HAVALANDIRMA YARDIMCI

8/7/2019 HAVALANDIRMA YARDIMCI

1/105

T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN

GLENDRLMES PROJES)

TESSAT TEKNOLOJS VEKLMLENDRME

HAVALANDIRMA YARDIMCIELEMANLARI

ANKARA 2008


2/105

2

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Kararile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeliolarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retimprogramlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelikgelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr).

Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeyerehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmekve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarndauygulanmaya balanmtr.

Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterliikazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmasnerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.

rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine meslekiyeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler.

Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlndasatlamaz.


3/105

i

NDEKLER

AIKLAMALAR ...................................................................................................................iiiGR .......................................................................................................................................1RENME FAALYET-1 .....................................................................................................31. HSSEDCLERN SEmi .................................................................................................3

1.1. Scaklk Sensrlerinin Seilmesi...................................................................................31.1.1. Bimetal eleman ......................................................................................................41.1.2. Rot ve Tp Eleman ................................................................................................51.1.3. Contal Krk Eleman ...........................................................................................51.1.4. Diren Elemanlar (RTD) .......................................................................................51.1.5. Termistr ...............................................................................................................6

1.1.6. Termal Eleman (Termokupul) ............................................................................... 71.1.7. Svl termometreler ...............................................................................................71.1.8. Imal Termometreler (Kzltesi Termometre, Pirometre)..................................8

1.2. Nem Sensrleri.............................................................................................................. 81.3. i Noktas Duyargalar ............................................................................................. 111.4. Basn Hisseden Elemanlar.........................................................................................11

1.4.1. Basn Dntrcler (Transmiterler Ve Transdzerler) ..................................111.5. Sv Akn Hisseden Elemanlar ................................................................................ 131.6. Seviye lm Duyargalar..........................................................................................171.7. Dier Hissedici Elemanlar ..........................................................................................171.8. Hava Ak Sensrleri ..................................................................................................18

1.9. Hz Sensrleri..............................................................................................................19UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 22LME VE DEERLENDRME ....................................................................................25

RENME FAALYET-2 ...................................................................................................262. HAREKET VERCLERN SEM................................................................................. 26

2.1. Damper Servolarnn Seilmesi ..................................................................................272.1.1. Damper Operatrleri............................................................................................292.1.2. Montaj..................................................................................................................29

2.2. Servomotorlar ( Operatrler) ......................................................................................302.2.1 Pnmatik Servomotorlar (Operatrler) .................................................................302.2.2. Hidrolik Servomotorlar........................................................................................31

2.2.3. DiliKuyruklu Servomotorlar ............................................................................332.2.4. Direkt Balantl Servomotorlar ..........................................................................32UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 33LME VE DEERLENDRME ....................................................................................37

RENME FAALYET-3 ...................................................................................................383. BNA YNETM SSTEM .............................................................................................. 38

3.1. Bina Ynetim Sistemi .................................................................................................393.2. Bina Ynetim Sisteminin Kullanm Alanlar ..............................................................403.3. Bina Ynetim Sisteminin Amalar ............................................................................403.4. Bina Ynetim Sisteminin Faydalar ............................................................................403.5. Bina Ynetim Sisteminin alma Prensibi................................................................41

3.6. Bina Ynetim Sisteminin Yaps................................................................................. 423.6.1. Saha Elemanlar ...................................................................................................43


4/105

ii

3.6.2. Nokta Modlleri (Yardmc Modller)................................................................44

3.6.3. Saha Kontrol Panelleri (Saha stasyonlar)..........................................................453.6.4. Haberleme stasyonlar.......................................................................................453.6.5. Grafik Gzlem Merkezi (Kumanda Bilgisayar) .................................................46

3.7. Bina Ynetim Sisteminin Ana levleri ......................................................................463.7.1. Bilgi Toplamak ....................................................................................................463.7.2. letmeciyi Bilgilendirmek ..................................................................................473.7.3. Ayarlamak ........................................................................................................... 473.7.4. Korumak ..............................................................................................................47

3.8. Bina Ynetim Sistemlerinin Uygulama Yazlmlar ...................................................473.9. yi Bir Bina Ynetim Sisteminin zellikleri ..............................................................523.10. llebilir Olmas Gereken Tanmlar....................................................................... 53

3.11. Haberleme Protokolleri ...........................................................................................53UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 54LME VE DEERLENDRME ....................................................................................57

RENME FAALYET-4 ...................................................................................................584.MERKEZ KLMLENDRME SSTEMLERNDE SU DEVRES ELEMANLARI.......58

4.1. Borular ........................................................................................................................ 584.1.1. Galvanizli elik Borular......................................................................................584.1.2. Siyah Borular.......................................................................................................634.1.3. Bakr Borular .......................................................................................................65

4.2. Vanalar........................................................................................................................ 694.2.1. Pik Buhar Vanalar .............................................................................................. 70

4.2.2. Pik vanalar ........................................................................................................... 734.2.3. Pirin Vanalar ......................................................................................................744.2.4. Yollu Vanalar.................................................................................................734.2.5. Drt Yollu Vanalar .............................................................................................. 74

4.3. Pompalar .....................................................................................................................744.3.1. Sirklasyon pompalar .........................................................................................744.3.2. Santrifj Pompalar Ve letmeye Alnmas .........................................................764.3.3. Santrifj Pompalarn Bakmnn Yaplmas.........................................................794.3.4. Santrifj Pompa Arza Belirtileri ve Muhtemel Sebepleri...................................814.3.5. Santrifj Pompa letmeye Ve Bakmndaki Baz Kontrol Ve Tamirler ............. 82

4.4. Genleme Depolar......................................................................................................84

4.4.1. Ak Genleme Deposu .......................................................................................844.4.2. Kapal Genleme Depolar...................................................................................85UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 90LME VE DEERLENDRME ....................................................................................94

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 94CEVAP ANAHTARLARI.....................................................................................................98KAYNAKA .......................................................................................................................101


5/105

iii

KOD 522EE0201

ALANTesisat Teknolojisi ve klimlendirme

DAL/MESLEKMerkezi klimlendirme ve Havalandrma

MODLN ADI Havalandrma Yardmc Elemanlar

MODLN TANIMI

Merkezi iklimlendirme ve havalandrma sistemlerindekiyardmc elemanlarnn tesisat sistemine uygun seimi ileilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme

materyalidir.SRE 40/16

N KOUL Havalandrma tesisat elemanlarn seimini yapmak.

YETERLKMerkezi iklimlendirme ve havalandrma sistemlerindeyardmc elemanlarn seimini yapabilmek

MODLN AMACI

Genel AmaBu modl ile gerekli bilgileri alp uygun ortamsalandnda merkezi iklimlendirme ve havalandrmatesisat sistemindeki yardmc elemanlarn seiminiyapabileceksiniz.

Amalar:1. Hissedicilerin seimini yapabileceksiniz.

2. Hareket vericilerin seimini yapabileceksiniz.

3. Bina ynetim sistemini yapabileceksiniz.

4. Merkezi iklimlendirme sistemlerinde tesisat devresielemanlarnn seimini yapabileceksiniz.

ETM RETMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: Snf, atlye, laboratuar, iletme, ktphane, ev,bilgi teknolojileri ortam (Internet) vb. kendiniz veya

grupla alabileceiniz tm ortamlar.Donanm: lgili rn kataloglar, sensrler, damper veynlendirici servolar, borular, pompalar, vanalar, depolar,Merkezi iklimlendirme ve havalandrma projesi.

LME VEDEERLENDRME

1. Modlde yer alan her faaliyetin sonunda kazandnzbilgi ve becerileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz.2. retmen, modln sonunda size btn uygulamafaaliyetlerini ieren bir performans testi yaparakkazandnz bilgi ve becerileri lebilecektir.

AIKLAMALAR


6/105

iv


7/105

1

GRHer geen gn gelien teknolojiye ayak uydurmak durumundayz. zellikle teknik bir

alanda alacak bireyin bu konuda daha hassas olmas gerekmektedir. Sizler de amzngelimeye ak ve insan hayatnda nemli yeri olan merkezi iklimlendirme ve havalandrmamesleine adm atm bulunuyorsunuz.

Tesisat Teknolojisi ve klimlendirme alanmzda bilgi ve beceriye dayaluygulamalarda Merkezi iklimlendirme ve Havalandrma sisteminin temelini oluturan bumodlle; otomatik kontrol devre elemanlar, Operatrler (servomotorlar), bina otomasyonuve bina ynetim sistemleri merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisatnda kullanlantesisat devre elemanlarn tanyacak, uygulamalar yaparak temel bilgi sahibi olacaksnz.Buradaki konular, mesleki geliiminizin temelinin salam atlmasn salayacak ekildehazrlanmtr. Ancak unutulmamaldr ki mesleinizde ilerlemek, teknolojik gelimeleriyakndan takip ederek kavrayabilmek ve hatta uygulamalarnzla yeni ufuklar amak, ancaktemeli salam atlm birikimlerle olur.

Bu modlde yer alan faaliyetler sizlere; uygulama yaparak renmeyi ve kullanlabilirbilginin sahibi olmanz salayacaktr. Bu noktadan hareketle modlde yer alan faaliyet konuve uygulamalar sindirerek renmeniz gerekmektedir. renme konusunda gstereceinizzen ayn zamanda uygulamalarn daha zevkli hale gelmesini de salayacaktr.

Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat sistemi gnmzde kapal meknlarnbulunduu fabrikalardan, alveri merkezlerine, en basit binalardan gkdelenlere kadaruygulama alanlarna sahiptir. nsanolu hayatn kapal meknlarda devam ettirdii sreceortamn konfor artlarnda tutulmas tesisat sistemin d hava artlar ne olursa olsunalmas ve artlandrlan havann i ortama gnderilmesinde sistemin otomatik olarakkontrolnn salanmas mesleimizin en nemli ksmdr. Yaplan tesisat sisteminin tek birmerkezden yaplmas enerji sarfiyatn da en aza indirmekdedir. Bu adan; otomatikkontrol ve boru donanmlar konularna ait temel esaslarn iyi renilmesi gerei vardr.Modlde yer alan faaliyetleri dikkatlice inceleyerek, neden sonu ilikisine dayal birmuhakeme yrterek renilmesi; kullanlacak bilginin kalc ve kullanlabilir olmas

asndan ok nemlidir.

Sizlere kendi seiminiz olan mesleinizde baarl olmanz dileiyle

GR


8/105

2


9/105

3

AMA

RENME FAALYET-1

RENME FAALYET-1

Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat sistemlerinde kullanlan hissedicilerin(sensrlerin) ilevlerini bilecek, projede istenen hissedicilerin seimini yapabileceksiniz

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Hissedicilerin ( Sensrler ) kullanlma amac nedir. Hissedicilerin ( Sensrler ) eitleri nelerdir. Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat sistemlerinde hissediciler neden

tercih edilmektedirler.Aratrma ilemleri iin Internet ortam ve bu rnleri satan bayileri ziyaret ediniz.

Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat olan binalar gezerek bilgi toplaynz.Topladnz bilgileri bir rapor haline getirerek arkadalarnza sununuz.

1. HSSEDCLERN SEMHissedici eleman, kontrol edilen fiziksel deikendeki deiiklikleri len ve

kontrolrn kullanmas iin orantl etki veya sinyal reten aygtlardr.

Bir hissedici eleman, bir deikeni izler ve ler. klimlendirme deikenleri scaklknem ve basntr. Farkl tip duyargalar, farkl tip sinyaller retilir.

1.1. Scaklk Sensrlerinin Seilmesi

Scaklk hisseden elemanlar, maddelerin u zelliklerinden yararlanlarak alrlar.

