8/2/2019 Hariciler

1/28

Muhammed Ali Budak

3111040303 Tarih Y.L.

Ortaa Tarihi slam Tarihi I (Emeviler Dnemi) (S)

HARCLER (HAVARC)

Hariciler, slam'da ortaya kan ilk mezheptir. Dncelerini kl yoluyla uygulamanoktasnda dier slami gruplardan ayrllar ve dier mezheplerin grlerinin aksinearalarnda itikadi ve siyasi bakmdan ciddi fikir ve uygulama farkllklar vardr. Haricilerinortaya kmalarn salayan nedenler, ncelikle dnsel yapya deil, hareketin kendisine

bal olmu, "Harici" fikri yaps daha sonra gelime gstermitir. Yani Hariciler, SffinSava'nda Hz. Ali'den ayrlm, huruc etmi, ondan sonra bu ayrlklarna baz nedenlerortaya srmler ve bir meruiyet kazandrmaya almlardr. Sffin Sava'ndan sonra Hz.Ali ve ordusu Kufe'ye dnerken, Hariciler'in onlarla ehre girmemesi ve yakndaki Harra'yagitmeleri nedeniyle "Harriye" de denilmitir. Bu ismin kendilerine bizzat Hz. Ali tarafndanverildii ynnde grler de vardr. Rivayete gre Harra'da toplanan Hariciler ile Hz. Aliarasnda geen uzun mnakaalardan sonra Hz. Ali kendilerine unlar sylemitir: "imdisize ne ad verelim? Madem Harra'da toplandnz, o halde adnn Harriyye olsun, sizlerHarrlerisiniz."1

"Hkm Ancak Allah'ndr" dsturuyla yola kp Hz. Ali ile Muaviye arasnda tatbikedilen hakem olayn kabul etmedikleri iin Hariciler'e "el-Muhakkime" ad da verilmektedir.2Hz. Peygamber (s.a.v.)'in bir hadisine dayanarak bu frkaya "el-Marika" adn da vermilerdir.

Fakat Hariciler'in en ok holandklar ve kendilerinden bahsederken srekli kullandklar birisim vardr ki bu da "Nefsini Allah'a satanlar" anlamna gelen "e-urat"tr. Hariciler bu ismiKur'an'da geen u ayetten almlardr: "nsanlardan yleleri vardr ki, Allah rzasnkazanmak iin nefislerini (bu yolda) satarlar." (Kuran- Kerim, Bakara Suresi, 207. ayet.)

Haricilik isminin sadece bu frka iin mi, yoksa mevcut ynetime kar isyan eden herzamann benzer vasflar tayan her frkas iin mi geerli olduu hususunda farkl grlervardr. ada yazarlardan Fatma Cuma bu konuda unlar syler: "Baz tarihilere grehalkn biat ettii imama kar kan herkes Harici saylr. ster bu isyan Hulefa-i Raidin'ekar olsun, ister onlardan sonra gelen tabiin imamlarna kar olsun ve ister gnmzdeki birimama kar olsun durum farketmez." Buna gre hangi devirde olursa olsun islami cemaatten

ayrlmas itibariyle herkes ve her frka bu isim ile anlabilir. Ancak belli prensiplere sahipterim anlamnda kullanlan Hariciler, hep Hz. Ali'ye kar kan frka olarak akla gelir.3

1Muberred, el-Kamil, III, 181-182den naklen Yasin Kahyaolu, Haricilerin Edebi Ynleri, (baslmam doktora

tezi), Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa 1998, s. 62

Abdurrezzak Hseyn, irul-Havaric, s. 13den naklen agm. s. 63

Fatma Cuma, el-tticahat, s. 153den naklen agm. s. 7

8/2/2019 Hariciler

2/28

Pencap niversitesi, Uluslararas Anayasa Hukuku eski profesrlerinden olan, tmDnyada slam ve Bar konusunda konumalar ve konferanslar (AvrupadakiMslmanlar 2006-stanbul; Cihad: Alglanan ve Gerek Kresel Bar ve Birlik Etkinlii,2010-Londra; Cihadn slami Kavram Birleik Devletler Bar Enstits, 2010-Washington; Terrizim Gerei Dnya Ekonomik Forumu, 2010-Davos; Afganistann

Huzulu Gelecei 2011-stanbul) veren Muhammed Tahir el-Kadri, gnmzdeki slami terrorganizasyonlarnn ada Hariciler olduunu ifade etmektedir.

Haricilik sminin Kkeni Kabul Edilen Hz. Peygamberin (s.a.v.) Hadisi Hakknda

Haricileri konu edinen akaid, tefsir, hadis ve tarih kaynaklarnn ounda zikredilen bir hadis vardr ki, bu hadiste sz konusu edilen adam ile Hariciler arasnda bir ilikikurulmaktadr. Kaynaklarda nakledilen rivayetin z udur: Huneyn Gazvesinde elde edilenganimetleri paylatran Hz. Peygamber, slama daha iyi snmalar iin bir gruba biraz dahaimtiyazl davranmtr. Bu srada adamn biri Adil davran ey Allahn Rasl! diye itirazda

bulunmu, bunun zerine Hz. Peygamber (s.a.v.) kendisine unlar sylemitir: Yazklarolsun sana, ben de adil davranmyorsam baka kim davranabilir? Bu karlkl konumannardndan Hz. Peygamber o adam gstererek gelecekle ilgili u tarihi zleri sylemitir: Buadamn neslinden yle bir topluluk kacak ki, Allahn kitabn indii gibi, taze olarakokuyacaklar fakat bu okuma onlarn grtlaklarndan teye gemeyecektir. Okun yaydan

kmas gibi bunlar da dinden kacaklar.4

Ancak bu hadis etrafnda bir hayli farkl grler ileri srlm ve birok tartmalarortaya kmtr. Bu tartmalarn ortak noktas ise hadisle ilgili farkl rivayet yollar,rivayetten rivayete gre gze arpan eksik ve fazla cmleler, hadisenin olu ekliyle ilgilifarkl anlatmlar ve hadiste geen adamn kimliiyle ilgili yorumlardr.

Bu konuda geni bir deerlendirme yapan ve baz neticeler karmaya alan bazyazarlarn grleri yledir: Hz. Peygamberin ad geen hadisinin nakledildii rivayetlerden

birinde u fazlalk vardr ki, bu fazlalk Haricilerin zelliklerine uymaktadr: ...Bunlar slamehlini ldrr, putperestlere dokunmazlar...5 Haricilerin, slam byklerinden Abdullah b.

Habbab Hz. Ali hakknda iyi konutuu iin ldrmeleri, ayn esnada kendisiylekonutuklar bir mriki serbest brakmalar ve onun gitmesine izin vermeleri6 buna rnekolarak gsterilebilir. slam Tarihinde, Haricilerden nce byle bir duruma rastlanmamtr.

4Mberred, el-Kamil, III, ss. 189-190dan naklen agm. ss. 7-8

5Abdulhalim Uveys, bn Hazm el-Endelusi, s. 271den naklen agm. s. 8

6Muberred, el-Kamil, III, 211-212den naklen agm. s. 8

8/2/2019 Hariciler

3/28

Ganimet taksimi esnasnda Hz. Peygambere itiraz eden adam ldrmek iin Hz.merin izin istemesi, buna karlk Hz. Peygamber (s.a.v.)in ona izin vermemesi ve birrivayete gre unlar sylemesi de Haricilerin ibadet vasflarna uymaktadr: Onu rahat

brak, zira onun yle arkadalar var ki, sizlerden herbiri kendi namazn onun namaznnyannda, orucunu da onun orucu yannda hakir grecektir...

slam Tarihi, bu frka kadar ibadete dkn bir gruba daha ahit olmamtr. Hadisdiliyle Hz. mer gibi byk bir sahabenin bile namaz ve orucu onlarnkine nazaran dahadk gsterilmektedir.

Bu hadise neden olan ganimet taksiminin hangi mal ile ilgili olduu ve kendilerineimtiyaz tannmak istenen ahslarn kimler olduu ynnde de farkl grler mevcuttur. Bumaln Huneyn Gazvesinden elde edilen ganimet olduuna dari rivayetler olduu gibi, bununHz. Alinin Yemenden gnderdiine ilikin rivayetler de vardr. Kendilerine ayrcalktannd sylenen kiilerden el-Akra b. Habis ve Uyeyne b. Hsn dnda kaynaklarnzerinde ittifak ettikleri kimseler yoktur.

Hadiste sz edilen adamn kim olduu hakknda da farkl grler vardr. zerindeen ok durular isim ise, lakab Zlhuvaysra olan Hurkus b. Zheyrdir.

Belli bir grubun prensiplerini kendinde toplayan bir ahs olarak bu adama Haricidemek pek doru olmasa bile, Hz. Peygamber bu adamn tad ruhun ileride belli birhizipte ortaya kacana iaret etmi ve bu grubun en uygun bir evrede ortaya kpoluacana dair haber vermitir.7

Mezheplerin kn Hazrlayan Olaylarn Ksa zeti

slmda ilk ayrlk, nc halife Hz. Osman b. Affan zamamnda ortaya kmtr.Bu, ilk knda dini deil, tamamen siyasi bir gr ayrl ve menfaat arpmas, postkavgas idi. Aslnda bunun kkenleri, Beni Umeyye ile Beni Him slleleri arasndakiayrlk eklinde daha geriye gider. Makrizi, srf bu husus iin kaleme ald eserinde bize

birok misaller vermektedir. Hz. mer'in halifelii devrinde bahyan byk ftuhathareketleri Hz. Osman devrinde de devam ettiinden ve slm ordular douda Trkistan ve

in snrna, batda Kuzey Afrika'nn Atlas Okyanusu kylarna, kuzeyde Kafkaslara kadarvararak zengin ganimetler elde edildiinden bu ihtilf gizli devam etmekle birlikte M. 656ylna kadar pek aa kmad.

Emeviler dneminde hayatn ak siyasi, dini, sosyal ve kltrel adan Hz.Peygamber ve Raid halifeler zamanna nazaran ok farkl boyutlara girmitir. Emevilerdnemindeki ekliyle siyasi, dini ve fikri alanlarda mslmanlar arasnda onlar birbirine

7Agm. s. 9

8/2/2019 Hariciler

4/28

drecek kadar ihtilaflar slamn bu ilk dneminde sz konusu deildi. Cahzn ifadesiyeleSadrul-slam mslmanlar kardelik ve lfet esaslarna dayanan salam bir tevhid vegerek bir ihlas zerindeydiler. Kitap ve snnet dsturlar zerinde bu mslmanlar

birlikteliklerini kurmulard8 Emeviler dnemine girildiinde ise mslmanlar birbirindenayr frkalara blnm; bu frkalar asabiyet, siyasal ve dinsel tartmalar iinde birbirini

boazlar hale gelmilerdir.Hz Osmann gerek slamdan nce gerekse slamdan sonra sahip olduu haya,

yumuakllk, alakgnlllk ve hilm gibi ahlaki seciyeleri onun hilafetteki siyasiuygulamalarna da yansmtr. Bu yzden de gz yumucu ve hogrl bir siyaset takipetmitir ki, bu siyaset yneticiliin bir grnts olarak kalplerde heybet brakmak ve kiilerehaddini bildirmek gibi gerekli iki uygulamak arka plana ittii iin pek kabul edilebilirdeildir. Hz. merin u mehur sz bu tr siyasetin halk zerinde caydrc olamayacangstermesi bakmndan dikkat ekicidir: Bu iin (halk ynetme iinin) stesinden ancakzayflk gstermeyen yumuakla, zulmle sonulanmayan sertlie sahip olanlar gelir.9 Hz.Osmann siyasetteki yumuakl baz sahabenin de dikkatini ekmi ve Amr b. As bunun

olumsuzluklarn kendisine bahsetmise de, Hz. Osman herhangi bir fitneye sebep olmamakiin yumuak siyasetine devam ederek bu tleri fazla nemsememi ve Osman, herhangi

bir fitneyi harekete geirmeden lecekse ne mutlu!10 diyerek yumuak siyasette kararlolduunu gstermitir.

