tekst (“dat de beoordeling van de rechtmatigheid van
deze eenzijdige beslissing aan de rechter wordt onderworpen bij een latere vordering tot
gerechtelijke ontbinding”) van de cassatiearresten van 2 mei 2002 waaruit volgens haar geen
veralgemeend recht op eenzijdige ontbinding kan worden afgeleid. Andere aangehaalde
argumenten zijn: de tekst van artikel 1184 BW (welke tweemaal gebiedt dat de ontbinding (in
rechte) moet gevorderd worden); de analogie van de ontbinding met de vernietiging (bij de
vernietiging wordt algemeen aanvaard dat omwille van de verregaande rechtsgevolgen die
ermee gepaard gaan, deze door rechter moet worden uitgesproken); de belangrijke rol van de
rechter bij ontbinding (bv. vaststellen of wanprestatie van de schuldenaar voldoende ernstig is
voor de ontbinding); strijdigheid van de eenzijdige ontbinding met de verbindende kracht van
de overeenkomst en met de regel van artikel 1134, tweede lid BW; het verbinden van
286
L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?” in ARNOU, P., TILLEMAN, B.,
BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 252. 287
Zie supra nr. 75 e.v. 288
J. BAECK, “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten”, TPR 2008, 321-
374. 289
J. BAECK, “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten”, TPR 2008, 357.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
56
Masterproef contractenrecht
verregaande rechtsgevolgen aan een eenzijdige wilsuiting, zonder dat hiervoor een wettelijke
grondslag bestaat, terwijl er precies een grote terughoudendheid bestaat om aan een eenzijdige
wilsuiting rechtsgevolgen te verbinden.290
91. Bij de afwijkende visies van CORNELIS en BAECK dient tegelijk wel volgende vraag te
worden gesteld: wat kan dan wel worden afgeleid uit de cassatiearresten van 2 mei 2002?
BAECK stelt, als antwoord op bovengaande vraag, dat de arresten van 2 mei 2002 aangeven
dat het vooruitlopen op de ontbinding niet noodzakelijk onrechtmatig hoeft te zijn. Zo heeft
het Hof van Cassatie volgens haar met die arresten bevestigd dat de feitelijke beëindiging van
het contract door de schuldeiser niet noodzakelijk een wanprestatie van die schuldeiser
oplevert.291
Wel wordt tevens nog eens benadrukt dat het vooruitlopen op de ontbinding niet
leidt tot de juridische beëindiging van het contract. Het betreft een louter feitelijke toestand
(zie ook visie CORNELIS292
).
B) Besluit inzake de buitengerechtelijke ontbinding
92. Uit de bovengaande bespreking blijkt dat er twee grote strekkingen zijn inzake de
buitengerechtelijke ontbinding. Een eerste strekking (o.a. STIJNS en VAN OEVELEN) stelt
duidelijk dat de buitengerechtelijke ontbinding juridisch een einde maakt aan de
overeenkomst en dat het beroep op de rechter slechts een mogelijkheid is. Een tweede
strekking (CORNELIS en BAECK) daarentegen is van mening dat de eenzijdige ontbinding
alleen een louter feitelijke toestand doet ontstaan. Beide strekkingen halen goede argumenten
aan en kunnen dan ook verdedigd worden. Het is m.i. bijgevolg aan de wetgever of aan het
Hof van Cassatie om de knoop definitief door te hakken. Het valt dan ook te betreuren dat het
Hof van Cassatie in het recente arrest van 16 februari 2009 opnieuw de onduidelijke en
dubbelzinnige bewoordingen van de arresten van 2 mei 2002 hanteerde in plaats van duidelijk
stelling in te nemen. Om moeilijkheden omtrent de buitengerechtelijke ontbinding te
vermijden, lijkt het volgens mij in elk geval aangewezen om een uitdrukkelijk ontbindend
beding op te nemen.293
290
J. BAECK, “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten”, TPR 2008, 357-
359. 291
J. BAECK, “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten”, TPR 2008, 362. 292
Supra nr. 88. 293
Zie infra nr. 193 e.v.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
57
Masterproef contractenrecht
1.4 De verschillende beëindigingswijzen: verwarring troef?
1.4.1 Algemeen
93. De drie voornaamste beëindigingswijzen van een overeenkomst zijn de nietigheid,
ontbinding en opzegging. Niettegenstaande deze begrippen op bepaalde vlakken grondig
verschillen van elkaar, worden ze soms met elkaar verward en door elkaar gebruikt. Hieronder
worden de verschillen kort toegelicht.
1.4.2 De verschillende beëindigingswijzen in relatie met de ontbinding
A) Opzegging
94. Met opzegging wordt bedoeld: “de eenzijdige rechtshandeling waarbij de ene
contractspartij aan de andere contractspartij ter kennis brengt dat zij besloten heeft een
tussen hen bestaande rechtsbetrekking, dadelijk of na verloop van tijd, definitief te beëindigen
voor de toekomst”.294
Door de opzegging komt de overeenkomst ex nunc tot een einde. Het
grote verschil, naast de ex nunc-werking, met de ontbinding is dat de ontbinding een sanctie
uitmaakt van een wanprestatie (wanprestatie is een wezenlijke toepassingsvoorwaarde voor de
ontbinding). De opzegging daarentegen staat los van enige wanprestatie.295
De opzegging is
eigenlijk een wat eigenaardige wijze van beëindiging aangezien een partij door de opzegging
eenzijdig een einde maakt aan de overeenkomst welke partijen in principe „tot wet strekken‟
(artikel 1134 BW).296
Gelet op deze bindende kracht van overeenkomsten („pacta sunt
servanda‟), zal een contractspartij bijgevolg niet zomaar de overeenkomst kunnen beëindigen
via een eenzijdige wilsuiting.297
Opzegging wordt dan ook slechts in bepaalde gevallen
mogelijk geacht. De voornaamste zijn: de opzegbevoegdheid o.g.v. de wet (bv.
woninghuurwet298
en arbeidsovereenkomstenwet299
), de contractuele opzegbevoegdheid en de
294
R. VAN RANSBEECK, “Schorsing en beëindiging van overeenkomsten” in X., Bijzondere overeenkomsten.
Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht,
Mechelen, Kluwer, afl. 63 (16 februari 2005), afd. 5, 1. 295
Zie ook infra nr. 148 en nr. 195 (inzake het opzegbeding). 296
R. VAN RANSBEECK, “Schorsing en beëindiging van overeenkomsten” in X., Bijzondere overeenkomsten.
Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht,
Mechelen, Kluwer, afl. 63 (16 februari 2005), afd. 5, 2. 297
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 98. 298
Zie bv. artikel 3 woninghuurwet. 299
Zie bv. artikel 37 arbeidsovereenkomstenwet.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
58
Masterproef contractenrecht
opzeggingsbevoegdheid in geval van overeenkomst van onbepaalde duur.300
De opzegging
gaat vaak gepaard met een opzeggingstermijn en/of –vergoeding.
Een beroep doen op de opzegging kan wel grote gevolgen hebben. Zo kan de persoon wie zijn
overeenkomst op een rechtsgeldige wijze eenzijdig heeft opgezegd, achteraf de gerechtelijke
ontbinding niet meer vorderen wegens een wanprestatie waarvan hij kennis had op het
ogenblik van de opzegging.301
B) Nietigheid
95. Door de nietigheid gaat de overeenkomst en al haar gevolgen met terugwerkende kracht
teniet („quod nullum est, nullum producit effectum‟).302
Daarin gelijkt de nietigheid dus
principieel op de ontbinding (voor zover deze ex tunc werkt). Toch moet de ontbinding
duidelijk onderscheiden worden van de nietigheid. De nietigheid betreft immers een sanctie
voor een gebrek (bv. bedrog) in de totstandkoming van de overeenkomst. De ontbinding
daarentegen betreft een geldig gesloten overeenkomst en vormt een sanctie voor een
contractuele wanprestatie.
1.5 Nederlands recht
1.5.1 Algemeen
96. Net zoals België, kent Nederland drie mogelijke wijzen van ontbinding: de gerechtelijke,
de buitengerechtelijke op grond van een contractueel beding en de buitengerechtelijke
krachtens een partijverklaring. De algemene regeling van het ontbindingsrecht kan worden
aangetroffen in Afdeling 5 van Titel 5 van Boek 6 welke de wederkerige overeenkomsten
„behandelt‟.303
Het artikel 265 NBW304
van dat Boek 6 kent aan de schuldeiser een algemene
ontbindingsbevoegdheid toe door te stellen dat iedere tekortkoming van een partij in de
nakoming van een van haar verbintenissen aan de wederpartij de bevoegdheid geeft om de
300
K. VANHALLE, M. VEGA LEON, T. HENS, B. CLAESSENS en W. VAN PUTTEN, “Beëindiging van de
overeenkomst” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, Afl. 8 (september 2005), nr.
2103. 301
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 192. 302
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 256. 303
S. STIJNS, “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 60. 304
Voor bespreking: zie J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W.L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst
& Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 2739-2742.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
59
Masterproef contractenrecht
overeenkomst geheel of gedeeltelijk te ontbinden, tenzij de tekortkoming, gezien haar
bijzondere aard of geringe betekenis, deze ontbinding met haar gevolgen niet rechtvaardigt.305
1.5.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht
A) Wijze van ontbinding
97. Artikel 6:267 NBW stelt in zijn eerste lid dat de ontbinding plaatsvindt door een
schriftelijke verklaring van de daartoe gerechtigde. In het tweede lid wordt daar aan
toegevoegd dat zij ook op zijn vordering door de rechter kan worden uitgesproken. Uit de
tekst van dit artikel kan worden afgeleid dat de gerechtelijke en de buitengerechtelijke
ontbinding naast elkaar staan: de schuldeiser heeft dus de keuze306
om ofwel het contract zelf
te ontbinden door een buitengerechtelijke verklaring, ofwel het contract door de rechter te
laten ontbinden.307
Hier ligt dan ook het grote verschil met het Belgische recht waar de
buitengerechtelijke ontbinding niet wettelijk geregeld is. De buitengerechtelijke ontbinding
wordt in België als het uitzonderingsregime beschouwd (welke enkel mogelijk is onder
bijzondere voorwaarden) en door sommigen zelfs afgewezen als juridische beëindigingswijze.
B) Toepassingsvoorwaarden
98. Beide landen kennen in hoofdlijnen drie voorwaarden welke gemeenschappelijk zijn aan
de gerechtelijke dan wel buitengerechtelijke ontbinding. Zowel in België als in Nederland
wordt vereist dat308
:
(1) er een geldig wederkerig contract is;
(2) de schuldenaar voorafgaandelijk in gebreke is gesteld;
(3) er een tekortkoming aan één van de opgenomen verbintenissen kan worden
vastgesteld.
305
Het is aan de wederpartij van de ontbindende partij om te stellen en te bewijzen dat de tekortkoming de
ontbinding niet rechtvaardigt. Zie HR 31 december 1993, NJ 1994, 317; HR 22 juni 2007, LJN BA4122, nr.
C05/332HR, http://zoeken.rechtspraak.nl. 306
In sommige rechtsleer wordt zelfs gesteld dat de buitengerechtelijke ontbinding de voorkeur (niet: voorrang)
zou genieten. Zie daarover: S. STIJNS, “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in
SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen,
Intersentia, 2000, 67. 307
J. BAECK, “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten”, TPR 2008, 359; S.
STIJNS, “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.),
Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 67-68. 308
S. STIJNS, “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 71.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
60
Masterproef contractenrecht
Een opmerkelijk verschil is wel dat naar Nederlands recht iedere tekortkoming recht geeft om
te ontbinden. Het maakt dus niet uit of deze tekortkoming toerekenbaar is of niet (bv.
overmacht).309
C) Gevolgen
99. De gevolgen van de ontbinding zijn naar Nederlands recht expliciet wettelijk geregeld in
artikel 6:271 NBW. Dit artikel stelt: “Een ontbinding bevrijdt de partijen van de daardoor
getroffen verbintenissen. Voor zover deze reeds zijn nagekomen, blijft de rechtsgrond voor
deze nakoming in stand, maar ontstaat voor partijen een verbintenis tot ongedaanmaking van
de reeds door hen ontvangen prestaties”. Ook artikel 6:269 NBW is van belang. Dit artikel
stelt uitdrukkelijk dat de ontbinding geen terugwerkende kracht heeft. Uit de tekst van beide
artikels blijkt dus duidelijk dat de ontbinding niet retroactief werkt (dit in tegenstelling tot het
Belgische recht).310
De ontbinding zal dus ex nunc werken, d.i. vanaf het tijdstip van de
ontbinding.311
Het ontbreken van de terugwerkende kracht heeft tot gevolg dat de ontbinding
geen zakelijke werking heeft en dat zij bijgevolg geen afbreuk zal kunnen doen aan
concurrerende rechten van derden.312
Dit betekent dat de eigendomsoverdrachten aan derden
die ingevolge een overeenkomst zijn verricht, niet meer komen te „vervallen‟.313
Dat de
ontbinding ex nunc werkt, neemt evenwel niet weg dat, wanneer reeds uitvoering aan het
contract was gegeven, er voor de partijen toch een verbintenis tot ongedaanmaking ontstaat
van de reeds door hen ontvangen prestaties.314
De grondslag voor deze
ongedaanmakingsverbintenissen ligt in de wet (zie artikel 6:271) en wordt dus niet afgeleid
uit enige terugwerkende kracht van de ontbinding. Wanneer de aard van de prestatie echter
uitsluit dat zij ongedaan wordt gemaakt, dan treedt daarvoor overeenkomstig artikel 6:272
NBW een vergoeding in de plaats en dit ten belope van haar waarde op het tijdstip van de
ontvangst. Deze waardevergoeding stemt overeen met de restitutie bij equivalent, zoals
gekend in België. Ook gelijklopend met het Belgisch recht is dat de mogelijkheid bestaat om
309 C. BOLLEN, “Ontbinding van de wederkerige overeenkomst” in C. BOLLEN en H.J. DE KLUIVER (eds.),
Burgerlijk recht geschetst. Verbintenissenrecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 77. 310
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2746. 311
Volgens de Hoge Raad belet de afschaffing van de terugwerkende kracht echter niet dat de verplichting van
de schuldeiser om zelf te presteren vervalt vanaf het moment van het ontstaan van de tekortkoming (HR 6 juni
1997, NJ 1998, nr. 128). 312
J. BAECK, “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van contracten”, TPR 2008, 360-
361. 313
S. STIJNS, “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 110. 314
S. STIJNS, “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 110.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
61
Masterproef contractenrecht
bij de ontbinding een bijkomende schadevergoeding op te leggen voor de schade die
voortvloeit uit de wanprestatie en uit de ontbinding van de overeenkomst (zie artikel 6:277
NBW).315
100. Een ander verschil met het Belgische recht is dat de figuur van partiële ontbinding
uitdrukkelijk voorzien/geregeld is in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek. Zo geeft artikel
6:270 NBW316
weer wat de gedeeltelijke ontbinding inhoudt en ook de tekst van artikel 6:265
NBW geeft aan dat gedeeltelijke ontbinding mogelijk is.317
1.6 Unidroit-principes
1.6.1 Algemeen
101. Sectie 7.3 van de Unidroit-principes voorziet in artikel 7.3.1 voor de benadeelde partij in
een recht om de overeenkomst te ontbinden („right to terminate the contract‟). Opmerkelijk
naar Belgisch recht is dat zowel een niet-toerekenbare als een toerekenbare niet-nakoming een
grond kunnen vormen voor de ontbinding. Zo is er bijvoorbeeld ook een recht tot ontbinding
wanneer er een niet-nakoming is door overmacht („force majeure‟).318
Om een beroep te
kunnen doen op de ontbinding is wel vereist dat het gaat om een fundamentele/wezenlijke
niet-nakoming („doctrine of fundamental breach‟). Er moet dus, net zoals in België, sprake
zijn van een voldoende ernstige niet-nakoming. In het tweede lid van artikel 7.3.1 UP worden
verschillende elementen aangereikt waarop moet worden gelet bij de beoordeling of het een
wezenlijke niet-nakoming betreft. Zo moet o.m. worden gekeken of de tekortkoming niet
opzettelijk is veroorzaakt (zie puntje c van artikel 7.3.1 UP).
102. Bij de mogelijkheid tot ontbinding zijn verder nog twee andere zaken van belang. Zo
voorziet het derde lid van artikel 7.3.1 UP vooreerst, voor de gevallen van vertraagde
315
Zie J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2751-2752. 316
Artikel 6:271 NBW bepaalt: “Een gedeeltelijke ontbinding houdt een evenredige vermindering in van de
wederzijdse prestaties in hoeveelheid of hoedanigheid”. 317
Zie ook A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk
recht. Verbintenissenrecht. Deel II: Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 495 e.v.
318 Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 221-222.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
62
Masterproef contractenrecht
nakoming, in een zogenaamd „Nachfrist mechanisme‟ (zie ook artikel 7.1.5 UP).319
Dit
„mechanisme‟ vereist van de benadeelde partij dat hij aan de in de gebreke zijnde partij een
bijkomende termijn voor nakoming laat. Pas nadat deze bijkomende termijn is verstreken
zonder de vereiste nakoming, kan de benadeelde partij overgaan tot ontbinding. Benadrukt
moet wel worden dat dit enkel van toepassing is op gevallen van vertraging in de nakoming
en niet op andere gevallen van niet-nakoming.320
In tweede instantie moet er rekening
gehouden worden met artikel 7.1.4 UP. Dit artikel verschaft de in gebreke zijnde partij een
„right to cure‟, waardoor de partij door het nakomen van zijn verbintenis binnen een bepaalde
termijn kan voorkomen dat de overeenkomst effectief wordt ontbonden.321
Door de
kennisgeving van „cure‟ worden de rechten van de benadeelde partij welke onverzoenbaar
zijn met de nakoming, zoals bijvoorbeeld de ontbinding, geschorst totdat de periode voor
„cure‟ is afgelopen.322
De combinatie van deze twee elementen doet er toe besluiten dat er enkel een recht op
ontbinding bestaat in twee situaties.323
Een eerste situatie betreft het geval van een wezenlijke
niet-nakoming welke niet is „gezuiverd‟ („cured‟) in overeenstemming met artikel 7.1.4 UP.
In tweede instantie zal er een recht op ontbinding zijn wanneer, in de gevallen van vertraging,
de bijkomende termijn tot nakoming is verlopen zonder de vereiste nakoming.
1.6.2 ‘Anticipatory breach’
103. Verder dient er gewezen te worden op artikel 7.3.3 UP. Dit artikel heeft betrekking op de
zogenaamde „anticipatory breach‟324
en het bepaalt: “Where prior to the date for performance
by one of the parties it is clear that there will be a fundamental non-performance by that
party, the other party may terminate the contract”. Een partij heeft m.a.w. een recht van
ontbinding wanneer het voor de dag waarop nakoming verschuldigd is, vaststaat dat één van
319
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 815-816. 320
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 838. 321
Verschil met het „Nachfrist mechanisme‟ is dat het „right to cure‟ wordt uitgeoefend door de in gebreke zijnde
partij en niet door de benadeelde partij. 322
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 201-202. 323
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 816. 324
324
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of
international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 845.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
63
Masterproef contractenrecht
de partijen wezenlijk zal tekortschieten. Daarnaast is ook artikel 7.3.4 UP van belang.325
Volgens dat artikel kan een partij die goede gronden heeft om te vrezen dat de wederpartij
wezenlijk zal tekortschieten een passende zekerheid eisen en ondertussen haar eigen
nakoming opschorten.326
Wanneer niet binnen een redelijke termijn deze zekerheid tot
nakoming is gesteld, kan de partij daarnaast ook de overeenkomst ontbinden.
1.6.3 Wijze van ontbinding
104. Het recht tot ontbinding wordt overeenkomstig artikel 7.3.2 UP uitgeoefend door
kennisgeving („by notice‟) door de benadeelde partij. Het betreft een buitengerechtelijke
ontbinding. Tussenkomst van de rechter is dus niet vereist (enkel een kennisgeving). Deze
kennisgeving dient te gebeuren binnen een redelijke termijn nadat de persoon die wil
ontbinden, kennis heeft gekregen of geacht wordt kennis te hebben van de wanprestatie.327
De
ontbinding wordt van kracht wanneer de in gebreke zijnde partij de kennisgeving ontvangt.
1.6.4 Gevolgen
105. De gevolgen van de ontbinding zijn geregeld in artikel 7.3.5 en artikel 7.3.6 van de
Unidroit-principes. Artikel 7.3.5 UP stelt dat de partijen voor de toekomst bevrijd zijn van
hun verbintenissen. De ontbinding zoals voorzien in de Unidroit-principes werkt m.a.w. ex
nunc. Dit betekent evenwel niet dat de ontbinding geen enkel retroactief effect zou hebben.328
Zo voorziet artikel 7.3.6. in de teruggave van prestaties welke al zijn gepresteerd. De tekst van
artikel 7.3.6 UP gaat als volgt: “On termination of the contract either party may claim
restitution of whatever it has supplied, provided that such party concurrently makes
restitution of whatever it has received. If restitution in kind is not possible or appropriate
allowance should be made in money whenever reasonable”.329
Uit bovenvermelde artikels
325
Artikel 7.3.4 UP bepaalt: “A party who reasonably believes that there will be a fundamental non-performance
by the other party may demand adequate assurance of due performance and may meanwhile withhold its own
performance. While this assurance is not provided within a reasonable time the party demanding it may
terminate the contract”. 326
Zie ook infra nr. 139. 327
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 225-226. 328
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 855. 329
Nederlandse vertaling (zie http://webh01.ua.ac.be/storme/PICC.html): “Na de ontbinding kan iedere partij
hetgeen zij gepresteerd heeft terugvorderen, mits deze partij gelijktijdig hetgeen zij ontvangen heeft, teruggeeft.
Is uitvoering in natura niet mogelijk of niet passend, dan is, indien dit redelijk is, een vergoeding in geld
verschuldigd”.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
64
Masterproef contractenrecht
blijkt dat wat de gevolgen van de ontbinding betreft, de Unidroit-principes gelijken op het
Nederlandse recht.330
Ten slotte dient nog te worden opgemerkt dat de ontbinding niet uitsluit dat er nog een
schadevergoeding wordt gevraagd. Deze schadevergoeding moet dan wel voldoen aan de
voorwaarden van sectie 7.4 UP.331
2 Opschortingsrechten
2.1 ENAC (exceptio non adimpleti contractus)
2.1.1 Algemeen
106. De exceptio non adimpleti contractus of de exceptie van niet-nakoming332
is een
„tijdelijk verweermiddel‟ welke een contractant (de excipiens) de mogelijkheid biedt de
nakoming van de eigen verbintenissen uit te stellen, zolang de wederpartij in gebreke blijft.333
Het Hof van Cassatie omschrijft de exceptio non adimpleti contractus op zijn beurt als een
tijdelijk verweer, dat in een wederkerige overeenkomst door de schuldenaar van een
verbintenis kan worden ingeroepen indien en zolang de andere partij zijn verbintenissen niet
uitvoert of aanbiedt uit te voeren.334
107. De exceptie van niet-nakoming van een verbintenis wordt aanzien als een algemeen
rechtsbeginsel335
, waarvan in de wet toepassingen voorkomen.336
De exceptio non adimpleti
contractus vindt volgens het Hof van Cassatie, mijns inziens terecht, zijn grondslag in de
onderlinge afhankelijkheid (of de connexiteit of interdepentie) van de wederzijdse
verbintenissen.337
In de rechtsleer wordt echter ook melding gemaakt van andere mogelijke
grondslagen: de goede trouw, artikel 1131 BW met betrekking tot de oorzaak van de
330
Zie dan ook supra nr. 99. 331
Zie supra nr. 64 e.v. 332
R. DE CORTE noemt het „de exceptie van niet-gelijk oversteken‟. Zie daarvoor R. DE CORTE, Overzicht
van het burgerlijk recht, Mechelen, Kluwer, 2003, 545. 333
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 380. 334
Zie bijv. Cass. 13 mei 2004, AR C020497N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 335
Zie bijv. Cass. 14 maart 1991, Arr.Cass. 1990-91, 735; Cass. 21 november 2003, AR C010357N,
http://jure.juridat.just.fgov.be; Cass. 24 september 2009, AR C.08.0346.N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 336
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 116; P. WERY, “L‟exception d‟inexécution dans la jurisprudence de la Cour de cassation”, TBBR 2006,
afl. 1, 40-41. 337
Cass. 26 mei 1989, Arr.Cass. 1988-89, 1131; Cass. 15 april 1993, Arr.Cass. 1993, 369; Cass. 15 juni 2000,
RW 2001-02, 916; Cass. 28 januari 2005, AR C.04.0035.N, http://jure.juridat.just.fgov.be; Cass. 25 maart 2005,
AR C030318N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
65
Masterproef contractenrecht
verbintenis, de vermoedelijke wil der partijen en artikel 1184 BW met betrekking tot het
stilzwijgend ontbindend beding.338
Vaak wordt bij de enac aangehaald dat deze sanctie in feite een uitzondering vormt op het
verbod van eigenrichting339
omdat de contractant zonder tussenkomst van de rechter mag
overgaan tot het opschorten van de eigen verbintenissen teneinde op de wederpartij druk uit te
oefenen.340
108. De enac behoort tot het suppletieve recht.341
Dit heeft tot gevolg dat partijen eraan
kunnen verzaken of het kunnen wegbedingen. Ook wat de toepassingsvoorwaarden betreft,
kan er een andere regeling worden uitgewerkt.342
Er dient hierbij wel gewezen te worden op
artikel 32, 8° van de WHPC (artikel 74, 9° WMPC)343
waarvan de doelstelling erin bestaat te
verzekeren dat de consument de exceptio non adimpleti contractus kan inroepen indien de
verkoper nalaat zijn verbintenissen uit te voeren.344
109. In de rechtsleer wordt vaak gewezen op het verschil tussen de enac en de ontbinding.345
Er worden twee belangrijke verschilpunten aangehaald. Zo is de enac vooreerst een zuiver
defensief middel waarbij de schuldenaar er zich toe beperkt de uitvoering van zijn verbintenis
te weigeren en zelf geen initiatief neemt. Een tweede verschil kan worden gevonden bij de
gevolgen van de enac. Zo is de enac slechts een tijdelijk verweermiddel waarbij de
overeenkomst alleen wordt opgeschort. De ontbinding daarentegen maakt definitief (en dat in
principe met terugwerkende kracht) een einde aan de overeenkomst.
338
Zie C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies
in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 146; N. SERCU, “De exceptio non
adimpleti contractus in de huurovereenkomst”, Jura Falc. 2002-03, nr. 2, titel II.3. 339
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 209. 340
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 380. 341 P. WERY, “L‟exception d‟inexécution dans la jurisprudence de la Cour de cassation”, TBBR 2006, afl. 1, 41. 342
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 210. 343
De wet van 14 juli 1991 betreffende de handelspraktijken en de voorlichting en bescherming van de
consument (BS 29 augustus 1991, hierna „WHPC‟,) wordt opgeheven en vervangen door de wet van 6 april 2010
betreffende marktpraktijken en consumentenbescherming (BS 12 april 2010, hierna „WMPC‟). De wet van 6
april 2010 betreffende marktpraktijken en consumentenbescherming treedt in werking op 12 mei 2010. 344
Artikel 32, 8° WHPC (artikel 74, 9° WMPC) bepaalt dat onrechtmatig zijn de bedingen en voorwaarden die
ertoe strekken de consument ertoe te verplichten zijn verbintenissen na te komen, terwijl de verkoper (WMPC:
de onderneming) de zijne niet is nagekomen, of in gebreke zou zijn deze na te komen. Zie ook R. STEENNOT
en S. DEJONGHE, Handboek Consumentenbescherming en Handelspraktijken, Antwerpen, Intersentia, 2007,
142. 345
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 382; B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M.
VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De uitwerking van de overeenkomst tussen partijen”
in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1927.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
66
Masterproef contractenrecht
2.1.3 Toepassingsvoorwaarden
110. De uitoefening van de exceptio non adimpleti contractus is onderworpen aan een aantal
toepassingsvoorwaarden. Het bestaan van deze toepassingsvoorwaarden kan a posteriori door
de rechter worden gecontroleerd.346
A) Wederkerigheid of samenhang
111. Vooreerst wordt traditioneel voor de toepassing van de enac vereist dat de verbintenis
voortvloeit uit een wederkerige overeenkomst. Het Hof van Cassatie347
heeft zich bij arrest
van 12 september 1989 echter ook aangesloten bij de gangbare opvatting in de rechtsleer348
dat de exceptie van niet-nakoming ook kan worden opgeworpen in het raam van wederkerige
rechtsverhoudingen die niet uit een overeenkomst voortvloeien. Zo zou de enac ook kunnen
worden toegepast bij de wederkerige rechtsverhoudingen die ontstaan na de ontbinding349
of
de vernietiging350
van een overeenkomst. Voorbeeld van een wederkerige rechtsverhouding
die kan ontstaan na ontbinding, is het geval waarbij een overeenkomst wordt ontbonden en de
ene partij gerechtigd is op schadevergoeding en de andere partij (welke de schadevergoeding
moet betalen) recht heeft op terugbetaling van de koopprijs. Bij deze wederzijdse „schulden‟
kan de enac worden toegepast.351
112. Het toepassingsgebied van de enac dient verder ook uitgebreid te worden tot
verschillende overeenkomsten die in een synallagmatisch verband staan met elkaar.352
Dit
werd door het Hof van Cassatie in een arrest van 8 september 1995 uitdrukkelijk bevestigd.353
In dit arrest stelde het Hof van Cassatie inzake een alleenverkoopconcessie met een
bevoorradingsplicht van de concessiegever en een merkenoverdracht met een afnameplicht
van de concessienemer, dat beide overeenkomsten volgens de bedoeling van de partijen een
onafscheidelijk geheel vormen en dat er tussen die overeenkomsten een wederkerig verband
bestaat. Om die reden kon het hof van beroep volgens het Hof van Cassatie naar recht
346
F. CLEEREN, “De exceptio non adimpleti contractus: ruime controlebevoegdheid van de rechtbank”, Limb.
Rechtsl. 2004, 25. 347
Cass. 12 september 1986, Arr.Cass. 1986-87, 43. 348
Zie A. VAN OEVELEN, “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de sancties bij niet
nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 839 en de daar aangehaalde rechtsleer. 349
Cass. 21 november 2003, AR C010357N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 350
Luik 18 juni 1991, TBH 1992, 264. 351
Zie Cass. 21 november 2003, AR C010357N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 352
B. WYLLEMAN, “Het verband van wederkerigheid tussen verbintenissen als toepassingsvoorwaarde voor de
exceptio non adimpleti contractus” (noot bij Cass. 8 september 1995), R.Cass. 1996, 86-87. 353
Cass. 8 september 1995, R.Cass. 1996, 87-89, noot B. WYLLEMAN.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
67
Masterproef contractenrecht
beslissen dat wegens een tekortkoming aan de verplichtingen uit de
alleenverkoopconcessieovereenkomst de enac kon worden tegengeworpen om de niet-
uitvoering te verantwoorden van de verbintenissen uit de overeenkomst van
merkoverdracht.354
Het arrest bevestigt dus dat de enac kan worden toegepast, niet alleen
binnen het kader van één wederkerige overeenkomst, maar telkens tussen twee verbintenissen
een voldoende band van wederkerigheid bestaat.355
Dat de verbintenissen daarbij
voortspruiten uit twee verschillende contracten, is daartoe geen beletsel.
Ook in de lagere rechtspraak zijn hiervan voorbeelden te vinden. Zo mag de koper van een
wagen de betaling van een factuur voor een klein onderhoud aan de wagen weigeren omdat
een vroegere onderhoudsbeurt blijkbaar niet deugdelijk werd uitgevoerd.356
B) Wanprestatie
113. Opdat een partij zich op de enac zou kunnen beroepen, moet er logischerwijze sprake
zijn van een reeds voltrokken wanprestatie in hoofde van de medecontractant. Het is de
persoon die zich op de exceptie van niet-nakoming beroept die hiervan het bewijs moet
leveren.357
Vroeger werd in de rechtspraak aangenomen dat er voor de toepassing van de
enac, net zoals bij de ontbinding, sprake moest zijn van een voldoende ernstige
wanprestatie.358
Het werd immers als strijdig met de goede trouw aanzien wanneer een partij
zich op een minieme tekortkoming van de tegenpartij beriep om elke uitvoering van de eigen
verbintenissen te weigeren. Deze rechtspraak is echter verlaten.359
Als enige vereiste geldt
thans dat er een proportionaliteit moet bestaan tussen de niet-nagekomen verbintenis en de
door de excipiens opgeschorte verbintenis.360
354
Samenvatting arrest uit I. SAMOY, “Nietigheid van een samenhangende overeenkomst: is er ruimte voor een
sneeuwbaleffect”, TPR 2008, 578. 355
B. WYLLEMAN, “Het verband van wederkerigheid tussen verbintenissen als toepassingsvoorwaarde voor de
exceptio non adimpleti contractus” (noot bij Cass. 8 september 1995), R.Cass. 1996, 87. 356
Vred. Brussel 4 juli 1977, T. Vred. 1980, 35. 357
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 209. 358
Zie hierover uitgebreid: B. WYLLEMAN, “De beoordeling van de ernst van de wanprestatie bij de
gerechtelijke ontbinding van overeenkomsten en bij de exceptio non adimpleti contractus en het verband tussen
beide beoordelingen”, R.Cass. 1999, 7 e.v. 359
F. CORYN, “Exceptio non adimpleti contractus: bezint, vooraleer U -voorlopig- niet begint!”, AJT 2001-02,
412. 360
B. WYLLEMAN, “De beoordeling van de ernst van de wanprestatie bij de gerechtelijke ontbinding van
overeenkomsten en bij de exceptio non adimpleti contractus en het verband tussen beide beoordelingen”, R.Cass.
1999, 7. Zie ook infra nr. 115.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
68
Masterproef contractenrecht
C) Een niet-betwiste/zekere en als eerste opeisbare schuldvordering
114. De schuldvordering dient voor de toepassing van de enac onbetwist of zeker te zijn.361
De bewijslast hiervan rust op de excipiens welke moet aantonen dat de tegenpartij haar
verbintenissen niet nakwam („reus excipiendo fit actor‟). Verder moet de schuldvordering als
eerste opeisbaar zijn.362
Zo zal een partij bijvoorbeeld de exceptie niet kunnen inroepen,
indien het tijdstip van de prestatie van de tegenpartij bij contract naar een later ogenblik werd
verschoven. Dit betekent m.a.w. dat er geen beroep op de enac kan worden gedaan indien de
contractuele verbintenissen niet gelijktijdig moeten worden uitgevoerd en de excipiens
verplicht is vooraf te presteren. Het is evenwel niet vereist dat de schuldvordering vaststaand
(precies in geld bepaalbaar) of effen363
is.364
Er dient wel te worden opgemerkt dat sommige rechtsleer melding maakt van een
onzekerheidsexceptie (exceptio timoris).365
Deze exceptie, die gelijkt op de enac, zou kunnen
worden opgeworpen wanneer de vordering van de excipiens nog niet eisbaar is maar waarbij
het wel reeds vaststaat dat de tegenpartij haar verbintenissen niet zal uitvoeren.366
D) Goede trouw
115. De toepassing van de enac mag niet strijdig zijn met de goede trouw.367
Zo kan er
bijvoorbeeld geen beroep gedaan worden op de enac als de excipiens zelf verantwoordelijk is
voor het uitblijven van de uitvoering door de tegenpartij (schuldeisersverzuim).368
VAN
GERVEN en STIJNS beschouwen dit als een vorm van subjectief te goeder trouw
handelen.369
Verder moet er ook een evenwicht of evenredigheid (proportionaliteit) bestaan
tussen enerzijds de schade of het nadeel die het gevolg zal zijn van de opschorting ingevolge
de enac en anderzijds de schade of het nadeel die het gevolg is van de niet-uitvoering van de
361
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 388. 362 M.E. STORME, “De exceptio non adimpleti contractus als uitlegvraag. Uitwerking van enkele aspecten in de
verhouding tussen partijen, meer bepaald evenredigheid en volgorde van de prestaties en bewijslast”, RW 1989-
90, 317. 363
„Effenheid‟ of een vaststaand karakter is dus niet vereist voor de toepassing van de enac. Dit in tegenstelling
tot de wettelijke compensatie. Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, voetnoot 473. 364
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 389. 365
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 389; L. LAMINE, Het retentierecht,
Antwerpen, Kluwer, 1993, 84 e.v. 366
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1932. 367
Cass. 18 maart 1971, Pas. 1971, I, 667. 368
Cass. 23 oktober 2009, AR C.07.0521.F, http://jure.juridat.just.fgov.be; I. DEMUYNCK, “De exceptio non
adimpleti contractus als deel van de algemene contractsvoorwaarden”, TBBR 1992, 335-337. 369
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 210; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER,
Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 211.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
69
Masterproef contractenrecht
eisbare verbintenis.370
Dit is het „objectief‟ te goeder trouw handelen.371
Dat er een zeker
evenwicht vereist is tussen aanval en verweer, mag echter niet zo geïnterpreteerd worden dat
de verbintenissen van dezelfde aard moeten zijn, noch dat er een gelijkheid dient te bestaan
tussen de twee niet-nakomingen.372
Een proportionaliteit is voldoende.373
Verder mag de
uitoefening van de enac nooit de uiteindelijke realisatie van de rechtsbetrekking blijvend
onmogelijk maken.374
De opschorting mag m.a.w. geen onherstelbare schade toebrengen.375
E) Ingebrekestelling?376
116. In principe wordt vereist van de schuldeiser dat hij zijn schuldenaar op de hoogte brengt
van zijn verplichtingen.377
Bij de toepassing van de enac is het evenwel niet uitgemaakt of de
excipiens zijn wederpartij in gebreke moet stellen.378
Zo is volgens bepaalde auteurs een
formele ingebrekestelling niet vereist.379
Argument die daarvoor aangehaald wordt, is dat de
enac een verweermiddel is en dat daarvoor geen ingebrekestelling vereist is.380
Er is evenwel
rechtspraak en rechtsleer in tegenovergestelde zin.381
Het Hof van Cassatie heeft zich in deze
context nog niet uitgesproken.
2.1.4 Gevolgen
117. Zoals reeds aangehaald is de exceptie van niet-uitvoering slechts een tijdelijk
verweermiddel. Dit heeft tot gevolg dat zodra de schuldenaar zijn verbintenis heeft
370
F. CLEEREN, “De exceptio non adimpleti contractus: ruime controlebevoegdheid van de rechtbank”, Limb.
Rechtsl. 2004, 28-29. 371
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 210; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER,
Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 211. 372
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1934. 373
Cass. 18 november 1988, RW 1989-90, 324. 374
M.E. STORME, “De exceptio non adimpleti contractus als uitlegvraag. Uitwerking van enkele aspecten in de
verhouding tussen partijen, meer bepaald evenredigheid en volgorde van de prestaties en bewijslast”, RW 1989-
90, 321. 375
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 393. 376
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 394; W. VAN GERVEN en S.
COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 210. A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het
verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1658. 377
Zie supra nr. 7 e.v. 378
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 209, P. WÉRY, Le droit des obligations
contractuelles et le bicentenaire du code civil, Brugge, La Charte, 2004, 345. 379
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 89; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die
Keure, 2005, 209. 380
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 209. 381
Gent 27 juni 1996, AJT 1996-97, 199, noot B. WYLLEMAN; C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij
niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht,
Antwerpen, Intersentia, 2000, 161-162.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
70
Masterproef contractenrecht
uitgevoerd, de excipiens ook verplicht is tot uitvoering van de door hem opgeschorte
verbintenis.382
Het is evenwel zo dat de partij die de exceptie inroept, van haar verbintenis kan
worden bevrijd, wanneer de wederpartij definitief in gebreke blijft haar verbintenis uit te
voeren en de rechter op grond daarvan de ontbinding van de overeenkomst uitspreekt.383
118. Er dient ten slotte te worden opgemerkt dat bij faillissement de exceptie, ondanks haar
tijdelijk karakter, haar uitwerking blijft bewaren en dit niet alleen ten opzichte van de in
gebreke blijvende schuldenaar maar ook ten opzichte van derden.384
In geval van faillissement
zal de enac dus ook gelden ten opzichte van de door de curator vertegenwoordigde
schuldeisers van de gefailleerde medecontractant. Dit betekent dat de excipiens in feite een
bevoorrechte positie heeft t.a.v. de boedel aangezien hij (in tegenstelling tot de andere
schuldenaren van de gefailleerde) zijn verbintenis niet moet nakomen.385
2.2 Retentierecht
2.2.1 Algemeen
119. Het retentierecht verleent volgens het Hof van Cassatie aan de schuldeiser het recht om
een zaak die hem door zijn schuldenaar werd overhandigd, te behouden zolang zijn
schuldvordering niet is voldaan.386
Hij die het retentierecht uitoefent, wordt de retentor
genoemd.387
120. Het retentierecht vertoont veel gelijkenissen met de enac en valt er soms ook mee
samen388
. Zo is het retentierecht, net zoals de enac, een opschortingsrecht (tijdelijk karakter)
welke op eigen gezag wordt uitgeoefend (dus in beginsel zonder rechterlijke tussenkomst).
Ook vervullen beide rechtsfiguren dezelfde functies.389
Zo zijn ze vooreerst beide
382
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1935. 383
Cass. 13 mei 2004, RW 2004-05, 1578. 384
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 211-212. 385
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 212. 386
Cass. 27 april 2006, AR C040478N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 387
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1938. 388
Zie infra nr. 125. 389
J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 397-398.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
71
Masterproef contractenrecht
drukkingsmiddelen om de schuldenaar aan te sporen zijn verbintenis na te komen. In tweede
instantie dienen ze beide ook tot zekerheid. De retentor of de excipiens schorten immers de
uitvoering van de verbintenis of de teruggave van de zaak op om zich in te dekken tegen het
risico dat de schuldenaar definitief in gebreke zou blijven en insolvabel wordt.
LAMINE stelt, in navolging van het bovengaande en m.i. volledig terecht, dat het
retentierecht (en ook de enac) een belangrijk middel tot rechtshandhaving is.390
De auteur
haalt daarbij het voorbeeld aan van de garagist die dankzij het retentierecht de auto van een
klant welke hij hersteld heeft, kan terughouden totdat de klant de kosten heeft betaald. Door
de uitoefening van het retentierecht zal de garagist zich in de meest comfortabele positie
bevinden. Op die manier kan de garagist immers passief blijven en wordt de klant gedwongen
tot het nemen van initiatief (betalen of geding inleiden). Zonder retentierecht zouden de rollen
omgekeerd zijn. Dit laatste is vanuit economisch perspectief niet gunstig. Op die manier zou
de handelaar die bepaalde prestaties heeft verricht in zijn beroepsuitoefening (bv. herstelling
auto) immers telkens de last van het invorderen worden opgelegd.
121. Voor deze rechtsfiguur is er geen algemene wettelijke regeling uitgewerkt.391
Wel zijn er
in het Burgerlijk Wetboek enkele toepassingen van het retentierecht terug te vinden (zie bv.
artikelen 867, 1612, 1749, 1948, 2082 en 2087 van het Burgerlijk Wetboek). Ook in andere
wetten treft men toepassingen van het retentierecht aan (zie bv. artikel 6 opstalwet392
).
2.2.2 Toepassingsvoorwaarden
122. De zaak waarop het retentierecht wordt uitgeoefend, moet in de handel, vervreemdbaar
en vatbaar voor beslag zijn.393
Het retentierecht is mogelijk op zowel roerende als onroerende
goederen. In de wet zijn er trouwens voorbeelden van het retentierecht op onroerende zaken
terug te vinden (zie bv. 1749 BW en artikel 27 handelshuurwet).394
Uitoefening van het
retentierecht is daarentegen niet mogelijk op onlichamelijke zaken.395
De titel waarin een
390
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 11-12. 391
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 3. 392
Wet van 10 januari 1824 op het recht van opstal. 393
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 58-60. 394
Zo kunnen pachters (artikel 1749 BW) of huurders (artikel 27 handelshuurwet) het goed terughouden tot de
betaling van de verschuldigde uitzettingsvergoeding. Zie L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer,
1993, 58. 395
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1942.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
72
Masterproef contractenrecht
onlichamelijke zaak wordt vastgelegd is evenwel een lichamelijke zaak en zou dus wel
vatbaar zijn voor retentie.396
123. Om een zaak terug te houden moet de retentor de zaak in zijn macht hebben.397
Deze
macht die de retentor over de zaak uitoefent, kan worden aangeduid als detentie,
houderschap.398
Sommigen stellen dat de retentor de zaak in zijn bezit moet hebben.399
Tussen
bezit en detentie bestaat er een theoretisch verschil. Zo wordt detentie of houderschap
omschreven als de loutere macht over een zaak, zonder dat men zich voordoet als eigenaar
van de zaak (dit i.t.t. bezit).400
Thans wordt aanvaard dat detentie van de zaak volstaat om het
retentierecht uit te oefenen.401
Het zou daarbij wel vereist zijn dat de retentor deze detentie
voor zichzelf heeft.402
Zo kan het retentierecht niet worden ingeroepen tegen de persoon voor
wiens rekening de detentor de zaak onder zich houdt (bv. werknemer kan het niet aanwenden
tegen zijn werkgever). De vereiste dat de retentor de detentie voor zichzelf moet hebben,
wordt wel betwist in sommige rechtsleer.403
Verder is het ook vereist dat deze feitelijke macht
over de zaak op een normale en geoorloofde wijze is verkregen.404
Het spreekt voor zich dat
wanneer de detentie op een onrechtmatige wijze (bv. door bedrog of diefstal) wordt
verkregen, de retentor in dit geval geen bescherming zal genieten.
124. De retentor moet beschikken over een zekere en opeisbare schuldvordering. Het is echter
niet vereist dat de schuldvordering vaststaand (bedrag is bepaald) is.405
396
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 58. 397
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 8 e.v. 398
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 166. 399
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1943. 400
D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 250-
251. 401
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 61. 402
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 61. 403
Zo haalt CAUFFMAN aan dat deze vereiste niet uit de rechtspraak kan worden gedestilleerd. Zie
CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in het
Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 166. 404
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 8. 405
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 70.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
73
Masterproef contractenrecht
125. De uitoefening van het retentierecht veronderstelt een zekere samenhang of connexiteit
tussen de schuldvordering en de teruggehouden zaak.406
De feitenrechter oordeelt volgens het
Hof van Cassatie op onaantastbare wijze over het bestaan van dit verband.407
In de rechtsleer
wordt er traditioneel een onderscheid gemaakt tussen de juridische en de materiële
samenhang. Een juridische samenhang, die traditioneel ook als grondslag voor de enac wordt
aangehaald, is voorhanden wanneer beide vorderingen voortvloeien uit eenzelfde
synallagmatische rechtsverhouding.408
Hieronder worden niet enkel verbintenissen uit
wederkerige overeenkomsten verstaan, maar ook verbintenissen die voortvloeien uit de
vernietiging of ontbinding van de wederkerige overeenkomst of uit verschillende
overeenkomsten die in een synallagmatisch verband staan met elkaar.409
Er is sprake van
materiële samenhang wanneer er een nauw verband is tussen de schuldvordering en de
teruggehouden zaak. Een dergelijk nauw verband is er wanneer de schuldvordering is ontstaan
naar aanleiding van de zaak.410
Zo is er bijvoorbeeld materiële samenhang tussen de
onderhoudskosten van een zaak en de aldus onderhouden zaak.411
In de rechtsleer wordt dit
onderscheid tussen de materiële en de juridische samenhang vaak aangehaald om het
retentierecht te onderscheiden van de exceptio non adimpleti contractus.412
Zo zou het
retentierecht gebaseerd zijn op de materiële samenhang tussen de schuldvordering en een zaak
(„debitum cum re junctum‟) en de enac op een juridische samenhang. Het retentierecht kan
evenwel ook worden toegepast bij louter juridische samenhang.413
Zo zal bijvoorbeeld de
schuldvordering die betrekking heeft op vroegere onderhoudsbeurten van verschillende
vliegtuigen een juridische samenhang vertonen met het teruggehouden vliegtuig.414
In het
geval waar het retentierecht gebaseerd is op een juridische band, zou het volgens sommigen
406
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 9. 407
Cass. 27 april 2006, AR C040478N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 408
Zie C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een
eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, 687. 409
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 151. Zie ook supra nrs. 111-112. 410
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1945. 411
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1945. 412
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 9. 413
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 8 (september 2005), nr. 1945. 414
Brussel 23 februari 1994, DAOR 1994, 103.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
74
Masterproef contractenrecht
samenvallen met de exceptio non adimpleti contractus.415
Dit laatste lijkt m.i. eerder een
theoretische discussie.416
Verder wordt ook vrij algemeen aanvaard dat de werking van het retentierecht tussen partijen
conventioneel kan worden uitgebreid (conventioneel verlengd retentierecht).417
In dergelijk
geval kan een zaak ook worden ingehouden tot aan de voldoening van de schuldvordering,
zonder dat er voordien reeds een materiële of juridische samenhang tussen schuldvordering en
zaak moet bestaan. Er rijzen wel heel wat vragen rond de tegenwerpelijkheid van dergelijk
conventioneel verlengd retentierecht.418
126. Ten slotte moet het retentierecht, net zoals de enac, te goeder trouw worden
uitgeoefend.419
Zo zal de toepassing van het retentierecht bijvoorbeeld kunnen worden
geweigerd indien de niet-nakoming mede te wijten is aan de houding van de retentor.420
2.2.3 Gevolgen
127. Het retentierecht is een opschortingsrecht waarbij de afgifte van een zaak louter wordt
opgeschort. Dit betekent dat de retentor gehouden is de teruggehouden zaak terug af te geven
van zodra de schuldenaar zijn verbintenis heeft uitgevoerd. De retentor verkrijgt geen enkel
recht op de zaak.421
Zo mag de retentor zich de zaak niet toe-eigenen wanneer het verzuim
definitief wordt. Ook executie op de betrokken zaak is niet toegelaten (met uitzondering voor
hetgeen is bepaald inzake het uitvoerend beslag).422
Verder verschaft het retentierecht ook
geen voorrecht op de zaak. Ook is het verboden voor de retentor om gebruik te maken van de
zaak of zich de vruchten van de zaak toe te eigenen.423
Daarnaast rust er ook een positieve
415
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 212. 416
Zie in dezelfde zin: J.H. HERBOTS, “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 400. 417
C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een
eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, 687; E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken.
Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999),
16 e.v. 418
Voor gedetailleerde analyse: zie C. CAUFFMAN, “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper,
titularis van een eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, 686-689; E. DIRIX, “De tegenwerpelijkheid van het
retentierecht, TBH 1996, 219-225. 419
Zie supra nr. 115. 420
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 9. 421
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 9 (september 2006), nr. 1948. 422
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 14. 423
Voor gedetailleerde analyse: L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 144-145.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
75
Masterproef contractenrecht
verplichting op de retentor.424
Zo moet de retentor als een goed huisvader instaan voor de
bewaring en het behoud van de teruggehouden zaak. Wanneer de retentor kosten heeft moeten
maken om de zaak te bewaren, wordt aanvaard dat hij zijn retentierecht verder kan blijven
uitoefenen tot dat ook deze kosten volledig zijn betaald.425
128. Er bestaat heel wat betwisting omtrent de tegenwerpelijkheid van het retentierecht
tegenover derden. Samengevat426
kan worden verwezen worden naar hetgeen VAN GERVEN
daarover schrijft.427
Volgens deze auteur staat het vast dat het retentierecht aan de gewone
schuldeisers van de eigenaar van de teruggehouden zaak kan worden tegengeworpen. Het
wordt daarbij ook aanvaard dat het retentierecht tegenwerpelijk is ten aanzien van de curator
van het faillissement van de schuldenaar.428
Maar aan derden die een eigen zakelijk recht op
de zaak kunnen doen gelden en het zoals hypothecaire schuldeisers te gelde kunnen maken,
zou het retentierecht daarentegen volgens de bovenvermelde auteur niet tegenwerpelijk zijn.
2.3 Nederlands recht
2.3.1 Algemeen429
129. Het Nederlandse recht inzake de opschortingsrechten was lange tijd verwant aan het
Belgische recht.430
Sinds de invoering echter van het nieuwe Nederlandse Burgerlijke
Wetboek, kent het Nederlandse recht een uitvoerige wettelijke regeling van de
opschortingsrechten.431
Hierin ligt dan ook al het eerste grote verschil met België waar de
opschortingsrechten niet wettelijk (of slechts heel beperkt in enkele gevallen) geregeld zijn.
Het tweede grote verschil is dat het Nederlandse Burgerlijk Wetboek naast de enac en het
424
L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 152. 425
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 9 (september 2006), nr. 1948. 426
Voor gedetailleerde analyse: zie o.m. E. DIRIX, “De tegenwerpelijkheid van het retentierecht”, TBH 1996,
219-225; L. LAMINE, Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 170. 427
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 213. 428
Cass. 22 juni 1979, RW 1979-80, 2029; Cass. 12 september 1986, Arr.Cass. 1986-87, nr. 19. 429
Voor algemene bespreking: zie A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het
Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer,
2004, 194-207; R.J.Q. KLOMP, “Opschorting” in C. BOLLEN en H.J. DE KLUIVER (eds.), Burgerlijk recht
geschetst. Verbintenissenrecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 86-96. 430
Voor oude regeling: zie L. HEYNING-PLATE, Eigenrichting tot zekerheid: de exceptio non adimpleti
contractus en het retentierecht, Zwolle, Tjeenk Willink, 1969, 291p. 431
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 144.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
76
Masterproef contractenrecht
retentierecht ook nog een algemeen opschortingsrecht onderscheidt. Dat algemeen
opschortingsrecht is geregeld in artikel 6:52 NBW.432
Dit artikel bepaalt dat de schuldenaar
die een opeisbare vordering heeft op zijn schuldeiser, bevoegd is de nakoming van zijn
verbintenis op te schorten tot voldoening van zijn vordering plaatsvindt, indien tussen
vordering en verbintenis voldoende samenhang bestaat om deze opschorting te
rechtvaardigen. En een zodanige samenhang kan volgens datzelfde artikel onder meer worden
aangenomen ingeval de verbintenissen over en weer voortvloeien uit dezelfde
rechtsverhouding of uit zaken die partijen regelmatig met elkaar hebben gedaan.
130. Voorts zijn er nog algemene regels inzake de opschortingsrechten terug te vinden in de
artikels 6:53 tot 6:56 NBW. De daarin vervatte regels433
gelden voor alle opschortingsrechten
tenzij daarvan geheel of gedeeltelijk wordt afgeweken zoals ten aanzien van retentierechten
(artikel 6:57) en ten aanzien van de exceptio non adimpleti contractus (artikel 6:264) en ten
aanzien van de onzekerheidsexceptie (artikel 6:263).434
131. Het Nederlandse Burgerlijk Wetboek bevat verder nog enkele bepalingen die voor een
specifieke rechtsbetrekking een opschortingsbevoegdheid instellen of die buiten twijfel stellen
dat er een opschortingsbevoegdheid bestaat.435
Zo bepaalt artikel 7:609, derde lid NBW
bijvoorbeeld dat de hotelhouder een retentierecht heeft op de door de gast meegebrachte
zaken voor al hetgeen hij van de gast te vorderen heeft ter zake van logies, kost, consumpties
en als hotelhouder verrichte diensten.
2.3.2 De exceptio non adimpleti contractus
132. De exceptio non adimpleti contractus wordt geregeld in artikel 6:262 NBW. Deze
bepaling vormt een lex specialis ten opzichte van de algemene regeling436
en bepaalt dat
432
Voor gedetailleerde analyse: zie J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk
wetboek. Tekst & Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 2332-2335. 433
Zo regelt artikel 6:53 NBW de werking van het opschortingsrecht tegen de schuldeisers van de wederpartij.
Artikel 6:54 NBW geeft de gevallen waarbij er geen bevoegdheid tot opschorting is. Artikel 6:55 NBW regelt de
zekerheidstelling als een van de wijzen waarop een opschortingsrecht teniet kan gaan. Artikel 6:56 NBW ten
slotte bepaalt dat een bevoegdheid tot opschorting ook in stand blijft na verjaring van de rechtsvordering op de
wederpartij. 434
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2331. 435
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 144-145.
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2736.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
77
Masterproef contractenrecht
wanneer een partij haar verbintenis niet nakomt, de wederpartij dan bevoegd is de nakoming
van haar daartegenover staande verplichtingen op te schorten. Dit artikel zou een sterkere437
opschortingsbevoegdheid bevatten die kan worden ingeroepen ingeval van niet-nakoming van
één van twee tegenover elkaar staande verbintenissen uit een wederkerige overeenkomst of
een daarmee gelijkgestelde rechtsverhouding.438
Ook de zogenaamde onzekerheidsexceptie wordt in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek
geregeld (zie artikel 6:263 NBW439
).440
2.3.3 Het retentierecht
133. Het retentierecht wordt op een wat aparte plaats geregeld in het Nederlandse Burgerlijk
wetboek. Zo is het retentierecht niet zoals de andere opschortingsrechten geregeld in Boek 6
(„Algemeen gedeelte van het verbintenissenrecht‟) maar in Boek 3 („Vermogensrecht in het
algemeen‟). In dat Boek 3 (onder titel 10) wordt er een afdeling (afdeling 4) aan het
retentierecht besteed (artikel 290 tot 295). Het retentierecht wordt (artikel 290) daar
omschreven als de bevoegdheid die in de bij de wet aangegeven gevallen aan een schuldeiser
toekomt, om de nakoming van een verplichting tot afgifte van een zaak aan zijn schuldenaar
op te schorten totdat de vordering wordt voldaan. Ook deze regeling van het retentierecht
wordt als lex specialis beschouwd ten aanzien van de algemene regeling van de
opschortingsrechten. De bijzonderheid van het retentierecht zou erin bestaan dat de op te
schorten prestatie enkel de afgifte van een zaak betreft.441
Verder bijzonder aan de regeling
van het retentierecht is dat het Nederlandse recht een voorrecht verleent aan de retentor (dit
437
Zo wordt de bevoegdheid tot opschorting in artikel 6:54, b. NBW uitgesloten voor zover de wederpartij
blijvend verhinderd is haar verbintenis na te komen. Bij wederkerige overeenkomsten is deze uitsluiting buiten
toepassing verklaard (zie artikel 6:264). Verder sluit artikel 6:54, c. NBW de bevoegdheid tot opschorting uit
voor zover op de vordering van de wederpartij geen beslag is toegelaten. Bij wederkerige overeenkomsten kan
men daarentegen in zo‟n geval ingevolge artikel 6:264 NBW opnieuw wel beroep doen op de enac. Ten slotte
wordt bij de wederkerige overeenkomsten ook artikel 6:55 NBW, waarbij wordt bepaald dat het recht op
opschorting vervalt zodra de wederpartij zekerheid stelt voor de nakoming van zijn verbintenis, buiten
toepassing verklaard. Zie R.J.Q. KLOMP, “Opschorting” in C. BOLLEN en H.J. DE KLUIVER (eds.),
Burgerlijk recht geschetst. Verbintenissenrecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 95-96. 438
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 145. 439
Het eerste lid van artikel 6:263 NBW bepaalt dat de partij die verplicht is eerst te presteren, niettemin
bevoegd is de nakoming van haar verbintenis op te schorten, indien na het sluiten van de overeenkomst de te
harer kennis gekomen omstandigheden haar goede grond geven te vrezen dat de wederpartij haar daartegenover
staande verplichtingen niet zal nakomen. 440
Zie J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2738-2739. 441
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 145.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
78
Masterproef contractenrecht
i.t.t. het Belgische recht).442
Zo bepaalt artikel 3:292 NBW dat de schuldeiser zijn vordering
op de zaak kan verhalen met voorrang boven allen tegen wie het retentierecht kan worden
ingeroepen.
