HANDREIKING VEILIG WERKEN MET NANOMATERIALEN EN … · Consult), en Pieter van Broekhuizen (IVAM UvA), Handleiding Veilig werken met Nanomaterialen en –Producten, November 2010

HANDREIKINGVEILIGWERKENMETNANOMATERIALENEN-PRODUCTEN

Inclusiefmodule:

Blootstellingsregistratiewerkenmetnanomaterialen

Eenhandreikingvoorwerkgeversenwerknemers

Januari2017

Handreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen-producten

__________________________________

2

Colophon

Document.nr. 1524-OVersie Januari2017

Versie7.6Titel Handreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen–producten

Incl.moduleblootstellingsregistratieAuteur(s) PietervanBroekhuizen,HildoKrop,RokusRenirie(IVAMUvABV)

KeesLeBlansch(BureauKLB)In de versie van oktober 2016 van de handreiking zijn een aantal ontwikkelingen rondom regelgeving vannanomaterialengeactualiseerdnaardestandvanzakenzomer2016.Bovendienisindezeversiehetonderwerp‘anderebronnen van nanomaterialen’ expliciet doorgevoerd in de risicobeoordeling. De handreiking werd samengesteld inopdrachtvandeFNVenVNO-NCWendoorhengeautoriseerd.Dezeversievandehandreikingisgebaseerdopversie1.0vanRalfCornelissen(IVAMUvA),FransJongeneelen(IndusToxConsult), en Pieter van Broekhuizen (IVAM UvA), Handleiding Veilig werken met Nanomaterialen en –Producten,November2010HetonderzoekisuitgevoerdinopdrachtvanVakcentraleFNV,VNO-NCVmeteenfinanciëlebijdragevanhetMinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheid.Voormeerinformatieoverdezehandreikingkuntucontactopnemenmet:PietervanBroekhuizen,T:0611531803,E:pvbroekhuizen@kpnmail.nlGegevensuitdezehandreikingmogenwordenovergenomen,mitsonderuitdrukkelijkebronvermelding.FNV en VNO-NCW aanvaarden geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van deresultatenvanditonderzoekofdetoepassingvandeadviezen.


__________________________________

3

Inhoudsopgave

Introductie 4 StappenschemaHandreikingveiligwerkenmetnanomaterialen 8

Stap1 Startderisicobeoordeling,inventarisatievannanomaterialen 9

Stap2 2a.Karakteriseerdenanoproductenendenanomaterialen 12 2b.BeoordeelhetpotentiëlegezondheidsgevaarvandeNM’senhetnanoproduct (indelinginzorgklassen)

Stap3 Inventarisatiewerkhandelingenmetnanomaterialenofnanoproductenof nanomaterialenenkansopblootstellingaannanodeeltjes 14

Stap4 Selectievandebeheersklasse 16

Stap5 Actieplan 18

Stap6 Monitoringenevaluatie 21 6.1Blootstellingsmetingenenvergelijkingmetgrenswaarden 21 6.2Registratievanmogelijkblootgesteldewerknemers 24 6.3MogelijkhedenPreventiefMedischOnderzoek(PMO) 25

Annex1 Afkortingen 26Annex2 Suggestiesvoorverdereinformatie 27

Bijlage1 Moduleblootstellingsregistratiewerkenmethoog-risiconanomaterialen 29Bijlage2 Verkorteversievandehandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen–producten 31


__________________________________

4

DeHandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen -productenwerdoorspronkelijkontwikkelddoorIVAMUvAenIndustoxConsultinopdrachtvandeFNVenVNO-NCW.Dehuidigeversieactualiseertdein2010geschreveneersteversie(v1.0)naardestand

