Hartowanie i uodparnianie czynne dzieci i młodzieży

dr n. med. Hubert Rokossowski WSSE w Poznaniu

HARTOWAĆ„W odniesieniu do istot i organizmów żywych: czynić bardziej wytrzymałym, niewrażliwym, odpornym fizycznie na wpływy zewnętrze, zwłaszcza atmosferyczne”

(Słownik języka polskiego, PWN 1978r.)

„Hartowanie organizmu to zespół zabiegówi ćwiczeń fizycznych, mających na celu usprawnienie mechanizmów termoregulacji oraz zwiększenie odporności na zimno i zmiany temperatury otoczenia.”

(„Profilaktyka w pediatrii” red. B. Woynarowska, Wyd. Lekarskie PZWL 1998r.)

ODPORNOŚĆ„Zdolność przeciwstawiania się czemuś, niepoddawania się jakiemuś działaniu, wpływowi itp., niewrażliwość na coś; wytrzymałość” np. odporność organizmu na choroby, na zimno.

(Słownik języka polskiego, PWN 1978r.)

ODPORNOŚĆ na ZAKAŻENIATyp odporności Przykłady

odporność nieswoista (wrodzona, naturalna)

fagocytoza, naturalne bariery anatomiczne, gorączka, hartowanie

odpornośćswoista

czynnanaturalna

przebycie zakażenia

sztucznauodpornienie za pomocą

szczepionek

biernanaturalna

przeciwciała IgG w surowicy noworodka

sztucznapodanie surowicy odpornosciowej

np. przeciwtężcowej, przeciwbotulinowej, HBIG

Hartowanie uzasadniają:

- zbyt krótkie i rzadkie działanie na organizm zmiennych bodźców termicznych,

- mała aktywność fizyczna dzieci, zwłaszcza na powietrzu,

- powszechne przegrzewanie dzieci.

W konsekwencji następuje:

- osłabiebienie mechanizmów termoregulacyjnych

- zwiększona zapadalność na choroby dróg oddechowych o podłożu przeziębieniowym.

Hartowanie polega na poddaniu organizmu działaniom zmiennych, naturalnych bodźców termicznych (wody o zmiennej temperaturze, powietrza i jego ruchowi, słońca) w połączeniu z ćwiczeniami fizycznymi.

Działania te wywołują reakcje fizjologiczne miejscowe i ogólne.

Miejscowe reakcje w skórze

pod wpływem zimna:w I fazie – skurcz naczyń krwionośnychw II fazie – ich rozszerzenie (tzw. odczyn

naczynioruchowy),

pod wpływem ciepła:czynne przekrwienie skóry

Reakcje ogólne

- odruchowe reakcje naczynioruchowe w narządach wewnętrznych antagonistyczne w stosunku do światła naczyń skóry,

- zmiany objętości krwi krążącej – zmniejszenie podczas działania zimna, zwiększenie podczas działania ciepła,

- zmiany szybkości przepływu krwi, oporu naczyniowego i ciśnienia tętniczego krwi.

Podstawowe zasady hartowania

Systematyczność (codziennie lub co drugi dzień).

Długotrwałość (przez całe życie).

Stopniowe zwiększanie natężenia bodźca (obniżanie temperatury, zwiększanie czasu trwania zabiegu, powierzchni ciała poddawanej zabiegowi) unikając bodźców bardzo silnych.

Stosowanie różnorodnych zabiegów hartujących (wodne, kąpiele powietrzne, słoneczne, ćwiczenia fizyczne).

Podstawowe zasady hartowania

Zabiegi należy rozpoczynać w ciepłej porze roku u dziecka w dobrym ogólnym stanie zdrowia. Zabiegi przerwać w okresie ostrych chorób i zaostrzenia choroby przewlekłej.

Uwzględniać indywidualne właściwości dziecka np. budowę ciała (szczupłe – większa wrażliwość na oziębienie), nastawienie do zabiegów (motywacja), przykład ze strony rodziców.

Metody hartowania

zabiegi wodne,

kąpiele powietrzne,

kąpiele słoneczne,

ćwiczenia fizyczne na powietrzu (zajęcia sportowe, gry itp.)

Zabiegi wodne – zasady ogólne

Nie oziębiać dziecka przed zabiegiem. Temperatura w pomieszczeniu – ok. 200C

Zabieg wykonuje się w dwie godziny po posiłku i po oddaniu moczu.

Im chłodniejsza woda tym krótszy czas jej kontaktu ze skórą i mniejsza powierzchnia ciała na którą działa.