Kat, sv ve gaz biimindeki maddelerin genlemesi Elektrik direncinin deimesi Elektrik motor gcnn iddeti Ik ve s radyasyonlarnn iddeti

ARATIRMA


10/105

4

1.1.1. Bimetal eleman

Bimetal eleman birbirine scak presle bititirilmi iki farkl metal eritten oluur. kimetal farkl genleme katsaysna sahip olduundan scaklk deitiinde eleman eilir vekonumunu deitirir. Ortamn durumuna ve gerekli harekete bal olarak eleman dz erit, Uekilli veya spiral sarml olabilir (ekil 1.1). Bu eleman oda tipi, takmal tip, cval tip,daldrmal tipi termostatlarda yaygndr. Kaba scaklk lmleri iin uygundur. lmaral -20/260 0C'dir ve gecikmeli altklarndan uzaktan kullanma uygun deildir

ekil 1.1: Bimetal elemanl scaklk gstergesi

Resim 1.1: Bi metal scaklk hissedicileri


11/105

5

1.1.2. Rot ve Tp Eleman

Bir ubuk (rot) ve boru tipi eleman bir yksek genlemeli metal boru ve dkgenlemeli ubuktan (rot) oluur. ubuun bir ucu borunun arkasna sabitlenmi, dier ucuserbest hareket edebilmesi iin serbest braklmtr. Boru uzunluu scaklkla deiir,ubuun bota kalan ucu hareket eder. Bu eleman baz gemeli ve daldrmal termostatlardakullanlmaktadr.

1.1.3. Contal Krk Eleman

Bir szdrmaz krk eleman; buhar, gaz veya sv ile doldurulmu olabilir. Scaklkdeimeleri gaz veya svnn basncn ve hacmini deitirir, sonuta kuvvet veya hareketdeiimi olur.

Uzun kuyruklu bir hissedici eleman veya kapsl szdrmaz kre veya diyaframa birklcal boruyla balanr; sistemin tamam buhar gaz veya sv ile doldurulur. Kuyruktakiscaklk deimeleri hacim veya basn deimelerine neden olur ve klcal boru zerindenkre veya diyaframa tanr. Uzun kuyruklu eleman, scaklk lm yeri termostattanuzakta olduu durumlarda kullanldr.

ekil 1.2: Contal ve krk eleman hissedici tipleri

1.1.4. Diren Elemanlar (RTD)

Scaklk deiimine gre deien elektrik diren telinden yaplmtr. Bu elemanlarda,scaklk art ile dzgn bir ekilde artan elektrikli iletken direnli saf metallerinzelliklerinden yararlanlr, uzak mesafe lmlerinde kullanlabilir.

Tipik olarak platin, rodyum-demir, nikel, nikel-demir, tungsten veya bakrdanyaplrlar. rnek olarak platin -18/150 0C arasnda %0,3 snrlar iinde dorusaldr. Bucihazlar, basit devre yapsna ve yksek dorusalla, duyarlla ve mkemmel kararlla

sahip olduklarndan iklimlendir ve soutma sistemlerinin otomatik kontrolnde yaygnolarak kullanlr.


12/105

6

Resim 1.2: Diren elemanl termometre proplar Resim 1.3:Elektroniktermometreler

1.1.5. Termistr

Scaklk deiimi ile elektriksel direnci deien zel bir eit yar iletkendir. ubukplaka veya boncuk biiminde imal edilir. Bu amala kullanlan metal-oksitlerin direnleriscaklkla byk deiik gsterir. Genellikle scaklk arttka direnci azalan elemanlar (NTC,negatif scaklk katsayl) kullanlr. Fakat zel amalarla direnci scaklkla artan (PTC,pozitif scaklk katsayl) elemanlar da mevcuttur. Diren deiiklii metalik direnlerden

yaklak 10 kat daha byktr. Yaklak %5/K. rnein: 1Klk scaklk deiiminde 1000 kadar deiebilir, bylece tam bir lm mmkn olur. Onlarn scakl-diren karakteristikerileri geni bir blge iin dorusal deildir. zel bir scakl aralnda bu cevab dorusaldeiime dntrmek iin eitli teknikler kullanlr. Saysal kontrol ile kullanlan birteknik, bir bilgisayara karlatrma tablosu depolanarak scaklk haritalaryla llendiren karlatrlr. Tablo eriyi kk ksmlara bler ve her blm onun dorusalkademesi zerinde kabul edilir. Termistr eleman, ayaklar ile bir galvanometreli kprdevresine balanabilir ve kalibre edilebilir. Bu lme ynteminin kolay, hassas ve hzlolmas gibi stnlkleri vardr. Termistrler, ounlukla termo-eleman ile scaklklmlerinde referans scaklnn ayarland elektronik scaklk ayarlama devrelerindeveya hassasiyeti byk olan ve snrl alma aralklarna sahip uygulamalarnda kullanlr.

rnek olarak split klima sistemleri verilebilir.

ekil 1.3: Elektronik scaklk hissedicileri Resim 1.4: Elektronik scaklk hissedicileri


13/105

7

1.1.6. Termal Eleman (Termokupul)

Birbirine bal ular arasnda scaklk deiiminin fonksiyonu olarak deien voltajnmeydana geldii iki farkl metalin birlemesidir. Tellerin yaplm olduklar malzemelere vebirleme noktasnn bulunduu ortamn scaklna bal olarak teller arasnda birelektromotor kuvveti oluur.

Eer farkl metallerden (rnein bakr ve konstantan) oluan iki telin temas yeri stlpdier ular souk tutulursa, o zaman bir elektriksel gerilim (termal gerilimi) meydana gelir.Bu, scak ve souk temas yerinin (lehim yeri) arasndaki scaklk farkyla hemen hemendoru orantl olarak ykselir ve milli voltmetrede okunabilirler.

Scaklk lmlerinde termokupllarn platin/nikel direnli lm cihazlarna grehassasiyetleri daha azdr. Termokupllar, dk maliyetleri, kullanm kolaylklar ve orta

derece gvenlikleri ile olduka yaygndrlar.

Resim 1.5: Termal eleman tipleri (termokupllar)

1.1.7. Svl termometreler

Svl termometreler, stma, soutma, havalandrma ve iklimlendirmeuygulamalarnda kullanlr. Bu kullanmlarn bazlar, soutucu ve stc akkan havascaklklarnn belirlenmesidir. Yksek doruluk ve dk maliyetlerinden dolay cval camtermometrelerin scaklk lmlerinde kullanm olduka yaygndr. Fakat gazlardakilmlerde sl nmdan etkilenirler. Teorik lm aralklar -38/550 0C'dir.

Resim 1.6: Cep tipi termometreler


14/105

8

1.1.8. Imal Termometreler (Kzltesi Termometre, Pirometre)

Inm termometreleri, bir yzeyden kaynaklanan nm llmeye yarar. Mutlakscaklk (K) ile doru orantldr. Toplam nm termometresi ( l = 0,2 mmden 20 mmarasndaki dalga boyu aralndaki nlar kapsamaktadr) dalga nm termometresi(rnein l = 8,012,0 mm) ve spektral nm termometreleri (rnein l = 0,65 mm) olarakifade edilir.

Yzeyin, emisyon derecesinin saptanmas halinde, yzey scakl temas etmedenllebilir. Bu ulalmas zor olan soutma-klima serpantinlerindeki scaklk lmleri iinnemli bir avantajdr.

lm alan 100Cden 5000Cye kadardr. Yaklak 0Cden 50Cye kadar lm

alanl duyargalar ve soutma tavanlarnda yzey scakl dalmnn llmesi iinznrl 0,1 K olmas gerekir.

Resim 1.7: Inm termometresi

1.2. Nem Sensrleri

Higrometreler ve nem duyargalar ortam havasnn veya hareket halindeki havannbal nemini ve i nokta scaklnn lmnde kullanlr. Malzemeler atmosferik nemedorudan tepki verdiklerinden bal nemde dorudan llm olur. Otomatik kontrolsistemlerinde iki temel nem duyarga tipi kullanlr: Mekanik higrometreler ve elektronikhigrometreler.

Bir mekanik higrometre higroskopik malzeme prensibi zerine alr, genellikle nemeduyarl naylon veya kabarckl polimer malzeme kullanlr, su buharna maruz kaldndanemi tutar ve genleir. Boyut ve yap deiimi bir mekanik balant ile denetlenir vepnmatik veya elektronik sinyale dntrlr. Dier higroskopik malzemeler; sa, ahap,kt veya hayvan zar gibi organik malzemeler. rnek olarak higroskopik bir tuz olanlityum klorr, havadaki suyu iddetli bir ekilde, zeltinin buhar basnc ile hava arasnda

bir denge oluana kadar emer.


15/105

9

Elektronik higrometreler, hissedici elemanda kapasite ve /veya direnci kullanrlar.

Diren eleman bir higroskopik bir madde ile kaplanm iletken zgaradr. Izgaranniletkenlii tutulan nemle deiir; bylelikle diren, bal neme uygun olarak deiir. letkeneleman bir alternatif akm tahrikli Wheatstone Kprs ile balanr ve nem deimelerinehzlca cevap verir.

ekil 1.4: nsan sandan yaplm higrometre ekil 1.5: Lityum klorrl nemler

Resim 1.8: Elektronik nemler Resim 1.9: Nem kaydedici


16/105

10

Resim 1.10: Higrostat Resim 1.11: Termo-higrometre

Resim 1.12: Nem duyargalar ve kesiti

Resim 1.13: Duvar tipi higrostat Resim 1.14: eitli nem duyargalar


17/105

11

1.3. i Noktas Duyargalar

i noktas duyargalar, souk yzeylerde ki youma riskinin (rnein soutmatavanlar iin su gidi hatlar) dorudan kontrol edebilmek iin kullanlr.

Bu duyargalar, iletken film veya kapasite nemlerler gibi imal edilmilerdir vedorudan souk yzey zerine monte edilir. Eer yzey scakl, havann i noktasscaklna yaklarsa, snr deerinin (snr tabakasnda bal nem %95) almas halindeyounlama riski ortaya kar.

Resim 1.14: i noktas transmitteri Resim 1.14: i noktas monitr

1.4. Basn Hisseden Elemanlar

Basn hisseden elemanlar, basn aralna bal olarak genel snfa ayrlabilir:Basn ve vakum deerleri kg/cm2 veya mmHg (mm cva) cinsinden lldnden,

eleman genellikle krk, diyafram veya Bordon tpdr. lm elemannn bir tarafatmosfere ak olabilir ki bu durumda eleman, atmosferik seviyenin stndeki veya altndakibasnlara cevap verebilir.

Hava kanalndaki statik basn genelde su stunu cinsinden lldnden lm

eleman, ya iine daldrlm ters bir an, geni bir diyafram veya geni esnek bir metalkrktr. Orifislerle balantl olarak kullanlrsa fark basnlarn da lebilir. rnek olarakpitot tpleri ile hem statik hem de dinamik (hz) basncn lebilirler.

zerindeki basnca bal olarak direnci veya kapasitans deien yar iletkenler hassaskontrol sistemlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

1.4.1. Basn Dntrcler (Transmiterler Ve Transdzerler)

Bir pnmatik basn transmitteri bir krn, diyaframn veya bordon tpmekanizmasnn hareketini mutlak basnca, gsterge basnc veya fark basncna dntrr.

Baz uygun balantlarla dzenlendiinde bu mekanik hareket bir kontrol cihaz iin hava


18/105

12

basncnda deime oluturur. Baz durumlarda hissedici ve kontrol ilevi, bir basn

kontrol olarak tek bir elemanda birletirilir.Bir elektronik basn trans dzeri bir potansiyometreyi veya fark transformatrnaltrmak iin bir diyaframn veya bordon tpn mekanik olarak hareketlendirmesindekullanlabilir.

Bir dier tip trans dzer gergin bir diyafram zerinde gerilimler kullanr.Gerilimler diyaframa uygulanan kuvvet sonucu oluan yer deitirmeyi denetler.Elektronik devreler, standart bir k sinyali retmek iin scaklk dengelenmesini veykseltilmesini salar.

Resim 1.15: Silikon basn duyargalar Resim 1.16: Fark basn duyargas

Resim 1.17: PC'ye balanabilen basn Hissediciler Resim 1.18: Basn gstergeleri

Resim 1.19: Basn transdzerleri


19/105

13

Resim 1.20: Krojenik basn transdseri Resim 1.21: Mili volt kl basn transdseri

1.5. Sv Akn Hisseden Elemanlar

Sv akn hisseden elemanlar, eitli temel hissetme prensiplerini ve aadakiaygtlar kullanabilir: Orifis (delik) plakas, pitot tp, venturimetre, ak nozullar,trbinmetre, rotametre, pervaneli ak ler ve dalga geirmeyen ak ler.