Ayrca Hz. Osmann akrabalar olan Emeviler'i devlet ilerinde ne alm, nemlimemuriyetlere onlar tayin etmiti. Mesel: am Valiliinde Muaviye b. Ebi Sfyan, MsrValiliinde Abdullah b. Sa'd b. Ebi Serh, Kfe Valiliinde Said b. el-As, bavekillikderecesinde olan kendi ktipliinde de Mervan b. Hakem bulunuyordu. Muaviye ilk ncesadece am ehrinin valisi iken; Humus, Cezire ve Knnesrin vilyetleri valisi Umeyr b. Saidel-Ensari'nin istifasndan ve Filistin valisi Abdurrahman b. Alkame'nin lmnden sonra

buralar Osman b. Affan, Muaviye'nin ynetimine vermi; bylece onun idaresinde am,Humus, Knnesrin ile Filistin ve rdn adlarndaki be vilayet toplanm, salhiyet ve hkm

btn Suriye'ye yaylmt Emeviler bu imtiyazl durumlarndan gururlanp birokvilyetlerde, hatt Medine'de bile yoldan geerken halka "savulun" diye tahkir etmekleherkesin nefret ve ksknlne sebep oluyorlard. Kfe valisi Sa'id b.el-As, Kfe ilerigelenlerini bir gece huzuruna kabul edip konuma srasnda "Irak blgesi Kurey'in mezraas(iftlii)'dr" demi, Eter hiddet ve nefretini aklad gibi sonra Sabit b. Kays el-Hemdani,Kmeyl b. Ziyad, Zeyd b. Suhan Abdi ve kardei aa'a Cndb b. Ezdi, Urve b. Ca'di, Amr

b. el-Huzai ve bn-i Kevva da Said'in kt idaresinden bahisle Hz. Osman'a ikayette bulunmulard. te yandan Suriye'de bulunan Eb Zerr-i Gfari, Muaviye'yi aktan aa

tenkid ediyor. Msr valisi Abdullah b. Sa'd'in idaresinden memnuniyetsizlik bildiriliyordu. Osrada Medine'de bulunan Hz. Osman'n enitesi Amr b. As, halkn kendilerinden memnunolmad valilerin azli ile, dedikoduya engel olmak iin halk savaa teviki tavsiye etti. Hz.Osman, durumu incelemek zere sz saylr kimselerden Muhammed b. Mesleme'yi Kfe'ye,

8Cahz, Resail, II, s.7den naklen agm. s.9

9bn Kuteybe, Uyn, 1, s.9dan naklen agm. s.10

10bnl-Esir, el-Kamil fit-Tarih, III, s.156dan naklen agm. s.10

8/2/2019 Hariciler

5/28

same b. Zeyd'i Basra'ya, Ammar b. Yasir'i Msr'a, Abdullah b. mer b. Hattab' am'agnderdi. Bunlar geri geldiklerinde ikayetlerin, bildirildii derecede olmadn sylemilerise de durumu ok vahim grdklerini anlatmlardr.

te yandan, zenci bir anadan ve yahudi bir babadan olma San'al' Abdullah b. Sebeadndaki bir ahs, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'e ar bir sevgi ile ie balayp Ali b. Ebu Talib'in

ulhiyetini iddia eden bir mezheple ortaya km, bu inanc Msr ve Elcezire'de bir hayliyaymt. te sonralar mfrit Ali sevgisi ve taraftarl eklinde tezhr eden iliin tarihi de

buradan balar.1112

HARCLK HAREKETNN ORTAYA IKII

Haricilik hareketi ile ilgili deiik tanmlamalar yaplmtr. Bazlar bu harektin kabileyeliindeki neminden geldiine inanan Arap gebe gruplar arasnda kan bir hareketolduunu iddia etmi, bir ksm dnr de ekonomik ve sosyal duruma bir tepki hareketiolduunu kabul etmilerdir. Bazlar ise, slam toplumunun zelliinden gelen bir hareketleortaya ktnn dnmektedirler. Ayrca eski ve yeni tarihilerin, bu hareketin temeliniSffin savana baladklar ve nc halife Osman b. Afan ve drdnc halife Ali b. EbiTalib devirlerindeki fitnelerin yanksnn genel olarak mezheplerin, zellikle de Havaricindouuna sebep olduunu iddia ettikleri gzlenmektedir. Bunda Hz. Alinin ordusuyla

birlikte cihada devam edip etmeme konusunda tahkimi kabule rza gstermesi ve ona karduyulan honutsuzluk neden olmu olabilir.13

Artk tarihiler, Haricilerin ortaya kmasnda, Sffin Sava ve Hakem Olaynntemel alndna kanaat getirmilerdir. Fakat bu denli byk ve etkili bir hareketin bakacaetkenleri olduunu inkar etmek olduka hatal bir yaklam olacaktr. Bunlara ek olarakekonomik ve sosyal durum hakknda bilgi verilmesi de gereklidir.

11Abdullah bn-i Sebe, annesinin zenci olmasndan dolay bn-i Sevda lakabyla da alnr. slamiyete girmeden

nce Yahudi dininde olan Abdullah b. Sebe, Hristiyan Dinini de iyi bildiinden, uluhiyetin bir insanda tecellisinikabul ediyor ve bu sebeple uluhiyyetin Hz. Aliden tecelli ettiini sylyor ve bu fikri cahil araplar arasnda

yayyordu.12

Neet aatay brahim Agah ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara-198513

Kadriye Yldrm, Harici Zihniyetinin Oluumu ve Gnmzdeki Tezahrleri, (baslmam yksek lisans tezi),

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana-2001, s.18

8/2/2019 Hariciler

6/28

Bedevilik ve Ekonomik Koullar

Hariciye hareketi balangta bedevi Araplarn balatt bir hareket olmutur.Bedeviler slamdan son derece fakir bir hayat yayorlard. nk onlarn ou yine llerde,zor ekonomik artlar altnda hayatlarn devam ettirdiler. slam bunlarn kalplerini fethetti amadnce tarzlar hala yzeyseldi. Ufuklar dar, medeniyet ve ilimden uzaktlar. Bylece bu

insanlardan samimi mmin fakat dnce sahalar dar olduu iin tutucu, mutaassb birtopluluk ortaya kt. lde yaadklar hayat tarz onlar sertlie, iddete ve kabalasrklemitir. ayet bunlarn mreffeh bir hayat ierisinde yaayarak medeniyetin nimetlerinekavuturulsalard, phesiz sertlikleri hafifleyecek, katlklar asgariye inecekti.

Rivayete gre iddet yanls Haricilerden Ebul-Hayr adl bir adamn, bu frkanngrlerini savunduu ynnde Irak valisi Ziyad b. Ebihe haber verildi. Ziyad bu adamarttrd ve aylk drt bir dirhem maa ile ona resmi grev verdi. Ayrca her yl yz bindirhem de ilave olarak ikramiye bahetti. Verilen bu grev valilikti. Ebul-Hayr ekonomikrefaha ulap sosyal bir stat kazannca unlar sylemekten kendini alamad: Cemaatim

iinde bulunmaktan ve itaatten ayrlmamaktan daha hayrl bir ey grmedim.Muhammed Ebu Zehra bu rivayetle ilgili hakl olarak unlar sylemitir: Baknz,

nimetler nasl tabiatlar yumuatyor, nefisleri nasl terbiye ediyor, sert olan bu adam naslhogrl ve ince ruhlu yapyor.

Haricilerin hareketleri altnda yatan nedenlerden biri olan bu etkeni; sosyo-ekonomikdurumlar kt olan bedevilerin, ekonomik refah iinde yaayan medenilere kar duyduklarfkeyi da vurma eklinde tanmlayan baz ada yazarlarn grleri ise yle olmaktadr:Bedeviler, sosyo-ekonomik dzeyleri ykselmi olan Arap kardelerinin ehirlemeimkanlarndan yararlanarak lks nimetler ierisinde yaadklarn gryorlard. Kendi hayat

artlarnn ktlnn de farklndaydlar. Bundan dolay bir yandan bu lk hayat yaayanAraplara, te yandan hkmeti elinde bulunduran siyasi Emevi iktidarna kar bir fkeierisine girdiler.

Mevali Destei

Harici Hareketi balangta Bedevi Araplarca balatlmtr. Ancak Emevi Devletininkuruluuyla birlikte, dolaysyla Harici isyanlarnn fiilen kzt andan itibaren MevalininHaricileri desteklediklerini, bu isyanlara katldklarn ve hatta az da olsa baz mevaliahsiyetlerin bu isyanlardan bazlarna liderlik ettiklerini de grmek mmkndr.

Mure b. ubenin Kufe valilii esnasnda isyan eden Ebu Leyla adl birisine,Mevalide 30 kiilik bir grubun hemen tabi olmas, Haris b. Kab oullarnn mevlas olan EbuAlinin 43/665 ylndaki isyanna bir grup mevalinin katlmas ve Kuzey Afrikadaki Hariciisyanlarndan mevalinin aktif bir rol oynamas bu konudaki rneklerden birkadr.

8/2/2019 Hariciler

7/28

Mevali olarak tabir edilen Arap olmayan milletlerden de Haricilere byk orandakatlm salanmasnn elbetteki baz nemli nedenleri olmaldr. Bu nedenler temeldeunlardr:

Haricilerin en nde gelen ilkelerinden biri hrriyet ve eitlik olmutur. Onlarnslami bir mahiyet kazandrdklar bu ilke dorultusunda halifelikte Araplar kadar mevalinin

de hakk olduunu savunmalar, dolaysyla gerekli artlar tadktan sonra rk ve kabileunsurlarnn halife olmaya engel tekil etmediini benimsemeleri, bu uurda stnkahramanlklar gstererek gz gre gre lme gitmeleri mevalinin bu frkaydesteklemelerine vesile olmutur.

Haricilerin zalim idarecilere kar kmay vacip grmeleri, baz zalim Emeviliyneticilerden zulm gren ve dier st tabakaya mensup insanlara nazaran hor grlen alttabaka insanlarn da mevali ile beraber bu frkaya destek olmasna zemin hazrlayan sosyaletkenlerden biri olarak kabul edilir.14

SffinSava

Hz. Ali Cemel Vakasnden sonra Kfeye ekilde, burada hazrlklarda bulunupam zerine yrmek niyetiyle Nuhayle denilen yerde ordusunu kurdu.

te yandan daha Hz. Osmann salnda hilafet makamn elde etmeyi aklnakoymu ve onun lm zerine amllar tarafndan halifelii kabul edilmi olan Muaviye,Ebu Hanife ed-Dineverinin kaydettiine gre, Hz. Osman zamannda Msr valiliinden

azledilip Filistindeki iftliine ekilmi olan Amr b. el-As ama ard.Drt arap dahisinden ikisi olan Muaviye ve Amr, halife Hz. Ali ile savamak zere

byk bir ordu toplayp yrdler. ki ordu Rakka yaknndaki Sffin adl yerde kar karyagelip, yerleti. Anlama giriimleri ve sava hareketleri buuk aydan fazla srd ve nihayetson kanl sava hicretin 37. Yl 8 Saferinde (Miladi 26 Temmuz 657) balad.15

Kuran- Kerimi Hakem Tayin Etme

Savan ok kzt ve Muaviye ordularnn malup olmaya yz tuttuu bir srada,

Muaviye Amr b. Asa Helak olduk ey bn As! Haydi gizlediini getir! deyince, Muaviyetaraftarlar, Amr b. el-Asn tertip ve teviki ile am Mushaf paraland ve sayfalarnmzraklara balayarak, Siz ve biz birbirimizi mahvettikten sonra snrlar kim muhafazaedecek. Aramzda Allahn Kitab hakem olsun! diye barmaya baladlar. (MesudininMruc az-Zehebinde 500 kadar Kurann karglar zerine asld, Dineverinin al-Ahbar at-14

Yasin Kahyaolu, Haricilerin Edebi Ynleri(baslmam doktora tezi), Harran niversitesi Sosyal BilimlerEnstits, anl Urfa-1998, ss.28-3015

bnl-Esir, II s.76dan naklen aatay, slam Mezhepleri Tarihi, s.12

8/2/2019 Hariciler

8/28

Tvalnda amn byk Mushaf be kii tarafndan be karg zerine balanarakkaldrld, daha sonra btn askerlerin yanlarnda bulunan Mushaflarn kaldrd, el-mame ves-Siyasede Muaviyenin bir Mushaf sayfa sayfa taksim ederek kaldrdkaytldr.) Bu szleri iiten Ali taraftarlar yani onun yannda savaanlar Tanrnn Kitabnauymalyz! demeye baladlar. Hz. Ali, Ey Allahn kullar! Hakl ve doru yolda

olduunuzdan pheniz mi var? Bu yolda ayak direyin, dmannzn cezasn verin.Muaviye, Amr ve bni Ebi Muayt ve onlarla bulunan kimselerden ou din ashab ve Kuranerbab deillerdir. Ben onlar sizden daha iyi bilirim. Bunlar genliklerinde genlerin eririolduklar gibi, yetikinler snfna dahil olduktan sonra da o snf eriri olmulardr. Tanryayemin ederim ki bu bir hiledir. Maksatlar srf uramakta bulunduklar malubiyeti vezayflklarn kurtarmaktr. dedi ise de yanndakiler Allahn Kitabna davet edilmemizekar ona uymamak elimizden gelmez dediler.