W czasie zabiegu obserwować zabarwienie skóry. jeżeli po oziębieniu nie ulega zaczerwienieniu, przyśpieszyć odczyn naczyniowy przez wykonywanie ćwiczeń lub stosowanie ciepłej wody.

Zabiegi wodne – zasady ogólne

W przypadku zabiegów zmiennocieplnych zabieg zakończyć zimna wodą i energicznymi ruchami kończyn przez 5 – 10 min.

Po zakończeniu zabiegu zimnego:

- osuszyć odkryte części ciała, z pozostałych części strząsnąć krople wody

- nałożyć suchą, ciepłą koszulę i skarpety,

- przez 5 do 10 minut ćwiczenia fizyczne lub marsz.

W razie przerwy między zabiegami rozpocząć od temperatury o 2 – 30C wyższej od stosowanej przed przerwą i skucić o ¼ czas jego trwania

Zabiegi wodne – przykłady

Nacieranie dziecka rozebranego zmoczoną w wodzie tkaniną frotté lub gąbką każdej części ciała. Po natarciu danej części, naciera sie całe ciało suchy m ręcznikiem, od obwodu w kierunku dośrodkowym. Początkowa temperatura wody – 300C, dla niemowląt 32-330C. Co 2-3 dni temperaturę wody obniża się o 10C do temperatury pokojowej.

Zabiegi wodne – przykłady

Natryski – początkowa temperatura wody 28 – 310C, czas trwania zabiegu 30sek. Wydłużanie czasu trwania natrysku codziennie aż do uzyskania 1,5 – 2 min. w temp. do 150C.

Zabiegi wodne – przykłady

Zmienno cieplne kąpiele stóp – zanurzenie stóp na 1 – 2 min. w wodzie o temp. 38 – 400C, następnie przełożenie ich na 1 – 2sek. do naczynia z wodą o temp. 28 – 300C. Zmianę wykonuje się trzykrotnie, kończąc zabieg zimna wodą. Codziennie temperaturę wody obniża się o 1 – 20C, aby po około 10 dniach dojść do temperatury 150C i czasu trzymania nóg w zimnej wodzie do 30 sek.

Powietrze i ćwiczenia fizyczne

Np. chodzenie boso po rosie, brodzenie po wodzie, kamieniach, zimnej posadzce, a u osób juz zahartowanych – puszystym śniegu.

Dla małych dzieci – sen na powietrzu we wszystkich porach roku.

Kąpiele słoneczneRozpoczyna się od 4 min. (po jednej minucie w ułożeniu na plecach, brzuchu, obu bokach). Po każdych dwóch kąpielach dodaje się po jednej minucie na każdą stronę, do osiągnięcia 20 minut ogólnego czasu nasłonecznienia (30 minut u dzieci starszych). Najlepszą porą na kąpiele słoneczne są godziny od 8 – 10.

Uwaga! Unikać nadmiernego nasłonecznienia.

Kąpiel słoneczną kończy się polewaniem lub kąpielą wodną, którą rozpoczyna się wodą 26 – 280C.

Korzyści z hartowania

„Gimnastyka naczyniowa” czy też „gra naczyniowa” w organiźmie usprawnia reakcje odruchowe na bodźce zewnętrzne (głównie zimno) działające na skórę.

Dzieci zahartowane rzadziej chorują na infekcje układu oddechowego.

Uodparnianie czynne dzieci i młodzieży

W Polsce jest realizowane zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO). podlega on okresowej, corocznej aktualizacji.

Tryb aktualizacji PSO

- punktem wyjścia jest obowiązujący PSO,- forum dyskusyjne dot. proponowanych

zmian PSO na rok następny to:- Komisja Epidemiologii Chorób Zakaźnych i

Bioterroryzmu Rady Sanitarno-Epidemiologicznej oraz

- Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. PSO.

Propozycje zmian w PSO na rok następny wiążą się:

Tryb aktualizacji PSO

- ze zmianami w sytuacji epidemiologicznej,- ze zdobyczami nauki w zakresie nowych

szczepionek (bardziej skutecznych, mniej odczynowych, bardziej skojarzonych), a także sposobem ich stosowania,

- z propozycjami uproszczenia PSO, zmniejszenia liczby wizyt u lekarza, zmniejszenia liczby injekcji itp.

- Sprawozdanie z dyskusji wraz z wnioskami dot. aktualizacji PSO jest przekazywany Głównemu Inspektorowi Sanitarnemu (GIS)- W Głównym Inspektoracie Sanitarnym

dokonywana jest analiza skutków ekonomicznych proponowanych zmian- Przyjęcie kompromisu pomiędzy argumentami

merytorycznymi, a możliwościami ekonomicznymi. - Ogłoszenie „nowego” PSO w formie Komunikatu

GIS.