Dalga geirmeyen ak lerler bir doppler etkili ler gibi kullanlr ve borunundndan balanarak lm yapabilir. Dier ak lerler akkan hattna balanr.

Bunlarn her birinin lm aral, hassasiyeti ve karmaklna bal olarak deienve farkl durumlar iin tercih edilme nedenleri vardr. Genelde fark basn tipli aygtlar

(orifis plakalar, pitot tpleri, venturiler ve ak nozullar) basit olup fiyatlar uygundur, ancaklme sahas snrldr. Bu elemanlarn hassasiyetleri uygulama ve kullanm ekline baldr.

Resim 1.22: Basn-ak transmitteri Resim 1.23: Mini hava hzler (anemometre)


20/105

14

Resim 1.24: Ak hissediciler

Resim 1.25: Debi ler Resim 1.26: Deplasmanl debi ler

Resim 1.27:Scak telli hava hzlerleri (anemometre)


21/105

15

Resim 1.28: Pervaneli anemometre

Resim 1.29: Pervaneli anemometre Resim 1.30: Pitot tp


22/105

16

Resim 1.31: Rota metre tipi debi lerler Resim 1.32: Kadranl ak ler

Resim 1.33: Elektromanyetik ak lerler Resim 1.34: Gaz debi ler

Resim 1.35: Hz transdzeri Resim 1.36: Ak transmitteri


23/105

17

1.6. Seviye lm Duyargalar

Seviye lm duyargalar; mekanik amandral, amandral-mekanik-elektrik direndnml, kapasitif, endktif, fotoselli veya ultrasonik olabilir.

Resim 1.37: Seviye transmitteri Resim 1.38: Ultrasonik Seviye kontrol cihaz

Resim 1.39: Ultrasonik seviye lm Resim 1.40: Sv seviye duyargalar

1.7. Dier Hissedici Elemanlar

Yangn alglama veya duman younluu, i hava kalitesi, rzgr yn ve iddeti,iletkenlik seviye mahal meguliyeti spesifik yerekimi, akm, karbondioksit(CO2) , karbonmonoksit ( CO) deerleri lme gibi baka amalar iin kullanlan hissedici elemanlar,stma, havalandrma veya hava artlandrma sistemlerinin komple kontrol iin ou kezgereklidir.


24/105

18

Resim 1.42: Kanal tip CO2 hissedici Resim 1.43: Oda tip CO2 hissedici

1.8. Hava Ak Sensrleri

Fark basn anahtarlar, hava filtrelerinde, fanlarda, yangn damperlerinde ve havakontrol sistemlerinde hava aknn kontroln salar. Yalnzca hava basncn alglamak

iindir, yanc ve patlayc gazlarla kullanlmaz. Pascal cinsinden gstergesiyle ama kapamanoktas kolaylkla ayarlanabilmektedir. Kablo giri yn 120lik admlarla deitirilebilmeolup Tek bir vidayla kapa kolayca sklp taklabilmektir.2 metre silikon boru kanal giritpleri ve gerekli vidalar ieren aksesuarlar mevcuttur.

ekil 1.6: Fark basn sensr

Aada resimde grlen hava ak sensr ktle hava akm kontrolcleri olarakkullanlmaktadr. Anlama ve kontrol, patentli mikro kpr teknolojisini kullanan ktle havaakn salamada ve bu yksek ak durum rn olarak vantilatr piyasasnda nemli bir

boluu doldurmaktadr. Bu sensr zellikle iyiletirici vantilatr uygulamalarndasylenilen gereksinimleri karlamak iin dzenlenmitir.


25/105

19

Resim 1.44: Ktle hava ak sensr

1.9. Hz Sensrleri

Pitot tpleri toplam ve statik basnc ler. Toplam basn ile statik basn ularnatakl borular bir manometreye balanarak aradaki basn fark okunur. Bu fark dinamikbasnc vermektedir

Pitot tp yerel lmlerde kullanlr. Ucuz olmas, hareketli aksamnn olmamas,kolay kurulmas ve minimum basn kaybna sahip olmas avantajlar arasnda saylabilir

Resim 1.45: Mini hava hzler (anemometre) Resim 1.46: Pitot tp

Bir kanal sisteminde hava akna gsterilen direncin birok nedeni vardr. nceliklekanal cidarnn yzeylerine deerek geen hava, dz bir boruda bile, trblansl bir ak yaptiin srtnme oluturur. Kanaln geometrik eklinin ve kanalda kullanlan malzeme yapsnnda srtnmeye etkisi vardr. Kanal yapsndaki daralmalar ve yn deiiklikleri, hava aknnhacmi deimeyecek ekilde hzn artrmas iin daha fazla itme, yani fan gc


26/105

20

gerektirirler. Kanalda veya sistemde kullanlan filtreler, serpantinler, damperler ve

menfezler basn dm yaratacaklarndan, sistemde daha gl basnca ihtiya duyulur.Bir kanal sisteminde gerekli hava hzn mekanik olarak yaratabilmek iin belli

miktar debi ve basnc karlayabilen fan veya vantilatrler kullanarak salanabilir. Arzuedilen miktarda havay kanaldan hareket ettirmek iin gereken toplam bas nc n, ekil1.8de grld gibi iki basn deeri vardr. Bunlardan ilki statik basn, btnynlerde kanaln yan cidarlarna uygulad basntr. Bir dieri, hz basnc, yani akynndeki basntr. Bunu da, havann hz kazanmas iin gereken bir itme basnc olarakdnebiliriz. Toplam basn, lm noktasndaki statik ve hz basnlarnn toplamdr (ekil1.8).

ekil 1.8: Kanal basn lmleri ve hava ak basncnn bulunmas


27/105

21

Aada resimde grlen havalandrma kanalna kanal tip nem sensrnn montajnyapnz.

Havalandrma kanalna montaj yaplm kanal tip nem sensr

Gerekli Malzemeler

1. Havalandrma kanal2. Kanal tip nem sensr3. Kontrol kalemi4. El breyiz5. erit metre6. Krmz kalem7. HSS 10 mm matkap ucu

8. Montaj delii szdrmazlk eleman

UYGULAMA FAALYET


28/105

22

KONTROL LSTES

Not: Bu ilemi merkezi sistem bakmcs ile yapmanz tavsiye edilir.

lem Basamaklar neriler1.Havalandrma kanalna Kanal tip nem

sensrn montaj etmek iin montajdeliklerini deliniz.

Nem sensrleri hava hzlarndanetkilendii iin, sensrn bulunduuyerdeki hava hznn 10m/sn stndeolmamasna dikkat ediniz.

2. Havalandrma kanalna Kanal tip nemsensrnn montajn yaparken hava akolmayan yerlere yapmaynz.

Kondens oluabilecek kr blgelerdenkannz.

3. Negatif basnl kanallara uygulamayaparken sensr ve montaj deliizerinden harici ( kanal d) havannkanal ierisine girmemesine dikkatediniz.

Yanl lm engellemek iin montajdeliinin szdrmazlk eleman ileyaltmn yapnz.

4. Kanal tip nem sensrnn montaj edilenyerde testini salamak iin test deliinitespit ederek deliniz.

Nem sensrnden tavsiye edilen 40 mmsonra test delii olmasdr.


29/105

23

5.Kanal tip nem sensrn kontrolkalemi yardmyla elektrik balantsnyapnz.

Elektrik balantsnn kolay sklebilirolmas bakm asndan kolaylk salar.

6.Takmlar toplayarak alma alannkontrol ederek son kontrolnzyapnz.


30/105

24

DEERLENDRME LE

Yukarda resimde grlen havalandrma kanalna kanaltip nem sensr montaj yapmak.

Aklama: Aada listelenen davranlarn her birinderencinin kazand davranlar deer leine gredeerlendiriniz.

Deerlendirme

Deerlendirme ltleri Evet Hayr1. Takmlar eksiksiz temin edebildiniz mi ?2. Havalandrma kanalna kanal tip nem sensrn montaj

etmek iin montaj delik yerlerini tespit edebildiniz mi?3. Havalandrma kanalna kanal tip nem sensrn montaj

etmek iin montaj delik yerlerini deldiniz mi?4. Havalandrma kanalna kanal tip nem sensrnn

montajn yaparken hava ak olmayan yerlere dikkatettiniz mi?

5. Negatif basnl kanallara uygulama yaparken sensr vemontaj delii zerinden harici ( kanal d) havannkanal ierisine girmemesine dikkat ettiniz mi?

6. Yanl lm engellemek iin montaj deliininszdrmazlk eleman ile yaltmn yaptnz m?

7. Kanal tip nem sensrnn montaj edilen yerde testinisalamak iin test deliini tespit ederek 40 mm uzaadeldiniz mi ?

8. Kanal tip nem sensrn kontrol kalemi yardmylaelektrik balantsn yapabildiniz mi?

9. Takmlar toplayarak alma alann kontrol ederek sonkontrolnz yapnz m?

DEERLENDRME

Kontrol listesindeki her Hayr cevab ilgili konuyu tekrar gzden geirmeniz anlamnagelir.


31/105

25

LME VE DEERLENDRME

1. Scaklk hisseden elemanlar maddelerin hangi zelliklerinden yararlanarak alrlar?A) Kat, sv ve gaz biimindeki maddelerin genlemesiB) Elektrik motor gcnn iddetiC) Ik ve s radyasyonlarnn iddetiD) Hepsi

2. Hangisi scaklk hisseden elemanlardan bimetal elemannn zelliklerinden birisi deildir ?A) Bimetal eleman birbirine scak presle bititirilmi iki farkl metal eritten oluur

B) ki metal farkl genleme katsaysna sahip olduundan scaklk deitiindeeleman eilir ve konumunu hi deitirmezC) Bu eleman oda tipi, takmal tip, cval tip, daldrmal tipi termostatlarda

yaygndr. Kaba scaklk lmleri iin uygundurD) lm Aral -20/260 0C'dir ve gecikmeli altklarndan uzaktan kullanma

uygun deildir

3. Kuyruktaki scaklk deimeleri hacim veya basn deimelerine neden olur veklcal boru zerinden kre veya diyaframa tanr. Uzun kuyruklu eleman, scaklk lmyeri termostattan uzakta olduu durumlarda kullanldr. fadesi hangi scaklk deiimielemanna aittir?

A) Bimetal eleman B) Termistr C) Contal krk eleman D) Rot ve tp eleman

4. Svl termometrelerin teorik lm aralklar ka 0C dr? ?

A) -38 / 550 0C B) -100 / 550 0C C) 100 / 5000 0C D) 0 / 50 0C

5. Ortam havasnn veya hareket halindeki havann bal nemini ve i nokta scaklnnlmnde hangi eleman kullanlrlar?

A) Higrometre B) Velometre C) Desibel metre D) Pirometre

6. Krk, diyafram ve bordon tp hangi elemanlardr?

A) Scaklk hisseden B) Basn hisseden C) Nem hisseden D) CO2 hisseden

7. adakilerden hangisi Sv akn hisseden elemanlardan birisi deildir?

A) Higrometre B) Trbin metre C) Rota metre D) Pitot tp

8. Anemometreler nerelerde kullanlrlar?A) Scaklk lmlerinde B) Sv ak lmlerinde

C) Hava ak lmlerinde D) Hepsi


32/105

26

RENME FAALYET-2

AMARENME FAALYET-2

Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat sistemlerinde kullanlan hareketvericilerin (Operatrler) ilevlerini bilecek, projede istenen hissedicilerin seiminiyapabileceksiniz

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Hareket vericilerin (operatrler) kullanlma amalar, Hareket vericilerin (operatrler) eitleri, Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat sistemlerinde neden tercih

edilmektedirler aratrnz.Aratrma ilemleri iin Internet ortam ve bu rnleri pazarlayan firmalar ziyaret

ederek, bilgi toplaynz. Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat olan binalardakikanal damperlerdeki servomotorlarn yapsn inceleyerek bir rapor hazrlaynz.Hazrladnz raporu arkadalarnza sununuz.