2.3.4 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht443
134. Niettegenstaande er al enkele opmerkelijke verschillen zijn aangehaald (geen of beperkte
wettelijke regeling in België, geen algemeen opschortingsrecht in België en het retentierecht
verschaft geen zekerheid in België), zijn de meeste regels betreffende de opschortingsrechten
in België en Nederland gelijklopend. In de algemene toepassingsvoorwaarden zijn er met
name weinig verschillen. Zo zijn de vereisten inzake samenhang, inzake het opeisbaar en
zeker karakter van de schuldvorderingen en inzake de goede trouw bijna identiek. Ook is het
Nederlandse recht inzake de opschortingsrechten van suppletief recht („regelend recht‟
genaamd).444
135. Vraag die evenwel bij deze twee stelsels kan worden gesteld is welk stelsel het
voordeligst is. Deze vraag is niet zo gemakkelijk eenduidig te beantwoorden. Zo zijn, zoals
reeds aangehaald, de verschillen in de praktische toepassing eerder miniem. Grote voordeel
van het Nederlandse recht is m.i. dat de opschortingsrechten er wettelijk geregeld zijn. Dit
zorgt toch voor enige zekerheid omtrent de concrete uitwerking (en omtrent de
toepassingsvoorwaarden). Dit wil echter niet zeggen dat ik pleit voor een overname van de
Nederlandse indeling. Zo wijst CAUFFMAN er volgens mij terecht op dat de overname van
de Nederlandse indeling der opschortingsrechten nieuwe afbakeningsproblemen zouden
kunnen creëren.445
Het lijkt immers niet altijd zo gemakkelijk om de enac te onderscheiden
van het algemeen opschortingsrecht. Ik ben dus geen voorstander van een opdeling van de
opschortingsrechten in verschillende types waarvoor er telkens specifieke/afzonderlijke regels
van toepassing zijn. Waarvoor ik dan wel pleit, is de invoering in het Belgisch recht van één
algemeen opschortingsrecht, gelijkend op de enac zoals die nu gekend is in het Belgische
recht, waarvan alle modaliteiten en toepassingsvoorwaarden duidelijk wettelijk zijn geregeld
442
E. DIRIX, “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van
rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli 1999), 14. 443
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 169-171. 444
Zie J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2331. 445
C. CAUFFMAN, “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 170.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
79
Masterproef contractenrecht
en waarmee het voor de praktijk makkelijk om werken is. Het onderscheid tussen het
retentierecht en de enac zou ik, gelet op de vaak voorkomende overlapping446
, niet meer
hanteren.
2.4 Unidroit-principes
136. Artikel 7.1.3 van de Unidroit-principes heeft betrekking op „withholding performance‟.
Deze „withholding performance‟ zou volgens de toelichting bij de Unidroit-principes
overeenkomen met de exceptio non adimpleti contractus.447
Het gaat net zoals in België om
een tijdelijke sanctie welke enkel kan worden ingeroepen gedurende de periode de andere
partij zijn verbintenissen niet nakomt. De Unidroit-principes kennen geen afzonderlijk
retentierecht.448
137. Het vernoemd artikel 7.1.3 UP maakt een tweeledig onderscheid en dient in samenhang
te worden gelezen met artikel 6.1.4 UP449
. Zo stelt artikel 7.1.3 UP450
vooreerst dat indien
partijen gelijktijdig moeten nakomen, iedere partij de nakoming van haar verbintenis kan
opschorten tot de wederpartij de nakoming aanbiedt. In tweede instantie stelt het artikel dat
indien partijen niet gelijktijdig moeten nakomen, de partij die later moet nakomen bevoegd is
de nakoming van haar verbintenis op te schorten tot de wederpartij heeft nagekomen. Uit deze
twee bepalingen van artikel 7.1.3 UP is af te leiden dat de partij die verplicht is eerst te
presteren niet gerechtigd is om zijn prestatie op te schorten.
138. De Unidroit-principes maken niet duidelijk welke band of samenhang er tussen de
opgeschorte en de eisbare verbintenis moet zijn. Ook in de officiële toelichting wordt er niets
over geschreven. VOGENAUER en KLEINHEISTERKAMP stellen in deze context dat het
in elk geval mogelijk is de „withholding performance‟ uit te oefenen bij verbintenissen uit
446
Zie supra nr. 125. 447
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 198. 448
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 740. 449
Artikel 6.1.4 UP heeft betrekking op de volgorde van nakoming. 450
Officiële Engelse tekst van artikel 7.1.3 UP: “ (1) Where the parties are to perform simultaneously, either
party may withhold performance until the other party tenders its performance. (2) Where the parties are to
perform consecutively, the party that is to perform later may withhold its performance until the first party has
performed”.
Sancties bij wederkerige overeenkomsten
80
Masterproef contractenrecht
eenzelfde wederkerige overeenkomst en wanneer dit contractueel is voorzien.451
Wanneer
contractueel echter niets is voorzien en er ook geen wederkerig contract is, stellen beide
vernoemde auteurs dat er, gelet op de onduidelijkheid, toch één regel is die in elk geval kan
worden aangenomen: “het opschorten van een verbintenis welke geen enkele band heeft met
de niet nagekomen verbintenis is in strijd met de goede trouw, zoals omschreven in artikel 1.7
UP”.452
139. Ten slotte dient er ook gewezen te worden op artikel 7.3.4 UP (in samenhang te lezen
met artikel 7.3.3 UP453
). Dit artikel bepaalt dat een partij die goede gronden heeft om aan te
nemen dat de wederpartij wezenlijk zal tekortschieten, een passende zekerheid tot behoorlijke
nakoming kan vragen en ondertussen (in afwachting van de zekerheid) zijn nakoming kan
opschorten („anticipatory suspension‟). Men anticipeert m.a.w. op een mogelijke
tekortkoming.454
451
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 743-744. 452
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 744. 453
Artikel 7.3.3 UP heeft betrekking op de „anticipatory non-performance‟. Volgens dit artikel kan de
wederpartij de overeenkomst ontbinden, wanneer vaststaat dat een van de partijen voor de dag waarop nakoming
verschuldigd is, wezenlijk zal tekortkomen. 454
Zie ook supra nr. 103 inzake de „anticipatory breach‟.
Contractuele bedingen
81
Masterproef contractenrecht
III.3 Contractuele bedingen
1 Straf- of schadebedingen
1.1 Algemeen
140. Artikel 1226 BW omschrijft het strafbeding als een beding waarbij een persoon zich
voor het geval van niet-uitvoering van de overeenkomst verbindt tot betaling van een
forfaitaire vergoeding van de schade die kan worden geleden ten gevolge van de niet-
uitvoering van de overeenkomst. De schadevergoeding die de in gebreke zijnde partij zal
dienen te betalen, wordt dus a priori en forfaitair geraamd.455
Deze bepaling werd ingevoerd
bij Wet van 23 november 1998456
. Met deze wet heeft de wetgever de tot dan toe geldende
regeling inzake strafbedingen grondig willen wijzigen.457
Opgemerkt dient hier al te worden
dat de begrippen schadebeding en strafbeding door elkaar worden gebruikt.458
141. Een schadebeding heeft een accessoir karakter.459
Dergelijk beding veronderstelt m.a.w.
een hoofdverbintenis. Een schadebeding strekt immers tot vergoeding van de schade die kan
worden geleden ingevolge de niet of gebrekkige uitvoering van een andere verbintenis
(hoofdverbintenis). Het accessoir karakter blijkt ook uit artikel 1227 BW dat bepaalt dat de
nietigheid van de hoofdverbintenis ook het strafbeding nietig maakt.
455
D. VAN DRIESSCHE, “Rechtmatige schadebedingen: geen ontkomen aan?”, TBBR 2008, afl. 1, 34. 456
Wet van 23 november 1998 tot wijziging, wat het strafbeding en de moratoire intrest betreft van het BW, BS
13 januari 1999. 457
Voor achtergrond: zie C. BIQUET-MATHIEU, “La loi du 23 novembre 1998 et le nouveau régime des
clauses pénales”, JT 1999, 709-716 ; I. DEMUYNCK, “De nieuwe wet op de strafbedingen: het matigingsrecht
gelegaliseerd”, RW 1999-2000, 105-111; P. WÉRY, “La loi du 23 novembre 1998 modifiant le Code Civil en ce
qui concerne la clause pénale et les intérêts moratoires : fin de la crise de la clause pénale ou début de nouvelles
incertitudes”, TBBR 1999, 222-238. Zie ook infra nr. 155. 458
VANDEN BERGHE betreurt dit. Hij vindt dat het beter is dat wettelijk gebruikte term („strafbeding‟) wordt
gehanteerd en dat er best geen verwarring wordt gecreëerd door het gebruik van de term schadebeding. Zie
daarvoor: O. VANDEN BERGHE, “Het toepassingsgebied van artikel 1231 B.W. betreffende overdreven
strafbedingen: een kritische analyse”, TBBR 2004, afl. 2, 69. Voor theoretisch onderscheid tussen beide
begrippen: zie infra nr. 143. 459
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 10.
Contractuele bedingen
82
Masterproef contractenrecht
1.2 Toepassingsvoorwaarden/uitwerking
142. De concrete toepassing van een strafbeding veronderstelt in eerste instantie steeds een
contractuele wanprestatie van de schuldenaar.460
BAECK merkt daarbij terecht op dat de
vereiste van een voorafgaande contractuele wanprestatie van de schuldenaar eigenlijk niet
ondubbelzinnig uit de tekst van artikel 1226 BW kan worden afgeleid.461
Artikel 1226 BW
heeft het immers over de „niet-uitvoering van de overeenkomst‟ en dat kan ook het resultaat
zijn van een andere handeling van de schuldenaar of van een vreemde oorzaak. Volgens
BAECK moet evenwel als artikel 1226 BW in samenhang wordt gelezen met de artikelen
1228 en 1230 BW besloten worden dat de toepassing van een strafbeding steeds een
voorafgaande wanprestatie van de schuldenaar veronderstelt. In de vernoemde artikelen is er
namelijk sprake van „de schuldenaar die in gebreke is‟, hetgeen een wanprestatie impliceert.
Dit kan bovendien ook uit de voorbereidende werkzaamheden van de wet van 23 november
1998462
worden afgeleid.463
Dat „de schuldenaar in gebreke moet zijn‟ (zoals blijkt uit de tekst
van artikel 1228 en 1230 BW) herinnert er ook nog eens aan dat schuldeiser slechts recht
heeft op de overeengekomen schadevergoeding als hij de schuldenaar vooraf in gebreke heeft
gesteld.
143. In tweede instantie is het essentieel voor een strafbeding dat het vooraf bepaalt welk
bedrag verschuldigd is in geval van wanprestatie. Het bepaalde bedrag mag daarbij enkel
strekken tot vergoeding van de schade. Een schadebeding heeft m.a.w. een indemnitaire
(vergoedende, compensatoire) functie.464
Deze vergoedende functie zou daarbij beide partijen
ten goede komen.465
De partijen komen immers op die manier een schadevergoeding overeen
voor het geval van een wanprestatie, zodat nadien geen betwisting ontstaat over het bestaan en
de omvang van de schade. In ons recht is, ondanks verschillende kritieken466
, enkel het
460
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 11-12. 461
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 4. 462
Parl. St. Kamer 1997-1998, 1373/4, 14-15. 463
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 4. 464 A. GOEGEBUER, “Schade- en strafbedingen n in rechtshistorisch en rechtsvergelijkend perspectief”, RW
2001-02, 401. 465
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1270. 466
Zie bv. L. CORNELIS, “Lief zijn voor het verbintenissenrecht (over het virtuele strafbeding)”, TBH 2000, nr.
24.
Contractuele bedingen
83
Masterproef contractenrecht
vergoedende karakter aanvaard van een schade- of strafbeding.467
Schadebedingen mogen
bijgevolg geen punitieve of coërcitieve468
functie vervullen. Dit werd door het Hof van
Cassatie voor het eerst aangehaald in het mijlpaalarrest van 17 april 1970469
en vervolgens
bevestigd en verfijnd in een reeks latere arresten.470
Volgende „regel‟ wordt dan ook vaak
aangehaald: “boetedingen zijn verboden, schadebedingen niet”.471
Het is m.i. dan ook te
betreuren dat de wetgever koos voor de term „strafbeding‟ in het huidige artikel 1226 BW (het
betreft terminologisch immers een schadebeding). De wetgever gaat m.a.w. schade- en
strafbedingen terminologisch vereenzelvigen. Over deze terminologische vereenzelviging en
het vermeende theoretisch conceptueel verschil tussen schade- en strafbedingen is al heel wat
inkt gevloeid in de rechtsleer.472
Er wordt daar vooral gewezen op het reeds aangehaalde
verschil in functie/doel tussen beide begrippen. Een schadebeding heeft in principe een
vergoedende functie of schadefixeringsfunctie. Een strafbeding daarentegen heeft in de eerste
plaats een afschrikkende, beteugelende of aansporende functie. Ook in andere talen (landen)
speelt dit verschil in terminologie een rol. Zo kan bij wijze van voorbeeld473
gewezen worden
op de Engelse terminologie die enerzijds spreekt van „liquidated damages clauses‟ (als beding
compensatoir karakter heeft) en anderzijds van „penalty clauses‟ (als beding aansporend of
bestraffend karakter heeft).474
144. Ten slotte dient er op te worden gewezen dat, opdat een schadebeding uitwerking zou
kunnen hebben, logischerwijze de contractueel bepaalde voorwaarden voor de toepassing van
467
O. VANDEN BERGHE, “Bedingen en schadevergoeding: strafbedingen, opzegbedingen en
exoneratiebedingen” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2004, 45. 468
= aansporingsfunctie/dwangfunctie. 469
Cass. 17 april 1970, Arr.Cass. 1970, 754 (het zgn. „biljartarrest‟). Het Hof van Cassatie besliste in dit arrest
dat een strafbeding in strijd is met de openbare orde wanneer de feitenrechter heeft vastgesteld dat de bedongen
som „geen vergoeding van schade kan zijn‟ of wanneer de eiser op de wanprestatie van zijn medecontractant
speculeert. 470
Cass. 24 november 1972, Arr.Cass. 1973, 302; Cass. 8 februari 1974, Arr.Cass. 1974, 624; Cass. 2 december
1983, Arr.Cass. 1983-84, nr. 187; Cass. 21 november 1985, Arr.Cass. 1985-86, nr. 194; Cass. 28 november
1991, Arr.Cass. 1991-92, nr. 167. 471
Zie o.m. W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 190. 472
Zie o.m. A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar
met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 4-5; O. VANDEN BERGHE, “Bedingen en schadevergoeding: strafbedingen, opzegbedingen
en exoneratiebedingen” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2004, 46. 473
Andere voorbeelden: inzake bedingen met een indemnitair karakter („schadebedingen‟) wordt er in het Frans
gesproken van „une clause d‟indemnisation forfaitaire‟ of van „un forfait indemnitaire conventionnel‟ en in het
Duits van „eine Schadenspauschale‟ of van een „ein pauschalierter Schadensersatz‟. Heeft het beding
daarentegen eerder een coërcitieve functie („strafbeding‟) dan wordt er in het Frans gesproken van „une clause
pénale‟ en in het Duits van „eine Vertragsstrafe‟ of „eine Konventionalstrafe‟. Zie A. GOEGEBUER, “Schade-
en strafbedingen n in rechtshistorisch en rechtsvergelijkend perspectief”, RW 2001-02, 401-402. 474
Zie A. GOEGEBUER, “Schade- en strafbedingen n in rechtshistorisch en rechtsvergelijkend perspectief”, RW
2001-02, 401-402.
Contractuele bedingen
84
Masterproef contractenrecht
het strafbeding dienen voldaan te zijn.475
Zo mag een strafbeding dat voorziet in een
forfaitaire vergoeding wegens laattijdige nakoming, niet worden toegepast bij de evaluatie
van de schadevergoeding wegens gebrekkige uitvoering.
1.3 Samenloop met andere rechtsmiddelen
1.3.1 Keuzerecht?
145. Vooreerst kan er gewezen worden op artikel 1228 BW. Dit artikel bepaalt dat de
schuldeiser, in plaats van de bedongen straf tegen de in gebreke zijnde schuldenaar te
vorderen, nakoming van de hoofdverbintenis kan eisen. Artikel 1228 BW bevestigt dus
nogmaals dat de uitvoering in natura in principe de primaire sanctie is en dat de schuldeiser
steeds het recht heeft de uitvoering in natura te vorderen.476
Het bestaan van een schadebeding
vormt daartoe dus geen beletsel. Het bestaan van een schadebeding vormt evenmin een
beletsel om te opteren voor de ontbindingssanctie.477
146. Partijen kunnen evenwel, aangezien de bovengaande „regels‟ niet van dwingend recht
zijn, contractueel hiervan afwijken. Zo kunnen de partijen bijvoorbeeld uitdrukkelijk bepalen
dat in geval van contractuele wanprestatie van de schuldenaar onmiddellijk en uitsluitend het
schadebeding van toepassing zal zijn.478
1.3.2 Cumulatie?
147. Het gevolg van de louter vergoedende functie van het schadebeding is dat samenloop
tussen een strafbeding en een schadevergoeding of een vordering tot nakoming (zie artikel
1229, tweede lid BW) uitgesloten is.479
Ook samenloop met ontbinding is in principe
uitgesloten. Wanneer de overeenkomst immers ontbonden wordt, verdwijnt ook het
schadebeding dat, vanwege zijn accessoire karakter, het lot van zijn hoofdverbintenis volgt
475
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 9. 476
Zie supra nr. 14. 477
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 16. 478
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 15. 479
H. SCHELHAAS, “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 318.
Contractuele bedingen
85
Masterproef contractenrecht
(„accessorium sequitur principale‟).480
Ontbinding kan evenwel ook aanleiding geven tot een
aanvullende schadevergoeding. Dergelijke aanvullende schadevergoeding wegens ontbinding
zouden partijen echter wel op voorhand en forfaitair kunnen vaststellen. Cumulatie tussen een
ontbindingsvordering en een schadebeding dat betrekking heeft op de „ontbindingsschade‟ is
derhalve wel mogelijk.481
Verder wordt samenloop ook toelaatbaar geacht wanneer partijen in
hun contract slechts een beding hebben opgenomen die betrekking heeft op de vertraging in
de uitvoering van de overeenkomst (zie rentebedingen482
).483
Dit blijkt uit artikel 1229,
tweede lid in fine BW.
1.4 Onderscheid met andere bedingen
148. Een schadebeding moet duidelijk onderscheiden worden van enkele andere bedingen. Zo
mag een schadebeding niet verward worden met een opzegbeding.484
Een opzegbeding kent
aan een contractspartij het recht toe om een overeenkomst voortijdig en eenzijdig te
beëindigen, mits betaling van een forfaitaire vergoeding (=opzegvergoeding) aan de
wederpartij.485
Deze opzegvergoeding moet gezien worden als de tegenprestatie voor de
uitoefening van het recht van voortijdige beëindiging.486
Het staat m.a.w. los van enige
wanprestatie.487
Volgens het Hof van Cassatie is een opzegbeding om deze reden dan ook
geen strafbeding.488
149. Verder dienen strafbedingen ook onderscheiden te worden van de
prijsaanpassingsclausules. Dit zijn bedingen waarbij partijen overeenkomen dat er een
prijsvermindering of –vermeerdering zal worden toegepast in functie van door hen
480
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 16. 481
H. SCHELHAAS, “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 321. 482
Infra nr. 153. 483
H. SCHELHAAS, “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 321. 484
Voor gedetailleerde analyse: zie H. SCHELHAAS, “Opzegbeding versus strafbeding”, TBBR 2005, afl. 2,
102-109. 485
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 188-189. 486
Zie inzake opzegging ook supra nr. 94. 487
O. VANDEN BERGHE, “Bedingen en schadevergoeding: strafbedingen, opzegbedingen en
exoneratiebedingen” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2004, 57. 488
Cass. 6 september 2002, RABG 2003, 637.
Contractuele bedingen
86
Masterproef contractenrecht
aangegeven criteria, wanneer de geleverde zaak en/of prestaties niet aan het beloofde
voorwerp van de verbintenis voldoet.489
150. Ten slotte mogen strafbedingen ook niet verward worden met de vrijwarings- en
exoneratiebedingen.490
1.5 Bijzonder strafbeding: het rentebeding
151. Zoals supra491
uitgebreid besproken, zijn er bijzondere regels voor de laattijdige betaling
van geldschulden. Zo bepaalt artikel 1153, eerste lid BW dat inzake de verbintenissen die
alleen betrekking hebben op het betalen van een bepaalde geldsom, de schadevergoeding
wegens vertraging in de uitvoering nooit bestaat in iets anders dan de wettelijke interest,
behoudens de bij de wet gestelde uitzonderingen. Deze bepaling is evenwel niet van
dwingend recht, zodat partijen er geldig kunnen van afwijken. Dit gebeurt aan de hand van
rentebedingen.
152. Rentebedingen of interestbedingen kunnen worden gedefinieerd als bedingen waarbij de
partijen de moratoire interest, welke verschuldigd is door de schuldenaar in geval van
vertraging in de uitvoering van de betaling van een geldsschuld, conventioneel vastleggen.492
Dergelijk rentebeding is eigenlijk niets anders dan een schadebeding die betrekking heeft op
een bijzondere vorm van wanprestatie (vertraging) bij een bijzondere soort van verbintenissen
(verbintenissen tot betaling van een geldsom).493
Een rentebeding strekt er immers toe de
schade te vergoeden die de schuldeiser lijdt door de vertraging in betaling, d.i. het renteverlies
op de uitstaande vordering.
489
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 3. 490
Zie daarover infra nr. 170 e.v. 491
Nr. 51 e.v. 492
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 41. 493
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 41-
42.
Contractuele bedingen
87
Masterproef contractenrecht
153. Rentebedingen kunnen in principe gecumuleerd worden met andere forfaitaire
schadevergoedingen („gewone schadebedingen‟). Deze andere bepaalde forfaitaire
schadevergoedingen moeten dan wel betrekking hebben op andere schadeposten dan deze
voortvloeiend uit het gebrek aan betaling binnen de gestelde termijn (die schade wordt
immers gedekt door het rentebeding).494
1.6 Sanctionering schadebedingen
1.6.1 Voor de wetswijziging van 23 november 1998
154. De sanctionering van schadebedingen vormt in de rechtsleer het voorwerp van een
uitgebreide analyse.495
Deze wordt in de masterproef slechts op beknopte wijze weergegeven.
Voor de wetswijziging van 23 november 1998 was het standpunt van het Hof van Cassatie (en
dat sinds het mijlpaalarrest van 17 april 1970496
) dat de geldigheid van een strafbeding diende
beoordeeld te worden door een vergelijking te maken met de potentiële voorzienbare
schade.497
. Het bedongen bedrag moest m.a.w. vergeleken worden, niet met de werkelijke
geleden schade, maar wel met de potentiële schade zoals die op het ogenblik van het sluiten
van de overeenkomst voorzienbaar was. Wanneer een beding geen vergoeding van deze
potentiële schade kon zijn, dan kwam dit beding volgens het Hof van Cassatie neer op een
private straf. En dergelijke private straf werd strijdig geacht met de openbare orde en was
bijgevolg absoluut nietig (op grond van de artikelen 6, 1131 en 1133 BW).498
Dit belette
echter niet dat sommige bodemrechters toch op één of andere wijze strafbedingen
matigden.499
494
Luik 11 maart 1999, TBBR 2000, 615; Brussel 31 januari 2000, JT 2000, 621; Luik 9 januari 2003, JLMB
2003, 1507. 495
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 12
e.v.; I. DEMUYNCK, “De nieuwe wet op de strafbedingen: het matigingsrecht gelegaliseerd”, RW 1999-2000,
105-111; A. VAN OEVELEN, “Schadebedingen” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 64-68. 496
Cass. 17 april 1970, Arr.Cass. 1970, 754 (het zgn. „biljartarrest‟). 497
I. DEMUYNCK, “De nieuwe wet op de strafbedingen: het matigingsrecht gelegaliseerd”, RW 1999-2000, 106
e.v. 498
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, afl. 62 (28 september 2004), 7-8. 499
Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 185.
Contractuele bedingen
88
Masterproef contractenrecht
1.6.2 Na de wetswijziging van 23 november 1998
A) Algemeen
155. De wet van 23 november 1998 heeft belangrijke wijzigingen aangebracht aan de
sanctionering van buitensporige en dus ongeoorloofde strafbedingen.
De bovengaande
jurisprudentie is daarbij evenwel niet volledig verlaten.500
Zo werd het toetsingscriterium
behouden: net zoals dat onder de vroegere jurisprudentiële regeling het geval was, wordt om
het al dan niet overdreven karakter van een strafbeding te beoordelen een beroep gedaan op
het criterium van de potentiële schade zoals die op het ogenblik van de contractsluiting door
de partijen kon worden voorzien.
De belangrijkste wijziging betreft de eigenlijke sanctie van ongeoorloofde strafbedingen. Het
gewijzigde artikel 1231, §1 BW laat de rechter thans toe strafbedingen te matigen.501
Het
vernoemde artikel stelt immers dat de rechter ambtshalve of op verzoek van de schuldenaar de
straf die bestaat in het betalen van een bepaalde geldsom kan minderen wanneer die som
kennelijk het bedrag te boven gaat dat de partijen bij het sluiten van de overeenkomst konden
vaststellen om de schade wegens de niet-uitvoering van de overeenkomst te vergoeden. De
wetgever achtte het dus aangewezen om, ter voorkoming van de absolute nietigheid van het
beding, aan de rechter een matigingsbevoegdheid toe te kennen. De rechter kan bij de
uitoefening van zijn matigingsbevoegdheid de schuldenaar evenwel niet veroordelen tot een
kleinere geldsom dan deze die bij gebrek aan een strafbeding verschuldigd zou zijn geweest
(artikel 1231, §1, tweede lid BW). De „ondergrens‟ of „benedengrens‟ van de rechterlijke
matigingsbevoegdheid is dus de werkelijke schade.
B) Andere regeling inzake rentebedingen
156. Voor rentebedingen voorziet artikel 1153, vijfde lid BW merkwaardig genoeg in een
andere maatstaf voor matiging dan voor andere strafbedingen.502
Het vernoemde artikel
bepaalt dat de rechter ambtshalve of op verzoek van de schuldenaar, de interest die werd
bedongen als schadevergoeding wegens vertraging in de uitvoering kan verminderen, indien
de bedongen interest kennelijk de ten gevolge van de vertraging geleden schade te boven gaat.
Het criterium ter beoordeling van het buitensporig karakter is hier dus niet de potentiële
schade, maar de werkelijke schade. Er is heel wat verdeeldheid in de rechtsleer over deze
500
Zie W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 191. 501
Voor meer uitgebreide analyse: zie O. VANDEN BERGHE, “Het toepassingsgebied van artikel 1231 B.W.
betreffende overdreven strafbedingen: een kritische analyse”, TBBR 2004, afl. 2, 62-83. 502
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 17.
Contractuele bedingen
89
Masterproef contractenrecht
afwijking.503
Zo zien verschillende auteurs hierin een vergissing van de wetgever.504
Naar
mijn mening dient echter de letter van de wet te worden gevolgd en moet de geoorloofdheid
van een rentebeding bijgevolg worden getoetst aan het criterium van de werkelijke schade.
Ook BAECK haalt lagere (onuitgegeven) rechtspraak aan waar de letterlijke bewoordingen
van artikel 1153, vijfde lid BW vrij trouw gevolgd worden.505
Artikel 1153, vijfde lid BW bepaalt verder dat de rechter in geval van herziening de
schuldenaar niet kan veroordelen tot een interest die lager is dan de wettelijke interest. De
benedengrens is hier dus de wettelijke interest.
C) Marginaal toetsingsrecht?