vanzakenanno2016.Nieuweinzichtenaangaanderisico’svannanomaterialenzijningevoerd,maarerzijnooknog steeds onzekerheden die het nodig maken om met voorzorg te werk te gaan. In een aantal gevallenkunnenernuvoorspecifiekewerkzaamhedenwelduidelijkeruitsprakengedaanworden.Dehandreiking geeft eenhandvat voorde verplichte risico-inventarisatie& -evaluatie (RI&E) gerichtophetwerkenmetnanomaterialen.Dezekanwordengebruikt inaanvullingopdeRI&Evoorconventionelestoffenenpreparaten(endusnietinplaatsvan).Indebijlage1isdemodulevoordeblootstellingsregistratiewerkenmet hoog-risiconanomaterialen opgenomen. Dit betreft een beperkt invulformulier. Eenblootstellingsregistratie kan worden bijgehouden voor de zeer risicovolle situaties waarin geen adequatemaatregelen kunnen worden gerealiseerd waarmee de blootstelling onder de nanoreferentiewaarde kanworden gehouden. De aldus verzamelde gegevens kunnen, op termijn, van belang zijn om na te gaan ofeventuele aandoeningen die zich later ontwikkelen, te maken kunnen hebben met blootstelling aannanomaterialenvandestijds. Indebijlage2zijnde invulformulierensamengevoegd, zodathetuitvoerenvaneenRI&Evergemakkelijktwordt.Nanomaterialen zijn een bepaalde vorm van stoffen en preparaten: deeltjes met afmetingen op denanoschaal,meteenzeergrootoppervlakenmeteenspecifiekevorm.Daardoorkunnendeeigenschappenvanhetmateriaalveranderdzijn.Alszodanigzijnhetmaterialenwaarvoordebestaandewet-enregelgevinggeldt.Alshetmoedermateriaal(destoffenwaaruithetnanodeeltjeisopgebouwd)isgeclassificeerdmeteenR- of een H-zin, dan geldt dit eveneens voor het nanomateriaal.Welmoet er in een aantal gevallen in debestaande regelgeving nog een aanpassing gemaakt worden voor de nano-eigenschappen, maar voor watbetreft de algemene strekking gelden de vastgestelde bepalingen ook voor nanomaterialen. Mochtbijvoorbeeld het moedermateriaal carcinogene eigenschappen hebben, of als het nanomateriaal zelfcarcinogeneeigenschappenheeft,dangeldthiervoorookdecarcinogenestoffenregelgeving.Hierbijgeldtdantevensdatdemeeststrengebeheersmaatregelleidendis.

Bijdeopvoorzorggebaseerdebeoordelingvanderisico’svannanomaterialenopdewerkplekgaathetprimairomdeblootstellingaannanodeeltjes,onafhankelijkvanhunherkomst.Nanodeeltjeskunneneenverschillendeherkomsthebben.Blootstellingkanbestaanuitdegebruiktesynthetischenanomaterialen(SNMs),maarkanookafkomstigzijnvanconventionelematerialen.In(poedervormige)conventionelematerialenkaneenfractievan het materiaal als nanodeeltjes aanwezig zijn, die bij gebruik in de werklucht vrijkomt (FCNPs -fractienanodeeltjes in conventionele producten). Ook kunnen nanodeeltjes gevormd worden bij (hoge-)energieprocessen; hierbij worden ‘niet opzettelijk geproduceerde’ nanodeeltjes gevormd. Dit betreft bijvoorbeelddieselmotoremissies,lasrookennanodeeltjesdieontstaaninelektromotoren.Inzijnalgemeenheidbetrefthetverhittings- en verbrandingsprocessenwaarbij ‘process-generated nanoparticles ‘ (PGNPs) gevormdworden.Vooreenbeoordelingvanderisico’sishetvanbelangdeFCNPsenPGNPsniettenegeren. Figuur1geefteen(fictief)overzichtvandeverschillendebronnendietegelijkertijdopdewerkplekaanwezigkunnenzijn.Hierbijwordtookdeachtergrondconcentratieaannanodeeltjesgeïntroduceerd.Ditzijndeeltjesdie in ‘het milieu’ gevormd worden. In de buitenlucht zijn overal nanodeeltjes aanwezig in wisselendeconcentratie met een natuurlijke oorsprong (brand, vulkanisme, erosie) en afkomstig van menselijkeactiviteiten(wegverkeer,industriëleemissies,…).Zijwordenookwelaangeduidmetultrafineparticles(UFPs).UFPszijnevenalsnanomaterialendeeltjesmeteenafmetingvankleinerdan100nm.Zijwordeninhetmilieunognietinstandaardprogramma’sgemeten,maarwordentegenwoordigdoortoxicologenwelonderscheidenalseen,voordegezondheid,relevantefractienaasthetgroverstof(PM10)enhetfijnstof(PM2,5).