Hz. Ali, kendisinin bunlarla savamamasnn, Kuran hkmyle amel etmeleriniteminden baka bir maksat olmadn, zira bunlarn Allahn emirlerine kar ayaklanp isyanetmi olduklarn syledi ise de, Misar b. Fedeki et-Temimi, Zeyd b. Husayn ve sair

hafzlardan mrekkep bir topluluk Ya Ali! Kurana davete uy. Yoksa seni tamamyla onlarateslim eder veyahut Osman b. Affana yaptmz sana da yaparz! dediler.

Ali-Sizi bu hususta men ve nehy etmi olduumu ve sizin buna sylemi olduunuz buszlerinizi unutmayn. Eer halife olarak bana itaatiniz varsa savaa devam edin. Yoksaistediinizi yapmak elinizdedir.

Onlar Hz. Aliye, Kufe svarileri zerine komutan olup, savan en nemli birunsurunu tekil eden Malik el-Etere geri ekilmesi iin haber gndermesini sylediler.Bunun zerine Hz. Ali Etere geri dnmesini emretti. Bunun zerine Eter ona u anda geridnmem mmkn deildir. Beni sktrma, bu saat iinde Allahn bize zafer vereceini

umuyorum. diyerek, Suriyelileri malup etmek zere olduunu belirtti ve yerini terk etmekistemedi. Eas b. Kays el-Kindi ve yannda bulunup, Hz. Aliden saldry durdurmasnisteyenler, Eterin bu cevabn renince , Hz. Alinin, Eteri tevik ettiini ne srerek iiiyice aztyorlar ve bu durumda fitne de gittike byyordu. Hz. Alinin yanndakiler, Etergelmeyecek olursa kendisini yalnz brakacaklarn kesin bir ekilde ifade ettiler. Bununzerine Ali, Etere Yezid b. Haniyi gnderdi. Ona, Etere syle gelsin, burada fitne bagsterdi dedi. Fakat Eter hala tereddt iindeydi. Bu defa Yezid, Sen burada zaferkazanrken Emirl-Mminin orada ldrlsn veya teslim olsun ister misin? diyesteleyince Eter, ister istemez geldi ve Aliyi zorlayanlara ar szler syledi ve birahareHavaric snfna geecek olan bu adamlarn samimi olmadklarn yzlerine vurdu, aralarnda

kavga kt.

Eas b. Kays Ali tarafnda bulunanlarn Kuran- Kerimi hakem yapmalarna razolduklarn syleyerek izin verirse Muaviyeye gidip ne istediini soracan syledi. Hz.Alinin izin vemesi zerine Muaviyeye gitti.

Muaviye, Biz de, siz de Allahn Kurandaki emrine dnelim. Bir adam siz sein, biradam da biz seelim. Allahn kitabndakiyle hkm etmeleri iin onlardan aht alalm. Sonrada anlatklar eye tabi olalm diye, cevap vererek, kendi hakemlerinin Amr b. el-As

8/2/2019 Hariciler

9/28

olduunu syledi. Bu teklif, Hz. Alinin ordusunda yeni bir anlamazla sebebiyet verdi.Eas b. Kays ve sonradan Havarici tekil edenler biz Ebu Musal-Earinin hakemolmasn istiyoruz. Dediler. Hz. Ali, Ebu Musay intihab etmek istemediinden bu konudaolsun kendilerine muhalefet etmemelerini syledi ise de Eas b. Kaysi Misar- Fedeki veZeyd b. Husayn Biz yalnz Ebu Musann hakem olmasna razyz, nk bizi bu ileri

sonucundan ilk korkutan o olmutu. Dediler. Ali, Abdullah b. Abbas veya Eteri, yahutKays b. Hanifi, bir sylentiye gre de Ebl-Esved ed-Deliyi intihap etmek fikrinde idi.Hz. Aliye muhalif fikirde olanlar bn-i Abbas ile Ebu Musann hemen hemen ayn derecedeolduklarn, Eterin ise davay alevlendire kimse olduklarn syleyerek kabul etmediler. Hz.Ali, in banda bana isyan ettiniz. imdi bari emrime kar gelmeyin. Ebu Musa bana gregvenilir birisi deildir. nk beni terk etti. Ayrca ben, kendisine eman verinceye kadar dakat diyerek, Ebu Musann seilmesinde nce ekimser kald, nihayet Ebu Musa hakemseildi ve gelip asker arasna girdi. Ahmet b. Kays, kendisiyle grp Amr ile boylemeyeceini anlad. Ya kendinin hakem tayin edilmesini veya hi olmazsa Ebu Musayamuavin tayin edilmesini teklif ettiyese de kabul edilmedi.

Hakemlerin seimi kararlatrldktan sonra Ebu Musa ve Amr, hicri 37 veya 38 ylramazan aynda Dumet l-Cendeldeki Ezruh hasabasnda toplandlar.

Bu defa Hz. Alinin yannda bulunanlardan bir ksm, ona insanlar hakem tayin ettindiye itiraza baladlar ve la hkme illa lillah (hkm yalnz Allahndr) diye bartlar.Bylece iki taraftan birer hakem seilmesine itiraz eden yani slamda frka kmasna ilksebep olan ahs hakknda ilk kaynaklarda ihtilaf varsa da bu ahsn Urve b. Udeyye olduukabul edilir. Eas anlamann yazl olduu kad eline alp sevinle kabilelere gidip onlaraokudu. Beni Temimden Amr b. Udeyye evamir ve nevahi-i ilahiyyede insanlar m hakemtayin ediyorsunuz diye, kzp Eas ldrmek istedi, Eas kat.

Harurada Toplanan Hariciler

(Haruriye)

Hz. Ali Sffinden dndnde, ordusundaki askerler arasnda, hakem kabuledilmesinden dolay karde karde ile, baba oul ile dvmeye, kfrlemeye baladlar.Kufeye yneldikleri vakir birbirlerine kar Ey Allahn dmanlar, Din-i lahidemdahene ettiniz ve imammzdan ayrldnz, cemaatmz bldnz! diye, iki cmle ilezetlenen ayrlk noktasndan dolay oniki bin kii Kufeye girmeyerek, Kufe kylerinden biriolan Haruraya gittiler. Orada kendilerine ebes b. Rbiyi askeri komutan ki bu ahs, Hz.Alinin ordusunda sol kolun komutan idi- Abdullah b. Kevvay namaz kldrmak zere imamsetiler ve slam lkelerini idarelerine aldktan sonra umur-u slamiyenin ura yoluyla olup

biatn Allaha olduunu ve maruf ile emr ve mnker ile nehy edilecei nida edildi.

Hz. Alinin taraftarlar, yani ia bunu duyunca ayaklanp imdi sana ayr bir biatyapmak boynumuzun borcu oldu. Biz senin dostunun dostu, dmanlarnn dman

8/2/2019 Hariciler

10/28

olacaz. Dediler. Havaric bunlara Siz, am halk ile kfrde at ba beraber gidiyorsunuz.amllar Muaviyeye, ilerine gelenleri kabul ve gelmeyenleri red etmek suretiyle, siz deAliye onun dostlarnn dostu ve dmanlarnn dman olmak zere biat ettiniz. dediler.

Hz. Ali, Abdullah b. Abbas bunlara gnderdi ve kendisi gelinceye kadar acele ediponlarla mnakaa etmemesini tenbih etti. bn-i Abbas gren Hariciler kendisinin etrafnda

toplanup geen eylere dair mnakaaya baladlar. bn-i Abbas sabredemeyip aralarndayle bir konuma ve ekime cereyan etti:

Abdullan bn-i Abbas: Hakemeynden dolay niin ayaklandnz? Tanr Kuran-Keriminde Kar koca arasnda ayrlk vukuundan endie ederseniz erkek tarafndan bir,kadn tarafndan bir hakem gnderin. ki hakem barmak isterlerse Tanr onlar uyumayamuvaffak eder. Tanr her eyi hakkyla bilicidir ve maksattan haberlidir. (Kuran- Kerim,

Nisa Suresi 35. ayet) buyuruyor. Kar koca arasnda hakem olur da btn mmet-iMuhammed arasnda olmaz m?

Hariciler: Bu misalde Allah bizzat kendisi hkm hakkn kullarna terk etmi, bundandolay bu mesle teki ile mukayese edilemez. Herhangi bir meseleyi kendisi hkm ve imzaetmise onda kullarn hkm haklar yoktur. Mesela zina edene yz denek, hrsza elininkesilmesi ilk hkm etmi iken kullarn bu hususta hkm ve nazar hakk kalmamtr.

Abdullah bn-i Abbas: Cenab- Hak (Boanan) kadnlar iddetlerinin sonuna varncaonlar gzelce tutun veya onlardan gzelce ayrln. inizden iki adil kimseyi ahid tutun.ehadeti Allah iin eda edin. Bununla Allaha ve ahiret gnne iman edenlere t verilir.Allaha kar vazifesine dikkat edene, Allah da onu (skntdan karacak) bir yol gsterir.(Kuran- Kerim, Talak Suresi 2. ayet) buyurmuyor mu?

Hariciler: Sen mslman kan hakknda verilecek hkm kar-koca arasndaki hkmgibi mi sayyorsun?

Halbuki bn-i Abbas burada bir (kyas- ul) kullanmtr; yle ki:

Madem ki bir kar-koca arasndaki geimsizlii gidermek iin hakem tayini emrediliyor, binlerce ve onbinlerce kar-kocadan mrekkep olan slam cemaatnn birbirlerineolan muhalefetlerini gidermek iin hakem niin tayin edilmesin?

Hariciler szlerine yle devam ediyorlar: Syle bakalm, sence dn bizimle savaanAmr b. el-As adil midir? Eer o adil idiyse bir deildik. Allahn emrinde bir ferdi hakemtayin ettiniz, halbuki Muaviye ve askerleri hakknda Allahu Teala hkmn vermitir. Ya katl

olunacaklar yahut dnecekler. Halbuki siz onlarla aranzda bir anlama yazdnz ve birmtareke akdettiniz. Tanr ise slam ile ehl-i harb arasnda Berae Suresi nazil olduundan berimusalahay kesmitir, meer ki cizye kabul etmi olsunlar.

Hz. Ali, Ziyad b. Nadr, haricilerin reislerinin kim olduunu tahkike gnderdi. Ziyaonlarn en ok Yezid b. Kaysn etrafnda toplandklar haberini getirdi. Hz. Ali bu zatnadrlarna gelip abdest ald, iki rekat namaz kld ve kendisini Rey ve sfahan zerine emir

8/2/2019 Hariciler

11/28

nasb ettikten sonra Haricilerin arasna geldi. bn-i Abbasa, Ben seni bunlarla mnakaadanmen etmedim mi? dedi ve Haricilere hitaben:

yle bir noktada bulunuyoruz ki, burada felah bulnann ahirette de felaha ereceiphesizdir; tersine bu noktada szn hakka isabet ettiremeyen ise ahirette daha ziyade krve yolunu arm olur. Hz. Ali bundan sonra yzn onlarn dini lideri bn-i Kevvaya

evirdi ve aralarnda u konuma geti:

Hz. Ali: Bize kar hurucunuzun sebebi nedir?

bn-i Kevva: Sffin gnnde hakeme raz olmanz.