2. HAREKET VERCLERN SEM

Bina ynetim sistemi ile karm haval klima santralinin kontrol sistemi oluturanekipmanlar; taze hava, egzost ve karm havas oranlarn ayarlamak zere oransal damperservomotorlar, filtre kirli alarm iin fark basn anahtar, stc serpantin yollu vana veoransal servomotoru, soutucu serpantin yollu vana ve oransal servomotoru, donmatermostat (manel resetli), besleme fan, egzost fan, fan kay koptu bilgileri iin farkbasn anahtar, fleme ve emi havas scaklk hissedicileridir.

Kumanda panosu zerindeki butona basldnda vantilatr fan devreye girer, tazehava damperi tam kapal konumdan olmas gereken akla gre konumlanr.

Sistem kumanda butonu basldnda sistemin almas iin donma termostat alarmvermemeli, fan kay koptu bilgisi gelmemelidir.

Sistem bina ynetim sistemi tarafndan desteklendii iin uygulama rneklerinde szgeen tm klima santralleri kontrol iin tek bir d hava (taze hava) scaklk hissedicisikullanlmaktadr.

Sistem balama komutu aktif deilken vantilatr ve aspiratr OFF konumunda; tazehava ve egzost havas damperleri tam kapal (%0) , karm havas damperi tam ak (%100), stc vanalar, soutucu vanalar tam kapal (%0) pozisyonundadr.

rnein: d hava kontrol iin en basit metot besleme fan altnda minimumd hava damperini amaktr Bu iki konumlu bir kontrol olup; sistem iin gereksinim

ARATIRMA


33/105

27

duyulan minimum taze hava almay veya egzost dzenlemesini salar. Bu metot da taze hava

damperi ve kanal sistemin ihtiya duyduu minimum taze hava miktarna bal olarakseildii iin mekanik (cebri) soutma gereksinimini azaltmak iin d havann uygun olduukoullarda daha fazla miktarda serin d hava kullanmna izin vermez. Bu durum birdezavantaj olarak deerlendirilebilir. Minimum d hava metodu, oransal termometre dampermotorlaryla yaplrsa bu saknca ortadan kalkar.

ekil 2.1: Minimum d hava damperi alma emas

2.1. Damper Servolarnn Seilmesi

Otomatik damperler iklimlendirme ve havalandrmada hava akn kontrol iinkullanlr. ki amala kullanlr:

1. Karm scakl ve hava kanal statik basnc gibi kontroll deikeninmodlasyonlu kontrol iin

2. Fan altrldnda minimum d hava akln salamak iin iki konumlukontrol iin

Hava ak kontrolnde iki damper dzenlemesi kullanlr; paralel kanatl ve kar kanatldamperler, paralel kanatl damperler iki konumlu kontrol iin uygundur ve sistem basndmesi damperi hareketlendirmek iin birincil enerji olduunda modlasyonlu kontrolde dekullanlr. Bununla birlikte kar kanatl damperler daha iyi kontrol saladklarndan tercihedilirler. Bu ekillerde sistem basn dm parametresi, damper tam ak olduunda

oluan basn dmdr. Tek kanatl damperler, ok kanatl damperlerin pratik olmadkk boyutlu uygulamalar iin tercih edilir.


34/105

28

Paralel kanatl damperler Ters (kar) kanatl damperler

ekil 2.2: Tipik ok kanatl damperler

Grafik 2.1 : Paralel kanatl damperlerin karakteristik erileri

Grafik 2.1 den de grlebilecei gibi damperlerde hava ak oran, damper akl iledoru orantl deildir. Doru alan bir otomatik kontrol sistemi ve enreji verimliliiasndan otomasyon sistemi kurulumunda bu noktaya zen gstermek gerekmektedir.

Damper kaaklar zellikle enerji sarfiyatnn hava szdrmazl ile azaltlmasgereken yerlerde nemlidir. Ayca, souk iklimlerde boru ve serpantinlerin donmasn

nlemek iin d hava damperi sk ekilde kapal olmal. Dk kaakl damperler, kapal


35/105

29

konumda szdrmazlk salamas iin daha pahal olup daha byk operatr gerektirir;

bylelikle sadece gerekli olduunda kullanlmaldr.

2.1.1. Damper Operatrleri

Damper operatrlerini altrmak iin sktrlm hava veya elektrik kullanlr.

Pnmatik damper operatrleri, daha uzun strokIar ve stroku bylten mafsalmekanizmalar dnda, pnmatik vana operatrlerine benzerler. Havabasncnn artmas, mil, mafsal balants ve krank kolu boyunca damperi amakveya kapatmak iin dorusal hareket oluturur.

Elektrikli damper operatrleri, tek ynl, yay dnl veya ift ynl olabilir.ift ynl bir operatrde iki motor sarg seti mevcuttur, sklkla modlasyonludamper uygulamalarnda hassas kontrol iin kullanlr. Sarglarn bir ksmenerjilendiinde operatr saat ibresi ynnde dnerse, dier sargenerjilendiinde saat ibresinin tersi ynnde dner.

Sarglarn her ikisinde enerji olmadnda mil son konumda kalr. Bu operatr iin enbasit kontrol biimi yzer kontrol olup bir kontak temas motoru saat ibresi veya tersiynnde hareket ettirir. Bu tip operatr milin dnmesi (dnme derece olarak aklanr) vezamanlama (dnme kademesi raydan/saniye olarak) durumuna gre geni kademede temin

edilebilir. Sonu olarak elektronik kontrollerden alnan standart sinyal eidine bal olarak,(420 MA, 010 VDC gibi) bu tip modlasyonlu operatr kontrol cihaz ile kullanlabilir.

ki konumlu yay dnl operatr i sarglarna gre tek ynde enerjileir; gkaldrldnda operatr yay etkisiyle normal konumuna dner. Operatrn damperebalantsna gre bu ilem damperi aar veya kapatr. Modlasyonlu bir operatr de yaydnl olabilir.

2.1.2. Montaj

Damper operatrleri, damper boyutlarna, ulalabilir olmasna ve damperihareketlendirmek iin g ihtiyacna gre eitli yollarla balanabilir. Operatrler havaakm zerindeki damper iskeleti zerine monte edilebilir ve damper kanatlar na dorudanbalanabilir veya hava kanal dna monte edilerek krank kolu zerinden damperkanatlarndan birine uzanan mile balanabilirler. Byk damperler zerinde iki veya dahafazla operatr gerekli olabilir. Bu durumda onlar ayr noktalardan damper zerine balanr.Alternatif bir damper tesisat iki veya daha fazla blml olabilir ki bu durumda her biroperatr yalnzca bir damperi kontrol eder. Bununla birlikte tek modlasyonlu damperleuygun hava ak daha kolay salanr. Uygun kademelendirme iin pozitif konumlandrclargerekli olabilir. ki konumlu kk bir damperde, minimum d hava iin yay dnloperatr kullanlabilirken byk damperler, soutma evriminde ekonomi salamak iin

bamsz olarak kontrol edilmelidir.


36/105

30

2.2. Servomotorlar ( Operatrler)

Servomotorlar valf damperlerini altran cihazlardr. ok sayda farkl tipservomotor mevcuttur. Pnmatik, hidrolik, dili-kuyruk ve direkt balantl olmak zere 4eit valf damperleri kullanlmaktadr.

2.2.1 Pnmatik Servomotorlar (Operatrler)

Bu operatrler sktrlm havay kullanan valf ve damperleridir. Pnmatikoperatrler kolayca tamir edilir ve olduka ucuzdur. zel yay kademeleriyle farkluygulamalar iin kullanlabilir. Yay kademeleri kapama iin gerekli gc salamak veyazel alma zamanlarn salamak zere seilir. Normalde ak valf zerinde yay kademesi

yaygn olarak 38 psig (2156 kPa) olabilir. Normalde kapal valfe yay kademesi tipikolarak 8-13 psig (56-91 kPa) dr. lave bir cihaz pozitif konumlandrc olup bazoperatrlerde onlar alma kademesini deitirmek veya daha hassas konum kontrolsalamak zere kullanlr.

ekil 2.4: Pnmatik operatr

Ayrca operatrn balang noktasn ayarlar ve valf veya damperin kapanmas iinilave bir kuvvet salayabilir.


37/105

31

2.2.2. Hidrolik Servomotorlar

Hidrolik operatrler ve valf montajlar bir dier kontroll cihaz tipidir. Yukardakidiyagramdaki operatr 69 VDC ile alr. Sar kolda bir kontrol tarafndan sinyal salarmavi kablo ortak utur veya 0 VDCdir. Krmz kablo +20 VDC kayna olup bazkontrollerde kullanlr; fakat tipik olarak DDC kontrol sistemlerinde bu g beslemesiyoktur. Hidrolik operatrlerde, operatr mili boyunca hidrolik akkan kullanlr. Operatrgeri konuma getirmek iin bir i yay kullanlr.

ekil 2.5: Hidrolik operatr

2.2.3. DiliKuyruklu Servomotorlar

Dili-kuyruklu operatrler elektrik kontroll cihazlardr. Yukardaki ekildeoperatrn yan tarafnda kutu biimindeki kat halli (elektronik) src sinyali dntrr(rnek olarak 010 VDC veya 220 mA). Son kablo ise dili-kuyruklu operatr altrr.Mavi kablo ortak utur ve krmz kablo + 20 VDC kaynadr. Dili-kuyruklu operatr saatibresi ynnde veya zt ynde alabilir.

ekil 2.6: Dili kuyruklu operatrler Resim 2.1: Dili kuyruklu operatrler


38/105

32

Bir valf veya damperi altrmak iin operatr zerine bir d mafsalyerletirilmelidir. Bu operatrler byk miktarda moment retebilir fakat yay dnluygulamalarda buna dikkat edilmelidir, yayn operatr gvenli konuma geri dndrmesiiin gerekli gce sahip olmas gerekir

2.2.4. Direkt Balantl Servomotorlar

Damperler zerinde kullanldnda direkt balantl operatrler hi d mafsalbalants gerektirmez veya en az balant gerektirir, tesisat ilemi kolayca yaplr.

Bu operatrler kresel ve bilyeli vanalarla da kullanlabilir ve ayrca komple operatrvalf montajl olarak alnabilir.

eitli modellerde retilmekte olup; yay dnl olmayan, iki konumlu, oransal ve

yzer kontroll tipleri mevcuttur.

ekil 2.7: Direkt balantl damper operatrleri Resim 2.2: Direkt balantl damperoperatrleri

Resim 2.3: Damper operatrleri (servomotor) Resim 2.4: Vana operatrleri


39/105

33

Resim 2.5: Zon vana operatrleri Resim 2.6: Kresel vana operatr

Resim 2.7: Yay geri dnl damper motoru

Resim 2.8: Kendinden merkezli aft adaptrl,direk akupleli servomotor

Resim 2.9: Yuvarlak ve Dikdrtgen hava damperlerine montaj yaplm servomotorlar


40/105

34

Aadaki resimde dikdrtgen hava damperine montaj yaplm servomotorgrlmektedir. Sizde ayn ekilde bir hava damperine servomotor montaj uygulamasyapnz.

Dikdrtgen hava damperi Servomotor montaj malzemeleri

Gerekli Malzemeler:

1. Dikdrtgen hava damperi2. Servomotor (LM230 A)3. 89 akazl anahtar4. Pimli servomotor sabitleme lama demiri

UYGULAMA FAALYET


41/105

35

lem Basamaklar neriler

Aada listesi verilen malzemeleriOkulunuzun atlye ve laboratuarndantemin ederek hava damperini almatezgh zerine yerletiriniz.

Montaj yaplacak olan dikdrtgenhava damperinin kanatklarnnkapal konumda olmasna dikkatediniz.

Servomotorun arkasndaki montaj yerine

servomotor sabitleyici pimli lamaytaknz.

Servomotor sabitleyici pimli lama

elektrik kesilmelerinde nemliolduundan dolay takarken okdikkat ediniz.