Introductie


__________________________________

5

Figuur1.Voorbeeldvanschematischeopbouwvan(mogelijke)nanodeeltjesindewerklucht(#/cm3)

De handreiking onderscheidt de verschillende bronnen van nanomaterialen op de werkplek, en geeft eenhandreiking voor een integrale beoordeling van het blootstellingsrisico, waarbij een voorzorgsbenaderingwordt toegepast en een passende beheersstrategie wordt geadviseerd. Een integrale benadering heeft devoorkeuromdat indepraktijkveelaleensimultaneblootstellingplaatsvindt,aanzowelPGNPsalsSNMs (enFCNPs) en omdat het lastig is om deze verschillende bronnen in een meetstrategie van elkaar teonderscheiden.Dehandreikinggeefthiertoeeenhandvat. DeHandreikingisingedeeldineenoverzichtelijkaantalstappen(ziefiguur2oppagina8).MethetdoorlopenhiervanlegtmeneengoedebasisvoordeRI&Ezoalsdie,voorhetonderdeelnanotechnologie,wordtvereistdoordeArbowet.Methetinvullenvandeblootstellingsregistratiemodulevoordehoog-risiconanomaterialenlegtuookvoorlangeretermijndebenodigdegegevensvast.ToepassingvanhetvoorzorgsprincipeOmdat er nog veel leemtes zijn in de kennis vande giftigheid vannanomaterialen enhoedeze zichbij hetgebruik indewerkruimteverspreiden,wordt ‘voorzorg’alsuitgangspuntvoorde risicobeoordelinggebruikt.Ditbehoefteenkortetoelichting.Onderhetrisicovaneenstofverstaatmendekansdatzichbijblootstellingeen nadelig effect voordoet. Bij de gangbare risicobeoordeling baseertmen zich opwatmenweet van detoxischeeigenschappenvandematerialen(degiftigheid).Opbasisvandezekenniswordtberekendaanwelkedosismen kanworden blootgesteld zonder dat er nadelige gezondheidseffecten optreden. Het gaat hierbijzowelomacutealsomchronischeeffecten (respectievelijkeffectendiedirectnablootstellingoptreden,eneffecten die pas na lange tijd, tot vele jaren kunnen optreden). Met deze gegevens wordt een veiligegrenswaardeafgeleid:demaximaalaanvaardeconcentratievandestoffenindeluchtindewerkruimte.Dezegrenswaardewordt ook door de Inspectie SZW gehanteerd om na te gaan of de werkplek voldoet aan dewettelijkeverplichtingen.Schematischwordt‘risico’vaakalsvolgtweergegeven:

• Risico=GiftigheidxBlootstelling

Bijhetgebruikvannanomaterialendoetzichdushetpraktischeprobleemvoordatdegiftigheidnognietgoedkanwordenbepaald,maardatmenwelsterkeaanwijzingenheeftdaterbijblootstellingschadelijkeeffectenopkunnentreden.Hiermaaktmenzichzorgenover.Omdathetrisiconognietkanwordengekwantificeerd,terwijlhetwelwaarschijnlijkisdathetmateriaaltoxischzalblijkentezijn,kiestmenerinhetbeleidvooromhetbegrip‘zorg’tegebruiken.Hetbegrip‘zorg’wordtdaaromookindehuidige‘Handreiking´gebruikt,indevormvanzorgklassen.Schematischkanmendatookalsvolgtweergegeven:

• Risico=ZorgxBlootstelling

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

100.000

BGNP

PGNP

FCNP

SNM

Bronnenvannanodeeltjesopdewerkplekin

aantalnanodeeltjespercm3

Toelichting:De getoonde concentraties zijn fictief, en verschillen op iederewerkplek.DuidelijkisdatSNM’sveelalmaareendeeluitmakenvandetotalenanodeeltjesconcentratieopdewerkplek.SNM= SynthetischenanomaterialenFCNP= Fractienanodeeltjesinconventionelecomponenten (bijv.inadditieven,kleurstoffene.d.)PGNP= Nanodeeltjesgevormdinprocessenopdewerkplek (Process-GeneratedNanoParticles)BGNP= Achtergrondconcentratienanodeeltjes(Background