Hz. Ali: Allah akna syleyin, onlar Kuran mzraklar ucunda havaya kaldrdklarvakit siz, Tanrnn Kitabna uyalm. dediiniz zaman ben size, Onlar ben sizden daha iyi

bilirim. Onlarn din ile mnasebetleri yoktur... vesaire demedim mi? Sonra ben mutlakolarak hakem tayin etmedim. Kuran- Kerimin dirilttiini diriltmek, ldrdn ldrmekartyla hakem tayin ettik. Eer Kuran- Kerim hkm zerine hakemlik ederlerse muhalefete

hakkmz yoktur. Yok, Kuran hkmyle hakemlik etmezlerse onlarla aramzda bir iliikkalmaz.

bn-i Kevva: Bize haber ver, slam kan zerinde insann hakem tayin edilmesini kabulediyor musun?

Hz. Ali: Biz insanlar hakem tayin etmedi, yalnz ve yalnz Kuran- Kerimi hakemyaptk. Kuran- Kerim sayfalara yazlmtr, kendi kendine konumaz onunla insanlarkonuur ve ondan insanlar hkm karr.

bn- Kevva: Niin muayyen bir mddet tayin ettin?

Hz. Ali: Bilmeyenler bilsin ve bilenler de bu ii dnp hazrlansnlar diye ve belki bu musalaha esnasnda Allah bu mmeti slah eder diye... imde ehrinize giriniz (YaniKufeye dnn).

bn-i Kevva: Sulhname yazlrken niin Emrl-Mminin sfatn sildir?

Hz. Ali: Hz. Peygamber zamannda Mekkelilerle Hudeybiye Bar kaleme alnrkenResulullah kelimesini Hz. Muhammed sildii iin sildim.

bn-i Kevva: Biz hakemi evvelce kabul etmekle byk bir gnah iledik ve bunun iintevbe ettik. Sen de tevbe ve istifar et seninle dnelim.

Hz. Ali: Ben Allah Tealaya her gnahm iin tevbe ederim.

Bunun zerine Havaricin yars kendisi ile birlikte Kufeye geri dnd. bnl-Esir,hepsi geri dnd demitir.16 Bunlar Kufeye geri dndkleri zaman Hz. Alinin, mal ve askertopladktan sonra amllar zerine yryeceini yaymaya baladlar. Bunlar Sffinden

16bnl-Esir, III s.166dan naklen age. s.18

8/2/2019 Hariciler

12/28

dndkten sonra, Hz. Ali ile sz konusu konumay yapmadan nce Harura kyndetoplanm olduklarndan kendilerine Haruriyye denir.

Eas b. Kays, Hz. Aliye, Haricilerin Hz. Ali tahkimden cayd haberini yayyorlar.demesi zerine Hz. Ali, Kufe mescidinde bir hutbe okuyup bu haberin doru olmadnsyleyince Hariciler camiden kp gittiler. Hz. Ali, bunlarn kendisine kar hareketlerinden

dolay mukatele edilmeleri lazm geldiini syleyen kimselere Onlar bana kar mukateleye balamadka, ben onlarla mukateleye balamam fakat yaknda mukatele de edeceklerdir.dedi, yine onlarla konumak ve onlar yola getirmek zere bn-i Abbas gnderdi. HaricilerAbdullah b. Abbas grnce kendisine pek ok ikram ve ihtiramda bulundular. bn-i Abbasonlarn ok namaz klmadan dolay alnlarnda yaralar alm olduunu, zerlerinde ykanmtemiz elbisler bulunduunu grd, onlara birok deliler ileri srerek nasihatta bulundu. Hz.Alinin yapt ii mdafaa etti ve hakemler hakknda onlar hak ve adalet dairesinde hareketetmeyecek olurlarsa dahi Hz. Alinin, hilafet makamna herkesten daha layk olduunusyledi. bn-i Abbas, Haricilerin, Muaviyenin de ayn iddada bulunduunu sylemelerinekar yle ise hangisini daha mnasip grrseniz ona biat edin. deyince, iki bin kadar bn-i

Abbasn nasihatn kabul etti. Geri kalanlar kendilerini Hz. Aliden beri ilan ederek ona karEzd kabilesinden Abdullah b. Vehb er-Rasibiyi halife yaptlar ve ona Hicri 10 evval 37 (21Mart 658)de biat ettiler. Bunlardan sonra birer birer Kufeden karak Dicle Nehrinin tekikysndaki Nehrevan adl yerde toplandlar.17 Basrallardan kendi fikirlerinden olanlar daoraya ardlar. Bunlar Temim kabilesinde Misar b. Fedeki idaresinde beyz kiilik birkuvvet halinde burada Kufelilerle birletiler.

Hakemlerin KararHakemler, Dmetl-Cendeldeki Ezruhta birletiler. Abdullah b. mer,

Abdurrahman b. Ebi Bekr, Abdullah b. Zbeyr, Abdurrahman b. Haris b. Hiam,Abdurrahman b. Abd-i Yagus, Ebu Cehm ve Mugre b. ube dahi buraya geldiler. Birrivayete gre Sad b. Ebi Vakkas da burada idi ki bunlarn hepsi Hz. Ali ile Muaviyearasndaki mcadelede itizal ile savalara katlmamlard. Mure b. ube, iki hakemle ayrayr grp birbirleriyle bir noktada birleemeyeceklerini nceden anlamt.

Esasnda bu iki hakemin seilmesi sebebi, mslmanlar arasnda kan dklmesinesebep olan sava halinin kaldrlmas, ortaya km olan meselelere Kuran- Kerimdeki

hkmlerin tatbiki idi. Hz. Alinin halifelik makamna layk olup olmad asla bahis konusudeil idi, nk tpk Hz. Ebu Bekr ve Hz. Osmann seimlerinde olduu gibi Medinedemuhacirin ve ensar tarafndan seilip kendisine biat edilmiti. Onlarn hakeme mracaatetmeleri Hz. Ali aleyhine deil belki Muaviye aleyhine idi; nk Hariciler diyorlard ki,Muaviye taraftarlar ya tamamyla katl olunlmal veya hareketlerinden geri dnmeliydiler. Hz.Aliye yalnz, insanlar hakem gstermek suretiyle Allahn hkmne bir set ektii iin itiraz

17Nehrevan, Medayine bal Cuha blgesindeki mehur kanaln ve ayn zamanda bunun kysnda bunun ve

daha doru olarak Nehrevan Kprs denilen bir yer addr. Bak: Taberi, II, 900; Dineveri, 217.

8/2/2019 Hariciler

13/28

ediyorlard. Onlara gre Hz. Ali bundan dolay tevbe etseydi Hariciler yine kendisi ile amhalkna kar savaa hazrdlar fakat tevbe etmediinden dolay hilafet makamna gayr- layksaylyordu. Muaviyenin hilafete liyakatn ise akllarndan bile geirmiyorlard. Muaviyehalifelik iin hareket ettiinden Hariciler tahkimleriyle onun hilafetini dahi red edebilirlerdi.Yani mahkemenin ortaya k sebebi, Hz. Peygamberin metrukat veya dorudan doruya

hilafetin kime ait olaca deildi. Asl sebep, Muaviyenin meru halife olan Hz. Alininemirlerine kar gelmesi, ona itaat etmeyerek am valiliinden ekilmemesi idi ki byleceMuaviye asi saylyor ve asiye kar da savamak lazm geliyordu.

Ezruhta toplanm olan hakemlerden Amr b. el-As bir takm giriimlerle Ebu Musayartarak halife bulunan Hz. Aliye karlk baz kimselerin bu makama intihap olunmasnzikr ile Hz. Alinin mevkisini kurcalad vesars, nihayet Ebu Musa farkna varmadan ona,aradaki anlamazln ortadan kaldrmas iin Hz. Alinin ve Muzaviyenin halliyle hilafetiinin uraya havale olunarak ehl-i islamn dilediklerini tayn etmeleri gerektii fikrini

benimsetti.

Kararn bildirilmesi gn evvela Ebu Musa krsye kp ehl-i islamn yeniden halifeseilmeleri iin Hz. Aliyi hallettiini bildirdi. Sonra konuan Amr b. el-As, Hz. Alininhakeminin kendisini hallettiini duydunuz ben de bo kalan hilafet makamna Muaviyeyitayin ettim. dedi.

Hz. Ali, Ebu Musay hakem olarak gnderecei zaman Havaricden Zura b. el-Burcve Harkos b. Zheyr es-Sadi gelip Hz. Alinin huzurunda la hkme illa lillah demiler, Hz.Ali de bu cmleyi tekrar ile tasdik etmiti. Harkos, Hz. Aliye Hatana tevbe et, hakemdenvazge bizi alp dmann karsna k Tanrmza kavuuncaya kadar onlarla arpalm.Demiti. Hz. Ali, Ben de byle isityordum fakat siz asi olmutunuz, imdi ise bir anlamayazm ve iki taraftan bir takm artlar ve sz verme kabul etmi bulunuyoruz. Buna uymaya

mecburuz. dedi. Harkosun, bu kabul edilen hareket tarznn tevbeyi mucip bir gnaholduunu sylemesine kar Hz. Ali, gnah olmayp bir acizlik ve zaaf eseri olduunu ifadeetmiti. Zura sze balayp Ya Ali! Eer insan hakem kabul etmekten vazgemezsen Allahtarafn tutup seninle arpacam! dedi. Hz. Alinin yanndan kp gittiler.

Hz. Ali her hutbe okurken darndan la hkme illa lillah (hkm yalnzAllahndr) sesleri ykselir, Hz. Ali bunlara u cevab verirdi: Siz bizden ayrlmadka sizimescidlerde Allahn adn anmadan men etmeyiz ve ganisidenden mahrum brakmayz ve siz

bize kl ekmedike sizinle sava yapmayz.

Hz. Alinin bu szleri zerine Hariciler birbirleriyle buluup Abdullah b. Vehb er-

Rasibinin evinde toplandlar. Fikir, anlay, gzel sz syleme ve cesarete sahip olan bu zatonlara, dindarlk, emr-i bil-maruf ve nehy-i anil-mnkere dair bir hutbe syledikten sonraonlar, Bizi bu, halk zalim olan ehirden dalara veya ahalisi bu bidatlar mnker olanehirlere karnz. Dediler. Harkos da Bu dnya ile al-veri nemli deildir, ayrlk daimazararl ve aldatcdr. Dnyann zineti sizi oturup dinlenmeye davet etmesin ve doruyuistemekten ve zulme kar ayaklanmadan asla geri koymasn. Tanr mttekilerle beraberdir.dedi. Hamza b. Sinan el-Esedi ise Ey topluluk! Ortaya attnz fikir tamamyla dorudur.inizden birini kendinize bakan sein, etrafnda toplanmak iin byle bir ahsa ihtiya

8/2/2019 Hariciler

14/28

vardr. dedi. Bakanl ortada bulunanlardan birka kiiye teklif ettiler kimse kabul etmedi.Abdullah b. Vehb er-Rasibiye teklif ettiklerinde Getirin... Vallahi ne dnyaya rabetsaikasyla kabul ediyorum ne de lm korkusundan brakrm. diye, Havaricin, kendisininimameti iin yapt biat kabul etti. Burada imamet, hilafet manasndadr. Yani o, Haricilerinhalifesi oluyordu. Bu biat yukarda da sz geen tarih olan Hicri 37 yl 10 evvalinde

(Miladi 21 Mart 658) tarihinde yapld.Abdullah b. Vehb er-Rasibi, kendisine biat edildikten sonra u hutbeyi okudu: Yce

Tanr, maruf ile emr ve mnkerden nehy etmek ve doru sylemek ve yolunda savakamzere bizden ahd ve misak almtr. Bizim dindalarmzn keyiflerine uyarak Kuran- Kerimhkmn attklarna, dorudan ve adaletten ayrldklarna ahadat ederim. Onlar ile cihadetmek hak ve sevaptr. UluTanrya kasem ederim ki bir tek yardmc bile bulmasam onlar ileRabbime kavuuncaya kadar tek bama arprm.

Haricilerin iinden birisi bu hutbenin tesiriyle alayarak ayaklanmann lzumuhakknda Abdullah b. Vehbi teyid ile bu hususta birok dokunakl szler syledi. Evvela

topluca Medain ehrine gidilmesi teklif edildi ise de bu teklif kabul edilmedi, nihayey gizliceNehrevan Kprsne gidilmeye karar verildi, oraya gittiler.