Hava damperi kanatklarn amaya vekapatmaya yarayan silindirik parayaservomotor kelepesini takarak akazlanahtar ile sktrnz.

Servomotor sabitleyici pimli lamanndmemesi iin skca tutunuz.

Servomotorun skca montaj yaplm iseson kontrolnz yapnz.

Hava damperine servomotorunmontaj yaplmtr, elektrikbalantsn klemens yardm ileyaplabilir.


42/105

36

KONTROL LSTES

DeerlendirmeDeerlendirme ltleri

Evet Hayr1. Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?2. Dikdrtgen hava damperini alma tezgh zerine

yerletirdiniz mi?3. Dikdrtgen hava damperini kanatklarn kapal

konuma getirdiniz mi?4. Servomotorun arkasndaki montaj yerine servomotor

sabitleyici pimli lamay taktnz m?5. Hava damperi kanatklarn ama ve kapatmayayarayan silindirik paraya servomotor kelepesinitakarak akazl anahtar ile sktrnz m?

6. Servomotor sabitleyici pimli lamann dmemesi iinskca tutunuz mu?

7. Servomotorun montajnn iyi yaplp yaplmadnkontrol ettiniz mi?

8. alma alann temizleyip takmlarn teslim ettinizmi?

DEERLENDRME

Kontrol listesindeki her Hayr cevab ilgili konuyu tekrar gzden geirmenizanlamna gelir.


43/105

37

LME VE DEERLENDRME

Aadaki (doru yanl) test sorularn cevaplandrnz

1. Taze hava, egzost ve karm havas oranlarn ayarlamak zere oransal damperservomotorlar kullanlr

A) DORU ( ) B) YANLI ( )

2. Operatrler hava akm zerindeki damper iskeleti zerine monte edilebilir ve damperkanatlarna dorudan balanabilir veya hava kanal dna monte edilerek krank koluzerinden damper kanatlarndan birine uzanan mile balanabilir


3. Pnmatik Servomotorlar ( operatrler) sktrlm havay kullanan valf vedamperleridir. Pnmatik operatrler kolayca tamir edilir ve olduka ucuzdur


4. Otomatik damperler iklimlendirme ve havalandrmada hava akn kontrol iinkullanlr


5. Damper kaaklar zellikle enerji sarfiyatnn hava szdrmazl ile azaltlmasgereken yerlerde ok byk nem arz etmez


6. Servomotorlar valf damperlerini altran cihazlardr. ok sayda farkl tip servomotormevcuttur. Pnmatik, Kinematik, Dili-kuyruk ve Endirekt balantl olmak zere 4 eitvalf damperleri kullanlmaktadr


LME VE DEERLENDRME


44/105

38

AMA

RENME FAALYET-3

RENME FAALYET-3

Merkezi iklimlendirme ve havalandrma tesisat sistemlerinin kullanld yaplarnbina ynetim sisteminin ilevlerini bileceksiniz. Binalarda her trl iklim koulunda slkonforun salanmas iin; stma, havalandrma ve iklimlendirme (HVAC) sistemlerinin iyikontrol edilmesi gerekliliini bileceksiniz.

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrma; Internet ortamnda ya dabina ynetim sisteminin uyguland bir alanda, sisteminin amalar, faydalar ve kullanmalanlar ile alma prensibinin yapsn inceleyiniz. yi bir bina ynetim sistemindebulunmas gerekli zellikleri aratrarak bilgi toplaynz. Topladnz bilgileriarkadalarnza sununuz.

3. BNA YNETM SSTEMBinalarda her trl iklim koulunda sl konforun salanmas iin stma, havalandrma

ve iklimlendirme (HVAC) sistemlerinin iyi kontrol edilmesi gerekir. Binalarda enerjitasarrufunun en iyi yollarndan birisi bina ynetim sistemleri ile etkin bir HVAC kontrolsalamaktr. Ancak HVAC sistemlerin kontrol stratejilerini belirlemek ou zaman oldukazordur. Esas olan, sl konforu ve i hava kalitesini salarken enerji giderlerini en azaindirerek, evre kirleticileri en alt dzeyde tutmaktr.

Bina ynetim sistemlerinin geliimi yle zetlenebilir: 19. yzyln sonlarndabinalarda havalandrma kontrol yalnzca alabilen pencerelerden olumaktayd. 1880lerdetermostatik kontroller icat edildi.

Ancak, bu sistemler de enerji kaynana gereksinim duymaktayd. Bu nedenle, istenenhavalandrma debileri ve scaklk kontrol 20. yzyln balarnda elektrik enerjisi yaygnolarak kullanlr hale gelinceye dek salanamamtr. 1930larda iklimlendirmeteknolojisinin gelimesi ile doal havalandrma yntemleri tarihe karmtr.

Gnmzde, ideal havalandrma debilerinin ne olmas gerektii, arzu edilen scaklkve nem koullar bilinmektedir. Bunun yan sra, bu koullara uygun kontrol sistemleri veteknolojileri hzla gelimekte ve ucuzlamaktadr.

Binalarda baarl bir enerji ynetiminin kurulmas ve HVAC kontrolnnuygulanmas iin mekanik ve kontrol sistemlerinin iyice kavranmas gerekir. Bu balamda,bina iinde konfor artlarn zorlayan, olumsuz etki yaratan i ve d ykleri ekonomik bir

ARATIRMA


45/105

39

ekilde dengede tutarken binann tesisatn uygun ekilde tasarlamak ve ona uygun bir

otomasyon sistemini kurmak gerekir.Bina ynetim sistemlerinden tm iletme dnemi boyunca iyi sonular alnmas iinsistem tasarm aamasnda nesnel ve sistematik bir yaklam gerekir. Bu yaklam ancakyatrmc, iletmeci ve yklenici arasndaki egdm ile salanabilir. Trkiyede mevcutbina ynetim sistemlerindeki yetersizliklerin ou, bina ynetim sistemlerinin tasarmaamasndaki egdm eksikliinden kaynaklanmaktadr.

Binalarda enerji tketimindeki en byk pay, binay konfor deerlerinde tutmayaalan, HVAC ve aydnlatma sistemleri alr. Binalardaki toplam enerji tketiminin binakullanm amacna bal olarak %10 ile %60 arasndaki orannn HVAC cihazlarncatketildii belirlenmitir.

Amerikan Enerji Verimlilii ve Ekonomisi Konseyi tarafndan yaplan bir aratrma

sonucunda, ticari binalardaki enerji tketiminin 80 li yllarn ortalarndan sonra hzlaartmaya balad saptanmtr.19982001 yllar aras ortalama deerleri olarak Trkiyede sektrel bazda enerji

tketiminin dalm (Grafik3.1)de gsterilmitir. Konutlarda ve ticari binalarda tketilenenerji, toplam tketimin %36sn oluturmaktadr. Bu rakam, Trkiyede konutlarda vebinalarda enerji giderlerini azaltmaya ynelik almalarn nemini vurgulamaktadr.

Grafik 3.1: Trkiyede sektrel bazda enerji tketimi dalm (19982001 yllar ortalamas)

3.1. Bina Ynetim SistemiBir byk binada veya binalar grubunda bulunan mekanik ve elektriksel sistemler,

stma, soutma, iklimlendirme, aydnlatma, tama, yangn alarm gvenlik kontrol vebenzeri alt sistemlerden oluur. Bina ynetim sistemi temel olarak her trl bina ve binakompleksinde yer alan teknik sistemlerin denetim ve kontroln salayan elektronik birkontrol sistemidir.

Teknik sistemlerin dank bir ekilde bulunduu binalarda; salkl ve ekonomik biriletim iin otomasyon sisteminin kullanlmas bir ihtiya haline gelmitir.

Gnmz binalarnda BYS, binann ynetimi, iletmesi ve bakmndaki kolaylklar veyksek enerji tasarrufu potansiyeli ile vazgeilmez bir durumdadr. Bina ynetim


46/105

40

sistemlerinin amac; en rahat koullara en ucuz ekilde sahip olmaktr. Ancak bina ynetim

sistemlerinin baars, iyi tasarlanarak devreye alnm ve iyi eitilmi kullanclara baldr.zellikle binalardaki HVAC sistemlerinin dinamik performansnn anlalmasdeneyim gerektirir.

3.2. Bina Ynetim Sisteminin Kullanm Alanlar

Gnmz binalarnda zellikle byk ve kalabalk bina ynetim sistemleri byknem kazanmaktadr. Bina ynetim sistemlerinin bir uygulama alan ok geni bir yelpazeyesahip olmakla birlikte, aada en ok uyguland alanlar sralanmtr.

a. Brolar, Oteller, niversiteler,Okullar Konfor, memnuniyet, yksek alma verimi veenerji tasarrufu

b. Hastaneler, Laboratuvarlar zel havalandrma ve nemlendirmeSistemleri, enerji tasarrufu

c. Mzeler, Ktphaneler zel nem ve scaklk kontrolve enerji tasarrufu

. Alveri Merkezleri, Havalimanlar Konfor ve enerji tasarrufu.

d. Ticari ve Endstriyel Binalar Proses kontrol ve enerji tasarrufu

e. Fabrikalar Proses kontrol ve enerji tasarrufu

3.3. Bina Ynetim Sisteminin Amalar

a) Maksimum konfor artlarn salamakb) Etkin iletme ve merkezi denetim yapmakc) Bina gvenliini salamak

d) Enerji tasarrufu salamak

3.4. Bina Ynetim Sisteminin Faydalar

1. Bilgi verira) alyor / almyor bilgisi (pompa, vantilatr vs.) ve alma srelerib) Scaklk / nem / basn / fark basn gibi fiziksel byklk deerleric) Vana ve damper motorlarnn durumlard) Arza ve alarm durumlar


47/105

41

2. Hatalar azaltr.

a) Sistemlerin tek bir merkezden kontrol ile iletmede kolaylk veihmallerin minimuma indirilmesi salanr.3. Personel saysn azaltr.4. Koruyucu bakm ile kesintisiz hizmet verilir.

a) Cihazlarn altrlmas, durdurulmas, denetim ve kontrol otomatikolarak gerekletirilir.

b) Cihazlarn alma saatleri toplanarak, periyodik bakm programlarhazrlanr.

c) Periyodik bakm ilemlerinin yaplmas ile cihazlarn ve sistemin verimve mr uzatlr.

5. Cihaz mrn artracaktr.

a) letme hatalarnn minimuma indirgenmesib) Oluabilecek hatann en ksa zamanda tespit edilerek ortadan kaldrlmasc) Annda mdahale ile arzalarn dier cihazlara sramasnn nlenmesi

6. Yedekli alan cihazlarda ayn alma sresini salar.7. Hzl gzler.8. Sral devreye alr.9. Zaman programna gre altrr. Sistemler belli bir zaman programna gre(gnlk, haftalk, tatil) altrlacak ve durdurulacaktr.10. Enerji giderlerini azaltr.

a) Gerek ayar deer kontrollerib) D hava scaklna bal kompanzasyonlu kontrol

c) Hzl stmad) Gece havalandrmase) Optimum altrma-durdurma

3.5. Bina Ynetim Sisteminin alma Prensibi1. Bilgisayar ve saha elemanlarnn bilgi alveriinde bulunmas esasna dayanr.

a) Tesisat ve sistemlere yerletirilen duyar elemanlar, vana ve dampermotorlar, a/kapa kontrol cihazlar gibi saha cihazlarndan ve elektrikmotor kontrol panolarndan alnan dijital ve analog bilgilermikroilemciler tarafndan deerlendirilir.

b) Yazlmn ngrd ekilde deerlendirilen bu bilgiler vana motoru gibisaha ekipmanlarnn kontrol ve pompa, fan gibi cihazlarn kumandaedilmesini salar.

2. Saha bilgisayarlar (mikroilemciler) sahadan gelen ve sahaya gnderilen hertrl bilgi ve kontrol sinyalini merkezi bilgisayara gnderir.

3. Bina genelindeki durum merkezi bilgisayar tarafndan deerlendirilir, sonularannda ekran ve yazc aracl ile kullancya iletilir.