NanoParticles).Denanomaterialenindeachtergrondtengevolgevanhetwegverkeer,industriëleemissiesendergelijke


__________________________________

6

Een grotere potentiële toxiciteit leidt tot grotere zorg en impliceert een groter risico. Centraal in derisicobeoordelingkomtdandeblootstellingsbeheersingtestaan.Menspreektdanookwelvanblootstelling-gebaseerderisicobeoordeling.

Een van de hulpmiddelen die daarbij is ontwikkeld is het gebruik van nanoreferentiewaarden (NRV) alsalternatiefvoordevanoudshergebruiktegrenswaarden(ziestap6voorverdereuitleg).Ookmoetenervoordebeoordelingvanderisico’szorgklassenwordenontwikkeld:eenbeoordelingvansituatieswaarinmeer,danwelminderzorggebodenis.Metanderewoorden,hetonderscheidenvansituatieswaarvoorhetverstandigiseenmeerstringentrisicomanagementtevoeren,danwelsituatieswaarinmetgangbarebeheersmaatregeleneenveiligewerkplekkanwordengerealiseerd.

Strategischindezehandreikingisdebijlagemetverschillendeonderdelen:- Hierinzijndekeuzeschema’seninvulformulierenuitdeverschillendestappensamengevat.Dezebijlageis

directalshandvatvoordeblootstellingsregistratiebruikbaar.De formulierenkunnen inprincipewordeningevuldzonderdegehelehandreikingtedoorlopen.DezeformulierenzijntevensinExcelbeschikbaar.

DefinitiesvoorverschillendebronnenvannanodeeltjesDehandreikinggebruiktdedefinitie voornanomaterialen zoals voorgestelddoordeEuropeseCommissie in20111:

Het gebruik van zowel de term ‘nanomateriaal’ als ‘nanodeeltje’ kan verwarrend zijn. Feitelijk zijn hetequivalente termen, hoewel de term materiaal meer neigt naar een beschrijving van de technischeeigenschappen(endusmeervantoepassinglijktopsynthetischenanomaterialen)endetermdeeltjemeerlijktte refereren aan de fysisch-chemische eigenschappen (en dusmeer lijkt te zijn toegesneden op deminderhomogene, niet-specifieke gevormde deeltjes). Doetmen aldus een algemenemeting op de werkplek danmeet men nanodeeltjes (waarin SNMs, PGNPs etc. voor kunnen komen), en schaft men een additief metnanoafmetingen aan voor een verf dan heeft men het in feite over nanomaterialen (waarin bijvoorbeeldnanodeeltjes met verschillende groottes voor kunnen komen). Het bepalende kenmerk voor de ‘gemeten’nanodeeltjes is de afmeting (tussen 1-100nm). Voor nanodeeltjes die in de lucht op dewerkplek of in hetmilieugemetenworden, isderhalvehetgehaltedat indeEuropesedefinitiewordtgedefinieerd(>50%)nietrelevant.Hetonderscheidenvandeverschillendebronnenvannanomaterialenopdewerkplekkanlastigzijn.Menkante maken hebben met synthetische nanomaterialen (SNM), conventionele niet-nanomaterialen met eenkleinere fractie nanodeeltjes (FCNP) in processen gegenereerde nanodeeltjes (Process-GeneratedNanoParticles)(PGNPs), en de overal aanwezig achtergrond concentratie nanodeeltjes. Daarom eerst eenaantaloperationeledefinities:

1 ZieookEC(2011),CommissionRecommendationof18October2011onthedefinitionofnanomaterial(2011/696/EU).http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:275:0038:0040:EN:PDF