Nehrevan Vakas

Haricilerin ilk halifesi Abdullah b. Vehb er-Rasibi, yanndaki haricilerin verdikleri bukarar Basrada bulunan haricilere tebli iin onlara yle bir mektup yazd:

Besmeleden sonra: Abdullah b. Vehb er-Rasibi, Zeyd b. Husayn, Harkos b. Zheyrve ureyh b. Ebi Evdadan, Basrada olup da kendisine bu mektubumuz vasl olan mmin vemslimlere selamun aleykm. Kitabyla en ok amel edilen ve hak ve hakikati en ok iltizameden ve rzasn celbde en ok ictihad eyleyen kulun, katnda en sevgili kul olduu Allahahamd ederiz. Dindalarmz emr-i lahide ricali (nsanlar) tahkim ettiler ve AllahnKitabnda inzal buyurmu olduu vechin ve snnet-i Nebeviyenin gayriyle hkm ettiler ve

bundan dolay kafir olup doru yoldan saptlar. Biz onlar tamamyla braktk. Tanr hainlerisevmez. Malum ola ki, biz Cisr-i Nehrevan (Nehrevan Kprs)da toplandk. Siz de bizimyanmza gelin, gelin ki ecr ve sevaptan nasibinizi alasnz ve maruf ile emr ve mnkerdennehy edesiniz.18

Bu mektubun kendilerine ulamas zerine Basra Haricileri de birer ikier Cisr-iNehrevana gitmeye baladlar. Zeyd b. Husayn, altnda bir katr ve yedeinde bir at olduuhalde u ayeti okuyarak kt: Medyen keileri de Peygamberlerini yalanc saymlard.Musa da yalanc saylmt. Bunun zerine ben o tanmazlara nce bir mlhet verdim sonra daonlar arpverdim. Benim azabm nasl olurmu grsnler! (Kuran- Kerim, Hicr Suresi, 44.ayet.)

18Dineveri, el-Ahbar et-Tval, s.218den naklen age. s.22

8/2/2019 Hariciler

15/28

Bunlar Basradan cumartesi gn kmaya balamlard. Basra Haricilerinden bunlara katlanlarn says beyz kadard. Bunlarn banda Misar b. Fedeki et-Temimibulunuyordu.

O tarihte Basrada Hz. Alinin valisi olarak bulunan Abdullah b. Abbas, bunlarnardndan Ebl-Esved ed-Deliyi gnderdi ise de takip olunmalarna ramen Cisr-i

Nehrevandaki Kufeli Haricilere ulamay baardlar. Eskiden Ebu Musa el-Eari, Basravalisi iken hakem vakasndan sonra bunun Mekkeye kamas zerine Abdullah b. Abbas, Hz.Ali tarafndan Basra valisi tayin edilmiti.

Kufede bulunan Hz. Ali, bir hutbe okuyarak iki tarafca tayin edilen hakemlerinKuran- Kerim hkmn arkalarna atarak artlara aykr hareket ettiklerini, dolaysyla ikihakemin de vazifelerini yerine getiremediklerini syleyerek asi durumda olan amllarlasavamaya hazrlanmalarn tavsiye ettii gibi Cisr-i Nehrevandaki Haricilere de ylemektup yazd:

Besmeleden sonra... Emrl-Mminin Ali b. Ebi Talibten Zeyd ve Abdullah b. Venher-Rasibi ve yanlarndan bulunanlara selamun aleykm. Hakem olarak tayin ettiimizadamlarn ikisi de Allahn Kitabna muhalefet ile hi bir meru sebebe dayanmadan kendikeyiflerine uydular. Ne snnetle ne de Kuran- Kerimle amel etmediklerinden onlarnverdikleri hkmden teberri ettik. Biz onlarn verdikleri karar hkmsz sayp eski halimizzereyiz. Bize doru gelin, dmanlarmza ve dmanlarnza kar birlikte hareket edelim taki Allah onlarla bizim aramzda ilahi hkmn icra etsin.19

Haricilerin cevab: Sen yce Tanr iin deil kendi nefsin iin gazaba geldin Tahkim-i ricalden dolay kafir olduunu itiraf eder ve bundan dolay tevbe edersen dnrz. Yoksaseni tamamyla terk ederiz. Allah hainleri sevmez. eklinde idi.

Hz. Ali bu cevap zerine Haricilerden midini keserek yannda mevcut kimselerleamllar zerine harekete karar verdi ve Kufelileri amllarla cihade tevik eder mahiyette birhutbe okuduu gibi Basra halkna da haber gnderdi. Bu srada vali bulunan Abdullah b.Abbas, Hz. Ali tarafndan gnderilen haberi ehir halkna bildirdi. Basra ehrinde savaedebilecek altm bin kii olduu halde ancak 1.500 kii bu davete katld. Nihayet bunlarnsays 3.200 kadar olmu ve Kufeden de 65.000 kii km, bunlar Nuhayle denilen yerdetoplanmlard.

19bnl-Esir, el-Kamil, III s.172 (Msr tab)den naklen age. s. 22

8/2/2019 Hariciler

16/28

Abdullah b. Habbab b. el-Erettenin ehid Edilmesi

Basra Haricilerin, Nehrevan Kprsnde toplanm olan Kufe Haricilerine katlmakzere Basradan kp Nehrevana yaklatklar vakit ilerinden birinin, eee binmi birkadn (ki bu kadn Abdullah b. Hattab b. Erettenin doumu yaklam bir derecede gebe

bulunan kars veya cariyesi idi) yedeyen bir toplulupa rastladlar. Abdullah b. Habbabn

boynunda bir Kuran asl idi. Kendisini ardkar, iddetli muamelelerle korkuttuktan sonraaralarnda u konuma cereyan etti:

Hariciler: Sen kimsin?

Abdullah: Hz. Peygamberin sahabesinden Habbab b. el-Eretin olu Abdullahm(kendisi, Hz. Alinin Medain valisi idi).

Hariciler: Seni korkuttuk.

Abdullah: Evet.

Hariciler: Korkma emin ol, bize babandan duyduun bir hadis syle.

Abdullah: Babam, Resulullahn Yaknda bir fitne kopacaktr ki o fitnede insann bedeni ld gibi kalbi de lecektir. nsan o fitneye mmin olarak girecek, sabaha kafirolarak kacak. Tersine, kafir olarak girecek mmin olarak kacak buyurduunu duyduunu

bana sylemiti.

Hariciler: Biz de bunun iin sana sorduk. Pek Ebu Bekr ve mer haklarnda ne dersin?

Abdullah: Hayr ve sena

Hariciler: Hz. Osmann hilafetinin evveli ve ahiri hakknda ne dersin?

Abdullah: Evvelinde de ahirinde de hakl idi.

Hariciler: Ali b. Ebu Talib hakknda, tahkimden evvel ve sonraki fikrin nedir?

Abdullah: O, Allah sizden daha iyi bilir ve dinindeki ittikas sizden ziyadedir, grde sizden daha aktr.

Hariciler: Sen havaya uyuyor ve kiileri ileri ile deil, adlar ile tanyorsun. Tanryayemin ederiz ki seni grlmedik bir ekilde ldreceiz.

Bundan sonra, gebe kars ile Abdullah alp kollarn arkalarna baladlar ve yoldabir hurmala vardlar. Abdullah bunlara Ben ehl-i slamm, ldrlmemi gerektirecek birharekette bulunmadm. Ayrca size ilk rastladmda bana emniyette olduumu vaat ettniz.dedi, ise de, onlar Senin boynunda asl olan Kitab bize senin katlini emrediyor. diyerek,slamiyete byk hizmetler etmi, birok gazalarda bulunmu bu mbarek zat yere yatrpkoyun keser gibi kestiler; karsnn da hibir suu yokken onun feryad ve yalvarmalarna

bakmadan karnn yararak ehid ettiler ve ayrca bu kafilede bulunan dier drt kadn dakestiler.

8/2/2019 Hariciler

17/28

HaricilerinMant

Dini ve eri naslar ters ve yanl anlayan ve Hz. Ali gibi halfe-i mslimin ve emrl-mminine kar isyan eden ve gnahsz kadnlar ve Abdullah b. Habbab masum olduuhalde ehid eden bu gzleri dnm adamlar ztlklar iindeydiler. Dini meselelerde biradamn mant, kafas ters ilemeye balad m din adna byle hezayanlar irtikab eder. Hele

byle hareketler cahil din liderleri, tarikat eyhi taslaklar tarafndan idare edilmeye kalklrsa byle adamlarn etrafndakiler ve mridleri de slamn esasn ve ruhunu kavramazsa birmillet ve cemiyet iin felaketler birbirini kovalar. slam alemi bin yldan fazla bir sre bylesoytarlarn din namna uydurduklar hezeyanlardan kurtulmam ve hala dakurtulamamaktadr. Zamanmzdaki, Kuran tefsir ediyorum diye ondan kendi hayathakknda ahkam karan ve kendilerinden olmayanlara kafir, dinsiz, zndk damgasn basansapk frkalar bu kabildendir. slamiyette bir tek tarikat vardr o da Tarikat-Muhammediyedir. Yzlerce senedir yazlm tefsirler, hadisler ve ilm-i hal kitaplar,mslmanlara, onlar artmadan slamn ve imann esaslarn retmeye kafidir. HerkesKuran- Kerimi kendi keyfine gre tefsir etmeye kalkarsa mslmanlar arasnda ihtilaf kar

ve halk birbirine dman olur. Hariciler ve ia hareketleri de Kurann keyfi tefsirindenkmtr ve mslmanlar arasna asrlarca sren dmanlk tohumlar ekilmitir.

Abdullah b. Habbab ve masum kadnlar vahiyane ehid eden bu haricilerin tersanlay ve dncelerinden birka rnek vermek gerekirse:

Abdullah b. Habbab ve masum kadnlar ehid ettikleri hurma aalar altnda, birharici aatan den bir hurmay azna alm, bedelini vermedii iin bu hurmay naslyersin diye arkadalar tarafndan ldrlmtr. Yine bu srada zmmilerden birinin birdomuzu orada dolamakta iim, yine bir harici bir kla bu hayvan ldrm. Kendisini, yeryznden fesad icra ediyorsun diye ldrmeye kalkmlarsa da o harici, domuz sahibini bulup

raz ederek lmden kurtulmu. Burada unu syleyelim ki hariciler, zmmilere yani gayr-mslimlere ok iyi muamele etmilerdir. Bu konuda u rnek verilebilir:

Mehur Vasl b. Ata, bir yolculukta haricilerden bir gruhun geldiini grd. Yanndabulunan arkadalar korkmaya baladlar. Vasl arkadalarna Siz beni onlarla brakn... Birare bulur kurtuluruz. dedi. Arkadalar, yaklaan haricilerin korkusundan dehete dm

bir durumda idiler ve mitlerini Vasln bulaca areye balam bakyorlard. Haricileryanlarna geldiler ve yle bir konuma balad:

Hariciler: Siz kimsiniz?

Vasl: Allah kelamn dinlemek ve hudud-u ilahiyi renmek isteyen mrikleriz.Hariciler: Dehaletinizi kabul ettik.

Vasl: Bize talimde bulunun.

Bunun zerine hariciler, kendilerinin ahkamnn onlara tebli ettiler. Vasl da Ben vearkadalarm sylediklerinizi kabul ettik. dedi.

8/2/2019 Hariciler

18/28

Hariciler: Siz de bizimle yryn, siz bizim arkadalarmzsnz.

Vasl: Buna hakknz yoktur, nk Allah-u Teala kitabnda Eer mriklerden birisana snacak olursa, Allahn szn dinleyinceye kadar onu koru. Sonra da onu gvenilir

bir yere gnder... (Kuran- Kerim, Tevbe Suresi, 6. ayet.) buyuruyor. Siz bizi, eminolacamz bir yere gtrmeye borlusunuz.

Bu sz zerine hariciler birbirine baknd ve buna mecbur olduklarna karar verdiler,kalkp Vasl ve yoldalarn gidecekleri yere gtrdler.

Haricierden bir gruh bir gn yolda giderlerken bir mslman ve bir hristiyanyakalamlar, mslman ldrp, Zimmet-i Nebeviyyeyi muhafaza dncesiyle hrsitiyanadokunmamlard.20

Nehrevan Vakasnn Devam

Hz. Ali, haricilerin irtikab ettiklerin cinayetlerin feci haberlerini alm ve tahkikat iinHaris b. Mrretl-Abdiyi gndermi, hariciler bu zat da ehid etmi olduklarndan, evvela

bunlarn errrini ortada kaldrp ve layk olduklar cezay verdikten sonra am zerineyrmek gerektiini anlad ve Cisr-i Nehrevanda toplanm bulunan hariciler zerine yrd.