157. Zowel de tekst van artikel 1231 BW als die van artikel 1153 BW stelt dat het moet gaan
om een „kennelijke‟ overschrijding. In de rechtsleer wordt dan ook gewag gemaakt van een
marginaal toetsingsrecht voor de rechter.506
Als argument daarvoor wordt vaak aangehaald dat
de precieze becijfering van de schade in de praktijk in vele gevallen bijzonder moeilijk of
zelfs onmogelijk is, dit zowel voor de partijen op het ogenblik van de contactsluiting als voor
de rechter op het ogenblik van de toetsing van het strafbeding.507
Er zou dan ook maar tot
matiging moeten worden overgegaan wanneer het bedrag van het beding klaarblijkelijk
(duidelijk, manifest) meer bedraagt dan de potentiële schade (bij „gewone‟ schadebedingen)
of de werkelijke schade (bij rentebedingen) uit wanprestatie.508
D) Verbod om matigingsrecht weg te bedingen
158. Artikel 1153, vijfde lid in fine BW en artikel 1231, §3 BW bepalen dat ieder beding dat
strijdig is met de bepalingen van het desbetreffende artikel voor niet-geschreven worden
gehouden. Partijen kunnen de matigingsbevoegdheid van de rechter dus niet wegbedingen.
Het Hof van Cassatie verduidelijkt daarbij dat artikel 1231, §3 BW (zal naar analogie ook
gelden voor artikel 1153, vijfde lid in fine BW) er niet toe leidt dat, in geval van uitsluiting
503
Zie o.m. A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar
met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 42-43. 504
Zie hierover S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele
wanprestatie”, RW 2001-02, 1272. 505
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 18. 506
Zie o.m. I. DEMUYNCK, “De nieuwe wet op de strafbedingen: het matigingsrecht gelegaliseerd”, RW 1999-
2000, 107. 507
J. HERBOTS, S. STIJNS en S. COVEMAEKER, “Contractuele aansprakelijkheid”, Themis 2000-01, 44. 508
Zie o.m. A. VAN OEVELEN, “Schadebedingen” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F.
WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 65-66.
Contractuele bedingen
90
Masterproef contractenrecht
van het matigingsrecht, ook het schadebeding zelf voor niet-geschreven moet worden
gehouden.509
E) Vermindering bij gedeeltelijke uitvoering
159. Overeenkomstig artikel 1231, §2 BW is het voor de rechter ook mogelijk om de
bedongen schadevergoeding te verminderen wanneer de hoofdverbintenis gedeeltelijk is
uitgevoerd. De toepassing van dergelijke matiging bij gedeeltelijke uitvoering van de
hoofdverbintenis veronderstelt wel dat de partijen een schadebeding zijn overeengekomen
voor het geval dat de schuldenaar een bepaalde verbintenis in het geheel niet zou nakomen en
de schuldenaar nadien deze verbintenis slechts voor een deel nakomt.510
F) Nog mogelijkheid tot nietigheid?511
160. In de rechtsleer bestond enige tijd discussie omtrent de vraag of de nietigverklaring van
overdreven strafbedingen na de inwerkingtreding van de nieuwe wet nog mogelijk was. Deze
discussie lijkt grotendeels te zijn beslecht door het cassatiearrest van 6 december 2002512
. In
dit arrest vernietigde het Hof van Cassatie een arrest van het hof van beroep te Antwerpen om
reden dat de rechter een strafbeding niet kan vernietigen wanneer het bedrag ervan hoger is
dan dat van de potentiële schade. Het arrest stelt ondubbelzinnig dat de rechter wanneer hij
vaststelt dat de in het strafbeding overeengekomen vergoeding kennelijk meer bedraagt dan
de potentiële schade zoals die voorzienbaar was op het ogenblik van het sluiten van het
contract, hij dit beding enkel kan matigen en bijgevolg niet kan nietig verklaren.
G) Wat met te laag gestelde schadebedingen?
161. De door de schuldenaar verschuldigde vergoeding ingevolge wanprestatie kan door een
schadebeding zo extreem laag zijn bepaald dat het de facto neerkomt op een
exoneratiebeding.513
DUBUISSON pleit in dergelijk geval voor een verhogingsbevoegdheid
509
Cass. 5 maart 2007, AR C.05.0052.N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 510
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 34. 511
J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 18-
26; K. VANDERSCHOT, “De sanctionering van ongeoorloofde schadebedingen”, TBBR 2003, afl. 9, 640-643;
D. VAN DRIESSCHE, “Rechtmatige schadebedingen: geen ontkomen aan?”, TBBR 2008, afl. 1, 35-36. 512
Cass. 6 december 2002, AR C000176N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 513
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 17.
Contractuele bedingen
91
Masterproef contractenrecht
voor de rechter.514
Deze visie kan ik, in navolging van STIJNS, echter niet volgen.515
De
rechter is immers niet gebonden door de kwalificatie die de partijen aan een clausule hebben
gegeven.516
De meerderheidsopvatting in de rechtsleer is dan ook dat een te laag vastgesteld
schadebeding door de rechter kan geherkwalificeerd worden als een exoneratiebeding.517
De
op de exoneratiebedingen toepasselijke regels (+geldigheidsbeperkingen)518
zullen bijgevolg
dan ook moeten worden toegepast op het te laag vastgestelde schadebeding. Of zoals STIJNS
het stelt: “na herkwalificatie van een dergelijk schadebeding verlaat men de sanctieregeling
op de schadebedingen en past de rechter de controlemechanismen toe die eigen zijn aan
bevrijdingsbedingen”.519
1.7 Controle op rechtsmisbruik
162. Algemeen wordt aanvaard dat het verbod op rechtsmisbruik ook toepassing vindt in
contractuele verhoudingen.520
Aan dat verbod van rechtsmisbruik wordt door het Hof van
Cassatie de matiging op grond van de goede trouw gekoppeld.521
Dit houdt in dat de rechter
volgens het Hof van Cassatie522
een beding kan matigen “ingeval is vastgesteld dat de
schuldeiser misbruik heeft gemaakt van zijn recht”. Er is sprake van rechtsmisbruik wanneer
er een rechtsuitoefening is op een manier die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de
normale uitoefening van die rechten door een voorzichtig en bezorgd persoon.523
514
B. DUBUISSON, “Les clauses limitatives ou exonératoires de responsabilité ou de garantie en droit belge”
in P. WÉRY, Les clauses applicables en cas d’inexécution des obligations contractuelles, Brussel, La Charte,
2001, 35. 515
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1274. 516
P. WÉRY, “La clause pénale” in P. WÉRY, Les clauses applicables en cas d’inexécution des obligations
contractuelles, Brussel, La Charte, 2001, 261. 517
Zie o.m. A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar
met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 17. 518
Zie infra nr. 172 e.v. 519
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1274. 520
D. VAN DRIESSCHE, “Rechtmatige schadebedingen: geen ontkomen aan?”, TBBR 2008, afl. 1, 36. 521
O. VANDEN BERGHE, “Bedingen en schadevergoeding: strafbedingen, opzegbedingen en
exoneratiebedingen” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2004, 55. 522
Cass. 18 februari 1988, Arr.Cass. 1987-88, 790. 523
Zie bv. Cass. 8 februari 2001, AR C980470N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Contractuele bedingen
92
Masterproef contractenrecht
163. Na de wet van 23 november 1998 is de vraag gerezen of er voor de matigende werking
van de goede trouw inzake schade- en strafbedingen nog een rol is weggelegd.524
De wet van
23 november 1998 heeft immers op algemene wijze voorzien in de mogelijkheid om
overdreven strafbedingen te matigen. De meerderheidsvisie in de rechtsleer is dat de
rechtspraak inzake rechterlijke matiging o.g.v. de goede trouw onverkort blijft gelden na de
nieuwe wet.525
CORNELIS is evenwel een andere mening toegedaan: hij stelt dat het nieuwe
artikel 1231, §1 BW de in de rechtspraak ontwikkelde matiging op grond van de goede trouw
heeft gerecupereerd in een wettelijk verankerde algemene matigingsbevoegdheid.526
164. Bij deze matiging in geval van rechtsmisbruik, kunnen nog twee andere vragen worden
gesteld. De eerste vraag is: wanneer kan de rechter tot dergelijke matiging besluiten? Er dient
immers voorafgaandelijk te worden opgemerkt dat de controle op rechtsmisbruik pas in
werking treedt nadat de rechter heeft kunnen oordelen dat het schadebeding de toets van het
vergoedend karakter doorstaat en bijgevolg geoorloofd is (redenering ex ante).527
Pas in
tweede instantie wordt nagegaan of het geldig schadebeding in redelijkheid wordt uitgeoefend
(redenering ex post).528
Pas wanneer dit laatste niet het geval is, kan de rechter tot matiging
o.g.v. de goede trouw overgaan. Een tweede vraag heeft betrekking op de reikwijdte van het
desbetreffende matigingsrecht. Het Hof van Cassatie heeft zich daar in een arrest van 8
februari 2001 over uitgesproken.529
Volgende overweging werd gemaakt: “overwegende dat
de sanctie van het misbruik bij de uitoefening van contractuele rechten bestaat in het
opleggen van de normale uitoefening ervan of in het herstel van de schade ten gevolge van
dat misbruik ; dat wanneer de abusieve rechtsuitoefening betrekking heeft op de toepassing
van een contractueel beding, het herstel er kan in bestaan dat aan de schuldeiser het recht
wordt ontzegd om op dat beding een beroep te doen”. Naast de oplegging van de normale
524
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 39. 525
Zie o.m. J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer,
2004, 29; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 186; W. VAN GERVEN en S.
COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 192. 526
L. CORNELIS, “Lief zijn voor het verbintenissenrecht (over het virtuele strafbeding)”, TBH 2000, 14 en 20. 527
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1273-1274. 528
Zie ook S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 186. 529
Cass. 8 februari 2001, AR C980470N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Contractuele bedingen
93
Masterproef contractenrecht
uitoefening van het recht („matiging‟), kan de schuldeiser volgens het Hof van Cassatie dus
ook het recht worden ontnomen om zich op het strafbeding te beroepen.530
1.8 Strafbedingen in bijzondere wetgeving
165. Van belang om te vermelden is dat er in de bijzondere wetgeving ook heel wat
bepalingen met betrekking tot strafbedingen terug te vinden zijn. Enkele (voor de praktijk
belangrijke) voorbeelden:
- in de WHPC (vanaf 12 mei 2010: WMPC531
): artikel 32, 21° WHPC (artikel 74, 24°
WMPC) bepaalt dat de bedingen die in geval van niet-uitvoering of vertraging in de
uitvoering van de verbintenissen van de koper, schadevergoedingsbedragen vaststellen
die duidelijk niet evenredig zijn aan het nadeel dat door de verkoper kan worden geleden,
onrechtmatig zijn. Artikel 32, 15° (artikel 74, 17° WMPC) voorziet daarbij bovendien in
een wederkerigheid inzake schadebedingen. Deze wederkerigheid houdt in dat er geen
schadebeding ten laste van de consument mag worden opgenomen, zonder dat wordt
voorzien in een gelijkwaardige vergoeding ten laste van de verkoper die in gebreke blijft.
Het grote verschil tussen deze twee artikels en artikel 1231, §1 BW is dat de rechter bij
toepassing van artikel 1231, §1 BW de mogelijkheid heeft om het schadebeding te
matigen. De sanctie bij toepassing van de twee artikels uit de WHPC (WMPC) is
daarentegen de nietigheid.532
Er is geen mogelijkheid tot matiging bij schending van de
artikels uit de WHPC (WMPC).533
- in de Wet Consumentenkrediet534
: artikel 28 bepaalt dat verboden is en als niet
geschreven wordt beschouwd elk beding dat, ingeval de consument zijn verbintenissen
niet uitvoert, straffen of schadevergoedingen oplegt waarin deze wet niet voorziet. Artikel
90 van diezelfde wet bepaalt verder dat wanneer van de consument straffen of
schadevergoedingen worden gevraagd waarin deze wet niet voorziet, hij van rechtswege
daarvan volledig wordt ontslagen. Datzelfde artikel bepaalt verder dat indien de rechter
530
Voor gedetailleerde analyse: zie J. BAECK, “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in
beweging, Mechelen, Kluwer, 2004, 29-32; K. VANDERSCHOT, “De sanctionering van abusieve
partijbeslissingen genomen bij contractuele wanprestatie: de verschillende gedaantes van de matigende werking
van de goede trouw”, TBBR 2005, afl. 2, 95-96. 531
Zie voetnoot 343. 532
Artikel 33, §1 WHPC (artikel 75, §1 WMPC). 533
Zie R. STEENNOT en S. DEJONGHE, Handboek Consumentenbescherming en Handelspraktijken,
Antwerpen, Intersentia, 2007, 153. 534
Wet van 12 juni 1991 op het consumentenkrediet, BS 9 juli 1991.
Contractuele bedingen
94
Masterproef contractenrecht
oordeelt dat de overeengekomen of toegepaste straffen of schadevergoedingen, onder
meer in de vorm van schadebedingen, bij niet-uitvoering van de overeenkomst,
overdreven of onverantwoord zijn, hij deze ambtshalve kan verminderen of de consument
er geheel van kan ontslaan.
- in de Wet Breyne535
: artikel 10, laatste lid bepaalt dat wanneer een belofte van
overeenkomst niet wordt gevolgd door het afsluiten ervan, de contractuele vergoeding ten
laste van de koper of de opdrachtgever niet hoger kan zijn dan 5% van de totale prijs en
dat, niettegenstaande haar forfaitair karakter, de contractuele vergoeding mag
vermeerderd of verminderd worden, indien vaststaat dat het bedrag ervan lager of hoger
is dan de werkelijk geleden schade.
166. Ook dient er gewezen te worden op artikel 1023 van het Gerechtelijk Wetboek. Dit
artikel bepaalt: “ieder beding tot verhoging van de schuldvordering ingeval deze in rechte zou
worden geëist, wordt als niet geschreven beschouwd”. Deze bepaling heeft als betrachting
komaf te maken met verhogingsbedingen (strafbedingen), waarmee schuldeisers hun
procedurekosten onrechtstreeks proberen te verhalen op de tegenpartij.536
Tegelijkertijd dient er evenwel gewezen te worden op de wet van 2 augustus 2002 betreffende
de bestrijding van de betalingsachterstand bij handelstransacties. Deze wet voorziet immers
wel in een recht voor de schuldeisers om een redelijke schadeloosstelling te bekomen voor
alle relevante invorderingskosten ontstaan door de betalingsachterstand (zie artikel 6).
1.9 Nederlands recht
1.9.1 Algemeen
167. In Nederland spreekt men inzake schade- of strafbedingen van boetebedingen. Het
boetebeding wordt expliciet wettelijk geregeld in de artikelen 6:91 t.e.m. 6:94 van het
Nederlandse Burgerlijk Wetboek. Artikel 6:91 NBW geeft volgende omschrijving van het
boetebeding: “als boetebeding wordt aangemerkt ieder beding waarbij is bepaald dat de
schuldenaar, indien hij in de nakoming van zijn verbintenis tekortschiet, gehouden is een
535
Wet van 9 juli 1971 tot regeling van de woningbouw en de verkoop van de te bouwen of in aanbouw zijnde
woningen, BS 11 september 1971. 536
A. GOEGEBUER, “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28
september 2004), 50.
Contractuele bedingen
95
Masterproef contractenrecht
geldsom of een andere prestatie te voldoen, ongeacht of zulks strekt tot vergoeding van
schade of enkel tot aansporing om tot nakoming over te gaan”. Uit de tekst van dit artikel
blijkt dat het boetebeding twee mogelijke functies kan vervullen („het bifunctioneel statuut
van het boetebeding‟537
). Zo kan het beding in eerste instantie bedoeld zijn om de geleden
schade van de benadeelde bij voorbaat vast te stellen (schadefixeringsfunctie).538
In tweede
instantie kan het boetebeding bedoeld zijn als aansporing tot nakoming van de contractueel
bepaalde prestaties (aansporingsfunctie). Veelal wordt met het boetebeding zowel het ene als
het andere doel nagestreefd.539
168. Voor rentebedingen is er geen uitdrukkelijke regeling in het Nederlandse Burgerlijk
Wetboek voorzien.540
Wanneer er contractueel niets is bepaald, zal in geval van laattijdige
betaling van een geldsom de algemene regeling van artikel 6:119 NBW betreffende de
„vertragingsschade‟ toepassing vinden.541
Maar aangezien artikel 6:119 NBW van „regelend
recht‟ (suppletief recht) is, kan een andere rente bedongen worden.542
Volgens SCHELHAAS
moet dergelijk beding dat voorziet in de betaling van een rente indien een contractspartij
tekortschiet in de tijdige betaling, als een normaal boetebeding in de zin van artikel 6:91
NBW worden aanzien.543
1.9.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht
169. In bovenvermelde dubbele functie van het Nederlandse boetebeding ligt het meest
fundamentele verschil met het Belgische recht inzake strafbedingen. Zo heeft het
schadebeding in België enkel een vergoedende functie (dus enkel schadefixeringsfunctie) en
wordt de aansporingsfunctie ontoelaatbaar geacht.544
537
A. GOEGEBUER, “Schade- en strafbedingen n in rechtshistorisch en rechtsvergelijkend perspectief”, RW
2001-02, 402. 538 H. SCHELHAAS, “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 295. 539
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 308. 540
H. SCHELHAAS, “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 300. 541
Zie supra nr. 61. 542
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 2438-2440. 543
H. SCHELHAAS, “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in
het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 300. 544
Zie daarover ook H. SCHELHAAS, Het boetebeding in het Europese contractenrecht, Deventer, Kluwer,
2004, 207. Zie ook supra nr. 143.
Contractuele bedingen
96
Masterproef contractenrecht
170. Grote gelijkenis tussen beide rechtstelsels is dat beide systemen een
matigingsbevoegdheid toekennen aan de rechter. Zo bepaalt artikel 6:94 NBW dat op
verlangen van de schuldenaar de rechter, indien de billijkheid dat klaarblijkelijk eist, de
bedongen boete kan matigen, met dien verstande dat hij de schuldeiser ter zake van de
tekortkoming niet minder kan toekennen dan de schadevergoeding op grond van de wet. Uit
deze tekst van artikel 6:94 NBW kan er evenwel direct een ander verschil worden afgeleid: in
Nederland zal de rechter een matigingsbevoegdheid toekomen indien de billijkheid zulks
klaarblijkelijk eist. In België daarentegen heeft de rechter een matigingsbevoegdheid wanneer
het bedrag kennelijk het bedrag te boven gaat dat partijen konden vaststellen („potentieel
voorzienbare schade‟). Het criterium voor matiging in Nederland („indien de billijkheid zulks
klaarblijkelijk eist‟) is redelijk abstract en is dan ook ingevuld door de rechtspraak. Het
welgekende Saladin-HBU-arrest545
diende als startpunt voor een hele reeks uitspraken inzake
concrete criteria die voor de matigingsvraag van belang zijn.546
Een redelijk recent arrest van
de Hoge Raad reikte volgende criteria aan die voor de matigingsvraag van belang zijn547
: de
verhouding tussen de werkelijke schade en de hoogte van de boete, de aard van de
overeenkomst, de inhoud en de strekking van het beding en de omstandigheden waaronder het
is ingeroepen.548
De ondergrens van de matiging is naar Belgisch en Nederlands recht daarentegen wel gelijk.
Beide systemen stellen als ondergrens de schadevergoeding welke bij gebrek aan strafbeding
zou verschuldigd zijn (dit is de wettelijke schadevergoeding). Belangrijk om ook op te
merken is dat het Nederlandse recht, i.t.t. het Belgische recht, geen afzonderlijke
matigingsregeling kent voor rentebedingen.
171. Een ander opmerkelijk verschil is dat het Nederlandse recht een speciale bepaling
(artikel 6:94, tweede lid NBW) voorziet welke de rechter niet alleen toelaat om een
strafbeding te matigen, maar ook aan te vullen („indien de billijkheid dat vereist‟).549
Het is
dus m.a.w. naar Nederlands recht mogelijk voor de rechter een lage contractuele boete aan te
vullen tot een aanvaardbaar niveau. Over de ratio van de aanvullingsbevoegdheid wordt in de
parlementaire geschiedenis het volgende opgemerkt: “Het is niet gewenst dat een schuldenaar
545
HR 19 mei 1967, NJ 1967, 261. 546
Zie o.m. H. SCHELHAAS, “Waarheen met het boetebeding in Europa ? Een analyse van het Engelse,
Schotse, Belgische en Nederlandse recht en de Principles of European Contract Law”, TPR 2000, 1415-1416. 547
HR 27 april 2007, LJN AZ6638, nr. C05/268HR, http://zoeken.rechtspraak.nl. 548
Voorbeelden uit de rechtspraak waarbij tot matiging is overgegaan: HR 11 februari 2000, NJ 2000, 277; HR
13 februari 1998, NJ 1998, 725; HR 26 oktober 2001, NJ 2002, 595. 549 H. SCHELHAAS, Het boetebeding in het Europese contractenrecht, Deventer, Kluwer, 2004, 68-69.
Contractuele bedingen
97
Masterproef contractenrecht
er toe kan worden gebracht opzettelijk zijn verbintenis niet na te komen uit overweging dat
het betalen van de boete hem voordeliger uitkomt dan het voldoen aan zijn verplichting”.550
In
België wordt een te laag gesteld schadebeding vaak als een exoneratiebeding
geherkwalificereerd.551
1.10 Unidroit-principes
Zie infra bij „4. Contractuele clausules en de Unidroit-principes‟.552
2 Exoneratiebedingen
2.1 Algemeen
172. Een exoneratiebeding kan worden omschreven als een beding waarbij een contractspartij
bepaalt geheel of gedeeltelijk te zullen zijn bevrijd indien zijn contractuele of
buitencontractuele aansprakelijkheid in het gedrang komt.553
In het licht van deze masterproef
wordt uitsluitend de uitsluiting of beperking van de contractuele aansprakelijkheid behandeld.
Exoneratiebedingen worden ook vrijtekeningsbedingen of bevrijdingsbedingen genoemd.554
173. Een exoneratiebeding dient onderscheiden te worden van andere bedingen zoals
bedingen die de aansprakelijkheid uitbreiden (bijvoorbeeld aansprakelijkheid bedingen in
geval van overmacht) en vrijwaringsbedingen555
. Verder dient een exoneratiebeding ook
onderscheiden te worden van bedingen die de inhoud van de opgenomen verbintenissen
omschrijven („verbintenisbepalend of inhoudsbepalend beding‟).556
Partijen kunnen door de
opname van dergelijke clausules de verbintenis(sen) die door hen of door beiden zijn
aangegaan limitatief omschrijven. Een voorbeeld van dergelijk beding, is volgende clausule:
550
Parlementaire Geschiedenis Boek 6, Toelichting Meijers, p. 324. 551
Zie supra nr. 161. 552
Nr. 204 e.v. 553
A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 26. 554
N. CARETTE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 64. 555
Zie infra nr. 183. 556
O. VANDEN BERGHE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS
en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 51.
Contractuele bedingen
98
Masterproef contractenrecht
“de verbintenissen van X zijn inspanningsverbintenissen”.557
Dergelijk bedingen zijn in
principe geldig (o.g.v. de contractsvrijheid) en niet aan de geldigheidsregels van
exoneratiebedingen onderworpen.558
Wanneer de clausule echter het wezenlijk voorwerp van
de overeenkomst aantast, kan ze geherkwalificeerd worden in een ongeoorloofd
exoneratiebeding (uitholling van de wezenlijke verplichtingen van de overeenkomst559
).560
Het onderscheid tussen een „verbintenisbepalend beding‟ en een exoneratiebeding is evenwel
niet altijd even gemakkelijk te maken. Zo stelt zich de vraag of de clausule „in de staat waarin
het goed zich bevindt, gekend door de koper‟ in een verkoopsovereenkomst van een
tweedehands auto of van een onroerend goed, als een verbintenisbepalend beding of als een
bevrijdingsbeding dient gekwalificeerd te worden.561
Als het als een exoneratiebeding (voor
verborgen gebreken) wordt aangemerkt, dan zou het ongeldig kunnen zijn omdat een
professionele verkoper zijn contractuele aansprakelijkheid voor verborgen gebreken van de
verkochte zaak niet kan beperken of uitsluiten.562
Het hof van beroep van Brussel stelt
evenwel dat de stijlclausule „het goed wordt verkocht in de staat waarin het zich bevindt, wel
gekend door de verkoper‟ geen exoneratiebeding is voor verborgen gebreken. Het heeft enkel
betrekking op de verbintenis tot levering en tot vrijwaring voor uitwinning (dus een
verbintenisbepalend beding).563
2.2 Geldigheid
2.2.1 Algemeen
174. Er bestaat in het gemeen recht geen wettelijke bepaling die, zoals bij de strafbedingen, de
geldigheid van exoneratiebedingen expliciet „regelt‟. Dit neemt niet weg dat de geldigheid
van een exoneratiebeding algemeen erkend wordt.564
De aansprakelijkheidsregels (zowel de
557
A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 46. 558
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 160. 559
Zie infra nr. 176. 560
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 177. 561
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 161. 562
Voor achtergrond: zie I. CLAEYS en K. VAN STRYDONCK, "Contractuele aansprakelijkheidsbeperkingen
voor de professionele verkoper bij verborgen gebreken in het algemeen kooprecht: elf argumenten pro" in
Bijzondere Overeenkomsten 2007-2008. Postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2008, 309-
334. 563
Brussel 2 december 1997, AJT 1998-99, 873, noot R. PASCARIELLO. 564
Zie o.m. Cass. 23 november 1987, RW 1987-88, 1359; O. VANDEN BERGHE, “Exoneratiebedingen in het
gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules
rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 42.
Contractuele bedingen
99
Masterproef contractenrecht
contractuele als de buitencontractuele) zijn immers van suppletieve aard zodat conventionele
afwijkingen op grond van het beginsel van de wilsautonomie en de contractsvrijheid
toegelaten zijn.565
175. Niettegenstaande de principiële geldigheid, wordt algemeen aangenomen dat
exoneratieclausules restrictief (wat volgens STIJNS niet gelijk is aan „strikt‟)566
moeten
worden geïnterpreteerd.567
Het Hof van Cassatie stelt in die context dat exoneratiebedingen
afwijken van de gemeenrechtelijke aansprakelijkheidsregelen en dat zij derhalve eng moeten
worden geïnterpreteerd.568
Verder dient er inzake de interpretatie ook rekening te worden
gehouden met de regel van artikel 1162 BW luidens welke een overeenkomst in geval van
twijfel moet worden uitgelegd ten nadele van hem die bedongen heeft en ten voordele van
hem die zich verbonden heeft. Dit heeft toch gevolg dat de rechter, aangezien het
exoneratiebeding wordt ingeroepen door de partij die de aansprakelijkheidsbevrijding of –
vermindering geniet en in wiens voordeel het dus bedongen is, het beding tegen deze partij zal
uitleggen in het voordeel van de andere partij.569
Ook de andere interpretatieregels mogen niet
uit het oog worden verloren.570
2.2.2 Geldigheidsbeperkingen
176. Op de principiële geldigheid van exoneratiebedingen kunnen vooreerst drie categorieën
van uitzonderingen worden aangehaald.571
565
N. CARETTE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 66; A. VAN OEVELEN,
“Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT, Nuttige tips voor goede
contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 33. 566
Volgens STIJNS moet een onderscheid gemaakt worden tussen de restrictieve en de strikte interpretatie van
een contractuele clausule. Met een restrictieve of beperkende interpretatie wordt het toepassingsgebied van het
beding bewust ingekrompen. De draagwijdte van het beding zou zodoende gewijzigd worden. Dit zou volgens
STIJNS bijvoorbeeld zeer duidelijk gebeuren bij een exoneratiebeding dat in algemene termen is geformuleerd:
de exoneratie voor zware fout wordt uitgesloten uit het toepassingsgebied van dergelijk beding. Bij een strikte
interpretatie daarentegen, wordt de reikwijdte van het beding niet ingeperkt, noch uitgebreid. Men houdt zich aan
het uitgedrukte toepassingsgebied. Zie hiervoor S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 58. 567
A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 31. 568
Cass. 22 maart 1979, Arr.Cass. 1978-79, 860. 569
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1262. 570
Zie o.m. artikel 1157 BW en artikel 1602 BW. 571
Zie o.m. L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 595-602; O.
VANDEN BERGHE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS en K.
VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van contracten,
Antwerpen, Intersentia, 2006, 43-44; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven,
Acco, 2006, 180-182.