Hetvolumespecifiekeoppervlak(vssa,metalseenheidm2/cm3)kanmeneenvoudigberekenenmetgegevensuithetVeiligheidsinformatiebladofhettechnischdatablad.Hierinismeestalhetvoorhetmateriaalspecifiekeoppervlakgegeven(vsa,metalseenheidm2/g)endedichtheid(ρ,metalseenheidg/cm3).Hetproductvandezetweegeefthetvssa:vssa=vsaxρ

• ‘Nanomateriaal’ wordt gedefinieerd als: een natuurlijk, incidenteel of geproduceerd materiaal dat uit deeltjesbestaat, hetzij in ongebonden toestand of als een aggregaat of agglomeraat enwaarvanminstens 50% van dedeeltjesindegekwantificeerdegrootteverdelingeenofmeerexternedimensiesbezittenbinnenhetbereikvan1nm tot 100 nm. In specifieke gevallen en waar nodig vanuit milieu-, gezondheids-, veiligheids- ofmededingingsoogpunt kan de drempelwaarde van 50% voor de gekwantificeerde grootteverdeling wordenvervangendooreendrempeltussen1en50%.

• Wanneer technisch haalbaar en vereist in specifiekewetgeving, kan de overeenstemmingmet de definitie van‘nanomateriaal’wordenbepaaldopbasisvandespecifiekeoppervlaktepervolume.Eenmateriaalwordtgeachtonderdedefinitievan‘nanomateriaal’tevallenwanneerzijnspecifiekeoppervlaktepervolumemateriaalgroterisdan60m2/cm3.Eenmateriaaldat,opbasisvanzijngekwantificeerdegrootteverdeling,echtereennanomateriaalvormt,moet geachtworden te voldoen aan de definitie van ‘nanomateriaal’, zelfs wanneerhet een specifiekeoppervlakteheeftvanminderdan60m2/cm3.


__________________________________

7

SNM: Synthetische nanomaterialen, in het Engels ook wel manufactured nanomaterials (MNMs) ofengineered nanoparticles (ENPs) genoemd.Dit zijn ‘commerciële’materialen (producten) die op demarkt worden gebracht om specifieke nano-eigenschappen in eindproducten (of halffabricaten) tegenereren.SNMsvoldoenaandeEuropesedefinitievoornanomaterialen:1-100nmen>50%vanhetaantaldeeltjesinhetmateriaal.Ditimpliceertdat,alsconventionelematerialen(diesomsalzeerlangin gebruik zijn) aan deze definitie voldoen, ook als nanomateriaal moet worden beschouwd. Zijworden dan beschouwd als synthetische nanomaterialen. Voorzorgsmaatregelen die voorsynthetische nanomaterialen in acht worden genomen gelden dus in principe ook voor deconventionelematerialenmeteengehalte>50%aannanodeeltjes.

FCNP: Dit is de fractie van nanodeeltjes in een klassieke (conventionele) stof of component. (Fraction ofNanoParticlesinConventionalcompounds).Alsdezestof(bijv.eenkleurstofofeenvulstofvoorverf)voor<50%bestaatuitnanodeeltjes(1-100nm),danwildatzeggendatdestofnietalsnanomateriaalwordt gekarakteriseerd.Maar het wil niet zeggen dat deze deeltjes niet vrijkomen bij gebruik. Integendeel,deemissiekangroot zijnbijhetgebruikensomszelfsgroterdandeemissievan SNMs.Daarom is het van belang om FCNPs bij de risicobeoordeling wel mee te nemen als mogelijkeblootstellingsbron (met name als men werkt met zeer lichte, en stoffige componenten, zoalsbijvoorbeeldtalk).

Voor alle duidelijkheid: als de conventionele component een gehalte nanodeeltjes >50% (aantal)bevat,danisdecomponentdus,perdefinitie,eennanomateriaal.