Hz. Ali bunlara bir fersah kadar yaklat vakit Kardelerimizin katillerini verinlenlere mukabil ksas olarak onlar katledip sizi brakaym ve am zerine gideyim. BelkiTanr sizi slah eder. dedi. Hariciler Hepimiz onlarn katilleriyiz ve hepimiz sizin ve onlarkanlarn helal gryoruz. diye cevap verdiler.

Hz. Ali, bunlara kar gayet insafl davranp kendilerine nasihat etmek zere Kays b.

Sad b. Ubadeyi ve Ebu Eyyb Halid el-Ensariyi gnderdi. Bu iki zat haricilere Ey Allahnkullar! Halka taarruz ile onlar kat ve bizim mrik olduumuza ehadet etmekle ok kt

bir i irtikab etmi bulunuyorsunuz! dediler. Haricilerden biri onlara Bamzdan gidin.Bizim iin gerek, gne gibi grnd. Biz, size tabi olup dneceklerden deiliz. mer b.Hattab gibi bir zat getirebiliyor musunuz? dedi.

Kays: Biz aramzda Ali b. Ebi Talibten bakasn bilmiyoruz. Siz aranzda biliyormusunuz?

Harici: Hayr.

Kays: Allah akna kendinizi helak etmeyin. Gryorum ki fitne kalbinize girmi.

Ebu Eyyb Halid el-Ensari Kaysn syledii szlere benzer bir ifade ile kendilerinenasihat etti.

Hariciler: Ey Ebu Eyyb? Bugn size biat edecek olsak yarn bir bakasn tahkimedeceksiniz.

20aatay, slam Mezhepleri Tarihi, ss. 24-26

8/2/2019 Hariciler

19/28

Ebu Eyyb: Allah akna genel bir fitne kopmasn abuklatrmayn (ve buna benzerszler syledi).

Haricilerin, kendilerine yaplan bu kadar nasihat kar etmeyip Bamzdan gidin, bizsizi tamamyla terk ettik... demeleriyle, Kays ve Ebu Eyyb geri gelip durumu anlatttlar.Sonra Hz. Ali bunlarn karsna geip unlar syledi:

Ey inad edip bizden ayrlm cemaat! Ve ey nefisleri kendilerine doru yoldan eviripiltibas ve hataya dm olan frka! ine dm olduunuz dalalatte ileri gitmemenin iin

ben siz bunun kt sonucunu hatrlatyorum. Sakn elinizde Rabbnzdan bir beyyine ve bir buhannz olmadan lp topraa gmlm olmayasnz. Bilmiyor musunuz ki benhakemeyne, .Kitabullah ile amel art komutum. Demedimi idim ki, amllarn bu isteklerihilede baka bir ey deildir. Siz o zaman hakem deyip baka bir eyi kulaklarnzduymadndan ben de mecburen Kuran- Kerimin dirilttiini diriltmek, ldrdnldrtmek artlarn koarak ii onlara braktm. Onlar ise Kitab ve Snnee muhalefet ettilerve keyiflerine gre hareket ettiler biz de onlarn hkmerini terk ettik ve attk. imdi biz

evvelki hal zereyiz. Bunlar pek ala bildiiniz halde bu ba kaldrmanzn sebebi nedir?Niin ayaklandnz?

Haricilerin cevab: Biz, hakemeyne raz olduumuz zaman kafir olduk ve bunda dolayTanrya tevbe ettik. Sen de bizim gibi tevbe edersen seninle beraberiz. Yoksa seni tamamylaatarz.

Hz. Ali: Kendi kendime kafir oldum mu diyeceim? u halde ben yolumu arm vedoru yola kmann da yolunu bulamamm. inizden birini sein onunla konualm. Eercevaptan aciz kalrsam size kar itirafta bulunur ve Allaha tevbe ederim. Tersine sizin

benimle konumak zere seeceiniz kimse cevap veremezse, yarn maher gnnde

huzuruna kacamz Allahtan korunun.Abdullah b. el-Kevvay seen Haricilerle, Hz. Ali arasnda u konuma cereyan etti:

Hz. Ali: Buna raz msnz?

Hariciler: Evet.

Hz. Ali: Ya Rabbi! ahid ol ve senin sehadetin kafidir. Ey bnl-Kevva! Benimyanmda savamanz ve benim halifeliime rzanz ve bana itaatinizden sonra bana karisyannza sebep nedir? Ben itaata layk deil idi isem beni daha Cemel Vakas gn

brakmanz icab etmez mi idi?

bnl-Kevva: Orada tahkim yoktu ki...

Hz. Ali: Yazk sana bnl-Kevva. Ben mi Resulullah m daha ok hidayete mazharz?

bnl-Kevva: phesiz Resulullah.

Hz. Ali: Sen Tanrnn, Necran hristiyanlarna "De ki: Gelin, oullarmz, oullarnz,kadnlarmz, kadnlarnz, nefislerimizi ve nefislerinizi aralm... Sonra Allah'a yalvaralm

8/2/2019 Hariciler

20/28

ve Allah'n laneti yalanclarn zerine olsun diyelim." (Kuran- Kerim, Al-i mran Suresi, 61.ayet.) dediini duymadn m ? Tanr, sadece onlarn (yani Necran hristiyanlannn) yalancolduunu bilmiyor mu idi? Bundan phesi mi vard ?

bnl-Kevva: Bu yet onlarn aleyhine huccet mahiyetindedir. Sen ise hakemeyne razolduun gn kendi aleyhine hareketle kendinde phe yarattn. Sen kendinden phe ettikten

sonra bizim senden phe etmemize bir ey denebilir mi?

Hz. Ali: Tanr : "De ki: Eer sizler doru szl kimselerseniz Allah katndan, buikisinden doru yolu gsteren bir kitap getirin de ben de ona uyaym." (Kuran- Kerim, KasasSuresi, 49. ayet.) buyurmuyor mu?

bnl-Kevva: Bu da dolays ile onlarn aleyhindedir.

Hz. Ali, birok deliller daha getirdi...

bn'l-Kevva: Sylediin szlerin hepsinde dorusun. u var ki, hakemeyni kabul

ettiin vakit kfir oldun.Hz. Ali: Ben iki hakemi yani hakemeyni deil, yalnz Eb Musa'y, o da sizlerin zoru

ile hakem tayin etim. Muaviye de Amr' hakem tayin etti.

bnl-Kevva: Eba Musa kfir idi.

Hz. Ali: Ne zaman kfir oldu? Gnderildii vakit mi? Hkm verdii vakit mi?

bnl-Kevva: Hkm verdii vakit.

Hz. Ali: u halde sen de tasdik ediyorsun ki ben onu hkm verme yerine mslimolarak yolladm. Senin fikrince ben gnderdikten sonra kfir olmu... Resl- Ekrem eer birmslman kfirlere, hak dine davet iin gndermi olsayd o adam da onlar hak din yerine

baka bir eye davet etseydi bundan Resulullah sorumlu olur muydu ?

bn'l-Kevva: Hayr olmazd .

Hz. Ali: u halde Eb Musa dallete dmse bana ne? Ebu Musa'nn dalletindendolay kllarnz omuzlarnza asp halkn yollarn kesmek size hell olur mu?

Havric ileri gelenleri bu sz duyunca cevaptan ciz kalp, "Dngel, onunlakonumay brak." Diye, bnl-Kevva'y yanlarna ardlar ve inat ve srarlarna devamettiler.

Bunun zerine Hz. Ali, havric ile savaa hazrland ve Eb Eyyub el-Ensriye birbayrak verdi. Eb Eyyub da bu bayrak altna geleceklerin emin olduunu bildirdi, daha sonraKufe'ye ve Medain'e gidip oralarda da ayn eyi syledi. Hariciler ileri gelenlerinden Nevfel

b. Fervet'l-Ecai "Ali'ye kar nasl savaabilirim, onunla savamak iin elimizde delil yok.Ey ahali dnnz... Onunla savaa hakkmz olduunu anlayalm da yle karsna kalm."Diyerek, beyz kii ile havricten ayrld. Bir ksm Kufe'ye, yz kadar da Hz. Ali'ye snd.Drtbin kadar olan havricden, bakanlar Abdullah b. Vehb er-Rasibi'nin yannda ancak bin

8/2/2019 Hariciler

21/28

sekizyz kii kald. Hz. Ali, askerlerine, haricilerden nce savaa balamamalarn tavsiyeettiinden havricin saldrmas bekleniyordu. ok gemeden hakikaten hariciler hcumagetiler, kanl bir sava balad, fakat arpma sonunda onlarn ilerinden ancak 9-10 kiikurtuldu gerisi, bir fasit ve cahilne anlay yznden hayatlarn kaybetti. Hz. Ali llerarasnda dolarken "Bedbahtlar! Sizi aldatan yanl yola srkleyenler bak sizi ne ziyanlara

soktu." dedi. Onlar kimin aldatt sorulduunda Hz. Ali "eytanlar ve kendi nefisleri."cevabn verdi ve lenlerin silah ve hayvanlarn kendi askerlerine taksim edip kle vecariyelerini serbest brakt. Nehrevan sava, Hicri 38 yl 9 Saferinde (17 temmuz 658) gnvuku buldu.

Hz. Ali bu Nehrevan olayndan sonra, amllar zerine yrmek zere Kufe'yeyolland ve Nuhayle'de ordugah kurup yanndakilere, ehre girip oluk ocuklarn ziyarettensonra geri gelmelerini tenbih etti, fakat ehre girenler bir daha geri gelmediler byleceyannda bir ka kii kald. Hz. Ali ehre girip dokunakl szler ve hutbeler syledi ise defayda vermedi. Bir mddet sonra da Ebu Eyyb sanca altna gelmi fakat dier haricilerlesavamam olan hariciler bu defa ndim olup Hz. Ali aleyhine dndler. Hz. Ali bunlara

Abdullah b. Abbas' gnderdi. Haricilerle bn-i Abbas arasnda u mnazara cereyan etti:

Haficiler: Ali hakl iken mecbur olup hakemeyne raz oldu ise zafer kazand zaman(Cemel Vakasnda) ne diye kendisi ile arpanlardan sa kalanlar esir almad?

bn-i Abbas: Hakem tayini hususunda icab eden cevab aldnz. Cemel Vakas'ndasava kazand halde sa kalanlar esir almayna gelince; anneniz Hz. Ayeyi esir alrmydnz? Bunun zerine Havaric, parmaklarn kulaklarna tkayp "Sus devam etme... Delilgetirmekte kuvvetli olan dilini tut, ey bn-i Abbas!" dediler. Bundan sonra Hz. Ali bu sapkngruhun zerine hcum ederek hepsini kltan geirdi, ancak be kii kurtuldu.