Contractuele bedingen
100
Masterproef contractenrecht
(1) In eerste instantie zijn exoneratiebedingen verboden welke strijdig zijn met bepalingen
van openbare orde of van dwingend recht. Zo kan een exoneratiebeding bijvoorbeeld geen
exoneratie bevatten voor de in de artikels 1792 en 2270 BW geregelde tienjarige
aansprakelijkheid van aannemers en architecten, waarvan wordt aangenomen dat ze de
openbare orde aanbelangt, althans wat de minimumduur van tien jaar betreft.572
(2) Verder kan een contractspartij zich niet voor eigen opzet of bedrog exonereren. Zowel
over het begrip bedrog als over de grondslag voor deze uitzondering bestaat betwisting. Zo
zijn er over het begrip opzet/bedrog verschillende opvattingen in de rechtsleer.573
Volgens een
eerste strekking is er sprake van een opzettelijke fout, als die fout wetens en willens werd
begaan en als degene die de fout beging, ook het oogmerk had om een ander de voorgedane
schade te berokkenen.574
Volgens een tweede strekking is het voldoende dat de dader de
wanprestatie wetens en willens heeft gepleegd, zonder dat men de gevolgen gewild heeft.575
Een derde en laatste strekking staat in het midden tussen de twee vorige strekkingen. Deze
strekking stelt dat opdat er sprake zou zijn van een opzettelijke fout, het volstaat dat de fout
wetens en willens is gepleegd en dat degene die de fout beging, wist of behoorde te weten dat
daardoor schade zou worden berokkend aan de schuldeiser.576
Het Hof van Cassatie heeft zich
in de context van exoneratiebedingen nog niet duidelijk en ondubbelzinnig uitgesproken over
het begrip opzet. Mijns inziens dient echter aan de laatste strekking („de tussenoplossing‟) de
572
A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 35-36. Andere voorbeelden: artikel 1954ter BW,
dat als nietig aanmerkt ieder beding of iedere verklaring waarbij vóór het sluiten van het
hotelbewaargevingscontract de aansprakelijkheid van de hotelhouder wordt uitgesloten of beperkt; artikel 10 §1
van de wet van 25 februari 1991betreffende de aansprakelijkheid voor producten met gebreken, luidens welk de
aansprakelijkheid van de producent ten aanzien van het slachtoffer niet bij overeenkomst kan worden uitgesloten
of beperkt. 573
Voor meer gedetailleerde bespreking (+verwijzingen) van de verschillende visies: zie o.m. N. CARETTE,
“Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 71-72; O. VANDEN BERGHE,
“Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT
(eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen,
Intersentia, 2006, 43; A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en
F. WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 36-37. 574
R. HAYOIT DE TERMICOURT, “Bedrog en grove schuld op het stuk van niet-nakoming van contracten”,
RW 1957-58, 72. 575
Zie A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F.
WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 36-37. 576
P. VAN OMMESLAGHE, “Examen de jurisprudence (1968-1973). Les obligations”, RCJB 1975, 525-526.
Contractuele bedingen
101
Masterproef contractenrecht
voorkeur te worden gegeven. Ik volg daarmee de interpretatie van het Hof van Cassatie577
die
ze aan het opzetbegrip van artikel 8, eerste lid WLVO gegeven heeft.578
CORNELIS wijst verder ook op het theoretische onderscheid welke kan gemaakt worden
tussen de begrippen bedrog en opzettelijke fout.579
Zoals reeds aangehaald, bestaat er ook omtrent de juridische grondslag betwisting.580
Zo
wordt er veelal verwezen naar het adagium „fraus omnia corrumpit‟ als grondslag voor deze
beperking op de geldigheid. Anderen zoeken daarentegen de juridische grondslag in het
Burgerlijk Wetboek.581
Belangrijke opmerking bij deze geldigheidsbeperking is dat exoneratie voor eigen zware fout
wel toegelaten is. Het adagium „culpa lata dolo aequiparatur‟ wordt immers niet
onderschreven in het Belgische recht.582
De exoneratie voor zware fout moet wel uitdrukkelijk
bedongen zijn, want krachtens de restrictieve interpretatie wordt aangenomen dat een in
algemene bewoordingen geformuleerd exoneratiebeding de schuldenaar niet bevrijdt voor de
gevolgen van zijn zware fout.583
Ook exoneratie voor zware fouten en zelfs opzettelijke
fouten van aangestelden of uitvoeringsagenten wordt geoorloofd geacht.584
Op de
577
Zie Cass. 12 april 2002, AR C010343F, http://jure.juridat.just.fgov.be; Cass. 24 april 2009, AR C070471N,
http://jure.juridat.just.fgov.be. 578 Volgens het Hof van Cassatie is een schadegeval opzettelijk veroorzaakt in de zin van artikel 8 WLVO als de
verzekerde vrijwillig en bewust schade heeft toegebracht. Het is daarbij volgens het Hof evenwel niet vereist dat
de verzekerde de bedoeling had de schade te veroorzaken zoals zij zich heeft voorgedaan (zie Cass. 24 april
2009, AR C070471N, http://jure.juridat.just.fgov.be). Het Hof van Cassatie hanteert dus de derde strekking (de
tussenoplossing). Deze strekking stelt dat opdat er sprake zou zijn van een opzettelijke fout, het volstaat dat de
fout wetens en willens is gepleegd en dat degene die de fout beging, wist of behoorde te weten dat daardoor
schade zou worden berokkend aan de schuldeiser. Het vereist dus niet dat de persoon het oogmerk had om een
ander de voorgedane schade te berokkenen. 579
Een fout is volgens CORNELIS bedrieglijk wanneer zij (afgezien van de miskenning van een rechtsregel, een
contractuele gedragsnorm en/of de algemene zorgvuldigheidsnorm) stoelt op een gedrag, waardoor een
rechtssubject aan een ander schade wil berokkenen. Een fout is daarentegen opzettelijk wanneer de miskenning
van de rechtsregel, de contractuele gedragsnorm en/of de algemene zorgvuldigheidsnorm met volledige kennis
van zaken gebeurt. De aansprakelijke weet daarbij m.a.w. dat hij de toepasselijke gedragsregel miskent, maar
handelt onverstoord verder. Zie L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia,
2000, 596-598. 580
Voor gedetailleerde analyse: zie o.m. N. CARETTE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc.
2004-05, 71-72; A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F.
WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 36-37. 581
In bepaalde rechtsleer wordt voorgehouden dat het exoneratieverbod voor eigen opzet haar juridische
grondslag vindt in de artikelen 1172 en 1174 BW. Een exoneratiebeding dat de schuldenaar vrijstelt van
aansprakelijkheid wegens opzettelijke niet-nakoming, zou volgens bepaalde auteurs aan de verbintenis een
zuiver potestatief karakter geven en derhalve nietig zijn. Zie o.m. A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in
L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen,
Kluwer, 2004, 37 e.v. 582
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 128. 583
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 162. Zie ook supra nr. 175. 584
Cass. 25 september 1959, Arr.Cass. 1960, 86.
Contractuele bedingen
102
Masterproef contractenrecht
toelaatbaarheid van exoneratiebedingen voor opzettelijke fouten van aangestelden of
uitvoeringsagenten is heel wat kritiek. Zo stelt STIJNS, m.i. terecht, dat het feit dat de
schuldenaar zich kan bevrijden voor de opzettelijke fout van zijn hulppersonen als
onaanvaardbaar gevolg heeft dat een contractant er belang bij heeft de uitvoering toe te
vertrouwen aan hulppersonen.585
In dat geval zal de benadeelde partij immers noch een
vordering hebben tegen de quasi-immune hulppersoon, noch tegen zijn schuldenaar die zich
bevrijdde.586
(3) Een derde categorie van exoneratieclausules welke verboden zijn, zijn deze welke iedere
zin of betekenis ontnemen aan de aard van het door de partijen beoogde contract of een
uitholling vormen van de overeenkomst.587
Een schuldenaar kan met andere woorden niet
tegelijk een verbintenis aangaan en zich tegelijkertijd bevrijden van elke aansprakelijkheid
(„donner et retenir ne vaut‟).588
Dergelijk verbod op uitholling kent een ruime interpretatie en
de rechtspraak pas dit verbod regelmatig toe.589
Een voorbeeld uit de rechtspraak dat vaak in
deze context wordt aangehaald, betreft het exoneratiebeding opgenomen in een contract van
filmontwikkeling, krachtens hetwelk bij beschadiging of verlies van het filmrolletje de klant
als schadeloosstelling enkel een blanco filmrolletje ontvangt.590
177. Naast deze drie categorieën van uitzonderingen, mogen ,wat de geldigheid betreft, ook
bepaalde bepalingen van de WHPC (WMPC) niet uit het oog worden verloren. Zo houden
artikel 32, 11° WHPC (artikel 74, 13° WMPC)591
en artikel 32, 27° WHPC (artikel 74, 30°
WMPC)592
belangrijke beperkingen in op de geldigheid van de exoneratiebedingen.
585
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1280. 586
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 164. 587
Cass. 27 september 1990, RW 1990-1991, 854. 588
N. CARETTE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 81-84; O. VANDEN
BERGHE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS en K.
VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van contracten,
Antwerpen, Intersentia, 2006, 44. 589
Zie S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele
wanprestatie”, RW 2001-02, 1264 en de daar aangehaalde rechtspraak. 590
Brussel 22 januari 1993, RGAR 1995, nr. 12491; Vred. Luik 20 november 1997, TBBR 2000, 562. 591
Artikel 32, 11° WHPC bepaalt dat elk beding onrechtmatig (en dus overeenkomstig artikel 33 WHPC ook
nietig) is welke ertoe strekt de verkoper te ontslaan van zijn aansprakelijkheid voor zijn opzet, zijn grove schuld
of voor die van zijn aangestelden of lasthebbers of voor het niet-uitvoeren van een verbintenis die een van de
voornaamste prestaties van de overeenkomst vormt. Deze bepaling heeft enkel betrekking op bedingen die de
aansprakelijkheid volledig uitsluiten. Idem voor artikel 74, 13° WMPC. 592
Artikel 32, 27° WHPC bepaalt dat elk beding onrechtmatig (en dus overeenkomstig artikel 33 WHPC ook
nietig) is welke ertoe strekt op ongepaste wijze de wettelijke rechten van de consument ten aanzien van de
verkoper of een andere partij in geval van volledige of gedeeltelijke wanprestatie of van gebrekkige uitvoering
Contractuele bedingen
103
Masterproef contractenrecht
178. Ten slotte dient te worden opgemerkt dat er in de rechtsleer gepleit wordt om
exoneratiebedingen ook te onderwerpen aan een controle op rechtsmisbruik.593
De uitoefening
van een exoneratiebeding kan immers getuigen van rechtsmisbruik, aangezien alle rechten en
bevoegdheden in overeenstemming met het principe van de goede trouw moeten worden
uitgevoerd.594
In de doctrine wordt aangehaald dat de rechtsmisbruikcontrole zou kunnen
worden gebruikt waar de klassieke controlemechanismen (zoals de restrictieve interpretatie en
het uithollingsverbod) geen oplossing bieden voor wat als niet rechtvaardig wordt ervaren.595
In de rechtspraak wordt er evenwel slechts zeer zelden een beroep gedaan op
rechtsmisbruik.596
Zelfs in de rechtsleer die pleit voor de rechtsmisbruikcontrole wordt
opgemerkt dat het beroep op rechtsmisbruik slechts uitzonderlijk of subsidiair mag zijn en dat
het een marginale toetsing betreft.597
De sanctie in geval van rechtsmisbruik bestaat erin dat
het recht wordt herleid tot zijn normale gebruik of dat de schade veroorzaakt door het
misbruik wordt hersteld.598
Daarnaast zou het recht van de schuldeiser om een beroep te doen
op de contractuele clausule ook ontnomen kunnen worden.599
2.3 Gevolgen
179. Zoals reeds aangehaald, houden exoneratiebedingen een beperking of uitsluiting in van
de aansprakelijkheid. De omvang van de exoneratie kan naargelang het geval wel heel wat
verschillen vertonen. Zo kan een onderscheid gemaakt worden tussen de volledige uitsluiting
van de aansprakelijkheid, de beperking van de aansprakelijkheid tot bepaalde fouten (bv.
door de verkoper van een van diens contractuele verplichtingen uit te sluiten of te beperken. Idem voor artikel
74, 30° WMPC. 593
Zie o.m. N. CARETTE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 69-70. 594
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 167. 595
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1283. 596
Een rechterlijke uitspraak welke in de rechtsleer wel vaak wordt aangehaald is het arrest van 4 juni 1986 van
het hof van beroep van Gent (Gent 4 juni 1986, Computerr. 1986/4, 265). In dat arrest oordeelde het hof van
beroep van Gent dat een beding waarin de schuldenaar zich bevrijdt voor de opzettelijke fouten van zijn
aangestelden, geldig is. Toch wordt het zonder uitwerking gelaten omdat de vereisten van de goede trouw zich er
tegen verzetten dat de schuldenaar aan zijn aansprakelijkheid tracht te ontsnappen door aan te voeren dat het
bedrog niet door hemzelf maar door zijn aangestelde is gepleegd. 597
Zie o.m. B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN,
“De uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht,
Mechelen, Kluwer, afl. 5 (oktober 2002), nr. 1819. 598
O. VANDEN BERGHE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS
en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 50. 599
Zie hierover supra nr. 164.
Contractuele bedingen
104
Masterproef contractenrecht
alleen uitsluiting bij een lichte fout), de beperking van de aansprakelijkheid tot een bepaald
bedrag of een bepaald plafond of tot een bepaalde soort schade of tot een bepaalde termijn.600
2.4 Sanctionering van ongeoorloofde exoneratiebedingen
180. Wat de sanctionering van ongeoorloofde exoneratiebedingen betreft, worden in de
rechtsleer verschillende mogelijkheden aangehaald.601
Voorafgaandelijk dient wel te worden
opgemerkt dat er, i.t.t. bij de strafbedingen, geen matigingsrecht voor de rechter is voorzien.
181. Als sanctie voor een ongeoorloofd exoneratiebeding wordt in principe de nietigheid van
het desbetreffende beding vooropgesteld. Het gaat daarbij om een partiële of gedeeltelijke
nietigheid (enkel het beding is nietig). Niettegenstaande het bij exoneratiebedingen vaak als
evident wordt ervaren dat niet de volledige overeenkomst, maar enkel de verboden
exoneratieclausule nietig is, kunnen er wel vragen rijzen omtrent de juridische grondslag van
dergelijke nietigheid en omtrent de draagwijdte van deze nietigheid.602
Zo rijst bijvoorbeeld
de vraag of in geval van exoneratie voor eigen opzettelijke fouten de nietigverklaring van de
clausule beperkt kan worden tot het gedeelte dat betrekking heeft op het bedrog en het
gedeelte welke andere fouten exonereert, behouden kan blijven. Ook over het absolute of
relatieve karakter van de nietigheid bestaat betwisting in de rechtsleer.603
182. Een alternatieve oplossing kan er evenwel in bestaan een beroep te doen op de
restrictieve interpretatie van exoneratiebedingen (die bijvoorbeeld in te algemene termen zijn
uitgedrukt).604
Zo zal bijvoorbeeld het beding dat een partij van elke aansprakelijkheid
bevrijdt, zo geïnterpreteerd worden dat het niet een aansprakelijkheidsbevrijding bevat voor
opzettelijke en zware fouten.605
600
A. VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 28-29. 601
Zie o.m. O. VANDEN BERGHE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 46-47. 602
I. CLAEYS, “Nietigheid van contractuele verbintenissen in beweging” in P. ARNOU, B. TILLEMAN en M.
BOES (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 309-310. 603
Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 166-167. 604
O. VANDEN BERGHE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het consumentenrecht” in S. STIJNS
en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 47. 605
Zie ook supra nr. 175.
Contractuele bedingen
105
Masterproef contractenrecht
2.5 Afbakening met het vrijwaringsbeding
2.5.1 Begrip ‘vrijwaringsbeding’
183. Vrijwaringsbedingen zijn bedingen waarbij een van de partijen zich ertoe verbindt om in
te staan voor de financiële gevolgen van de aansprakelijkheid die de wederpartij t.o.v. derden
zou kunnen oplopen.606
Dergelijke bedingen dienen duidelijk onderscheiden te worden van
exoneratiebedingen. Vrijwaringsbedingen maken immers geen eigenlijke
aansprakelijkheidsregeling uit, aangezien ze niet afwijken van de gemeenrechtelijke
aansprakelijkheidsregelen (geen beperking noch uitsluiting van de aansprakelijkheid van de
schuldenaar) maar enkel bepalen dat een derde de nadelige financiële gevolgen op zich zal
nemen.607
Een typisch voorbeeld van een vrijwaringsbeding is het beding waarbij een
aannemer van bouwwerken zich tegenover de opdrachtgever ertoe verbindt om deze laatste te
vrijwaren voor diens (buitencontractuele) aansprakelijkheid tegenover naburen en andere
derden op grond van artikel 1386 BW en op grond van bovenmatige burenhinder.608
2.5.2 Geldigheid en gevolgen
184. Overeenkomstig het beginsel van de wilsautonomie en de contractsvrijheid zijn de
contractspartijen in principe vrij om de bedingen die zij wensen in hun contract op te nemen,
zo ook dus vrijwaringsbedingen. De geldigheid van vrijwaringsbedingen is daarnaast door het
Hof van Cassatie uitdrukkelijk bevestigd.609
Er wordt wel, net zoals dat ook geldt bij de
exoneratiebedingen, aangenomen dat vrijwaringsbedingen restrictief moeten worden
geïnterpreteerd.610
185. Zoals reeds aangehaald verbindt een van de partijen zich door een vrijwaringsbeding
ertoe om in te staan voor de financiële gevolgen van de aansprakelijkheid die de wederpartij
t.o.v. derden zou kunnen oplopen. Dit wil echter niet zeggen dat schadelijdende derden niet
meer de schuldeiser van het vrijwaringsbeding (i.e. de aansprakelijke voor wie financieel
wordt ingestaan) zouden kunnen aanspreken. Overeenkomstig het principe van de relativiteit
606
N. CARETTE, “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 65. 607
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 177. 608
VAN OEVELEN, “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F. WALSCHOT,
Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 28. 609
Cass. 7 september 1962, RW 1962-63, 645; Cass. 5 mei 1967, Arr.Cass. 1967, 1081. 610 A. VAN OEVELEN, “Exoneratiebedingen en vrijwaringsbedingen” in V. SAGAERT en D. LAMBRECHT
(eds.), Actuele ontwikkelingen inzake verbintenissenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 32.
Contractuele bedingen
106
Masterproef contractenrecht
van de overeenkomst (zie artikel 1165 BW) heeft een vrijwaringsbeding immers enkel
uitwerking in de verhouding tussen de contractspartijen en kan het niet aan derden worden
tegengeworpen.611
En ook omgekeerd zouden derden het vrijwaringsbeding niet kunnen
inroepen in hun voordeel, behalve dan wanneer dat beding kan worden gekwalificeerd als een
beding ten behoeve van een derde zoals voorzien bij artikel 1121 BW.612
2.6 Nederlands recht
2.6.1 Geldigheid
A) Algemeen
186. Net zoals in België wordt de principiële geldigheid van exoneratiebedingen aan enige
grenzen onderworpen. Overeenkomstig het Nederlandse recht kan een exoneratiebeding in
principe ongeoorloofd zijn om drie redenen.613
Zo kan het vooreerst nietig zijn wegens
strijdigheid met de goede zeden (of wegens misbruik van omstandigheden). Ten tweede zou
dergelijk beding, indien het deel uitmaakt van de algemene voorwaarden, vernietigbaar zijn
als het onredelijk bezwarend is voor de wederpartij. Ten derde zou een schuldenaar geen vrij
beroep op dergelijke clausule kunnen doen, indien hij daardoor in strijd met de redelijkheid en
billijkheid zou handelen. Naast deze mogelijkheden wordt er, net zoals in België, soms ook
een oplossing gezocht in de interpretatie van het beding.
B) Strijdigheid met de goede zeden
187. Op grond van de goede zeden wordt aangenomen dat de schuldenaar zich niet zal mogen
bevrijden van aansprakelijkheid voor door hem opzettelijk veroorzaakte schade.614
Over de
uitsluiting van aansprakelijkheid voor eigen grove schuld bestaat er minder duidelijkheid. Zo
moet de rechter zich volgens HARTKAMP in elk gegeven geval, behoudens wanneer de
grove schuld grotendeels samenvalt met opzet, de vraag stellen of de opheffing van de
611
A. VAN OEVELEN, “Exoneratiebedingen en vrijwaringsbedingen” in V. SAGAERT en D. LAMBRECHT
(eds.), Actuele ontwikkelingen inzake verbintenissenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 612
Zie tekst van artikel 1165 BW. 613
Zie R. HARDY, “Europese Klassiekers: Photo Production Ltd. v. Securicor Transport Ltd.:
exoneratieclausules en de doctrine of fundamental breach”, NTBR 2004, 321-323; A.S. HARTKAMP, Mr. C.
Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel I: de
verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 259-266. 614
R. HARDY, “Europese Klassiekers: Photo Production Ltd. v. Securicor Transport Ltd.: exoneratieclausules
en de doctrine of fundamental breach”, NTBR 2004, nr. 7; A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de
beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen,
Deventer, Kluwer, 2004, 261
Contractuele bedingen
107
Masterproef contractenrecht
aansprakelijkheid al dan niet in strijd is met de goede zeden.615
Een algemene regel zou er niet
zijn.
C) In de algemene voorwaarden
188. Het Nederlandse Burgerlijk wetboek bevat specifieke bepalingen betreffende algemene
voorwaarden (zie artikel 6:231 e.v. NBW).616
Zo bepaalt artikel 6:233, a. NBW dat een
beding in de algemene voorwaarden vernietigbaar is indien het, gelet op de aard en de overige
inhoud van de overeenkomst, de wijze waarop de voorwaarden zijn tot stand gekomen, de
wederzijds kenbare belangen van partijen en de overige omstandigheden van het geval,
onredelijk bezwarend is voor de wederpartij. Algemeen wordt aanvaard dat
exoneratiebedingen aan deze bepaling kunnen worden getoetst en dat ze derhalve
vernietigbaar zijn indien zij onredelijk bezwarend voor de wederpartij moeten worden
geacht.617
D) Maatstaven van redelijkheid en billijkheid
189. Er kan ook een andere grondslag in het Nederlandse Burgerlijk wetboek worden
gevonden om een exoneratiebeding „aan te vechten‟.618
Zo wordt in het Nederlandse
Burgerlijk Wetboek bepaald (zie artikel 6:2 en artikel 6:248) dat hetgeen overeengekomen is,
niet van toepassing is, voorzover dit in de gegeven omstandigheden naar maatstaven
redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn. In de rechtspraak vindt dergelijke toetsing
van exoneratiebedingen aan de redelijkheid en billijkheid vaak plaats.619
De Hoge Raad heeft
enkele factoren aangereikt welke een rol kunnen spelen bij de vraag of een beroep op een
exoneratiebeding in strijd komt met de redelijkheid en de billijkheid.620
Volgende factoren
zullen zo bijvoorbeeld van belang zijn: de zwaarte van de schuld, de aard en de verdere
inhoud van de overeenkomst waarin het beding voorkomt, de maatschappelijke positie en de
615
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 262. 616
Zie O.K. BRAHN en W.H.M. REEHUIS, Zwaartepunten van het vermogensrecht, Deventer, Kluwer, 2007,
320. 617
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 264. 618
Zie bv. HR 25 juni 1993, NJ 1994, 291. 619
Zie aangehaalde rechtspraak in A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het
Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer,
2004, 266. 620
Volgend arrest wordt daarvoor vaak aangehaald: HR 19 mei 1967, NJ 1967, 261 (Saladin/HBU).
Contractuele bedingen
108
Masterproef contractenrecht
onderlinge verhouding van de partijen, de wijze waarop het beding is tot stand gekomen, de
mate waarin de wederpartij zich van de strekking van het beding bewust is geweest.621
E) Interpretatie
190. De werking van een exoneratiebeding kan ten slotte ook worden beperkt langs de weg
van de uitleg of interpretatie van het beding.622
Zo is het mogelijk dat de rechter oordeelt dat
een exoneratiebeding een bepaalde aansprakelijkheid niet uitschakelt. De rechter kan daartoe
komen door een redelijke uitleg aan het beding te geven of door het beding onduidelijk te
achten en het dientengevolge uit te leggen ten nadele van degene die zich erop beroept (uitleg
„contra preferentem‟).623
2.6.2 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht
191. Zowel in België als in Nederland wordt aanvaard dat partijen vrij zijn om een afwijkende
regeling te treffen omtrent hun aansprakelijkheid wegens wanprestatie. In beide rechtstelsels
wordt de exoneratieclausule gedefinieerd als de clausule in een overeenkomst, waardoor de
ene partij haar contractuele aansprakelijkheid jegens de andere partij uitsluit of beperkt.624
192. In beide landen wordt, zoals al aangehaald, de principiële geldigheid van dergelijke
bedingen evenwel aan enige grenzen onderworpen. Wanneer de geldigheidsbeperkingen van
beide rechtsstelsels op het eerste zicht worden vergeleken, lijkt het of dat het Nederlandse
recht eerder werkt met abstracte, ruimere criteria ter beoordeling van de geldigheid van een
exoneratiebeding. Zo wordt gewerkt met begrippen als „onredelijk bezwarend‟, „redelijkheid
en billijkheid‟. Vooral de toetsing aan de maatstaven van redelijkheid en billijkheid biedt de
rechter een algemene toetsingsbevoegdheid. Dergelijke algemene toetsingsbevoegdheid lijkt
het Belgische recht niet te kennen. Al lijkt de toetsing in België van exoneratiebedingen aan
de goede trouw, waar in de rechtsleer voor wordt gepleit625
, deze Nederlandse
toetsingsbevoegdheid dicht te benaderen.
621
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 264-265. 622
Zie bv. HR 9 oktober 1992, NJ 1994, 286-289; HR 19 februari 1993, NJ 1994, 290. 623
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen, Deventer, Kluwer, 2004, 266. 624
Voor gedetailleerde (weliswaar wat oudere) analyse van het Nederlands recht inzake exoneratiebedingen: zie
G.J. RIJKEN, Exoneratieclausules, Deventer, Kluwer, 1983, 296 p. 625
Zie supra nr. 178.
Contractuele bedingen
109
Masterproef contractenrecht
2.7 Unidroit-principes
Zie infra bij „4. Contractuele clausules en de Unidroit-principes‟.626
3 Uitdrukkelijk ontbindend beding
3.1 Algemeen
193. Aangezien artikel 1184 BW van aanvullend recht is, kunnen partijen de wettelijke
ontbindingsregeling bij overeenkomst aanpassen, uitbreiden of omzeilen.627
Dergelijke
bedingen welke van de van de wettelijke ontbindingsregeling afwijken, worden uitdrukkelijk
ontbindende bedingen genoemd. Er kunnen verschillende „soorten‟ uitdrukkelijk ontbindende
bedingen worden onderscheiden. Zo stelt STIJNS dat een uitdrukkelijk ontbindend beding in
de ruimste zin elke clausule is waarmee de partijen de gerechtelijke ontbinding als sanctie bij
wanprestatie, toepasselijk verklaren of wijzigen.628
Partijen kunnen op die manier
bijvoorbeeld bepalen welke tekortkomingen voldoende ernstig zijn om een gerechtelijke
ontbinding (dus nog rechterlijke tussenkomst) te rechtvaardigen. Daarnaast kunnen ze bv. ook
de gerechtelijke ontbinding invoeren bij een niet-wederkerig contract.629
Meestal hebben de
partijen met een uitdrukkelijk ontbindend beding echter tot doel te bedingen dat in geval van
bepaalde wanprestaties een overeenkomst van rechtswege630
(dus zonder voorafgaande
rechterlijke tussenkomst) tot een einde komt. Het is dergelijk beding die in deze afdeling
wordt besproken.
626
Nr. 204 e.v. 627
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 11 (september 2008), nr. 1908. 628
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 196. 629
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1264-1265. 630
Er dient wel een kennisgeving te zijn. Daarom wordt soms gesteld dat het „niet van rechtswege‟ is of dat het
gebruik „van rechtswege‟ misleidend is. Zie bv. S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende
voorwaarden en vervangingsbedingen” in S. STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules
rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 97-98. Zie ook
bespreking van de toepassingsvoorwaarden (infra nr. 198).
Contractuele bedingen
110
Masterproef contractenrecht
194. Het uitdrukkelijk ontbindend beding dient duidelijk te worden onderscheiden van de
ontbindende voorwaarde.631
Een ontbindende voorwaarde is een beding waarmee de
contractanten het retroactief en automatisch tenietgaan van hun contract laten afhangen van de
verwezenlijking van een toekomstige en onzekere gebeurtenis.632
De ontbinding (ten gevolge
van een uitdrukkelijk ontbindend beding) is daarentegen een beëindigingswijze die volgt op
een contractuele tekortkoming. De ontbinding houdt bijgevolg een sanctie in wegens een
wanprestatie door één van de partijen. Het verschil is dus dat er bij een ontbindende
voorwaarde geen sprake is van een sanctie bij wanprestatie en dat de ontbindende voorwaarde
bijgevolg vreemd is aan de regeling van ontbinding.633
Zo behoudt een schuldeiser bij het
uitdrukkelijk ontbindend beding het keuzerecht tussen de gedwongen uitvoering en de
ontbinding van de overeenkomst.634
De schuldeiser dient verder ook kennis te geven van de
uitwerking van de ontbinding (dus niet automatisch).635
De ontbindende voorwaarde
daarentegen betreft enkel een modaliteit van de verbintenis welke automatisch (zonder
tussenkomst van één van de partijen) uitwerking krijgt.636
Er dient hier evenwel te worden
gewezen op de afwijkende visie van CORNELIS die van oordeel is dat er geen onderscheid
bestaat tussen beide begrippen.637
Volgens deze auteur is het uitdrukkelijk ontbindend beding
een loutere toepassing van de ontbindende voorwaarde. CORNELIS stelt immers dat de
gebeurlijke, latere wanprestatie van de schuldenaar, bij de totstandkoming van de verbintenis,
wel degelijk door partijen als een toekomstige en onzekere gebeurtenis (en derhalve als een
ontbindende voorwaarde) kan worden opgevat.