48/105

42

3.6. Bina Ynetim Sisteminin Yaps

ekil 3.2: Bina ynetim sisteminin yaps (mimarisi)

ekil 3.3: rnek bir bina ynetim sisteminin emas

ekil 3.4: Gelimi bir bina ynetimi mimarisi


49/105

43

ekil 3.5: Bina ynetim panosu ekil 3.6:Saha bilgisayar (PLC)

ekil 3.7: Mikroilemci (kontrol modl)3.6.1. Saha Elemanlar

Bunlar elektro-mekanik sistemlerle dorudan iliki kuran elemanlardr.1. Is, nem ve basn duyar elemanlar, higrostat, basn anahtar, termostat, ak

anahtar, fark basn anahtar ve benzeri elemanlardan otomasyona bilgi aktarm,2. Vana ve tahrik motorlarnn kontrol gibi kumanda ilevlerini gerekletirirler.


50/105

44

Resim 3.1: Saha elemanlar

3.6.2. Nokta Modlleri (Yardmc Modller)

Saha elemanlarnn saha kontrol panellerine balant ular olup tp saha elemanlarbu terminaller vastasyla sisteme balanr. Yardmc modller saha istasyonlarnn analogklarn destekleyen 220 VAC/4A dijital klar veren modllerdir.

Bu modllerde u giri-klar mevcuttur:a) Dijital giri modlb) Dijital k modlc) Analog giri modld) Analog k modl

ekil 3.8: Saha elemanlarna yardmc modller


51/105

45

3.6.3. Saha Kontrol Panelleri (Saha stasyonlar)

Bunlar saha elemanlarndan gelen bilgiyi deerlendiren ve onlara gerekenkumandalar veren belirli sayda giri ve ka sahip mikro-ilemci esasl programlanabilirotomatik kontrol (PLC) cihazlardr.

Otomasyonun kalbi olan bu paneller modler yapda olup, sistemde gzlenecek vekumanda edilecek nokta saysna gre panel ilave edilerek kolaylkla geniletilebilir.

ki telli bir haberleme hatt, paneller aras bilgi alveriini ve bu sayede sistemlerinuyumlu almasn salar.

Bu cihazlar genel zellikleri:

1. Yksek hafza (rnek olarak 4 MB)2. Yksek kapasiteli mikroilemci (CPU)3. Yksek iletim hz4. Salam hafza5. Yzey balant teknolojisi6. Kendi kendine akort PID dngleri7. Yksek talep snrlama8. Fabrika ayarlarna dnebilme ekil 3.9: Saha kontrol panelleri9. Tek bana yeterlilik (Dier saha bilgisayar, merkezi veya tanabilir bilgisayardan

bamszlk)10. Ortak veri taban (Dier saha bilgisayarlarna ait noktalara da tam hkimiyet)

11. E ee haberleme (Saha bilgisayarn birbirine balayan hatta bir kesinti olmadurumunda her bir paraya bal saha bilgisayarlarnn haberlemesi)

3.6.4. Haberleme stasyonlar

ekil 3.10: Haberleme istasyonu

Haberleme istasyonlar saha istasyonlarnn BUS hatt zerinden haberlemelerinisalar. LCD ekranl klavyesi ile kendine bal tm saha istasyonlarnn kumandas mmknolmaktadr.


52/105

46

3.6.5. Grafik Gzlem Merkezi (Kumanda Bilgisayar)

Yksek kapasiteli bir kiisel bilgisayar (PC), yazc ve haberleme birimi, sisteminhaberleme a zerindeki dank otomatik kontrol sisteminden, yangn ihbar, gvenlik vb.sistemlerle de entegrasyonu salayarak tam bir bina ynetim sistemine dnmesini, tek birmerkezden tm merkezlerin tm sistemlerin gzlenmesini ve kumanda edilebilmesini sa lar.

Gnmzde saha kontrol panelleri dorudan saysal kontrol (DDC) prensibinikullanmakta olup kendi programlarn zerlerinde depolanm olarak tarlar ve merkezleiletiim kesilmesi ya da merkezin herhangi bir nedenle devre d kalmas durumunda dahihizmete devam ederler.

rnek olarak ekildeki monitrde grlen bina ynetim program; her trl bina ve

binalar grubunda stma, havalandrma ve iklimlendirme sistemlerini kontrol etmek veynetmek zere programlanmtr. Program tamamen bir iletim sistemi altndaalabilmekte oluturulacak a balants ile ok sayda farkl yerlerden ynetmek mmknolmaktadr.

ekil 3.11: Merkezi kumanda bilgisayar

3.7. Bina Ynetim Sisteminin Ana levleri

1. Bilgi toplamak

2. letmeciyi bilgilendirmek3. Ayarlamak4. Korumak

3.7.1. Bilgi Toplamak

Etkin bir bina iletimi iin gereken tm bilgileri toplar. Scaklk, nem, basn, seviye,akm, gerilim, g, g faktr, enerji sarfiyat, cihaz durumlar (ak/kapal,alyor/duruyor, normal/arzada gibi) ve benzeri bilgiler sistemlerin salkl almalarnsalamak iin gzlenir, kullanlr ve iletici personelin srekli ve sk sk denetlemesine gerekkalmadan annda deerlendirmeye hazr olarak depolanr.


53/105

47

3.7.2. letmeciyi Bilgilendirmek

Toplad bilgileri deerlendirerek bir merkezden renkli bir ekran aracl ile grafikgrntl olarak iletmeciye aktarr. Bunun yan sra bu bilgileri bir yazc aracl ilekda aktararak kaydeder.

Bylece merkezde bulunan iletmeci personel ekrana ya da yazcya bir gz atmaksuretiyle tm binadaki sistemlerin alma durumlar hakknda annda bilgi sahibi olur.stenmesi halinde tm bu bilgiler sabit diske depolanabilecei gibi yazc srekli devredetutularak raporlanabilir.

3.7.3. Ayarlamak

Elektro-mekanik sistemler ile tamamen otomatik olarak;

1. Binada istenen konfor artlarn salayacak ekilde nceden belirlenmi birrejim dhilinde almas,

2. Is, nem gibi evre koullarnda oluabilecek karmak deiimlere ve binaiindeki deiken ihtiyaca gre sistem alma deerlerinin deitirilmesi,

3. Istma, havalandrma, iklimlendirme santrallerinden binann her blmne enuygun artlarda hava verilmesi,

4. Enerji kullanmnda ar yklemeler olmayacak ekilde sistemlerin birbirleri ilekoordineli altrlmas ve iletmeci personelin istekleri dorultusunda gereklideiikliklerin yaplmas salanr

3.7.4. Korumak

Bina ierisindeki tm cihazlarn arza veya alarm durumlarn annda otomatik olarakbildirir. Bu suretle iletmeci personelin bu cihazlara derhal mdahale edip arzaygidermeleri salanm olur. Baz durumlarda nceden belirlenmi birtakm nlemlerotomatik olarak sistem tarafndan alnabilir. Klasik sistemlerde hata yapmaya ok yatknolan duyu organlarna braklan izleme fonksiyonu 24 saat kesintisiz olarak, hataya frsatvermeyen ve hatta hatalar da kaydeden akll bir sisteme devredilmitir.

3.8. Bina Ynetim Sistemlerinin Uygulama YazlmlarBina ynetim sistemleri tm iletmenin bir veya birden ok merkezden kontroln ve

ynetimini salar. Bu ilevleri yerine getirebilmek ve iletme ynetimine destek olabilmekiin uygulanan yazlmlar aada aklanacaktr.

alma Zamanlarnn Denetimi Yazlm (Bakm Yazlm)

Kumandas yaplan veya ak / kapal durumu gzlenen btn motorlarn ve diercihazlarn alma sreleri toplanarak belirli zaman aralklarnda bakmlarnn yaplmas iinkullancya uyarlarda bulunur ve bakm iin veritaban oluturur.

alma srelerinin toplanmasna, cihazlarn sral almasna ve yedeklerinindevreye alnmasna yardmc olur.


54/105

48

Yazlm, sreli bakm ileri iin gerekli idari personel saysn azaltr. Sreli bakmda

yaplan temizleme, yalama, para deitirme, vs. ile iletmenin daha verimli ve gvenlialmasn salar.

Arza statistik Yazlm

Yazlm, denetim ve kontrol yaplan tm iletmelerde daha nceden belirlenmisreler iinde meydana gelen arzalarn istatistiini tutarak zayf noktalarn belirlenmesineolanak verir.

Yetki-lem Gvenlii Yazlm

Eitimli ve yetkili iletmecinin, otomasyon sistemine doru kimlik kodu veya ifre ileulamasn salayan bu yazlm sayesinde; baka kiilerin sisteme girii engellenmektedir.

Yetki seviyeleri, hem adresler hem de adresler zerinde uygulanacak sistemkomutlarn gvenlik altna alma yeteneine sahiptir. rnein; scaklk ayar deitirmeyetkisi veya cihazlar ama/kapama yetkisi sadece belli kullanclara verilebilir.

letmenin Kontrol

letmenin kontrol iin iletmenin mekanik yapsna uygun kontrol senaryolar vebunlar gerekletirecek yazlmlara gereksinim vardr. Bu yazlmlardan sk kullanlanlar,

aada verilmitir.

Zamana Gre Anahtarlama Yazlm (Gnlk, Haftalk, Tatil)

Yazlm, sistemdeki cihazlarn belli bir zaman programna gre (gnlk, haftalk, tatilgibi) altrlp durdurulmasn salar. Sistemler gerektii zaman altrlpdurdurabilecei iin enerji tketimi azalacaktr.

Bu yazlmda sistemden, istenen zamanlarda, belirli tepkiler gstermesi istenir. Butepkiler aadaki ekilde olabilir:

1. Anahtarlama komutunun verilmesi2. Snr deerin ayarlamas

3. Ayar deerlerin deitirilmesi4. Herhangi bir baka yazlmn balatlmas veya durdurulmas5. Rapor verilmesi6. Kullancya metin halinde bir bilgi aktarlmasTepki istenen zaman, haftann 7 gn iin sreli olabilecei gibi tatil gnleri gibi yln

belirli gnleri iin ayr yazlmlar oluturulabilir.eitli yazlmlarn getirdii elikili tepkilerde, ncelikli yazlmn tepkisi kabul

edilecektir. rnein; yangn durumunda, zamana gre almas gereken herhangi bir fandurdurulacaktr.

Tepkiyle alma Yazlm


55/105

49

Zamana gre anahtarlama yazlm gibi alr. Farkl olarak burada anahtarlama ya da

kontrol ilemindeki deiiklikte neden zaman deil sistemin almasnda oluan birdeiikliktir.rnein; klima santral (KS)nn fan durduunda, tm vanalar tam kapal konuma

gelecektir ve bylece taze hava damperi kapanacaktr. Bununla birlikte, donma bilgisigeldiinde, stma vanas tam ap taze hava damperi tam kapanacaktr.

Sral Devreye Alma Yazlm

Bu yazlm ile elektrik enerjisinin kesilmesi durumunda, jeneratr devreye girdiktensonra ve/veya enerjinin geri gelmesi durumunda, ebekeye ve jeneratre fazla ykbindirmemek iin motorlarn ve cihazlarn, kademeli olarak devreye alnmas mmkn

olacaktr.Bu yazlmn uygulanmas iin kullanlacak olan dijital k (anahtarlama) modlnnzellii ise enerji kesilmesinde kontan aan tip olmasdr.

alma Saatlerine Gre ncelik Deitirme Yazlm

Birden ok cihazn birlikte veya yedekli almas durumunda (Soutma gruplar,pompalar, vb.), cihazlar her hafta alma saatlerine gre yeniden sralanacaktr. En azalan 1 numaraya, daha az alan 2 numara vs. gelecektir. Bylece elemanlarn srelibakmlarnda bir aksaklk olmayacak ve dzenli bakm salayacak bir yntem salanacaktr.Benzeri uygulama cihazn her almaya baladnda baka bir cihaz yedeklemesiyle

gerekleir. Ancak bu durumda alma saatleri ve sklndaki dzensizlik nedeniyle ealma zaman yakalanmas zorlar.