Tryb aktualizacji PSO

Różyczka wrodzona w Polsce

Rok Liczba przypadków Zapadalność na 100tys. urodzeń

żywych1997 5 1,21998 4 1,01999 1 0,262000 1 0,262001 3 0,812002 2 0,572003 - -2004 - -

Część I Szczepienia obowiązkowe (tzw. kalendarz szczepień)

A. Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży wg wieku.

B. Szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny

na zakażenie.

Struktura PSO

Część II Szczepienia zalecane (nie finansowane ze środków budżetowych Ministra Zdrowia)

Część III Informacje uzupełniające.

Uwaga: Szczepienia określone w części pierwszej i drugiej są zlecone przez Ministra Zdrowia do wykonania NFZ.

Struktura PSO

W zależności od postaci antygenu:- szczepionki żywe, atenuowane, odzjadliwione,- szczepionki inaktywowane, zabite,- szczepionki rekombinowane,- szczepionki podjednostkowe,- szczepionki polisacharydowe,- anatoksyny, toksoidy.

Podziały szczepionek

W zależności od swoistości- szczepionki pojedyncze- szczepionki skojarzone,- szczepionki monowalentne,- szczepionki poliwalentne,

Podziały szczepionek

W zależności od postaci:- szczepionki płynne, w postaci gotowej do

podania,- nieadsorbowane,- adsorbowane (np. na wodorotlenku glinu),

- szczepionki liofilizowane (wysuszone) w postaci proszku, który przed szczepieniem należy rozpuścić w dołączonym rozpuszczalniku

- szczepionki monowalentne,- szczepionki poliwalentne,

Podziały szczepionek

W zależności od drogi podania:- szczepionki śródskórne, - szczepionki podskórne,- szczepionki domięśniowe,- szczepionki doustne.

Podziały szczepionek

Cykle szczepień a odporność

Źródło: „Profilaktyka w pediatrii” red. B. Woynarowska Wyd. Lek. PZWL W-wa 1998r.

Czego oczekujemy od szczepionek?

Bezpieczeństwa i skuteczności

Monitorowanie bezpieczeństwa szczepionek

Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) jest to medyczny objaw czasowo związany ze szczepieniem, który może być spowodowany różnymi przyczynami.

Monitorowanie NOP

- spontaniczne, bierne,

- aktywne, czynne,

- badania porejestracyjne,

- dane z piśmiennictwa,

- badania kliniczne

W Polsce prowadzone jest monitorowanie bierne

Monitorowanie skuteczności szczepień

- skuteczność serologiczna (obecność swoistych poszczepiennych przeciwciał ochronnych),

- skuteczność kliniczna (zależna od zasięgu PSO i stopnia jego realizacji).

Monitorowanie sytuacji epidemiologicznej na potrzeby szczepień ochronnych.

Zjawisko presji selekcyjnej szczepień powoduje zmiany genetyczne wśród drobnoustrojów. Może to obniżać skuteczność szczepień poprzez powstawanie mutantów opornych na szczepienia. Wymagane są wówczas zmiany w PSO np. wycofanie lub wprowadzenie nowych szczepionek, modyfikacje istniejących, zmiana schematu szczepień.

Odporność zbiorowiskowa, gromadna

Dotyczy tylko szczepień przeciw chorobom, dla których rezerwuarem zarazka jest człowiek. Duży odsetek zaszczepionych (na ogół powyżej 80%, w odrze powyżej 95%) zmniejsza liczbę aktywnych źródeł zakażenia i zmniejsza krążenie zarazka. W ten sposób dochodzi do ochrony przed zakażeniem również osób, które nie zostały zaszczepione.

W populacjach krajów rozwiniętych zanikanie wielu chorób w wyniku szczepień

paradoksalnie zmniejsza zainteresowanie szczepieniami stwarzając podatny grunt dla

ruchów antyszczepionkowych.

WNIOSKI1. Hartowanie zwiększając potencjał zdrowia

powinno być jednym z celów promocji zdrowia.

2. Uodparnianie czynne wchodząc w zakres profilaktyki swoistej I fazy (pierwszorzędowej, pierwotnej) odznacza się bardzo wysoką efektywnością osobniczą i zbiorowiskową, pod warunkiem utrzymania odpowiedniego poziomu wyszczepialności w populacji.