195. Ook mogen uitdrukkelijk ontbindende bedingen niet worden verward met eenzijdige
opzegbedingen.638
Door de opname van een eenzijdig opzegbeding wordt aan één of aan
beide partijen de bevoegdheid gegeven om het contract voor de toekomst eenzijdig te
631
R. VAN RANSBEECK, “Schorsing en beëindiging van overeenkomsten” in X., Bijzondere overeenkomsten.
Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht,
Mechelen, Kluwer, afl. 63 (16 februari 2005), afd. 4, 1. 632
S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en vervangingsbedingen” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 105. 633 S. STIJNS, “De noodzaak van een ingebrekestelling voor de uitwerking van een uitdrukkelijk ontbindend
beding: twijfels omtrent artikel 1656 B.W.”, R.Cass. 1995, 263. 634
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 197. 635
Zie infra nr. 198. 636
Voor gedetailleerde analyse: zie R. VAN RANSBEECK, “Schorsing en beëindiging van overeenkomsten” in
X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV.
Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 63 (16 februari 2005), afd. 4, 1-2 637
L. CORNELIS, “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?” in ARNOU, P., TILLEMAN, B.,
BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 237-239 en 244-245. 638
Zie ook supra nr. 94 (inzake de opzegging in het algemeen) en nr. 148 (inzake het onderscheid tussen een
schadebeding en een opzegbeding).
Contractuele bedingen
111
Masterproef contractenrecht
beëindigen en dat in de regel zonder motivering.639
Beide bedingen hebben dus betrekking op
een facultatieve, eigenmachtige of buitengerechtelijke beëindiging van de overeenkomst.640
Groot verschilpunt tussen beide bedingen is echter dat bij het opzeggingsbeding de
„beëindigingsbevoegdheid‟ vreemd is aan een wanprestatie. Ander belangrijk verschil is ook
dat de opzegging ex nunc werkt en de ontbinding in principe ex tunc.
3.2 Toepassingsvoorwaarden
196. Voorafgaandelijk dient er te worden opgemerkt dat wanneer een beding louter het recht
van artikel 1184 BW herhaalt of er enkel naar verwijst, er in dit geval geen sprake is van een
uitdrukkelijk ontbindend beding.641
De gewone regels inzake ontbinding zullen dan ook
gewoon van toepassing zijn.
197. Het uitdrukkelijk ontbindend beding wordt steeds gekenmerkt door twee elementen. Een
eerste kenmerk van het uitdrukkelijk ontbindend beding is dat de ontbinding afhankelijk
wordt gemaakt van een toerekenbare niet-nakoming door een één der partijen (de ontbinding
is immers een sanctie).642
Het is daarbij aangeraden de wanprestatie duidelijk te omschrijven.
198. In tweede instantie wordt het uitdrukkelijk ontbindend beding gekenmerkt door de
uitsluiting van een voorafgaand beroep op de rechter („ontbinding van rechtswege‟).643
STIJNS stelt evenwel dat de in de praktijk gebruikte uitdrukking dat de ontbinding van
rechtswege intreedt bij wanprestatie onjuist en misleidend is, aangezien dit volgens deze
auteur ten onrechte suggereert dat het uitdrukkelijk ontbindend beding automatisch werkt bij
het intreden van de wanprestatie, zoals bij een ontbindende voorwaarde.644
Het uitdrukkelijk
ontbindend beding heeft immers slechts uitwerking nadat de schuldeiser zijn beslissing tot
639
S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en vervangingsbedingen” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 101-102. 640
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 197. 641
Voor een voorbeeld: zie Rb. Hasselt 28 oktober 1999, TBBR 2000, 111. 642
S. STIJNS, “De noodzaak van een ingebrekestelling voor de uitwerking van een uitdrukkelijk ontbindend
beding: twijfels omtrent artikel 1656 B.W.”, R.Cass. 1995, 262. 643
S. STIJNS, “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij contractuele wanprestatie”,
RW 2001-02, 1265. 644
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 197.
Contractuele bedingen
112
Masterproef contractenrecht
ontbinding heeft kenbaar gemaakt en dus niet vanaf de wanprestatie.645
Volgens STIJNS is de
kennisgeving van de ontbindingsbeslissing dan ook een constitutief bestanddeel van de
eenzijdige ontbinding.646
Deze kennisgeving is immers steeds vereist omdat het uitdrukkelijk
ontbindend beding het keuzerecht tussen de uitvoering natura en de ontbinding onverlet laat
en de schuldeiser dus duidelijk moet maken op welke sanctie hij wenst beroep te doen.
199. Dat de ontbinding van „rechtswege‟ intreedt (na kennisgeving) betekent echter geenszins
dat er een vrijstelling zou bestaan van de verplichting tot ingebrekestelling. Er blijft in
beginsel een ingebrekestelling, voorafgaand aan de ontbindingsbeslissing, vereist. Van de
vereiste van ingebrekestelling kan er wel worden afgeweken.647
Deze afwijking dient op
uitdrukkelijke en ondubbelzinnige wijze bedongen te worden (bv. „uitdrukkelijke ontbinding
van rechtswege zonder ingebrekestelling‟).648
200. Zoals hierboven aangehaald, is er bij de toepassing van een uitdrukkelijk ontbindend
beding, dit i.t.t. de gerechtelijke ontbinding, geen voorafgaande rechterlijke tussenkomst
vereist. Het is echter wel mogelijk dat de rechter a posteriori moet tussenkomen. Dit zal
bijvoorbeeld het geval zijn wanneer er betwisting is tussen de partijen of er wel degelijk
sprake is van een in het beding opgesomde wanprestatie welke tot de ontbinding aanleiding
geeft.649
De rechter mag daarbij enkel oordelen over de geldigheid van het beding en kan
bijgevolg enkel nagaan of het beding geoorloofd is en of de toepassingsvoorwaarden vervuld
zijn. Hij kan dus geen uitstel voor uitvoering verlenen aan de schuldenaar en evenmin een
oordeel vellen over de door de schuldeiser gedane keuze van ontbinding.650
Dergelijke
controle a posteriori door de rechter kan contractueel niet worden uitgesloten.651
645
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 7 (augustus 2004), nr. 1911. 646
S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en vervangingsbedingen” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 100. 647
Zie supra nr. 13. 648
S. STIJNS, “De noodzaak van een ingebrekestelling voor de uitwerking van een uitdrukkelijk ontbindend
beding: twijfels omtrent artikel 1656 B.W.”, R.Cass. 1995, 264. 649
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 203. 650
B. CLAESSENS, W. VAN PUTTEN, M. VEGA LEON, T. HENS, J. DEENE en S. VEREECKEN, “De
uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen,
Kluwer, afl. 10 (september 2007), nr. 1913. 651
S. STIJNS, “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en vervangingsbedingen” in S.
STIJNS en K. VANDERSCHOT (eds.), Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van
contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006, 101.
Contractuele bedingen
113
Masterproef contractenrecht
201. Ten slotte dient te worden opgemerkt dat de wetgever in enkele gevallen het „gebruik‟
van uitdrukkelijk ontbindende bedingen heeft uitgesloten. Een belangrijk voorbeeld is artikel
1762bis BW welke uitdrukkelijke ontbindende bedingen verbiedt in huurovereenkomsten.652
3.3 Gevolgen
202. De gevolgen van een uitdrukkelijk ontbindend beding zijn dezelfde als deze van een
gewone gerechtelijke ontbinding. Er wordt dan ook naar daar verwezen wat de gevolgen
betreft.653
3.4 Nederlands recht
203. De ontbindingsregeling is in Nederland van regelend recht, zodat partijen er kunnen van
afwijken.654
Uitdrukkelijk ontbindende bedingen zijn bijgevolg toegelaten en partijen kunnen
dus een conventioneel regime van ontbinding organiseren. Andere bijzonderheden zijn er niet
te melden.
3.5 Unidroit-principes
Zie infra bij „4. Contractuele clausules en de Unidroit-principes‟.655
652
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 130. 653
Zie supra nr. 75 e.v. 654 C. BOLLEN, “Ontbinding van de wederkerige overeenkomst” in C. BOLLEN en H.J. DE KLUIVER (eds.),
Burgerlijk recht geschetst. Verbintenissenrecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 75. 655
Infra nr. 204.
Contractuele bedingen
114
Masterproef contractenrecht
4 Contractuele clausules en de Unidroit-principes
4.1 Algemeen
204. Het basisprincipe van de Unidroit-principes is dat er contractsvrijheid geldt (zie artikel
1.1 UP). Dit betekent dat partijen contractueel de clausules kunnen opnemen welke zij
wenselijk achten en dat deze in principe ook geldig zijn. Zo wordt bijvoorbeeld aanvaard dat
de contractspartijen op grond van de contractsvrijheid een conventionele regeling inzake
ontbinding kunnen uitwerken.656
Deze contractsvrijheid belet echter niet dat de Unidroit-principes toch specifieke bepalingen
heeft opgenomen inzake bepaalde clausules. Deze worden hieronder besproken.
4.2 Strafbedingen in de Unidroit-principes
205. Artikel 7.4.13 UP laat de partijen toe een som te bepalen welke aan de benadeelde partij
moet worden betaald in geval van niet-nakoming.657
Wanneer dergelijke som is bepaald, zal
de benadeelde partij daarop recht hebben ongeacht de werkelijke schade („irrespective of its
actual harm‟). De opgenomen bedingen kunnen niet enkel zuivere schadebedingen (enkel
vergoeding van de schade) zijn, maar kunnen ook echte strafbedingen (bestraffend effect)
uitmaken.658
Hierin verschillen de Unidroit-principes dus van het Belgische recht (enkel
vergoedend karakter)
206. De clausules die voorzien in de betaling van een schadevergoeding zijn, net zoals in
België en Nederland, wel onderworpen aan beperkingen. Het tweede lid van artikel 7.4.13 UP
bepaalt immers dat de vastgestelde som kan gematigd („reduced‟) worden tot een redelijk
bedrag, indien de geldsom (duidelijk) buitensporig („grossly excessive‟) is in verhouding tot
de schade die het gevolg is van de tekortkoming en tot de andere omstandigheden.659
De tekst
656
Zie daarover: S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of
international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 820. 657
Artikel 7.4.13, eerste lid UP stelt: “Where the contract provides that a party who does not perform is to pay a
specified sum to the aggrieved party for such non-performance, the aggrieved party is entitled to that sum
irrespective of its actual harm”. 658
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 252-253. 659
Officiële Engelse tekst van artikel 7.4.13, tweede lid UP: “However, notwithstanding any agreement to the
contrary the specified sum may be reduced to a reasonable amount where it is grossly excessive in relation to the
harm resulting from the non-performance and to the other circumstances”.
Contractuele bedingen
115
Masterproef contractenrecht
van artikel 7.4.13 UP stelt dus dat de beoordeling van het buitensporig karakter moet
gebeuren door een vergelijking te maken met de schade die het gevolg is van de tekortkoming
en de andere omstandigheden. „De schade die het gevolg is van de tekortkoming‟ komt
overeen met de werkelijke schade.660
Wat met „de andere omstandigheden‟ wordt bedoeld, is
niet duidelijk. Het wordt immers niet toegelicht in de „preparatory work‟.661
Een som wordt
volgens de officiële toelichting als buitensporig beoordeeld wanneer dit duidelijk zo is ten
aanzien van een redelijk persoon.662
Belangrijk is ook het woord „grossly‟. Met dit woord
wordt duidelijk aangegeven dat het niet zal volstaan (voor de matigingsbevoegdheid) dat de
bepaalde schadevergoeding enkel wat groter is dan de werkelijke schade. Het verschil moet
substantieel zijn.663
207. Ten slotte dienen er nog twee opmerkingen te worden gemaakt. Een eerste opmerking is
dat de mogelijkheid tot matiging door de partijen niet kan worden uitgesloten (zie tekst van
artikel 7.4.13 UP664
). Een tweede opmerking is dat in geval van gedeeltelijke niet-nakoming
of nakoming665
, het strafbeding volgens de officiële toelichting ook kan worden gematigd,
tenzij de partij iets anders hebben overeengekomen.666
4.3 Exoneratiebedingen in de Unidroit-principes
208. Wat de exoneratiebedingen (exemption clauses) betreft, is er in de Unidroit-principes
ook een specifieke bepaling voorzien. Dit is artikel 7.1.6 en het bepaalt: “A clause which
limits or excludes one party’s liability for non-performance or which permits one party to
render performance substantially different from what the other party reasonably expected
660
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 925. 661
Zie ook S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of
international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 925. 662
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 254. 663
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 925. 664
Artikel 7.4.13 UP stelt immers duidelijk in zijn tweede lid: “However, notwithstanding any agreement to the
contrary the specified sum may be reduced…”. 665
Zie ook artikel 6.1.3 UP inzake de gedeeltelijke nakoming („partial performance‟). 666
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 253.
Contractuele bedingen
116
Masterproef contractenrecht
may not be invoked if it would be grossly unfair to do so, having regard to the purpose of the
contract”.667
209. Uit de tekst van artikel 7.1.6 UP kunnen twee types exoneratiebedingen worden
afgeleid.668
Een eerste type heeft betrekking op de beperking of uitsluiting van de
aansprakelijkheid van de in gebreke zijnde partij. Dergelijke clausules kunnen verschillende
strekking hebben. Zo kunnen ze bijvoorbeeld de aansprakelijkheid beperken tot een bepaalde
som of tot een bepaald percentage van de contractueel overeengekomen prijs.669
Dit eerste
type heeft dus betrekking op de „klassieke‟ exoneratiebedingen zoals die gekend zijn in het
Belgische recht. Het tweede type betreft clausules welke een partij de bevoegdheid geeft een
prestatie wezenlijk anders na te komen dan de wederpartij redelijkerwijze verwachtte.
Voorbeeld van dergelijk (weliswaar onredelijk) beding is de clausule waardoor een
touroperator welke verblijf belooft in een vijfsterrenhotel eenzijdig mag overgaan tot
wijziging in een driesterrenhotel.670
Het tweede type lijkt dus nauwer aan te leunen bij de
inhoudsbepalende of verbintenisbepalende clausules uit het Belgische recht.671
210. Net zoals dat in het Belgische en Nederlandse recht het geval is, zijn er wel bepaalde
geldigheidsbeperkingen voorzien. Zo kan er overeenkomstig het geciteerde artikel 7.1.6 UP
geen beroep op het exoneratiebeding worden gedaan indien het gelet op de strekking van de
overeenkomst hoogst onredelijk („grossly unfair‟) zou zijn. Een exoneratiebeding zal volgens
de officiële toelichting in eerste instantie hoogst onredelijk zijn wanneer de toepassing van
een clausule zou leiden tot een duidelijk onevenwicht tussen de prestaties van de
verschillende partijen.672
Verder zullen dergelijke clausules als onredelijk worden aanzien als
ze een beperking van de aansprakelijkheid inhoudt in geval van zware nalatigheden of
667
Nederlandse vertaling (zie http://webh01.ua.ac.be/storme/PICC.html): “Op een beding dat de
aansprakelijkheid van een partij bij een tekortkoming beperkt of uitsluit of een partij de bevoegdheid geeft
wezenlijk anders na te komen dan de wederpartij redelijkerwijs verwachtte, kan geen beroep worden gedaan
indien dit gelet op de strekking van de overeenkomst hoogst onredelijk zou zijn”. 668
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 761. 669
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 206. 670
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 764. 671
Zie supra nr. 173. 672
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 207.
Contractuele bedingen
117
Masterproef contractenrecht
opzettelijke fouten.673
Bij de beoordeling van het „hoogst onredelijk‟ karakter dient rekening
te worden gehouden met de strekking van de overeenkomst en in het bijzonder ook met
hetgeen een partij rechtmatig kon verwachten van de nakoming van het contract. De rechter
beschikt daarbij over een discretionaire bevoegdheid om de beoordeling te maken.674
211. Het gevolg van een exoneratiebeding dat als hoogst onredelijk wordt aangemerkt, is dat
er geen beroep op kan worden gedaan. Het komt daarbij niet aan de rechter toe om de clausule
aan te passen en een redelijke clausule te creëren.675
De rechter heeft dus, in tegenstelling tot
wat artikel 7.4.13 UP bepaalt met betrekking tot de schadebedingen, geen
matigingsbevoegdheid bij exoneratiebedingen. De benadeelde partij zal bijgevolg, wanneer de
exoneratieclausule buiten toepassing moet worden gelaten, volledige vergoeding van zijn
schade kunnen eisen.
673
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 763. 674
Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004, Rome, 2004,
Study L, Doc. 98, 205-207. 675
S. VOGENAUER en J. KLEINHEISTERKAMP, Commentary on the UNIDROIT principles of international
commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press, 2009, 765.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
118
Masterproef contractenrecht
III.4 Andere ‘mogelijkheden’ tot voldoening verbintenis
1 Inleiding676
212. Hieronder worden nog twee mogelijkheden besproken waardoor een partij toch hetgeen
kan bekomen waar hij in principe recht op heeft. Zo kan een schuldeiser vooreerst bij
stilzitten van de schuldenaar een beroep doen op de zijdelingse vordering. Langs deze weg
kan de schuldeiser de vorderingen van zijn schuldenaar tegen diens eigen schuldenaar(s)
uitoefenen en kan hij bijgevolg hetgeen verkrijgen waar hij recht op heeft. Verder kunnen
schuldeisers door het instellen van een actio pauliana of een pauliaanse vordering in hun eigen
naam opkomen tegen de handelingen die hun schuldenaar verricht heeft met bedrieglijke
benadeling van hun rechten.
2 De zijdelingse vordering
2.1 Algemeen
213. De zijdelingse vordering wordt omschreven in artikel 1166 BW. Het artikel bepaalt dat
de schuldeisers alle rechten en vorderingen van hun schuldenaar kunnen uitoefenen, met
uitzondering van die welke uitsluitend aan de persoon zijn verbonden. Of anders verwoord:
door de zijdelingse vordering oefent een schuldeiser (A) bij stilzitten van zijn schuldenaar (B)
de rechten en vorderingen van die schuldenaar (B) tegen diens eigen schuldenaar(s) (C) uit.677
2.2 Toepassingsvoorwaarden
214. Bij de uitoefening van de zijdelingse vordering zijn enkele zaken van belang. Vooreerst
wordt de zijdelingse vordering aanzien als een verregaande inmenging in het
vermogensbeheer van de schuldenaar en is de vordering dan ook slechts ontvankelijk indien
676
Opmerking: De zijdelingse en pauliaanse vordering worden door de Unidroit-principes niet behandeld. De
Unidroit-principes worden in deze volledige afdeling dan ook niet meer aangehaald. 677
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 92-93.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
119
Masterproef contractenrecht
de schuldenaar zelf niet ageert (“bij stilzitten van de schuldenaar”).678
De zijdelingse
vordering kan bijgevolg niet worden ingesteld wanneer de schuldenaar zelf reageert tegen zijn
schuldenaar of een lopend geding herneemt.679
In tweede instantie is de zijdelingse vordering
slechts ontvankelijk wanneer het vermogen van de schuldenaar niet volstaat om zijn
schuldeiser te voldoen.680
De schuldenaar moet m.a.w. onvermogend zijn. Verder moet de
vordering van de schuldenaar ook zeker en opeisbaar zijn.681
215. De zijdelingse vordering kan overeenkomstig artikel 1166 BW niet worden uitgeoefend
voor de rechten en vorderingen welke uitsluitend aan de persoon zijn verbonden. Deze
uitzondering wordt doorgaans ruim opgevat.682
Zo is bijvoorbeeld het recht op
maatschappelijke dienstverlening volgens het Hof van Cassatie een recht dat uitsluitend aan
de persoon verbonden is en kan het derhalve niet het voorwerp van een zijdelingse vordering
uitmaken.683
2.3 Gevolgen
216. De schuldeiser oefent, zoals reeds aangehaald, met de zijdelingse vordering de rechten
uit van zijn eigen schuldenaar tegen diens schuldenaar(s). De schuldeiser treedt daarbij op als
vertegenwoordiger van zijn nalatige schuldenaar en oefent dus geen eigen recht uit.684
Hetgeen bekomen wordt met de zijdelingse vordering komt in het vermogen van de
schuldenaar (wiens rechten worden uitgeoefend) terecht. De „opbrengst‟ van de zijdelingse
vordering komt bijgevolg ten goede aan alle schuldeisers van de nalatige schuldenaar. De
schuldeiser die zijdelingse vordering heeft uitgeoefend, treedt m.a.w. in samenloop met de
andere schuldeisers van zijn schuldenaar. Hierin ligt het grote verschil met de rechtstreekse
vordering waarbij de opbrengst van de vordering rechtstreeks in het vermogen van de
schuldeiser komt.
678
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 93. 679
Luik 24 juni 1998, TBBR 1999, 409. 680
A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1660. 681 P. WÉRY, “L‟action oblique et les actions directes en droit belge” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.), Inhoud
en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 313. 682
A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1660. 683
Cass. 29 september 2008, AR C.07.0101.F, http://jure.juridat.just.fgov.be. 684
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 242-243.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
120
Masterproef contractenrecht
217. Door de uitoefening van de zijdelingse vordering komt de schuldeiser eigenlijk tussen in
de contractuele relatie van zijn schuldenaar en diens onderschuldenaar(s). Het leerstuk over de
zijdelingse vordering wordt in de rechtsleer dan ook vaak besproken bij de derdenwerking van
overeenkomsten of bij de uitzonderingen op de relativiteit van overeenkomsten.685
Er dient
evenwel te worden opgemerkt dat de zijdelingse vordering eigenlijk geen echte
uitzondering686
of slechts een schijnbare uitzondering687
vormt op de relativiteit van
overeenkomsten, vermits de „opbrengst‟ van de zijdelingse vordering aan de schuldenaar
toekomt en in diens vermogen terechtkomt.688
Verder is het ook zo dat de verweerder tegen de titularis van de zijdelingse vordering alle
excepties en verweermiddelen kan tegenwerpen, die hij tegen zijn eigen schuldeiser zou
kunnen opwerpen.689
218. De praktische betekenis van de zijdelingse vordering is eerder gering. Er kan
bijvoorbeeld vooreerst al gewezen worden op bepaalde beperkingen die voortvloeien uit de
toepassingsvoorwaarden. Zo is de zijdelingse vordering slechts ontvankelijk als de
schuldenaar zelf niet ageert (er moet dus een „stilzitten‟ zijn van de schuldenaar). Verder zorgt
de uitzondering dat de zijdelingse vordering niet kan worden uitgeoefend voor de rechten en
vorderingen welke uitsluitend aan de persoon zijn verbonden, ervoor dat heel wat vorderingen
uitgesloten zijn. En ook het feit dat de schuldeiser bij de uitoefening van de zijdelingse
vordering in samenloop komt met de andere schuldeisers van de schuldenaar en dat er
doorgaans meer efficiënte middelen (bv. derdenbeslag) ter beschikking zijn van de
schuldeiser, brengt met zich mee dat de zijdelingse vordering slechts een beperkte werking
heeft.690
685
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 92-93; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 249; W. VAN GERVEN en S.
COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 242. 686
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 249. 687
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 92. 688
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 249. 689
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 93. 690
J. SMITS, “Inhoud en werking van de overeenkomst in België en Nederland: een overzicht” in J. SMITS en
S. STIJNS (eds.), Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen,
Intersentia, 2005, 13.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
121
Masterproef contractenrecht
2.4 Nederlands recht
219. De zijdelingse vordering is niet gekend in het Nederlandse recht.691
3 De pauliaanse vordering
3.1 Algemeen
220. Overeenkomstig artikel 1167 BW kunnen schuldeisers in hun eigen naam opkomen
tegen de handelingen die hun schuldenaar verricht heeft met bedrieglijke benadeling van hun
rechten. Deze vordering wordt de actio pauliana of de pauliaanse vordering genoemd.
221. De pauliaanse vordering vormt een uitzondering op de tegenstelbaarheid van contracten
aan derden (en wordt in de doctrine vaak besproken bij de zogenaamde derdenwerking van
overeenkomsten). De pauliaanse vordering zorgt er immers voor dat het bestaan van een
overeenkomst welke een schuldenaar heeft gesloten met bedrieglijke benadeling van de
rechten van zijn schuldeiser, aan die schuldeiser, die eigenlijk een derde is t.a.v. het contract,
niet tegenstelbaar is.692
222. Voor de volledigheid dient ook melding te worden gemaakt van de
faillissementspauliana, zoals geregeld in artikel 20 van de Faillissementswet693
. Deze
faillissementpauliana verschilt van de gewone actio pauliana, doordat zij ingesteld wordt door
de curator en dat zij bij welslagen ten goede komt van alle schuldeisers en dit ongeacht of hun
schuldvordering dateert van voor of na de aangevochten rechtshandeling.694
Aan deze
bijzondere actio pauliana wordt in het kader van deze masterproef verder geen aandacht
besteed.
691
Zie J. SMITS, “Inhoud en werking van de overeenkomst in België en Nederland: een overzicht” in J. SMITS
en S. STIJNS (eds.), Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen,
Intersentia, 2005, 13. 692
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 227. 693
Faillissementswet van 8 augustus 1997, BS 28 oktober 1997. 694
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 232-233.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
122
Masterproef contractenrecht
3.2 Toepassingsvoorwaarden
A) Anterioriteitsvereiste
223. Vooreerst dient de schuldeiser die de actio pauliana instelt, titularis te zijn van een
schuldvordering van vóór de datum waarop de aangevochten handeling werd verricht.695
Deze
anterioriteitsvereiste wordt ruim geïnterpreteerd. Zo volstaat het dat de oorzaak van de
schuldvordering dateert van voor de bedrieglijke handeling, zonder dat vereist is dat de
schuldvordering op dat ogenblik reeds eisbaar zou zijn.696
Dit betekent ook dat het bedrag van
die schuldvordering niet reeds moet bepaald zijn of dat de schuldvordering reeds in een
rechterlijke beslissing moet zijn vastgelegd.697
224. Daarnaast is er ook een uitzondering op de anterioriteitsvereiste voor toepassing van de
pauliaanse vordering698
: de voorwaarde van anterioriteit is niet langer vereist wanneer de
aangevochten rechtshandeling gesteld werd met als enig doel zich te onttrekken aan het
verhaal van een toekomstige schuldeiser (en hem te benadelen).699
225. Ten slotte dient bij deze vereiste van anterioriteit te worden opgemerkt dat de
omstandigheid dat een bestaande schuldvordering na de aangevochten handeling van aard
verandert, geen afbreuk doet aan de vorderingsmogelijkheid van de schuldeiser.700
Zo kan de
pauliaanse vordering worden toegewezen wanneer een verbintenis om te doen na de bestreden
handeling in een verbintenis tot schadevergoeding wordt omgezet.701
B) Benadeling van de schuldeiser
226. De schuldeiser die de actio pauliana instelt, moet door de gestelde bedrieglijke handeling
in zijn verhaalsrechten zijn benadeeld. Omtrent deze vereiste bestaat er heel wat casuïstiek.702
695
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 228. 696
Brussel 6 december 1967, Pas 1968, II, 115; Rb. Brussel 3 maart 1997, T. Not. 1997, 454; Luik 28 juni 1996,
Pas. 1995, II, 100. 697
Cass. 19 maart 1998, AR C940422N, http://jure.juridat.just.fgov.be; Cass. 5 januari 2006, AR C040607N,
http://jure.juridat.just.fgov.be. 698
I. SAMOY, “Over de pauliaanse vordering en de vraag hoe uitzonderlijk de uitzonderingen zijn op de
anterioriteitsvoorwaarde”, TBH 2000, 383-385. 699
Bv. Brussel 19 oktober 1999, JT 1998, 44. 700
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 228. 701
Cass. 3 oktober 1985, Arr.Cass. 1985-86, 117. 702
Zie C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar
met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22
februari 2007), 17-18; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006,
229 en de daar aangehaalde voorbeelden uit de rechtspraak.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
123
Masterproef contractenrecht
Zo zal aan deze vereiste voldaan zijn wanneer er een verarming van de schuldenaar wordt
aangetoond.703
Aan deze vereiste is eveneens voldaan indien er sprake is van een
vermindering of bemoeilijking van de verhaalsmogelijkheden van de schuldeiser.704
Zo wordt
er bijvoorbeeld gesteld dat het loutere feit dat de schuldenaar het onroerend goed voor een
eerlijke prijs heeft verkocht, niet noodzakelijk uitsluit dat er een beroep wordt gedaan op de
pauliaanse vordering. Het is voor de schuldeisers immers gemakkelijker beslag te leggen op
een onroerend goed dan op een geldsom (welke soms moeilijk op te sporen is).705
227. Om uit te maken of er sprake is van benadeling of verarming van de schuldeiser dient de
rechter de huidige situatie van de schuldeiser te vergelijken met zijn situatie bij afwezigheid
van de betwiste handeling.706
Over het moment waarop de benadeling van de schuldeiser
moet worden beoordeeld, bestaat er enige betwisting in de rechtsleer. De
meerderheidsopvatting lijkt te zijn dat de beoordeling dient te gebeuren op het ogenblik
waarop de schuldeiser de pauliaanse vordering instelt.707
Anderen daarentegen zijn van
mening dat de beoordeling dient te gebeuren op het moment waarop de rechtbank uitspraak
doet over de actio pauliana of zelfs dat de beoordeling dient te gebeuren op het moment van
de aangevochten handeling.708
C) Bedrieglijke handeling van de schuldenaar
228. De derde voorwaarde is dat er sprake moet zijn van een bedrieglijke handeling vanwege
de schuldenaar.709
Deze vereiste wordt ruim opgevat in de rechtspraak en rechtsleer.710
In de
rechtsleer en rechtspraak711
wordt immers algemeen aanvaard dat de objectieve opvatting over
het bedrog moet onderschreven worden.712
Zo is het voor de schuldeiser niet steeds vereist te
bewijzen dat de schuldenaar handelde met de bedoeling om zijn schuldeiser te benadelen
703
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 234. 704 Cass. 5 januari 2006, AR C040607N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 705
Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 234. 706 Gent 2 januari 2001, DAOR 2001, 49, noot G. BALLON; Luik 29 januari 2002, JT 2002, 290. 707
Zie o.m. S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 234. 708
Zie voor verschillende visies: C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten.
Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht,
Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22 februari 2007), 17-18. 709
S. LOOSVELD, “L‟action paulienne: une institution séculaire en pleine vogue”, TBBR 2001, 162-163. 710
C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22
februari 2007), 18-19 en daar aangehaalde rechtsleer en rechtspraak. 711
Cass. 15 maart 1985, Arr.Cass. 1984-85, 969. 712
Zie o.m. A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1661-1662.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
124
Masterproef contractenrecht
(subjectieve opvatting).713
Het bewijs dat de schuldenaar wist (of, volgens anderen:
redelijkerwijze behoorde te weten) dat hij de schuldeiser benadeelde kan integendeel
volstaan.714
Ook het abnormaal karakter van de handeling kan daarvan een aanwijzing zijn.715
Een handeling wordt abnormaal geacht, indien zijn niet kan worden verantwoord in het raam
van het normale beheer van een vermogen. Zo wordt bijvoorbeeld de overdracht van een
aannemingsovereenkomst zonder vergoeding als abnormaal beschouwd.716
D) Kwade trouw van de derde?
229. De vierde en laatste toepassingsvoorwaarde betreft de vraag of de persoon met wie de
schuldenaar bedrieglijk heeft gecontracteerd te kwader trouw717
of medeplichtig718
moet zijn.
Deze vraag wordt verschillend beantwoord naargelang het gaat om een overeenkomst onder
bezwarende titel of een overeenkomst om niet.719
In geval van een overeenkomst onder
bezwarende titel moet de persoon waarmee de schuldenaar bedrieglijk heeft gecontracteerd,
medeplichtig zijn. Er is sprake van medeplichtigheid van de derde als hij wist of, gelet op de
concrete omstandigheden van de zaak, redelijkerwijze had behoren te weten dat hij door mee
te werken aan de gewraakte rechtshandeling van de schuldenaar bijdroeg tot het insolvabel
maken van die schuldenaar ten opzichte van de schuldeiser.720
Bij overeenkomsten om niet is
het daarentegen niet vereist dat de „derde‟ medeplichtig of te kwader trouw is. Handelingen
om niet kunnen bijgevolg niet tegenstelbaar worden verklaard aan de schuldeiser, ook al is de
begiftigde te goeder trouw, d.w.z. ook al was hij niet op de hoogte van het bedrog of de
benadeling (en diende hij dat ook niet te zijn).721
De grondslag hiervoor wordt gezien in het
feit dat het belang van de derde te goeder trouw in geval van de verkrijging om niet minder
beschermenswaardig wordt geacht.722
Zo wordt de derde te goeder trouw die verkreeg om niet
door het toestaan van de pauliaanse vordering enkel blootgesteld aan het verlies van het
713
C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22
februari 2007), 18. 714
Zie S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 235 en de daar aangehaalde rechtsleer. 715
W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 229. 716
Kh. Hasselt 9 juli 1997, TBH 1997, 632. 717
C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22
februari 2007), 22. 718
A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1662. 719
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 235. 720
Gent 20 juni 1989, RW 1991-92, 504; Brussel 19 oktober 1998, JT 1999, 44. 721
Luik 29 maart 1984, JLMB 1984, 281; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht,
Leuven, Acco, 2006, 230. 722
C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22
februari 2007), 24.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
125
Masterproef contractenrecht
kosteloos verworven voordeel. Zijn belang is dus minder dan de derde te goeder trouw bij een
handeling ten bezwarende titel. Deze wordt immers blootgesteld aan een verarming (nl. de
door hem verrichte prestatie).
3.3 Gevolgen
230. Wanneer een schuldeiser met succes een actio pauliana heeft ingesteld, is het gevolg
hiervan dat de betwiste rechtshandeling hem niet tegenwerpelijk of tegenstelbaar is.723
Dit
betekent dat de agerende schuldeiser geen rekening dient te houden met de aangevochten
handeling en hij aldus tot uitvoering op het vermogensbestanddeel kan overgaan, alsof het
nog tot het vermogen van de schuldenaar behoorde (of anders gesteld: alsof het nooit het
vermogen van schuldenaar had verlaten).724
Dit betekent echter niet dat de betwiste handeling
niet meer zou bestaan of ongeldig is of nietig zou zijn.725
De rechtshandeling blijft immers
geldig bestaan tussen de betrokken partijen, zijnde de schuldenaar en de derde persoon met
wie de schuldenaar bedrieglijk heeft gecontracteerd. Het blijft verder ook tegenwerpelijk aan
de andere schuldeisers van de schuldenaar.726
De werking van de actio pauliana blijft m.a.w.
beperkt tot de agerende schuldeiser.727
Dit wordt de relatieve werking van de pauliaanse
vordering genoemd. Wensen andere derden echter ook dat de handeling hen niet
tegenwerpelijk is, dan moeten zij zelf het initiatief tot een pauliaanse vordering nemen.
231. Zoals hierboven blijkt, strekt de pauliaanse vordering er in principe enkel toe het herstel
in natura te verkrijgen.728
Dit betekent dat getracht wordt de oorspronkelijke toestand te
verkrijgen. Enkel wanneer het herstel in natura niet meer mogelijk is, kan de schuldeiser een
vervangende schadevergoeding eisen van de persoon met wie de schuldenaar bedrieglijk heeft
gecontracteerd.729
Zo zal hersel in natura bijvoorbeeld niet meer mogelijk zijn indien de zaak
niet meer identificeerbaar is in het vermogen van de derdemedeplichtige (bv. zaak is reeds
723
Cass. 25 oktober 2001, Pas. 2001, I, 1706. 724
S. LOOSVELD, “L‟action paulienne: une institution séculaire en pleine vogue”, TBBR 2001, 153-168. 725
S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 232. 726
A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1662. 727
I. CLAEYS, Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 95. 728
V. SAGAERT, “De gevolgen van de actio pauliana en haar band met de ongerechtvaardigde verrijking”,
TBBR 2001, 574. 729
C. CAUFFMAN, “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met
overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22
februari 2007), 31.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
126
Masterproef contractenrecht
teloorgegaan). Ook wanneer de derdemedeplichtige het vermogensbestanddeel intussen reeds
verder heeft vervreemd aan een andere persoon („onderverkrijger‟), zal herstel in natura niet
meer mogelijk zijn.730
In dergelijk geval kan de schuldeiser evenwel de onderverkrijger
aanspreken wanneer de toepassingsvoorwaarden van de pauliaanse vordering ten aanzien van
zowel de derdemedeplichtige als de onderverkrijger zijn vervuld.731
Indien de onderverkrijger
echter onder bezwarende titel heeft verkregen en te goeder trouw was, zal de schuldeiser geen
pauliaanse vordering tegen deze onderverkrijger kunnen instellen (toepassingsvoorwaarden
zijn immers niet voldaan). De schuldeiser zal dan enkel nog genoegdoening kunnen krijgen
via een actio pauliana tegen de derdemedeplichtige, welke zal resulteren in een vervangende
schadevergoeding (aangezien herstel in natura niet meer mogelijk is).732
Belangrijk bij de uitoefening van een actio pauliana is ook dat ze geen bron van verrijking
mag vormen waardoor de schuldeiser in een gunstigere positie zou terecht komen dan indien
de schuldenaar de aangevochten handeling niet had gesteld.733
Het bedrag van het herstel door
de pauliaanse vordering kan derhalve niet meer bedragen dan het bedrag van de
schuldvordering van de schuldeiser.734
232. Ten slotte dient nog te worden opgemerkt dat overeenkomstig artikel 3 van de
Hypotheekwet de pauliaanse vordering m.b.t. rechten die voortvloeien uit akten die
onderworpen zijn aan de overschrijving op het kantoor van de hypotheekbewaarder (zie
artikel 1 Hypotheekwet), zoals bijvoorbeeld de verkoop van een onroerend goed, moet
worden gekantmeld.735
3.4 Nederlands recht
3.4.1 Algemeen
233. De pauliaanse vordering of de actio pauliana is in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek
algemeen geregeld in artikel 3:45 en nader uitgewerkt in de artikelen 3:46-3:48. Vernoemd
730
V. SAGAERT, “De gevolgen van de actio pauliana en haar band met de ongerechtvaardigde verrijking”,
TBBR 2001, 574. 731
Cass. 9 februari 2006, C030074N, http://jure.juridat.just.fgov.be. 732
V. SAGAERT, “De gevolgen van de actio pauliana en haar band met de ongerechtvaardigde verrijking”,
TBBR 2001, 574. 733
Cass. 15 mei 1992, RW 1992-93, 330. 734
V. SAGAERT, “De gevolgen van de actio pauliana en haar band met de ongerechtvaardigde verrijking”,
TBBR 2001, 571. 735
A. VAN OEVELEN, “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05, 1662.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
127
Masterproef contractenrecht
artikel 3:45 NBW bepaalt in zijn eerste lid: “Indien een schuldenaar bij het verrichten van een
onverplichte rechtshandeling wist of behoorde te weten dat daarvan benadeling van een of
meer schuldeisers in hun verhaalsmogelijkheden het gevolg zou zijn, is de rechtshandeling
vernietigbaar en kan de vernietigingsgrond worden ingeroepen door iedere door de
rechtshandeling in zijn verhaalsmogelijkheden benadeelde schuldeiser, onverschillig of zijn
vordering vóór of na de handeling is ontstaan”.
Naast de actio pauliana zoals die in het NBW geregeld is, bestaat er, net zoals in België, nog
de zogenaamde faillissementspauliana.736
Deze wordt geregeld in de artikelen 42-51 van de
Nederlandse faillissementwet737
.
3.4.2 Toepassingsvoorwaarden actio pauliana738
234. Eerste voorwaarde is dat de schuldeiser een vordering heeft jegens de schuldenaar die de
benadelende handeling heeft gesteld. Algemeen wordt aangenomen dat deze vordering niet
opeisbaar hoeft te zijn.739
235. Alleen onverplichte rechtshandelingen verricht door de schuldenaar kunnen worden
„aangevochten‟ door de actio pauliana. Volgens de Nederlandse Hoge Raad zijn onverplichte
rechtshandelingen die rechtshandelingen die worden verricht zonder dat daartoe een op de wet
of overeenkomst berustende verplichting bestaat.740
De vernoemde „verplichting‟ dient daarbij
wel eng te worden opgevat.741
Zo is bijvoorbeeld de betaling van een niet-opeisbare schuld
een onverplichte rechtshandeling.742
Ook de voldoening van een natuurlijke verbintenis is
onverplicht in de zin van artikel 3:45 NBW. De betaling van opeisbare schuld is daarentegen
wel een verplichte rechtshandeling in hoofde van de schuldenaar, zodat een dergelijke
betaling niet door de actio pauliana kan worden gevat.
736
T.J. MELLEMA-KRANENBURG, De actio Pauliana, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1996, 2. 737
Wet van 30 september 1893, op het faillissement en de surséance van betaling. Zie http://wetten.overheid.nl. 738
Toepassingsvoorwaarden zijn afgeleid uit volgende bronnen: A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding
tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel II: Algemene leer der
overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 413-424; T.J. MELLEMA-KRANENBURG, De actio Pauliana,
Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1996, 4-44; J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK,
Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 1541-1543. 739
Zie T.J. MELLEMA-KRANENBURG, De actio Pauliana, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1996, 6. 740
HR 8 januari 1937, NJ 1937, 431. 741
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 1542. 742
HR 16 januari 1987, NJ 1987, 528.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
128
Masterproef contractenrecht
236. Verder moeten overeenkomstig de tekst van artikel 3:45 NBW één of meer schuldeisers
in hun verhaalsmogelijkheden benadeeld zijn opdat een beroep kan worden gedaan op de
actio pauliana.743
Of er sprake is van benadeling moet beoordeeld worden aan de hand van de
concrete omstandigheden.744
Zo is er duidelijk sprake van benadeling van de schuldeisers
wanneer door een handeling van de schuldenaar diens vermogen ontoereikend wordt om alle
schuldeisers te betalen. Bij de beoordeling of de vaststelling van benadeling is niet het
moment waarop de rechtshandeling is gesteld, bepalend maar wel het moment waarop de
schuldeiser zijn rechten doet gelden.745
237. De laatste vereiste is de vereiste van wetenschap. Deze vereiste houdt in dat de
schuldenaar op het moment van de onverplichte rechtshandeling wist of behoorde te weten dat
de benadeling van een of meer schuldeiser in hun verhaalsmogelijkheden het gevolg zou zijn.
De wetenschap van de benadeling dient, zoals hierboven blijkt, te bestaan op het moment van
het verrichten van de rechtshandeling.
In het tweede en derde lid van artikel 3:45 NBW wordt de vereiste van wetenschap nader
uitgewerkt ten aanzien „rechtshandelingen anders dan om niet‟ resp. „de rechtshandelingen
om niet‟. Zo wordt voor de rechtshandelingen anders dan om niet een bijkomende
wetenschapsvereiste opgelegd, welke inhoudt dat ook degenen met wie de schuldenaar de
rechtshandeling verrichtte, wist of behoorde te weten dat daarvan benadeling van een of meer
schuldeisers het gevolg zou zijn. Deze extra wetenschapsvereiste geldt niet voor de
rechtshandelingen om niet.
De bewijslast van de wetenschap van de benadeling rust op de schuldeiser. Omdat dit een
redelijke zware bewijslast is, heeft de Nederlandse wetgever enkele wettelijke vermoedens
opgenomen in de artikels 3:46 en 3:47 NBW.
3.4.3 Gevolgen
238. Wanneer de bovenvernoemde vereisten zijn voldaan, is de in artikel 3:45 NBW
omschreven rechtshandeling vernietigbaar. De vernietiging kan zowel door een
743
Volgens de Hoge Raad moet het bij benadeling in de zin van art. 3:45 BW gaan om daadwerkelijke
benadeling; de kans op benadeling is onvoldoende voor een geslaagd beroep op art. 3:45 BW (HR 26 augustus
2003, LJN AI0369, nr. R03/049HR, http://zoeken.rechtspraak.nl.). 744
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel II: Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 418. 745
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel II: Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 419. Zie ook HR 22
september 1995, NJ 1996, 706.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
129
Masterproef contractenrecht
buitengerechtelijke verklaring als door een rechterlijke uitspraak plaatsvinden (zie artikel 3:49
e.v. NBW).746
Het betreft een relatieve nietigheid.747
De nietigheid werkt overeenkomstig artikel 3:45, vierde
lid NBW enkel ten behoeve van de schuldeiser die de pauliana heeft ingesteld en werkt niet
verder dan nodig is om zijn nadeel op te heffen. Volgens HARTKAMP duidt de in artikel
3:45 NBW bedoelde nietigheid aan dat de schuldeiser na de vernietiging kan handelen, alsof
de betreffende handeling niet of slechts gedeeltelijk was verricht.748
Ten aanzien van alle
andere personen is de rechtshandeling geldig en heeft zij in beginsel de normale gevolgen.
3.4.4 Gelijkenissen en verschillen met Belgisch recht
239. Zoals reeds aangehaald, kennen zowel Nederland als België naast de algemene actio
pauliana welke zijn opgenomen in het Burgerlijk Wetboek van elk (artikel 3:45 e.v. NBW en
artikel 1167 BBW) een aparte regeling voor de faillissementspauliana.
240. Wat de toepassingsvoorwaarden van de algemene pauliana betreft, zijn er tal van
gelijkenissen aan te treffen. VERVOORT stelt in haar rechtsvergelijkende bijdrage met
betrekking tot de actio pauliana dat de toepassingsvoorwaarden in België en Nederland,
ondanks bepaalde kleine verschillen, praktisch tot dezelfde resultaten leiden en aan dezelfde
tendensen onderhevig zijn.749
Dezelfde conclusie kan worden aangenomen wanneer je de
hierboven beschreven toepassingsvoorwaarden van beide rechtstelsels naast elkaar legt. Zo
valt direct op dat de vereisten van benadeling in hoofde van de schuldeiser en van bedrog
(ook wel „wetenschap‟ genoemd in Nederland) in hoofde van de schuldenaar
gemeenschappelijke voorwaarden zijn. Niettegenstaande deze gelijkenissen, lijken er ook
enkele opmerkelijke verschillen te bestaan tussen beide rechtsstelsels. VERVOORT spreekt
van zogenaamde nationale voorwaarden.750
Zo haalt zij de anterioriteitsvoorwaarde aan als
746
Voor meer gedetailleerde bespreking: zie T.J. MELLEMA-KRANENBURG, De actio Pauliana, Zwolle,
W.E.J. Tjeenk Willink, 1996, 45-46. 747
J.H. NIEUWENHUIS, C.J.J.M. STOLKER en W. L. VALK, Burgerlijk wetboek. Tekst & Commentaar,
Deventer, Kluwer, 2009, 1543. 748
A.S. HARTKAMP, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht.
Verbintenissenrecht. Deel II: Algemene leer der overeenkomsten, Deventer, Kluwer, 2005, 423. 749
I. VERVOORT, “De pauliana naar Belgisch en Nederlands recht: hoofdzakelijk gelijkend in het gemene
recht, fundamenteel verschillend bij faling” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.), Inhoud en werking van de
overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 365-392. 750
Zie I. VERVOORT, “De pauliana naar Belgisch en Nederlands recht: hoofdzakelijk gelijkend in het gemene
recht, fundamenteel verschillend bij faling” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.), Inhoud en werking van de
overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 375-379.
Zijdelingse en pauliaanse vordering
130
Masterproef contractenrecht
een nationale voorwaarde van België en het onverplicht karakter van de rechtshandeling als
een nationale voorwaarde van Nederland.
241. Wat de gevolgen betreft, lijkt er op het eerste gezicht een belangrijk verschil te bestaan.
Zo is het gevolg in België van het instellen van een pauliaanse dat de betwiste rechtshandeling
de schuldeiser niet tegenwerpelijk is. In Nederland daarentegen is er sprake van een
(relatieve) nietigheid. Een nadere studie van de inhoud van de sancties leert echter dat de
inhoud van beide sancties gelijk is en dat er dus enkel een verschil in benaming is.
242. De hoofdconclusie is dan ook dat het Belgische en Nederlandse recht inzake de actio
pauliana, behalve enkele kleine verschillen, hoofdzakelijk gelijklopend is.
Wel dient te worden vermeld dat er tussen de faillissementpauliana in beide rechtsstelsels
fundamentele verschillen zouden bestaan.751
Hierop wordt echter in het kader van deze
masterproef niet dieper ingegaan.
751
Zie I. VERVOORT, “De pauliana naar Belgisch en Nederlands recht: hoofdzakelijk gelijkend in het gemene
recht, fundamenteel verschillend bij faling” in J. SMITS en S. STIJNS (eds.), Inhoud en werking van de
overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 382-392.
Besluit
131
Masterproef contractenrecht
IV Besluit
243. Deze masterproef geeft een overzichtelijke analyse van de verschillende sancties. Er
werd daarbij bijzondere aandacht besteed aan de recente ontwikkelingen in het
contractenrecht, de moeilijkheden die zich (kunnen) voordoen bij de verschillende sancties en
het rechtsvergelijkende aspect. Bij wijze van besluit wil ik kort nog eens stilstaan bij bepaalde
discussiepunten. Deze zijn van uiteenlopende aard.
244. Zo ontstaan sommige „moeilijkheden‟ al bij de gehanteerde terminologie. Is het herstel
of uitvoering in natura? Zijn straf- en schadebeding synoniemen? Wat is het verschil tussen
compensatoire en moratoire interesten? Is een ontbindende voorwaarde hetzelfde als een
uitdrukkelijk ontbindend beding?
Andere vragen rijzen wanneer de sancties worden toegepast. Wat met te hoog en te laag
gestelde schadebedingen? Kan de enac toegepast worden in het kader van verschillende
overeenkomsten? Heeft de ontbinding negatieve gevolgen voor derden? Kan de ontbinding
beperkt worden tot een gedeelte van de overeenkomst? Kan er schadevergoeding toegekend
worden bij het verlies van een kans? Welke rol speelt de goede trouw bij de sancties?
Nog andere mogelijke vragen komen pas aan het licht wanneer aan rechtsvergelijking wordt
gedaan („rechtsvergelijking als bron van rechtsvinding‟). Is het afsluiten van vervangende
transactie een verplichting? Kunnen schadebedingen ook een aansporingsfunctie vervullen? Is
anticipatory breach mogelijk?
245. Alle pijnpunten, waarvan enkele hierboven al zijn aangehaald, hier in het besluit
bespreken, zou ons te ver leiden. Daarom wordt enkel kort stilgestaan bij het grote
„probleemkind‟ onder de sancties in België, m.n. de ontbinding. De problemen doen zich
vooral voor bij de buitengerechtelijke ontbinding en de gevolgen van de ontbinding. Dit blijkt
ook uit het rechtsvergelijkend onderzoek. Zo staat de mogelijkheid tot buitengerechtelijke
ontbinding bijvoorbeeld uitdrukkelijk ingeschreven in het Nederlandse Burgerlijk wetboek
(artikel 6:267) en de Unidroit-principes (artikel 7.3.2). Dit is echter niet het geval in het
Belgische recht, waar de buitengerechtelijke ontbinding eerder gezien wordt als een
uitzonderingsregime en door sommigen zelfs wordt afgewezen. Opvallend is verder ook dat
zowel in het Nederlandse rechtstelsel als onder toepassing van de Unidroit-principes, de
gevolgen van de ontbinding meer „aangepast‟ lijken te zijn voor de praktijk. Zo is er vooreerst
Besluit
132
Masterproef contractenrecht
in beide rechtsstelsels uitdrukkelijk voorzien in een mogelijkheid tot partiële ontbinding. De
ontbinding hoeft dus niet noodzakelijk een einde te maken aan de volledige overeenkomst.
Een tweede verschil is dat de ontbinding in beide rechtsstelsels enkel voor de toekomst (ex
nunc) werkt. Het ontbreken van een principiële terugwerkende werking heeft tot belangrijk
gevolg dat derden, dit in tegenstelling tot het Belgische recht, niet zullen worden
geconfronteerd met eventueel nadelige gevolgen van de ontbinding.
246. Deze opmerkelijke verschillen bij de ontbinding zouden de indruk kunnen wekken dat de
weg tot harmonisering nog lang is. Dit is echter een verkeerde indruk. Na vergelijking van de
sanctiemechanismes uit de verschillende stelsels (België, Nederland, Unidroit) kan ik
concluderen dat de verschillende sanctiemechanismen in grote mate gelijken op elkaar. De
meeste sancties hebben immers meer gemeen dan dat er verschillen zijn (denk bijvoorbeeld
maar aan de vervangende schadevergoeding waar er praktisch geen verschillen zijn).
Harmonisatie heeft zich dus al in verregaande mate voltrokken.
247. Een ander opmerkelijk punt dat bij dit onderzoek aan het licht kwam, is het feit dat in het
Belgische recht veel sancties slechts heel summier wettelijk geregeld zijn. Wanneer ik
bepaalde sancties in de masterproef wou onderzoeken en bespreken, moest ik daarvoor vooral
de rechtspraak en de rechtsleer raadplegen. De wettelijke regeling van de sancties is immers
vaak niet veelzeggend en soms is er zelfs helemaal niets (of slechts heel beperkt iets) geregeld
(denk bijvoorbeeld aan de opschortingsrechten). Dit is toch een groot verschil met het
Nederlandse Burgerlijk Wetboek waar de verschillende sancties en ook telkens de gevolgen
ervan duidelijker besproken worden.
248. Er dient evenwel te worden opgemerkt dat contractspartijen in hun contract
voorafgaandelijk op bepaalde (vermelde) problemen kunnen proberen te anticiperen door een
aangepaste contractuele clausule op te nemen. Zo kunnen ze onder meer
ingebrekestellingsbedingen, vervangingsbedingen, rentebedingen, schadebedingen,
exoneratiebedingen, vrijwaringsbedingen of uitdrukkelijk ontbindende bedingen opnemen.
249. De problemen die hier kort in het besluit zijn aangehaald, zijn slechts een kleine greep
uit de massa van „problemen‟ die in deze masterproef aan bod zijn gekomen. Sommigen zijn
daarbij reeds opgelost, voor andere is een oplossing aangereikt en voor nog andere blijft het
Besluit
133
Masterproef contractenrecht
zoeken naar een oplossing. Geëindigd kan dan ook worden met de enige, daarvoor niet
minder mooie, zekerheid: er is nog toekomst voor onderzoek in het contractenrecht.
Bibliografie
134
Masterproef contractenrecht
V Bibliografie
V.1. Wetgeving
- Burgerlijk Wetboek.
- Gerechtelijk Wetboek.
- Nederlandse Burgerlijk Wetboek.
- Nederlandse Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering.
- Wet van 10 januari 1824 op het recht van opstal.
- Wet van 21 maart 1859, BS 22 maart 1859.
- Wet van 30 september 1893, op het faillissement en de surséance van betaling
(Nederland).
- Handelshuurwet van 30 april 1951, BS 10 mei 1951.
- Wet van 9 juli 1971 tot regeling van de woningbouw en de verkoop van de te bouwen of
in aanbouw zijnde woningen, BS 11 september 1971.
- Wet 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten, BS 22 augustus 1978.
- Wet van 31 januari 1980 houdende goedkeuring van de Benelux-Overeenkomst houdende
eenvormige wet betreffende de dwangsom, en van de Bijlage (eenvormige wet betreffende
de dwangsom), ondertekend te 's-Gravenhage op 26 november 1973, BS 20 februari 1980.
- Wet van 20 februari 1991 houdende wijziging van de bepalingen van het Burgerlijk
Wetboek inzake huishuur, BS 22 februari 1991.
- Wet van 12 juni 1991 op het consumentenkrediet, BS 9 juli 1991.
- Wet van 14 juli 1991 betreffende de handelspraktijken en de voorlichting en bescherming
van de consument („WHPC‟), BS 29 augustus 1991.
- Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992.
- Faillissementswet van 8 augustus 1997, BS 28 oktober 1997.
- Richtlijn nr. 2000/35 van 29 juni 2000 betreffende de bestrijding van betalingsachterstand
bij handelstransacties, Pb.L. 8 augustus 2000, afl. 200.
- Wet van 2 augustus 2002 betreffende de bestrijding van de betalingsachterstand bij
handelstransacties, BS 7 augustus 2002.
- Programmawet van 27 december 2006, BS 28 december 2006.
- Besluit van 23 december 2009 tot wijziging van het Koninklijk Besluit van 18 januari
1971, Stb. 2009, 618 (Nederland).
- Wet van 6 april 2010 betreffende marktpraktijken en consumentenbescherming
(„WMPC‟), BS 12 april 2010.
Bibliografie
135
Masterproef contractenrecht
V.2. Rechtspraak
Rechtspraak van het Hof van Cassatie:
- Cass. 24 juni 1920, Pas. 1921, 24.
- Cass. 1 oktober 1934, Pas. 1934, 399.
- Cass. 25 september 1959, Arr.Cass. 1960, 86.
- Cass. 7 september 1962, RW 1962-63, 645.
- Cass. 2 mei 1964, Pas. 1964, I, 934.
- Cass. 5 mei 1967, Arr.Cass. 1967, 1081.
- Cass. 17 april 1970, Arr.Cass. 1970, 754.
- Cass. 18 maart 1971, Pas. 1971, I, 667.
- Cass. 24 maart 1972, RW 1971-72, 2023.
- Cass. 24 november 1972, Arr.Cass. 1973, 302.
- Cass. 8 februari 1974, Arr.Cass. 1974, 624.
- Cass. 7 maart 1975, Arr.Cass. 1975, 764-767.
- Cass. 9 april 1976, RW 1976-77, 921.
- Cass. 12 november 1976, Arr.Cass. 1977, 293.
- Cass. 25 november 1976, RW 1976-77, 1775.
- Cass. 23 december 1977, RW 1978-79, 362-366.
- Cass. 22 maart 1979, Arr.Cass. 1978-79, 860.
- Cass. 15 juni 1979, Arr.Cass. 1978-79, 1226.
- Cass. 22 juni 1979, RW 1979-80, 2029.
- Cass. 24 januari 1980, Pas. 1980, 581.
- Cass. 26 juni 1980, Arr.Cass. 1979-80, 1365.