Bu yazlm ayn zamanda cihazlardan bir tanesinin arzalanmas durumunda, yedekcihaz kendiliinden devreye sokar ve elle bir mdahaleyi gerektirmez.

Yazlm sayesinde sreli bakmlar, takvime gre deil gerek alma saatlerine gredzenlendii iin daha salkl olur.

Sreli altrma Yazlm

Bu yazlmla, HVAC ile ilgili tesisatlar, enerji tasarrufu salamak amacyla sreliolarak altrlr. Yazlm uygulanrken ortamn konfor artlar, ortamn gerek scakll,d scaklk ve en ksa durdurma sreleri parametre olarak kullanlr.

Cihaz Koruma Yazlm

Bu yazlmla, uzun sre kullanlmayan mekanik cihazlarn haftada bir kez bellisrelerde ve aralklarda altrlmas ile cihazlarn mrlerinin uzatlmas salanr. rneinstma dnemi boyunca almayan soutma vanasnn milinin korozyon nedeniylekullanlamaz duruma gelmesi bu yolla nlenir.

Donma termostatndan donma bilgisi geldiinde, stc vana tam alr ve bylece

serpantin korunmu olur.


56/105

50

Klima Santrallerinin alma Yazlm

Klima santralnn alma yazlm, sadece DUR ve ALI olmamal, enerjitasarrufu ve ynetim iin gereken tm yazlmlar salayacak biimde tasarlanmaldr.

Bu yazlmlar, klima santralinde kullanm amalarna gre konforusalamak veya istenen scaklk ile nem ayar deerlerini salamakgrevini stlenir. Ortam (veya dn havas) scaklnn veyaneminin kontrol edildii, fleme havasnda snrlama yaplan klimasantralinde oransal snrlama ve kaskad kontrol yaplr.

Bu kontrol iin; fleme havas ile ortam (veya dn) havasnda birer duyar elemanbulunmaldr. Kontroln temeli, fleme havas deerlerini (scaklk veya nem) ortamdeerine bal kontrol ederek, istenen ortam ayar deerinin en hzl biimde yakalanmasnadayanmaktadr.

letmeci, istedii zaman klima santralinde uygulanan gece havalandrmas NightPurge ve hzl stma Boost Heating vs. gibi yazlmlar devreye sokabilir. Bu yazlmlarlailgili ayrntl aklama 3. Blmde verilecektir.

letmenin Denetimi

letmenin denetimi rapor yazlmlar yardm ile yaplr. Denetim, iletmeninynetiminde ve bakmnda kilit unsurdur. Bina ynetim sisteminin denetimi altnda bulunanbtn sistemlerin alma sreleri srasnda olabilecek her trl bilgi ayn anda veya belirliaralklarla veya istee bal olarak okunabilir ve yazc ile yazdrlabilir. En sk kullanlanrapor yazlmlar aadaki gibidir:

Nokta Durum Raporu

Sisteme bal btn noktalarn durumlarn belirten bilgilerin (alyor almyorbilgisi, otomatikte elde bilgisi, (Scaklk, nem, basn gibi), vana ve damper (klape)

motorlarnn yzde olarak konumlar, sistemlerin enerji tketim deerleri, depo seviyelerivs.) alnmasn salar.

Alarm Raporu

Sisteme alarm olarak tantlm tm noktalarn bilgilerinin alnmasn salar. Alarmkontann almas veya llm bir deerin snr deerlerini amas durumunda; yazlmbu hareketi alarm olarak alglar ve senaryosuna bal olarak almas gereken ilevleriharekete geirir. rnein, yangn panelinden gelen yangn alarm ile binada yangnsenaryosunun uygulanmasn salar.


57/105

51

Oluan alarm, alarmn kullanc tarafndan grlp grlmedii yazlmn

veritabannda saklanr ve saat-tarih deerleri ile birlikte istenildii zaman kt alnabilir.Alarm noktalar snflara ayrlabilir, bylece hatalarn hzl ve dier olaylardan arndrlmolarak deerlendirilmesine olanak tannr.

Gemi Veri Grafikleri ve Eilim (Trend) RaporuEilim (trend) ilevi, kontrol kritik olan noktalardaki scaklk, nem, basn gibi

fiziksel byklklerdeki sapmalarn gzlenmesi ve tespiti iin belirli bir zaman dilimi iindemeydana gelen deiiklikleri gsteren rapordur. Bu ilev sayesinde, gerek zamandanbalayarak, belirlenmi ok ksa zaman aralklarnda (saniye gibi) gemie doru, llenfiziksel bykle ait deerler grlebilir, yazl k alnabilir, sistemin nasl alt veperformans hakknda detayl zmleme yaplmasna olanak tannr. Eilim veri tablolar ile

gemi veri tablolar farkl veri dosyalar zerinden takip edilir ve genelde bu iki fonksiyonbirbirinden anlam ve zamansal yap olarak farkldr.

Cihaz Genel Durum RaporuCihaz durum raporlaryla, bir cihazn o an hangi durumda bulunduu kolayca

anlalabilmelidir (Ak, kapal, donma, gece havalandrmas, yangn vb). Cihaz durumraporlar, nokta raporlarna gre en az 10 kat hzl okuma ve anlama yetenei vermektedir.Ayrca, cihaz durum raporlar, sadece arzal veya sadece belirli arza seviyesindeki gibi zelszlm raporlar eklinde de verilebilmelidir.

Cihaz durumlar ayrca istatistik amal bilgiler de verebilmelidir. rnein belirli bir

tarih aral iinde bir cihaz % 20 fan kay kopuk durumunda, % 65 alma ve % 15 durmapozisyonunda kalmtr gibi raporlar alnabilecek ekilde EXCEL gibi yardmc yazlmlarabilgi iletilebilir. Bu ekilde ayn trden cihazlarn alma biimleri birbirleriylekarlatrlabilecek ve normalden farkl davrananlar hzla tespit edilebilecektir. Bu yntemletakvime dayal ya da alma saatine gre bakm zaman gelmemi, ancak arza olasl olancihazlar iin erken bakm gerekletirilebilecektir.

Ayar Deerleri RaporuSistemdeki tm noktalarn ayar deerlerini gsteren rapordur. Bu raporda ayar

deerleri ile llen deerler arasndaki sapmalar gzlenerek sistemdeki problemli blgelerbelirlenir.

Adres RaporlarSisteme bal noktalarn kullanc ve teknik adreslerini gsteren raporlardr.

Sistemdeki teknik yerleimlerin ortak snflara ayrlmas, yerleimlere ait noktalardan benzerolanlarnn durumunun hzl, gvenli ve detayl olarak grlmesi asndan snflar oluturmailevi ok nemlidir.

Sistemin Kendisi le lgili Durum Raporu

Sistem genelinde kullanlan saha bilgisayarlarnn, giri/k modllerinin arzalar vedurumlar, mikroilemcilerin srm numaralar, haberleme hzlar hakknda da bilgi veren

rapordur.


58/105

52

3.9. yi Bir Bina Ynetim Sisteminin zellikleri

1. yi bir otomasyon (insandan bamszlk)2. Kullanm kolayl3. Yeteri kadar hzl olmas4. Canl yardm (on-line help)5. Bakm kolayl6. letme kalitesinin lm7. Gelecekle ilgili planlamaya yardm8. Tm sisteme genel bir egemenlik

Kullanm Kolayl

Operatrn tm seenekleri grmesi En son verdii komutu bilmesi Cihazlarn en son komuta verdii yant bilmesi

Tasarma Dikkat

Tasarm aamasnda iletme dneminin tm koullar deerlendirilmeli Bu deerlendirme llebilir kriterlere balanmal Teslim etme dneminde bu kriterlere gre test yaplmaldr.

Srekli Gzlemek

letme dneminde sistem, zellikle ilk yl, dikkatli ekilde gzlenmelidir. Eer aksaklklar tespit edilirse gereken dzenlemeler yaplmaldr.

Bakm

Daha az enerji tketimi Kesintisiz hizmet Periyodik bakm

alma saatine gre bakm Ama/kapama saysna gre bakm alma saatine gre sralama Arzalarn kaldrlmas iin geen sre kayd ve personel verimlilii

statistik nceleme

ok karmak matematik ilemler gerekletirilir. Sistemlerin modellenmesini salar. Gelecekle ilgili tahminler yapmamz salar. Gemii deerlendirmemizi salar Verimlilii llebilir hale getirir.


59/105

53

3.10. llebilir Olmas Gereken Tanmlar

1. Ne kadar kaynak kullandk?2. Ne kadar fayda saladk?3. Ne kadar kaybmz var?4. Kriterler

a) Gemile karlatrma.b) Benzer binalarla karlatrma.c) Teorik deerlerle karlatrma) Yaynlanm deerlerle karlatrma

3.11. Haberleme ProtokolleriBina ynetim sistemlerinde haberleme istasyonlar ile bilgisayarlar arasnda eitli

haberleme protokolleri kullanlmaktadr.Genelde her otomasyon firmas kendi haberleme protokoln hazrlam olduundan

piyasada ok eitli protokoller bulunmaktadr. Bu durum 90l yllarda ciddi bir kargaaoluturacak gibi grnyordu.

Ancak u anda kontrol cihaz reten firmalar rnlerini birok haberleme protokolneuyumlu olarak reterek bu sorunu azaltmlardr. Yine A.B.D. de Johnson Controlfirmasnn hazrlam olduu METASYS ak sistem protokol gelitirerek dier haberlemeprotokollerini tek bir sisteme dntrmede kullanlabilmektedir.

Yine ASHRAE tarafndan birok firma destei ile gelitirilen BAC net protokol

tamamen akll binalara ynelik haberleme ve kontrol yazlmlarn iermektedir.Bu protokollerin hemen hepsi endstriyel kontrol standardna (TCP/IP) ve XML,HTTP gibi dier protokollere uygun olarak internet zerinden kontrol edilebilmektedir.

Tablo 9.1: eitli haberleme protokolleriRETC HABERLEME PROTOKOLJohnson Controls Metasys Integrator (ak protokol)ASHRAE BACnet

MicroNet LonWorksEchelonCorporation.LonTalks (ak protokol)

Danfoss ADAP-KOOL

Invensys BuildingSystems, Inc. VisiView

Niagara Framework UNC (Universal Network Controller)NETWORK 8000

Innotech ControlSystems

Genesis

Centaurus Barber-Colman MicroFlo IIHoneywell Honeywell Delta 2000Robertshaw Robertshaw DMS-350

DMSModbus


60/105

54

UYGULAMA FAALYETBina ynetim sistemi uygulanm yaplar gezerek incelemelerde bulunarak notlar

tutunuz ve arkadalarnzla bunlar tartnz.

UYGULAMA FAALYET


61/105

55

lem Basamaklar neriler

Bina ynetim sisteminin amalarnelerdir?

Istma, soutma, havalandrma, klima,aydnlatma, yangn ihbar, emniyetsistemleri gibi eitli tesisatlar, iyi veekonomik bir ekilde kullanmak iiniyi tasarlanm bir otomasyonsistemidir.

Bina otomasyon sisteminden beklentilernelerdir ?

Tesisin bu grevi yerine getirmesindeeitli deiken etkenlerin iyihesaplanmas ve cihazlarn iyi seimiarttr. nk bunlar ileride enerji

sarfiyatna direkt etki ederler, otomasyon sistemi bu

planlama erevesinde kullancyasalad tasarrufun yannda verdiiyazl bilgiler ile tesisin bakmdolaysyla mrne de byk katkdabulunur.

Bina ynetim sistemi veya otomasyonhangi yaplarda kullanlmaktadr

Brolar ve oteller, hastaneler velaboratuvarlar, niversiteler veokullar,

mzeler ve ktphaneler, maazalarve tiyatrolar, bilgisayar merkezleri,

havalimanlar, sanayi binalar olabilir.

Bina ynetim sisteminin almaprensibini inceleyiniz.

Bilgisayar ve saha elemanlararasndaki bilgi alveriinigzlemleyiniz.