Dier Baz Harici Hareketleri

Beni Naciye'den olan Hrrit b. Rait adnda biri Hz. Ali ile Basra'dan birlikte km veonunla Cemel, Sffin ve Nehrevan vakalarnda bulunmu ve huruclar annaa kadar kendisiyle

birlikte Kufe'de kalm olanlardan 800 kii ile Hz. Ali'ye gelip "Senin emrine itaatetmiyeceiz, senin ardnda namaz klmayacaz ve yarn senden ayrlacaz." dedi. Hz. Ali

bunun sebebini sorduunda "nk senin raz olduun hakemin seni halifelikten halletti. Busebeple sana muhalifiz, Muaviye taraftarlarna da muhalifiz." dedi. Hz Ali'nin nasihatlarnakulak asmayarak o gece arkadalar ile birlikte Kufeden kt. Hz. Ali bunlarn hareketlerinitakip ettirdi. Bunlar da nceki sapkn Hariciler gibi, yeni slam olmu bir kyly ldrdler.Bu adamn ilerinde bulunan katili istendiinde vermediler, bunun zerine kendileriyle savaa

baland ve karanlk basncaya kadar devam etti, geceleyin Ehvaza ekildiler. Vergilerdenkurtulmak istiyen Ehvaz mecusileri ve hrszlarla ayn fikirde ve itikadda olan bir ksmaraplar Hrrit b. Raid etrafnda toplanp Fars valisini srp attlar. Bunlar zerine ikinci defagelen kuvvetle Ramhrmz dalarnda yaplan savata yenilip perian olmusa da sonradan

8/2/2019 Hariciler

22/28

baka yardmclar bulup onlar tahrike muvaffak oldu. Hz. Ali bunun zerine yine kuvvetyollad. O, kendisi ile birlikte bulunan Havaric'e "Ben sizin fikrinizdeyim. Alinin tahkimetmesini doru bulmuyorum.", kendi fikrinde olanlara "Ali hakem tayin etti, kendi hakemikendisini halletti." demekle birlikte, gizlice, Osmaniye (ia-i Osman) frkasndan olanlara da"Ben sizin fikrinizi doru buluyorum. Osman mazlum olarak ldrld." dedi. Sffin

Savann vuku bulduu yln zekatn vermemi olan kendi kabiledalarna da"Sadakalarnz ellerinizde sk tutun..." diyerek, onlarn hareketlerini de tasvib etti. Hrritb.Rait o arada yeni slam olmu halk da etrafnda toplad. Hz. Ali'nin yollad ordu onunlasavat ve kendisini malup ve katletti. Bundan baka o havalide birbirinden ayn 5-6 Havricgrubu ayr bakanlar idaresinde toplanp Hz. Ali ordulanyla savatlarsa da hepsi malupoldu.21

Hz. Alinin Bir Harici Tarafndan ehid Edilmesi

Hicri 39. ylda (660) haricilerden bir grup hac etmek maksadyla Mekke'yegelmilerdi. Emir-i hac meselesinde Hz. Ali'nin ve Muaviye'nin memurlar arasnda ihtilfktndan haclar ebib b. Osman' Emir-i hac tayin edip haclarn if ettiler. Hacmevsiminden sonra Mekke'de kalm olan Hariciler, Hz. Ali'yi ve Muaviye'yi kasdederek"Cahiliye devrinde bile muhterem olan, slamiyette an daha ykselen Beyt-i Muazzam(Kbe)'n hrmetini bunlar bozuyorlar. Nefislerini adayanlardan bazlar bu iki adam ortadankaldrrsa yer yznden fesad kalkaca gibi Kbe'ye hrmet de ykselmi olur, halk rahatyz grr ve ehl-i slm da kendilerine, bunlardan baka birini halife intihab ederler."dediler. Aslen Msr ahalisinden olan Abdurrahman b. Mleem. el-Muradi "Ben Ali'nin

hakkndan gelirim." dedi. Orada bulunan Burek b. Abdullah et-Temimi de Muaviyeyikatledeceini syledi. Yine o konumada bulunan Amr b. Bekr et-Temimi, Amr b. el-As'n dabunlardan aa olmadn ve bunu da kendisi katledeceini ifade etti. kii aralarnda bukarar verdikten sonra Receb aynda umre yaparak zerlerine aldklar cinayetleri o ylnRamazan aynn 17. gn ilemek zere kararlatrdlar, kllarn zehirleyerek her birigidecekleri tarafa hareket ettiler.

Abdurrahman b. Mclem, Kufe ehfine geldi. Kinde kabilesinden baz kimselerlegrt. Maksadn gizli tutuyordu. Bir gn, Hz. Ali ordusu tarafndan Nehrevan'dakendilerinden on kiinin katledilmi olduu Teym er-Rebab kabilesinden baz kimselerlekonuurken ayn kabileden o savata babas ve kardei katledilmi bulunan Katam adnda

gayet gzel bir kadn yanlarna geldi. bn-i Mlcem bu kadna ak olup ne yapacan ardve ne yapp yapp bununla evlenmek fikrine dt. Kadn, babasmn ve kardeinin calnmadka kendisi ile evlenemeyeceini syledi. Abdurrahman' n evlenme hususunda srarzerine kadn 3000 dirhem, bir kle, bir cariye ve Hz. Alinin ldrlmesini evlenme artlarolarak ileri srld. bn-i Mlcem, ilk eyi istemeye hakk varsa da sonuncuyu istemeklekendisiyle evlenmek istemedii mnas ktn syledi. nk Hz. Ali'yi ldrmeye

21Age. ss.30-31

8/2/2019 Hariciler

23/28

teebbs edecek kimsenin sa kalmas imknszdr. Katam ona u cevab verdi: "Megul bulunduu bir zaman kolla. Eer muvaffak olursan kar-koca olarak birlikte yaarz.ldremeyip de kendin ldrlrsen Tanr katnda elde edecein nimetler dnyanimetlerinden ok daha hayrldr". Bunun zerine bn-i Mlcem "Zaten ben srf onuldrmek maksadyla buraya geldim." diyerek saklad srr aklad. cn alacak birisiyle

karlatn anlayan Katam ona yardm edecek bir kimse de buldu. Her ikisinin mnasipyerlerine, kl kesmesin diye ipek dedi, sabah namaz vaktinde Kufe'nin byk camisinegittiler. bn-i Mlcem sabah namaz kldran Hz. Ali'yi birka haner darbesi ile ar birekilde yaralad ve Hz. Ali bu yaralarn tesiriyle bir iki gn sonra, vefat etti. Hicri 40. yhnRamazan aynn 17. gn (24 ocak 661).

Hz. Ali'nin ehid edilmesinden sonra Kufeliler, onun byk olu Hasan'a biat ettileryani halife tandlar. Hz. Hasan, hilafeti kendisine terk etmesi iin teklifler yapan Muaviye ileanlap hilafetten ekildi.22

Ehl-i Nuhayle

Hz. Hasan hilafeti Muaviye'ye terk ettikten sonra Nehrevan Vakasnda Hz. Ali'yekar savaa itirak hususunda vicdani kanaati olmadndan haricilerden ayrlm bulunanFerve b. Nevfel, Muaviye'nin hilafet makamna gemesiyle mcadele zamannn geldiinigrerek harekete geip, taraftarlaryla Kufe'ye girdi. Hz. Hasan henz Kufeden kmam,Muaviye de ordusuyla gelip Nuhayle'ye konmutu. Ehl-i Nuhayle, Muaviye'ye taarruz ettiler.Muaviye, am askerlerinin bunlar karsnda malup olduklarn grnce bizzat Kufeahalisine bunlar defettirmeye muvaffak oldu. Ehl-i Nuhayle Mstevrid'e biat etmilerdi. Busrada Muaviye, Mugire b. ubeyi Kufe valisi tayin etti. Mugire, yorgun olan halk kendi

hallerine terk etmi olduundan bu skunet devresinden istifade eden Nehrevan kl artklarMstevrid'e biat ettikten sonra yeni bir mcadeleye hazrlanmaktalarken bunlardan Hayyan b.Zbyan ve dier birka kii yakalanp hapse atlmt. Bu srada Mugre'nin lm zerinehapiste bulunan btn Hariciler dar km ve Hayyan'n etrafnda toplanmlard. EvvelaHayyan, bunlar savaa ve ayaklanmaya tevik eden bir hutbe okudu. Bundan sonra Muaz b.Cuveyn: "Ey ehl-i islam! Vallahi biz bilsek ki zalimlere kar savamamakta ve zulm veeziyet aleyhine ayaklanmamakta Tanr katnda mazuruz, elbette ayaklanmamay ve isyanetmemeyi daha kolay bulurduk, fakat biliyoruz ki mazur deiliz. Tanr bize kalbi ve kulaklar,zulm def etmek ve zalimlerle savamak iin vermitir!" diyerek, Hayyan'a hitaben "Uzatelini biat edeyim!" diye ilk defa kendisi, sonra dier orada bulunanlar biat ettiler. Bu sradaKufe'de, Muaviye'nin kz kardei mmlhakem'in olu Abdurahman vali idi. Hariciler, Muaz

b. Cveyn'in evinde toplanarak huruc ettiler. Bu srada Hayyan yle diyordu: "Ey kavm!Allah sizi hayr iin ve hayr zerine toplad. Yemin ederim ki mrmde slm olduumdan

beri bu gnk zalimlere ve haksz imamlara kar kmzda duyduum sevinci dnyadahibir eyden duymadm Bu ktan kavuacam ehidlii, yemin ederim ki dnyayadeimem!" Kfe valisi Abdurrahman bunlar zerine asker gndererek Bankyada savaatutuulup hepsi ldrld.

22Age. ss.31-32

8/2/2019 Hariciler

24/28

Haricilerin Balca Kollar

Muhakkime-i Ula

Bunlar en nce ortaya kan havaric (Mrika)dir. Hz. Ali ile savaanlar bu frkadr.Bunlarn kl artklarmdan dier kollar ortaya kmtr. Muhakkime-i Ulann savatakomutanlar ebes b. Rib'i el-Reyyahi, namazda emirleri Abdullah b. el-Kevv idi. Bunlarhakem tayinine itiraz ediyor ve "la hkme illa lillah ve Resulihi" (Hkm yalnz Allahn veresulnndr) diyorlard. Muhakkime-i Ula, Hz. Osman' ve Aliyi, ashab- Cemel ve Sffn,hakemeyni, hakemlerin verdii hkme raz olanlar, gnahkar olanlar kfir sayarlar. Kendiinanlarna muhalif olan mmet-i Muhammediyyeye kfir derlerse de mrik demezler.Kendi mezhepherine uygun olan kaadeyi, yani zaaf vesaireden dolay kendileriyle beraber

bulunmayanlar tekfir etmezler ve imam tayinini (halife anlamnda olan) vacip grmezler.Onlar katnda Kureyten olsun olmasn, tayin edilip halk arasnda adaletle idare eden kiiimamdr. Bu kii imamlk grevini bozup zulm ederse vazifesinden atlmas veyaldrlmesi vacip olur derler.

Ezarika

Bunlar Hicri 64 (683-4) tarihinde Basrada huruc eden Nafi b. el-Ezrak'ntaraftarlardr. Hariciler iinde taraftarlar en ok ve en kuvvetli frka Ezarikadr. Nafi'ninHicri 65 (684-5) tarihinde katledilmesinden sonra Ubeydullah b. el-Mahuz, Mays 686dayine bir savata lmne kadar Ezrakilerin banda bulundu. Bunun yerine geen Zbeyr b.el-Mahuz da ayn yl katledildi Bununla beraber Ezrakiler cesur Katari b. el-Fucaa'nn idaresi

altnda daha bir mddet tutunabilirdiler. Fakat Hicri 77 (696) ylnda bu da ldrld ve otarihten itibaren Ezrkiler tarih sahnesinden ekildiler. ehristani bu frkaya sekiz noktadan

bidat isnad eder. Bu bidatlarn byk bir ksm kendi frkalar dndaki mslmanlarn kafirsaylmasma dairdir. Ezrika katnda kendilerine muhalif olan Muhammed mmeti mrikolduu gibi Kaade, kendi inanlarnda olsa bile yine mriktir. Bunlarn drlarna getmeyen Muhammed mmeti kafirdir. Muhaliflerinin dar, dar- kfrdr. Muhaliflerininkadnlarn, oculdarn, askerlerinde bulunmayan kadnlar, ocuklar ldrmek mubahtr.Muhaliflerinin ocuklar sonsuz olarak cehennemde kalacaklardr. Kur'n- Kerim'de

bulunmadndan dolay zina eden recm olunmaz Namuslu kadna iftira edene iftira (kazf)sopas vurulur, fakat namuslu erkee iftira edene haddi kazif tatbik olunmaz ald mal az

olsun ok olsun hrszn eli omuzundan kesilir. Askerlerinden olmayp askerlerine katlmayaniyet eden kimseyi imtihan etmek vaciptir. mtihan yle yaplr: Gelen kimseyemhaliflerden bir esir verilir, esirin katli emrolunur. Bu gelen kimse esiri ldrrse kendizihniyetlerinde olduu anlalr, ldrmezse mnafk ve mrik olduu hkmolunarak kendisildrlr. Yahudi, hristiyan veya mecsi olanlarn katli haramdr. Byk ve kk gnahlarilemek kfrdr. Adet grmekte olan kadn namaz kaza eder veya hayzl iken namaz daklar oru da tutar. Ezrika muhakkime-i Uly tekfir etmez. Kaadeden beraeti ve imtihan ennce ihdas eden, Abd Rabbihi el-Kebir (katli 77 / 696-7) veya Abd Rabbihi el-Sair veya

8/2/2019 Hariciler

25/28

Abdullah b. Vazin idi. Ezrikaca takiyye kavlen veya amelen helal deildir. Takiyyekalbdekinin hilfn zhar demektir. Mrika yani hariciler, kendi oturduklar yere dar- alniyye, muhaliflerinin oturduklar yere de dar- takiyye derlerdi.