- Cass. 13 maart 1981, RW 1982-83, 1049.
- Cass. 1 april 1982, Arr.Cass. 1981-82, 963.
- Cass. 9 september 1982, Arr.Cass. 1982-83, 51.
- Cass. 16 september 1983, RW 1984-85, 464.
- Cass. 2 december 1983, Arr.Cass. 1983-84, nr. 187.
- Cass. 29 november 1984, RCJB 1987, 213, noot GLANSDORF, F.
- Cass. 15 maart 1985, Arr.Cass. 1984-85, 969.
- Cass. 22 maart 1985, Arr.Cass. 1984-85, 1011.
- Cass. 3 oktober 1985, Arr.Cass. 1985-86, 117.
- Cass. 21 november 1985, Arr.Cass. 1985-86, nr. 194.
- Cass. 16 januari 1986, RW 1987-88, 1470, noot VAN OEVELEN, A.
- Cass. 11 april 1986, Arr.Cass. 1985-86, 1091.
- Cass. 9 mei 1986, RW 1986-87, 2699.
- Cass. 15 mei 1986, Arr.Cass. 1985-86, 1248.
- Cass. 12 september 1986, Arr.Cass. 1986-87, 43.
Bibliografie
136
Masterproef contractenrecht
- Cass. 18 december 1986, RW 1987-88, 55.
- Cass. 23 november 1987, RW 1987-88, 1359.
- Cass. 18 februari 1988, Arr.Cass. 1987-88, 790.
- Cass. 18 november 1988, RW 1989-90, 324.
- Cass. 26 mei 1989, Arr.Cass. 1988-89, 1131.
- Cass. 28 juni 1990, Arr.Cass. 1989-90, 1401.
- Cass. 27 september 1990, RW 1990-1991, 854.
- Cass. 31 januari 1991, Arr.Cass. 1990-91, 584.
- Cass. 25 februari 1991, Pas. 1991, 616.
- Cass. 14 maart 1991, Arr.Cass. 1984-85, 446.
- Cass. 25 november 1991, Pas. 1992, 231.
- Cass. 28 november 1991, Arr.Cass. 1991-92, nr. 167.
- Cass. 31 januari 1991, RW 1991-92, 774.
- Cass. 17 januari 1992, TBH 1993, 237, noot STORME, M.E.
- Cass. 15 mei 1992, RW 1992-93, 330.
- Cass. 26 oktober 1992, Pas. 1992, 1202.
- Cass. 25 februari 1993, TBH 1994, 143-146.
- Cass. 15 april 1993, Arr.Cass. 1993, 369.
- Cass. 28 maart 1994, RW 1994-95, 499.
- Cass. 14 april 1994, Arr.Cass. 1994, 374.
- Cass. 15 april 1994, Arr.Cass. 1994-95, 378.
- Cass. 15 juni 1995, RW 1995-96, 706.
- Cass. 8 september 1995, R.Cass. 1996, 87, noot WYLLEMAN, B.
- Cass. 28 september 1995, RW 1995-96, 924.
- Brussel 2 december 1997, AJT 1998-99, 873, noot PASCARIELLO, R.
- Cass. 13 maart 1998, JLMB 2000, 136.
- Cass. 19 maart 1998, AR C940422N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 24 april 1998, RW 2000-01, 1195, noot BRIJS, S.
- Cass. 15 juni 2000, RW 2001-02, 916.
- Cass. 8 februari 2001, AR C980470N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 20 september 2001, RW 2003-04, 296.
- Cass. 25 oktober 2001, Pas. 2001, I, 1706.
- Cass. 12 april 2002, AR C010343F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 2 mei 2002, AR C990277N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 2 mei 2002, AR C010185N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 6 september 2002, RABG 2003, 637.
- Cass. 6 december 2002, AR C000176N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 30 januari 2003, AR C000632F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 21 november 2003, AR C010357N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 16 april 2004, AR C030356F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Bibliografie
137
Masterproef contractenrecht
- Cass. 13 mei 2004, AR C020497N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 4 juni 2004, AR C030408F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 28 januari 2005, AR C.04.0035.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 25 maart 2005, AR C030318N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 5 januari 2006, AR C040607N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 9 februari 2006, C030074N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 27 april 2006, AR C040478N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 23 juni 2006, AR C050215F, http://jure.juridat.just.fgov.be
- Cass. 26 januari 2007, AR C050374N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 5 maart 2007, AR C.05.0052.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 6 december 2007, AR C.06.0659.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 5 juni 2008, AR C.07.0199.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 29 september 2008, AR C.07.0101.F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 20 november 2008, AR C.06.0293.F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 16 februari 2009, AR C.08.0043.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 16 april 2009, AR C.07.0604.F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 24 april 2009, AR C070471N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 8 mei 2009, AR F.08.0012.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 5 juni 2009, AR C070482N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 24 september 2009, AR C.08.0346.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 23 oktober 2009, AR C.07.0521.F, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 19 november 2009, AR C080459N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 4 februari 2010, AR C.09.0246.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
- Cass. 4 maart 2010, AR C.09.0173.N, http://jure.juridat.just.fgov.be.
Andere rechtspraak:
- Brussel 6 december 1967, Pas 1968, II, 115.
- Vred. Brussel 4 juli 1977, T. Vred. 1980, 35.
- Luik 29 maart 1984, JLMB 1984, 281.
- Rb. Verviers 16 januari 1985, JLMB 1985, 349.
- Gent 4 juni 1986, Computerr. 1986/4, 265.
- Rb. Turnhout 22 december 1986, TBBR 1987, 82.
- Rb. Nijvel 13 december 1988, JLMB 1990, 1242.
- Gent 20 juni 1989, RW 1991-92, 504.
- Rb. Charleroi 30 januari 1990, JT 1990, 388.
- Luik 18 juni 1991, TBH 1992, 264.
- Brussel 4 maart 1992, JT 1992, 699.
- Brussel 23 februari 1994, DAOR 1994, 103.
Bibliografie
138
Masterproef contractenrecht
- Gent 27 juni 1996, AJT 1996-97, 199, noot WYLLEMAN, B.
- Kh. Hasselt 9 juli 1997, TBH 1997, 632.
- Luik 24 juni 1998, TBBR 1999, 409.
- Brussel 19 oktober 1998, JT 1999, 44.
- Luik 11 maart 1999, TBBR 2000, 615.
- Luik 28 juni 1996, Pas. 1995, II, 100.
- Brussel 19 oktober 1999, JT 1998, 44.
- Brussel 31 januari 2000, JT 2000, 621.
- Rb. Hasselt 28 februari 2000, AJT 2000-01, 445.
- Gent 2 januari 2001, DAOR 2001, 49, noot BALLON, G.
- KG Rb. Brussel 1 maart 2001, JT 2001, 250.
- Luik 29 januari 2002, JT 2002, 290.
- Luik 9 januari 2003, JLMB 2003, 1507.
- Luik 30 juni 2004, JT 2004, 911.
- Kh. Brussel 29 juni 2007, RABG 2008, 623-629, noot. VAN DE SYPE, N.
Rechtspraak uit Nederland:
- HR 8 januari 1937, NJ 1937, 431.
- HR 19 mei 1967, NJ 1967, 261.
- HR 22 mei 1981, NJ 1982, 59.
- HR 16 januari 1987, NJ 1987, 528.
- HR 9 oktober 1992, NJ 1994, 286-289
- HR 19 februari 1993, NJ 1994, 290.
- HR 25 juni 1993, NJ 1994, 291.
- HR 31 december 1993, NJ 1994, 317
- HR 22 september 1995, NJ 1996, 706.
- HR 28 juni 1996, NJ 1997, 102.
- HR 6 juni 1997, NJ 1998, nr. 128
- HR 13 februari 1998, NJ 1998, 725
- HR 11 februari 2000, NJ 2000, 277
- HR 26 oktober 2001, NJ 2002, 595.
- HR 26 augustus 2003, LJN AI0369, nr. R03/049HR, http://zoeken.rechtspraak.nl.
- HR 9 april 2004, NJ 2004, 308
- HR 14 januari 2005, LJN AR0220, nr. C03/167HR, http://zoeken.rechtspraak.nl.
- HR 27 april 2007, LJN AZ6638, nr. C05/268HR, http://zoeken.rechtspraak.nl.
- HR 22 juni 2007, LJN BA4122, nr. C05/332HR, http://zoeken.rechtspraak.nl.
Bibliografie
139
Masterproef contractenrecht
V.3. Rechtsleer
Boeken en bijdragen in boeken:
- BAECK, J., “Strafbedingen” in I. CLAEYS (ed.), Contractenrecht in beweging,
Mechelen, Kluwer, 2004, 1-35.
- BOLLEN, C., “Ontbinding van de wederkerige overeenkomst” in BOLLEN, C. en DE
KLUIVER, H.J. (eds.), Burgerlijk recht geschetst. Verbintenissenrecht geschetst,
Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 75-85.
- BRAHN, O.K. en REEHUIS, W.H.M., Zwaartepunten van het vermogensrecht, Deventer,
Kluwer, 2007, 472 p.
- CAUFFMAN, C., “Opschortingsrechten bij niet-nakoming” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia,
2000, 141-172.
- CAUFFMAN, C., “Pauliaanse vordering” in X., Bijzondere overeenkomsten.
Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Commentaar
verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 70 (22 februari 2007), 38 p.
- CAUFFMAN, C., “Pour la résolution partielle! Quelques remarques du point de vue belge
à propos de la thèse de Mme Rigalle” in COUSY, H., STIJNS, S., TILLEMAN, B. en
VERBEKE, A. (eds.), Droit des contrats: France, Belgique, Brussel, Larcier, 2005, 155-
178.
- CLAESSENS, B., VAN PUTTEN, W., VEGA LEON, M., HENS, T., DEENE, J. en
VEREECKEN, S., “De uitwerking van de overeenkomst tussen partijen” in X., Bestendig
Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, nr. 1736-1979.
- CLAEYS, I., Algemeen verbintenissenrecht, onuitg. cursus tweede bachelor, Universiteit
Gent, 2006-07, 1ste
uitgave, 134 p.
- CLAEYS, I. en TAELMAN, P., "Contract en kort geding" in SAGAERT, V. en
LAMBRECHT, D. (eds.), Actuele ontwikkelingen inzake verbintenissenrecht, Antwerpen,
Intersentia, 2009, 159-222.
- CLAEYS, I. en VAN STRYDONCK, K., "Contractuele aansprakelijkheidsbesperkingen
voor de professionele verkoper bij verborgen gebreken in het algemeen kooprecht: elf
argumenten pro" in XXXIVste Postuniversitaire Cyclus Willy Delva 2007-08, Bijzondere
overeenkomsten 2007-2008, Mechelen, Kluwer, 2008, 307-334.
- CLAEYS, I., “Nietigheid van contractuele verbintenissen in beweging” in ARNOU, P.,
TILLEMAN, B., BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003, 267-
332.
- CLAEYS, I., “Ontbinding en nietigheid van overeenkomsten: rechterlijke tussenkomst
altijd vereist?” in CLAEYS, I. (ed.), Contractenrecht in beweging, Mechelen, Kluwer,
2004, 181-196.
Bibliografie
140
Masterproef contractenrecht
- CORNELIS, L., Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 997
p.
- CORNELIS, L., “De ontbinding: het treurige einde van een mooi verhaal?” in ARNOU,
P., TILLEMAN, B., BOES, M. (eds.), Sancties en nietigheden, Brussel, Larcier, 2003,
228-265.
- DE CORTE, R., Overzicht van het burgerlijk recht, Mechelen, Kluwer, 2003, 653 p.
- DE TEMMERMAN, B., “Interest bij schadevergoeding uit wanprestatie en onrechtmatige
daad: kan de Hollandse nuchterheid bijdragen tot het vinden van een uitweg uit het
Belgisch labyrint?” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en
Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 327-354.
- DE VRIES, G., “Recht op nakoming in het Belgisch en Nederlands contractenrecht” in
SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht,
Antwerpen, Intersentia, 2000, 27-50.
- DIRIX, E., “Retentierecht” in X., Voorrechten en hypotheken. Artikelsgewijze
commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, afl. 18 (juli
1999), 24 p.
- DUBUISSON, B., “Les clauses limitatives ou exonératoires de responsabilité ou de
garantie en droit belge” in WÉRY, P., Les clauses applicables en cas d’inexécution des
obligations contractuelles, Brussel, La Charte, 2001, 33-91
- GEENS, H., “Ingebrekestellingsbedingen” in STIJNS, S. en VANDERSCHOT, K. (eds.),
Contractuele clausules rond de (niet-)uitvoering en de beëindiging van contracten,
Antwerpen, Intersentia, 2006, 157-182.
- GOEGEBUER, A., “Strafbedingen” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze
commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, IV. Commentaar
verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 62 (28 september 2004), 1-51.
- GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT W. en
LEMMENS, K., Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 359 p.
- HARTKAMP, A.S., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands
burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel I: de verbintenis in het algemeen Deventer,
Kluwer, 2004, 713 p.
- HARTKAMP, A.S., Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands
burgerlijk recht. Verbintenissenrecht. Deel II: Algemene leer der overeenkomsten,
Deventer, Kluwer, 2005, 621 p.
- HEIRBAUT, D., Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia
Press, 2005, 416 p.
- HESSELINK, M.W., Contractenrecht in perspectief, Den Haag, Boom Juridische
uitgevers, 2004, 223 p.
- HEYNING-PLATE, L., Eigenrichting tot zekerheid: de exceptio non adimpleti contractus
en het retentierecht, Zwolle, Tjeenk Willink, 1969, 291 p.
Bibliografie
141
Masterproef contractenrecht
- KLOMP, R.J.Q., “Opschorting” in BOLLEN, C. en DE KLUIVER, H.J. (eds.), Burgerlijk
recht geschetst. Verbintenissenrecht geschetst, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 86-96.
- LAMINE, L., Het retentierecht, Antwerpen, Kluwer, 1993, 234 p.
- MELLEMA-KRANENBURG, T.J., De actio Pauliana, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink,
1996, 91 p.
- NIEUWENHUIS, J.H., STOLKER, C.J.J.M. en VALK, W.L., Burgerlijk wetboek. Tekst
& Commentaar, Deventer, Kluwer, 2009, 4620 p.
- RIGALLE-DUMETZ, C., La résolution partielle du contrat, Parijs, Dalloz, 2003, 466 p.
- RIGALLE-DUMETZ, C., “Le rejet de la résolution partielle ou la lecture normative de la
règle résolutoire” in COUSY, H., STIJNS, S., TILLEMAN, B. en VERBEKE, A. (eds.),
Droit des contrats: France, Belgique, Brussel, Larcier, 2005, 125-153.
- RIJKEN, G.J., Exoneratieclausules, Deventer, Kluwer, 1983, 296 p.
- SCHELHAAS, H., Het boetebeding in het Europese contractenrecht, Deventer, Kluwer,
2004, 567 p.
- SCHELHAAS, H., “Het boetebeding in Nederland en België” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen, Intersentia,
2000, 295-326.
- SMITS, J., “De verkrijging van schadevergoeding bij niet-nakoming” in SMITS, J. en
STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht, Antwerpen,
Intersentia, 2000, 115-140.
- SMITS, J., “Inhoud en werking van de overeenkomst in België en Nederland: een
overzicht” in SMITS, J. en STIJNS, S. (eds.), Inhoud en werking van de overeenkomst
naar Belgisch en Nederlands recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 1-20.
- STEENNOT, R. en DEJONGHE, S., Handboek Consumentenbescherming en
Handelspraktijken, Antwerpen, Intersentia, 2007, 628 p.
- STIJNS, S., “Actualia inzake beëindiging van overeenkomsten: de buitengerechtelijke
ontbinding erkend door het Hof van Cassatie?” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht,
Brugge, die Keure, 2004, 5-27.
- STIJNS, S., De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van wederkerige
overeenkomsten: onderzoek van het Belgische recht getoetst aan het Franse en het
Nederlandse recht, Antwerpen, Maklu, 1994, 706 p.
- STIJNS, S., “Ontbinding van wederkerige overeenkomsten bij wanprestatie” in SMITS, J.
en STIJNS, S. (eds.), Remedies in het Belgisch en Nederlands contractenrecht,
Antwerpen, Intersentia, 2000, 51-114.
- STIJNS, S., “Uitdrukkelijk ontbindende bedingen, ontbindende voorwaarden en
vervangingsbedingen” in STIJNS, S. en VANDERSCHOT, K. (eds.), Contractuele
clausules ron de (niet-)uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen,
Intersentia, 2006, 77-131.
- STIJNS, S., Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 268 p.
Bibliografie
142
Masterproef contractenrecht
- VANACKERE, C., SWERTS, K. en PEETERS, N., “De gedwongen uitvoering” in X.,
Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, Afl. 7 (augustus 2004),
V.2.1 - V.2.8.
- VANDEN BERGHE, O., “Bedingen en schadevergoeding: strafbedingen, opzegbedingen
en exoneratiebedingen” in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure,
2004, 43-70.
- VANDEN BERGHE, O., “Exoneratiebedingen in het gemeen recht en in het
consumentenrecht” in STIJNS, S. en VANDERSCHOT, K. (eds.), Contractuele clausules
rond de (niet-) uitvoering en de beëindiging van contracten, Antwerpen, Intersentia, 2006,
41-75.
- VAN GERVEN, W. en COVEMAEKER, S., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006,
719 p.
- VANHALLE, K., VEGA LEON, M., HENS, T., CLAESSENS, B. en VAN PUTTEN,
W., “Beëindiging van de overeenkomst” in X., Bestendig Handboek Verbintenissenrecht,
Mechelen, Kluwer, Afl. 8 (september 2005), II.4. 265 - II.4. 276.
- VAN OEVELEN, A., “Exoneratieclausules” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en
F. WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 26-47.
- VAN OEVELEN, A., “Exoneratiebedingen en vrijwaringsbedingen” in SAGAERT, V. en
LAMBRECHT, D. (eds.), Actuele ontwikkelingen inzake verbintenissenrecht, Antwerpen,
Intersentia, 2009, 1-36
- VAN OEVELEN, A., “Schadebedingen” in L. DE MEYERE, A. VAN OEVELEN en F.
WALSCHOT, Nuttige tips voor goede contracten, Mechelen, Kluwer, 2004, 60-74.
- VAN RANSBEECK, R., “Schorsing en beëindiging van overeenkomsten” in X.,
Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak
en rechtsleer, IV. Commentaar verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, afl. 63 (16
februari 2005), 1-58.
- VANSWEEVELT, T., De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het
ziekenhuis, Antwerpen, Maklu, 1997, 960 p.
- VERVOORT, I., “De pauliana naar Belgisch en Nederlands recht: hoofdzakelijk gelijkend
in het gemene recht, fundamenteel verschillend bij faling” in SMITS, J. en STIJNS, S.
(eds.), Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands recht,
Antwerpen, Intersentia, 2005, 365-392.
- VOGENAUER, S. en KLEINHEISTERKAMP, J., Commentary on the UNIDROIT
principles of international commercial contracts (PICC), Oxford, Oxford university press,
2009, 1319 p.
- WÉRY, P., “L‟action oblique et les actions directes en droit belge” in SMITS, J. en
STIJNS, S. (eds.), Inhoud en werking van de overeenkomst naar Belgisch en Nederlands
recht, Antwerpen, Intersentia, 2005, 307-340.
- WÉRY, P., Le droit des obligations contractuelles et le bicentenaire du code civil,
Brugge, La Charte, 2004, 396 p.
Bibliografie
143
Masterproef contractenrecht
- WÉRY, P., “La clause pénale” in WÉRY, P., Les clauses applicables en cas d’inexécution
des obligations contractuelles, Brussel, La Charte, 2001, 249-324.
Bijdragen in tijdschriften:
- BAECK, J., “(Feitelijk?) vooruitlopen op de vernietiging en de ontbinding van
contracten”, TPR 2008, 321-374.
- BAECK, J., “Ontbinding en derden: niet storen a.u.b.”, TPR 2009, 689-763.
- BIQUET-MATHIEU, C., “La loi du 23 novembre 1998 et le nouveau régime des clauses
pénales”, JT 1999, 709-716.
- BRULOOT, F., “Gedwongen uitvoering of ontbinding van de overeenkomst” (noot onder
Antwerpen 28 juni 2004), NJW 2005, afl. 124, 1058-1059.
- CARETTE, N., “Exoneratiebedingen in het gemeen recht”, Jura Falc. 2004-05, 63-86.
- CAUFFMAN, C., “Retentierecht. Tegenwerpelijkheid aan de verkoper, titularis van een
eigendomsvoorbehoud”, NJW 2005, 686-689.
- CLEEREN, F., “De exceptio non adimpleti contractus: ruime controlebevoegdheid van de
rechtbank”, Limb. Rechtsl. 2004, 23-30.
- CORNELIS, L., “Lief zijn voor het verbintenissenrecht (over het virtuele strafbeding)”,
TBH 2000, 5-22.
- CORYN, F., “De derde medeplichtigheid van de verkrijger ten bezwarende titel als
voorwaarde voor het welslagen van de pauliaanse vordering”, TBBR 2005, afl. 3, 149-151.
- CORYN, F., “Exceptio non adimpleti contractus: bezint, vooraleer U -voorlopig- niet
begint!”, AJT 2001-02, 411-413.
- DEMUYNCK, I., “De exceptio non adimpleti contractus als deel van de algemene
contractsvoorwaarden”, TBBR 1992, 328-354.
- DEMUYNCK, I., “De nieuwe wet op de strafbedingen: het matigingsrecht gelegaliseerd”,
RW 1999-2000, 105-111.
- DIRIX, E., “De tegenwerpelijkheid van het retentierecht”, TBH 1996, 219-225.
- GOEGEBUER, A., “Schade- en strafbedingen n in rechtshistorisch en rechtsvergelijkend
perspectief”, RW 2001-02, 401-411.
- HARDY, R., “Europese Klassiekers: Photo Production Ltd. v. Securicor Transport Ltd.:
exoneratieclausules en de doctrine of fundamental breach”, NTBR 2004, 318-324.
- HAYOIT DE TERMICOURT, R., “Bedrog en grove schuld op het stuk van niet-
nakoming van contracten”, RW 1957-58, 65-80.
- HERBOTS, J., STIJNS S. en COVEMAEKER, S., “Contractuele aansprakelijkheid”,
Themis 2000-01, 37-74.
- HERBOTS, J.H., “De exceptie van niet-nakoming", TPR 1991, 379-400.
- LOOSVELD, S., “L‟action paulienne: une institution séculaire en pleine vogue”, TBBR
2001, 153-168.
Bibliografie
144
Masterproef contractenrecht
- VAN OMMESLAGHE, P., “Examen de jurisprudence (1968-1973). Les obligations”,
RCJB 1975, 423-538 en 597-736.
- SAGAERT, V., “De gevolgen van de actio pauliana en haar band met de
ongerechtvaardigde verrijking”, TBBR 2001, 569-584.
- SAMOY, I., “Nietigheid van een samenhangende overeenkomst: is er ruimte voor een
sneeuwbaleffect”, TPR 2008, 555-602.
- SAMOY, I., “Over de pauliaanse vordering en de vraag hoe uitzonderlijk de
uitzonderingen zijn op de anterioriteitsvoorwaarde”, TBH 2000, 383-385.
- SCHELHAAS, H., “Opzegbeding versus strafbeding”, TBBR 2005, afl. 2, 102-109.
- SCHELHAAS, H., “Waarheen met het boetebeding in Europa ? Een analyse van het
Engelse, Schotse, Belgische en Nederlandse recht en de Principles of European Contract
Law”, TPR 2000, 1371-1434.
- SERCU, N., “De exceptio non adimpleti contractus in de huurovereenkomst”, Jura Falc.
2002-03, nr. 2, 169-226.
- SOENS, P., “Termijn vergeten, kans verkeken?”, Ad Rem 2005, afl. 1, 7-13.
- STAROSSELETS, T., “Restitutions consécutives à la dissolution ex tunc”, TBBR 2003,
afl. 2, 67-86.
- STIJNS, S., “Contractualisering van sancties in het privaatrecht, inzonderheid bij
contractuele wanprestatie”, RW 2001-02, 1258-1286.
- STIJNS, S., “De buitengerechtelijke ontbinding wegens wanprestatie in wederkerige
overeenkomsten: door het Hof van Cassatie erkend, doch tegelijk miskend”, TBBR 2003,
afl. 5, 258-272.
- STIJNS, S., “De noodzaak van een ingebrekestelling voor de uitwerking van een
uitdrukkelijk ontbindend beding: twijfels omtrent artikel 1656 B.W.”, R.Cass. 1995, 259-
267.
- STORME, M.E., “De exceptio non adimpleti contractus als uitlegvraag. Uitwerking van
enkele aspecten in de verhouding tussen partijen, meer bepaald evenredigheid en volgorde
van de prestaties en bewijslast”, RW 1989-90, 313-324.
- STORME, M., “De ingebrekestelling ad futurum en haar gevolgen” (noot onder Cass. 25
februari 1993), TBH 1994, 143-146.
- SWAENEPOEL, E., “De eenzijdige vervanging en de eenzijdige ontbinding: verwarring
troef …”, TBBR 2007, afl. 3, 156-162.
- VANDEN BERGHE, O., “De keuze van de schuldeiser voor de uitvoering in natura
boven de ontbinding van de overeenkomst”, AJT 1999-2000, 513.
- VANDEN BERGHE, O., “Het toepassingsgebied van artikel 1231 B.W. betreffende
overdreven strafbedingen: een kritische analyse”, TBBR 2004, afl. 2, 62-83.
- VANDERSCHOT, K., “De sanctionering van ongeoorloofde schadebedingen”,
TBBR 2003, afl. 9, 638-643.
Bibliografie
145
Masterproef contractenrecht
- VANDERSCHOT, K., “De sanctionering van abusieve partijbeslissingen genomen bij
contractuele wanprestatie: de verschillende gedaantes van de matigende werking van de
goede trouw”, TBBR 2005, afl. 2, 87-99.
- VAN DE SYPE, N., “Over het keuzerecht van artikel 1184, lid 2 BW en rechtsmisbruik”
(noot onder Kh. Brussel 29 juni 2007), RABG 2008, 623-629.
- VAN DRIESSCHE, D., “Rechtmatige schadebedingen: geen ontkomen aan?”, TBBR
2008, afl. 1, 33-39.
- VAN OEVELEN, A., “Actuele jurisprudentiële en legislatieve ontwikkelingen inzake de
sancties bij niet-nakoming van contractuele verbintenissen”, RW 1994-95, 793-808 en
833-842.
- VAN OEVELEN, A., “De buitengerechtelijke ontbindingsverklaring van wederkerige
overeenkomsten wegens wanprestatie door het Hof van Cassatie aanvaard” (noot onder
Cass. 2 mei 2002), RW 2002-03, 501-506.
- VAN OEVELEN, A., “De goede trouw bij de keuze tussen de gerechtelijke ontbinding en
de gedwongen uitvoering van een wederkerige overeenkomst (art. 1184 B.W.)” (noot
onder Cass. 16 januari 1986), RW 1987-88, 1471-1473.
- VAN OEVELEN, A., “Kroniek van het verbintenissenrecht (1993-2004)”, RW 2004-05,
1641-1670.
- WÉRY, P., “La loi du 23 novembre 1998 modifiant le Code Civil en ce qui concerne la
clause pénale et les intérêts moratoires : fin de la crise de la clause pénale ou début de
nouvelles incertitudes”, TBBR 1999, 222-238.
- WÉRY, P., “L‟exception d‟inexécution dans la jurisprudence de la Cour de cassation”,
TBBR 2006, afl. 1, 40-43.
- WYLLEMAN, B., “De beoordeling van de ernst van de wanprestatie bij de gerechtelijke
ontbinding van overeenkomsten en bij de exceptio non adimpleti contractus en het
verband tussen beide beoordelingen”, R.Cass. 1999, 1-11.
- WYLLEMAN, B., “Het verband van wederkerigheid tussen verbintenissen als
toepassingsvoorwaarde voor de exceptio non adimpleti contractus” (noot bij Cass. 8
september 1995), R.Cass. 1996, 86-89.
- WYLLEMAN, B., “Nieuwe wetgeving inzake strafbedingen en moratoire intrest”, AJT
1998-99, 701-708.
- B. WYLLEMAN, “Over de gedwongen uitvoering van overeenkomsten: in natura of bij
equivalent?”, AJT 1995-96, 163-165.
Bibliografie
146
Masterproef contractenrecht
V.4. Andere bronnen
- Parlementaire Geschiedenis Boek 6, Toelichting Meijers, p. 324.
- Parl. St. Kamer 1997-1998, 1373/4, 14-15.
- Preparatory work on the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts
2004, Rome, 2004, Study L, Doc. 98, 212.
- Mededeling van de Algemene Administratie van de Thesaurie, BS 15 januari 2010, 1833.
- Mededeling Federale Overheidsdienst Financiën, BS 1 februari 2010, 4403.
- http://jure.juridat.just.fgov.be.
- http://wetten.overheid.nl.
- http://zoeken.rechtspraak.nl.
- http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_wet/wet.pl (geconsolideerde wetgeving).
- http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/welcome.pl (Belgisch Staatsblad).
- http://www.unidroit.org/.
- http://webh01.ua.ac.be/storme/PICC.html.