Merkezi Kumanda odasn inceleyiniz. Otomatik kontrol elemanlar ile

bilgisayar arasndaki haberlemeyedikkat ediniz.

Saha elemanlarnn almalarngzlemleyiniz.

Is, nem ve basn duyar elemanlar,higrostat, basn anahtar, termostat,ak anahtar, fark basn anahtar vebenzeri elemanlardan otomasyonabilgi aktarm,

Vana ve tahrik motorlarnn kontrolgibi


62/105

56

KONTROL LSTES

Bina ynetim sistemleriDeerlendirme

Deerlendirme ltleriEvet Hayr

1. Bina ynetim sistemi uygulanm bir yap tespit ettinizmi?

2. Bina ynetim sistemi uygulanm bir yapya teknikgezi yaptnz m?

3. Bina ynetim sistemi nedir. rendiniz mi?

4. Bina otomasyon sisteminden beklentiler nelerdirrendiniz mi?

5. Bina ynetim sistemi veya otomasyon hangi yaplardakullanlmaktadr aratrdnz m?

6. Bina ynetim sisteminin alma prensibini inceledinizmi?

7. Merkezi kumanda odasn inceleyiniz mi?

8. Saha elemanlarnn almalarn gzlemleyiniz mi?

9. Takldnz yerlerde retmeninizden yardm aldnzm?

DEERLENDRME

Kontrol listesindeki her Hayr cevab ilgili konuyu tekrar gzden geirmenizanlamna gelir.


63/105

57

LME VE DEERLENDRME

1. Bina ynetim sistemi nedir?

A) Is konforu salamak B) Istma, havalandrma ve iklimlendirmesistemlerini kontrol etmek.

C) En etkin enerji tasarrufu salamak D) Hepsi

2. Aadakilerden hangisi bina ynetim sisteminin kullanma alanlarndandr?

A) Oteller B) Hastaneler C) Mzeler D) Aralar

3. Aadakilerden hangisi bina ynetim sisteminin faydalarndan deildir?

A) Bilgi vermek B) Personel saysn artrmakC) Hatalar azaltmak D) Cihaz mrn artrmak

4. Aadakilerden hangisi bina ynetim sistemi saha elemanlarndan biri deildir?

A) Is, nem ve basn duyargalar B) HigrostatC) Termometre D) Termostat

5. Aadakilerden hangisi bina ynetim sisteminin ana ilevlerinden birisidir?

A) Bilgi toplamak B) letmeciyi bilgilendirmemekC) Ayarlamak D) Korumak

6. Aadakilerden hangisi bina ynetim sisteminin zelliklerinden deildir?

A) Kullanm kolayl B) Canl yardmC) Bakm kolayl D) Gelecekle ilgili planlamaya mdahaleye etmemek

LME VE DEERLENDRME


64/105

58

RENME FAALYET-4

AMA

RENME FAALYET-4

Merkezi iklimlendirme ve Havalandrma sistemlerinde tesisat devresi elemanlarnnilevlerini bilecek ilevlerini bilecek, projede istenen tesisat devresi elemanlarnn seiminiyapabileceksiniz

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr:1. Borular

2. Vanalar

3. Pompalar

4. Genleme ve bzme depolar

Aratrma ilemleri iin Internet ortam, tesisat malzemeleri satan bayiler ve merkeziiklimlendirme ve havalandrma tesisat uygulamalar yaplm binalar gezip grmenizfaydal olacaktr.

4.MERKEZ KLMLENDRMESSTEMLERNDE SU DEVRES

ELEMANLARI

4.1. Borular

4.1.1. Galvanizli elik Borular

Tesisat sistemlerinde akkan taycs (souk, scak ve kaynar su, buhar, gaz) olarakkullanlan ve elik malzemeden yaplm boru eididir. elik borular hafif, orta ar, ar vekaliteli boru olmak zere drt eit imal edilir.

50 kg/cm basn denemesine tabi tutularak retilen elik borular kaplama ve dikidurumuna gre eitlendirilir. Buna gre dikili siyah elik (demir), dikisiz siyah elik(ekme elik, patent), galvanizli elik ve gaz borusu olarak isimler alr. Dikili siyah elik

ARATIRMAARATIRMA


65/105

59

borular, souk olarak retilmi borulardr. Dikili olup kaln etlidir. Birletirilmeleri vidal,

kaynakl ve flanl yaplr. zerinde her trl eme, bkme ve scak ilem yaplabilir. Buborular sva veya toprak altna denmez. Bu durumlarda kanal iinde ve gerekli yaltmyaplarak denmelidir. Bu borular piyasada 6 m boyunda ve ular disiz olarak bulunur.

Dikisiz siyah elik borular, scak olarak retilmi borulardr. ekme elik veya patentborular da denir. nce etli yapldklar iin di amaya uygun deildir. Birletirilmelerikaynakl ve kaynakl flanl balant yaplr. Piyasada 6 metre boyunda ve ular disizolarak bulunur. Galvanizli elik borular, dikili siyah elik borunun galvaniz banyosundangeirilerek kaplanm halidir. Temiz su tesisatlarnda kullanlr. Bu borular temperdkmden yaplm ek paralaryla dili, vidal flalarla flal balant yaplr. Galvanizlielik borulara hibir zaman eme, bkme ve scak ilem yaplmaz. Byle bir ilemdeborunun korozyona uramas abuklar. Galvanizli elik borular 66,5 m boyunda, iki ucu

dili retilir. Dilerin zedelenmemesi iin bir ucuna manon, dier ucuna plastik muhafazataklarak piyasaya verilir. Gaz borular kaln etli scak ekme borulardr. Dikisiz yaplr.retiminde 6 m boyunda, zeri verniklenerek basn ve manyetik testten geirilir. ki ucudisiz olup kaynak azldr. Her trl birletirmeye uygundur. Boru boyunca aralkl olarakdoal gaz logosu yazlr. zeri polietilen kapl olarak da piyasada bulunur.

elik borular eitli aplarda ve standart llerde retilir. Ayn anma aplarylaadlandrlr. D aplar ayn olup et kalnlna gre i aplar deiir. Aadaki tablodaboru aplar metrik ve in l sistemine gre verilmitir.

Tablo 4.1: elik boru anma aplar

Dikili siyah

elik boruTS 301/2

Dikisiz siyah

elik (patent, ekmeelik) boruDIN 2448

Galvanizli

elik boruTS301/3

Gaz borusuTS6047

An

ma ap

E

tkalnl

An

ma ap

E

tkalnl

An

ma ap

E

tkalnl

An

ma ap

E

tkalnl

m nm

m m nm

m m nm

m m nm

m

0 /8 2,

35 0

2,

502,

60

5 "2,

60 5 "2,

80

5 /2 2,

65 0

2,75

3,

00

0 /4"2,

60 0 /4"2,

90

0 /4

2,

65 5

3,

003,

20

5 "

3,

20 5 "

3,

40

5

3,

25 0

3,

25

3,50

2

3,

20 2

3,

60

2 3,

25 00

3,

754,

0 3,

20 0 3,

70


66/105

60

00

0 3,

25 25

4,

004,

25

0 "3,

60 0 "3,

90

0 3,

65 504,

50 5 3,

60 5 5,

20

5

3,

65 60

4,

50 0

4,

00 0

5,

50

0 4,

05 755,

50 00 4,

50 00 6,

00

00 4,

50 006,

50 25 5,

00 25 6,

60

50

5,

00 50

7,

10

Not:TS301/2 dikili siyah borular galvaniz

kaplanarak da retilir. Et kalnl galvaniz kalnl

kadar artar.

Not:TS301/3 galvanizli elik borular, sutesisatlar nda 25 bar iletme basnc na kadar

kullanlabilir.

ekil 4.1: Galvanizli elik borular

Balant paralar

Borularn birletirme, kol alma, ap deiimi ve yn deitirmelerinde balantparalar kullanlr. Balant paralarna ek paralar veya fittings de denir. elik ve temperdkm malzemeden eitli biimlerde yaplr. Boru aplar ile bir anlr.

elik balant paralar siyah demir borularn ekleme ilemlerinde kullanlr. Siyahelik borularn eitli ekillerde preslenerek biimlendirilmesiyle yaplr. Ular kaynakazl olup patent fittingsler de denir. elik balant paralar vidaszdr. Eklenmeleri eitlikaynak yntemleriyle yaplr.

Temper dkm balant paralar ise fabrikalarda dkm eriyiinin kalplaradklmesiyle elde edilir. Dkm malzemeler dayanksz olduklar iin birletirmeparalarnn azna ember eklinde kordon yaplr. Kordon, ek paras azna dayanm


67/105

61

kazandrr. Temperleme ilemine tabi tutularak dayankllklar byk lde artrlm olur.

Muhtelif balant paralar aada verilmitir.

45 dirsek45 kuyruklu

dirsek90 dirsek

90 kuyrukludirsek

90 redksiyondirsek

90 kuyrukludeveboynu

90 deveboynu Teinegal

(redksiyon) TeDirsekli Te

kruvainegalte

(redksiyon) kruvaRedksiyon

Manonredksiyon

Nipelredksiyon

ManonKuyruklu (i d)

manon Nipel Rakor Kuyruklu rakor

Dirsekli rakorKuyruklu dirsekli

rakorKpr (boru atlama

manonu)Teli kpr


68/105

62

Kr tapa Gmme tapa Kapak (kep) Kontra somun

Resim 4.2: Muhtelif elik boru ek paralar


69/105

63

4.1.2. Siyah Borular

Tesisatlarn en ok kulland malzemelerden biridir. Bu borularn karbonlueliklerden yaplanlarna demir borular denir. Yzeylerine herhangi bir kaplama yaplmamolan demir borulara Siyah elik Boru denir. Tipik bir siyah elik boru bileiminde % 0.15karbon , % 0.44 Manganez,% 0.013 fosfor ve % 0.030 kkrt bulunur.Bu borular 2 ekilde retilirler.

ekil 4.3: Siyah elik borularn depolanmas

ekil 4.4: Deiik aplarda siyah elik borular

4.1.2.1. Dikisiz Boru

elik malzemeden, kaynak edilmeden scak haddeleme, scak presleme (ekstrzyondhil) sonra da scak veya souk ekme yoluyla ebatlandrlan borudur. Bu boruya patentekme borularda denmektedir.

1300 OC ye kadar stlan elik blok iinden bir delik zmbas geirilir, yzeyidzeltilir ve belli boyda kesilir. Dikisiz olmas nedeniyle yksek scaklk ve basnlardakullanlabilir.

4.1.2.2. Dikili Boruelik salar veya bantlar makaralar vastas ile silindir biimde kvrp kaynak dikiiile birletirmek ve sonra, souk veya scak ekmek suretiyle yaplan borulardr. Dikili siyahvidal borular scak su, kaynar su, buhar ve gaz hatlarnda; orta basnta ve korozifalmalarda kullanlabilir.

a. Spiral Kaynakl Boru: Bir metal levha eridinden spiral bkme yntemiyle yaplr.Metal levha eritlerinin st ste ya da u uca gelen kenarlar otomatik toz- alt veya gaz-altkaynak tezghnda birletirilir.

b. Elektrik- Kaynak Dikili Boru: Elektrik diren veya elektrik- indksiyon kayna

ile dardan herhangi bir metal ilave etmeksizin imal edilen boyuna dikili borulardr.


70/105

64

elik borular hafif, orta ar, ar ve kaliteli olmak zere drt snfa ayrlr.(TS 301)

Tesisat en ok bunlardan hafif ve orta arlkta olanlarn kullanr. Boru boylar 6 metre,borularn aplar ise 6150 mm arasnda deiir. Borularn adlandrlmasnda boru aplarsylenir.

Tablo 4.2: Dikili siyah vidal elik boru lleri

elik borular yapldktan sonra 50 kg/cm2

basn altnda denenirler. Her iki ucuna diekilerek bir ucuna manon dier ucuna koruyucu plastik kep taklarak piyasayasrlebildii gibi hi di ekilmeden de piyasaya srlebilir. Koruyucu kep veya manon,borunun dilerini korur. Borulara whitworth

Documents

HAVALANDIRMA YARDIMCI