Necadat

Bunlar, Necdet b. Amir el-Hanefi el-Haricinin taraftarlardrlar. Ebu Reid Nafi b. el-Ezrakn ortaaya att yeni hkmlerden dolay kendisinden ayrlp Yemame'ye geldiler ve

burada Hicri 66 (685-6)da huruc eden Necdet b. mir'e tabi oldular. Bunlar, Nafi b.el-Ezrak'n imametine inananlar, muvafk olan kaadini kfir sayanlar kfir sayp Necdethakknda ihtilafa dnceye kadar Necdet'nin imametini kabul etmilerdi.

Yemame imam olan Necdet, arap iene sopa vurulmas cezasn kaldryor. "Tanronlar affeder. Cehenneme ancak muhalifler girer, bize uyanlar gnah ileseler bile cennetegireceklerdir." inancnda olduundan kendilerine uyan ehl-i hududa tevelli ediyordu. Bu

durumda kendilerine uyan byk gnah (kebair) iliyenler kfir olmuyor fakat muhaliflerdendolan byk gbah irtikb edenler kfir oluyordu.

Necdet'e gre byk gnah ve kk gnah (kebire ve sagire) ilemekte srar edenkfir saylyor, byk gnahta srar etmeyen kendi zihniyetlerindekiler mslman kalyordu.

Necdet'e tabi olanlar (Necedat), dar- takiyyede ehl-i ahd ve ehl-i zimmetin (kfir)kann, cann yani kaaidinin kanlarn, mallarn hell, kendilerinin bulunduklar yere getmeyen gszleri mnafk sayarlar. Bunlara gre halkn imama ihtiyac yoktur. Halka deney, aralarnda adalet ve insafa riayettir. Adalet ve hakkaniyete uymak ancak bir imamntayini ile mmkn olaca hallerde imam tayini vcip olur derlerdi. Bunlara gre

Peygamberlerden kk, byk her trl gnah sadr olabilir.

Necdet'in taraftarlar bir ara kendisi hakknda u sebeplerden ihtilafa dm onu kfir bile saymlard : 1Necdet maalar ve ganimet hisseleri hususunda karada savaanlardenizde savaanlara tercih etmiti. 2Yollad ordu Medine erini apul edip Hz. Osmannkzlarndan birini esir etmiler, bunun zerine halife Abdlmelik b. Mervan'n Necdet'emracaat sonunda Necdet, kz, esir eden kimsenin elinden alnp Abdlmelik'e gndermiti.

Necdet'in adamlar "Sen bizim cariyemizi dmanmza geri verdin" demilerdi. 3Necdetfrda ictihad mzur grmt ki bunun sebebi u idi: olu Mutarrah bir miktar askerleKatif zerine yollam, askerler Katif halkn vurup elde ettikleri ganimet malndan humskarmayarak kadnlarla nikahlanmlar mallar da sarf etmilerdi. Necdet nce bunu caizgrmedi. Onlar ise "Bilmeyerek yaptk." deyince, kendilerini mazur grerek "Din iki eydir:Biri, Allah, Peygamberlerini bilmek, mslmanlarn (kendi fikirlerindekiler) mallarn,kanlarn haram klmak, Peygamberin getirdiklerini zet olarak ikrar etmektir. Bunlarainanmak, her mkellefe vciptir ve bunlarda cahil mazur deildir. Dieri, bunlarn dndakalan eylerdir ki bunlar bilmemekte cahil mazurdur. u kadar ki helal veya haram olduunuhuccet gsterilmi ola. Bundan dolay kendi ictihad ile haram klnan bir eyi helal klsamazurdur. Huccet getirilmeden nce hatal itihadc azaptan korkarsa kfir olur.

8/2/2019 Hariciler

26/28

Bu sebeple kendi taraftarlarndan olan ashab- hududu tevelli etmesi, arap iene sopacezasn kaldrmas, kiik gnahta srar irk klp byk gnahta srar etmemeyi imana yakngrmemesi, taraftarlarn cehaletleri dolays ile mazur grmesi gibi yeni hkmlerden tevbeetmesini istediler ve sonu olarak taraftarlar arasnda ikilik kt. Bir ksm Necdet'i mazurgrp hareketlerini kabul etti ki bunlara "Aziriye maruz grenler" dendi. Bir ksm da

Necdet'den ayrld ve Eb Fdeyk ile birlik olup Necdet'i kfir sayp katl ettiler (72/691-2).Raid et-Tavil, Eb Beyhes ve Eb emrah ve taraftarlar bu frkadand. Dier frkas

Atyye b. el-Esved ile Sicistana gittiler.

Sufryye veya Ziyadiye

Ziyad b. el-Asfarn taraftarlardr. Ziyad, muvafkyn (hariciler)dan kaaidini tekfir,zina edene recmi iskat, muhaliflerin kadn ve ocuklarn katl ile hkm etmez. Takyyeyikavilde tecviz edip amelde etmez. Nimete kfr, Allah' inkr kfr olmak zere ikier

dereceye ayrr. Beraeti de ikiye ayrr: Ehl-i hududtan beraet ki buna snnet der, cuhud (gayrimslim)dan beraet ki buna da farz der.

Sufriyye bir takm kollara ayrlmtr. Bunlardan bir ksmna gre zina, hrszhk, iftirakasten adam ldrme gibi had vaki olan fiilin sahibi kfir de deildir mrik de. Bunlaraancak, zni, hrsz, iftirac, katil adlar verilir. Namaz, orucu terk gibi haklarnda had olmayanfiiller sahiptir kfirdir.

mran b. Httan el-Seddsi, Sufriyyenin mehur imamlarndandr.

Acaride

Bunlar, Abdlkerim b. Acred'in taraftarlandrlar. Bli olup da slma dahil oluncayakadar ocuktan beraet (el ekme, dokunmama) vaciptir.

Azrika, her hususta muhaliflerinin mallarn helal sayd halde Acride,muhaliflerinin mallarn ancak onun katlinden sonra helal sayar. Dindar bildiine tevelli eder(uyar). Hicreti fazilet bilip farz bilmez.

Acride bir ok kollara ayrlmtr. Bunlardan Meymuniyye (Meymun, b. Halidintaraftarlar) mtezile ile, Secistan taraflarnda okuk tekil eden Hzimiyye kolu ise ehl-i

snnet ile birleir. Hazimiyye, ehl-i snnet gibi "Allah'tan baka yaratc yoktur, ancakTanrnn dedii olur." diyor, Meymniye, kzn kz, olun kz ile evlenmeye cevaz veriyor.Sultan ile, Sultann hkmne raz olanlarla ktali farz bilir. Ancak sultann hkmn inkredenleri, dinlerini knamadka, zerlerine hcum etmedike veya sultann delili olmadkakatletmez.

mam afiinin arkadalarndan Hseyin b. Ali el-Kerabisi (l. 248 / 863)Meymuniye'nin, Kur'an'daki Yusuf Suresi'ni, fesat hikayesi saydklarndan inkr ettiklerini

8/2/2019 Hariciler

27/28

sylyor. Meymuniye kolu, islam'a intisap iddiasnda olmalarna ramen gulattan (hadd-iislam' aanlardan)drlar.

Hazimiye kolu, Hz. Ali hakknda bereti tasrih etmemitir. Bunlara gre bir kimsehakknda tevelli veya teberri, o ahsn bulunduu amele gre deil, hayatnn sonundakidurumuna gredir. nk bir adam mrn kfrle geirse bile Allah onu mrnn sonunda

doru yola yneltebilir. Tersine, hayat boyunca m'min olsa bile son demlerinde kfresapabilir.

Acaride'nin Halefiyye (Halef el-Harici taraftarlar) kolu, ktali ancak imamlar ilebirlikte tecviz eder. Bunlar aralarnda imamla elverili birini bulamadklarndan ktalden elekmilerdir. Bunlar da Ezrika frkasi gibi muhaliflerin ocuklarnn cehennemlikolduklarna kaildirler.

Acaride'yi baz yazarlar Sufriyeden, bazlar da Necedttan sayarlar.

Selibe kolu, Salebe b. Mikann taraftarlardrlar. Balangta Sealibe ile Acrideler

ayn inanta iken ocuklar hakkndaki hkm yznden aralarnda anlamazlk km veSalibe, Abdlkerim b. Acrad' kfir sayp Salebeyi imam edinmiler. Acride de Selibedenteberri etmitir. Abdlkerim, buludan nce ocuklardan beraeti vacip klyor, Salebe ise,kk olsun byk olsun kendilerinden Allah'a inkr cevre rza zahir olmadka ocuklarnvelyetinden vazgemiyordu. Saalibe de bir takm kollara ayrlr. Baz milel ve nihal kitaplarSealibeyi Sufriyeden, bazlar da Acariden sayarlar.

baziyye

Bunlar, Abdullah b. baz el-Mrri taraftarlardrlar. Bunlara gre muhalif olan ehl-ikble kfirdir fakat mrik deildir. Bunlarla evlenmek caizdir. Miraslar helldr. Savasrasnda at ve silhlarn ganimet olarak almak helldir. Dier eyleri haramdr. Altn, gmgeri verilir. Muhaliflerinin drlar (oturduklar yer) dr- tevhiddir, fakat sultanm ordugahasiler drdr. Muhaliflerinin, muvafklar aleyhine ehdetleri caizdir. Byk gnh ileyenmuvahhiddir, fakat mmin deildir, kfr- nimetle kfirdir, kfr- milletle kfir deildir.Muhlifleri habersiz katletmek ve esir almak haramdr. Kendi inanlarn ancak teklif ediliptekabul etmezse katli ve esir alnmas helldr. Kulun fiilleri Allah'n mahluku fakat kulunsonradan kesb ettii bir eydir.

bziye, kfirlerin ocuklar kfir midir? Nifak irk midir? Mucizesiz Peygamberlik

ciz midir? Mucizesi olmayan, Peygamber'e vahy olunan hususlara uymak ciz midir? gibihususlarda tevakkuf ederler.

bziye, Muhakkime-i Ul'dan sonra Abdullah b. baz' imam tanrlar. Mezhepteimamlar Ebu Said el-Kelmi'dir. Kendilerine ehl-i istikamet derler. bziye de bir takmkollara ayrlmtr. Bunlardan Yezidiyye kolu, Basral Yezid b. Ebi Enisetl-Karicinintaraftarlardrlar. Yezid b. Ebi Enise, u bid'atlari ortaya atmtr: hr zamanda eriat-islmiyye nesh olacak, ranllardan bir Peygamber gnderilip kendisine gkten bir kitap

8/2/2019 Hariciler

28/28

indirilecek ki Kur'n'da zikr edilen Sbiiler o beklenen Peygamber'in mmeti olacaktr. Hz.Muhammed'in Peygamberliini ikrar eden ehl-i kitap, slm dinine girmese de yine mmindir.Ashab- hudud, muhalif olsun muvafk olsun kfir ve mriktir. Gnhn k de byde irktir.

Haricilerin her kolu devam etmemektedir. Balangtan bir mddet sonra bziyye ve

Sufriyye kollarndan bakas ortadan kalkmtr. Halen Afrikada halk arasnda beincimezhep denen mezhep, haricilik (mrika); Beyziyye denilen mezhep de bziyye koludur.Kuzey Afrikada Sufriyye'nin bulunduu sylenirse de orada ok rastlanan mezhep muhakkakki bziyedir. Mezhebin bilginleri ve kitaplar vardr. "Merikl-Envar" adl kitaplarmatbudur. Zengibar'n resmi mezhebi bziyye mezhebidir.

Kaynaka

aatay, Neet ubuku, brahim Agah, slam Mezhepleri Tarihi, Ankaraniversitesi Basmevi, Ankara 1985.

Komisyon - Heyet, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. II, a Yaynlar,stanbul 1992

Kahyaolu, Yasin, Haricilerin Edebi Ynleri (Ortaya kndan Emevilerin SonunaKadar), (baslmam doktora tezi), Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa1998.

Kullay, Cihat, Haricilikte Huruc, Kuud ve Hicret, (baslmam yksek lisans tezi),anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anakkale 2007.

Yldrm, Kadriye, Harici Zihniyetinin Oluumu ve Gnmzdeki Tezahrleri,(baslmam yksek lisans tezi), ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana2001.

www.wikipedia.org, Tarih-ul-Qadri maddesi.