PGNP: Process-generated nanoparticles. Dit zijn nanodeeltjes die gevormd worden bij processen op dewerkplek.Datkanzijnbijapparatuurenhoge(re)-energieprocessen(zoalsverhittingenverbranding,etc.), maar ook bij het mechanisch bewerken van materialen. Van belang bij dit laatste is vast testellendatalseenuitgehardnanoproductwordtbewerkt(schuren,boren,polijsten,..)ernanodeeltjeskunnenwordengegenereerddienietidentiekzijnmetdeoorspronkelijkeSNMsdieinhetmateriaalwerdengebruikt.Erkomtinmiddelsveelinformatiebeschikbaardathetnanostofdatgevormdwordtbij deze handeling veelal bestaat uit conglomeraten waarin de nanodeeltjes (SNMs, kleurstoffen,vulstoffen,..) zittenopgesloten in clusters vanbindmiddelen.M.a.w.wehebbenhierniet temakenmet potentiële SNM blootstelling (dus geen blootstelling aan primaire SNMs). Daarom wordt ditaangeduidalseenblootstellingaanPGNPs.

NB:bijdemechanischebewerkingvanmaterialenwaaraangeenSNMszijntoegevoegdkunnenwelnanodeeltjes gevormd worden. Die deeltjes bestaan dan veelal uit een conglomeraat van hetuitgangsmateriaal (bij het schuren van een coating zal het bijvoorbeeld gaan om eenmengsel vanuitgehardebindmiddelen,additieven,vulstoffenenpigmenten,waarbijvanzelfsprekendookgroterestofdeeltjeswordengevormd(>100nm)).

BGNP: Achtergrondnanodeeltjes(BackGroundNanoParticles).Ditbetreftnanodeeltjesdievannatureinhetmilieu voorkomen ten gevolge van allerlei natuurlijke processen, zoals vulkanisme, bosbranden,erosie, e.d. Daar komen menselijke bronnen bij, zoals nanodeeltjes gevormd bij verwarming vanhuizen, industriële activiteiten, het wegverkeer, e.d. De antropogene bronnen zijn bronnen die ineersteinstantievallenonderhetmilieubeleid(hoewelhetnatuurlijkookvoorkomtdatedezetevensvaltonderdeverantwoordelijkheidvandewerkgever,bijv.dewegverkeeremissiesbijwegwerkers).De eerste drie genoemde bronnen, de SNMs, FCNPs en PGNPs, zijn in principe bronnen die vallenonderdeverantwoordelijkheidvanhetbedrijf,c.q.dewerkgever.


__________________________________

8

Figuur2:StappenschemaHandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen-producten

Stap1Start

RISICO-INVENTARISATIEInventarisatiegebruikteSNMs,FCNPsenPGNPs

Stap3BLOOTSTELLING

Inventarisatiewerkhandelingenenblootstellingskans

(scoreI-II-III)

Stap2ZORG

KarakteriseringNMsenbepalingzorgcategorie

(categorie1-2-3)

Stap4BEHEERSKLASSE

(klasseA-B-C)

Stap5ACTIEPLAN

beheersmaatregelen

Stap6MONITORINGENEVALUATIEBlootstellingsmetingen(OEL/NRV)

BeoordelingPGNPsRegistratiewerknemers

Bij verandering van proces of materialen het proces herhalen

StappenschemaHandreikingveiligwerkenmetNanomaterialen


__________________________________

9

Startrisico-inventarisatie,inventarisatievannanomaterialen

Deinventarisatiebegintmethetopsporenvandebronnenopdewerkplekwaaruitnanodeeltjesvrijkunnenkomeneneeninventarisatievandegebruikteproducten.Maarhetisbelangrijkomvoorafnategaanofhetmoedermateriaalvandenanodeeltjes(hetmateriaalwaarvandenanodeeltjeszijngemaakt,ofhetmateriaaldatbewerktwordtenwaarbijstofontstaat)misschienkankerverwekkendeeigenschappenheeft.Alsdatzoismoetervanwordenuitgegaandatmenmetkankerverwekkendestoffenwerkt,enallemaatregelennemendiedaarbijhoren.Danmoetmendewettelijkeverplichtingenvolgenovereenkomstigdeaanvullendeeisenvoorkankerverwekkendeenmutagenestoffendiewordenverwoordinhetarbobesluit2.

Begindeinventarisatiemetdematerialendieopdewerkplekwordengebruikt.Denkdaarbijondermeeraandesynthetischenanomaterialen(SNMs),dieveelalexplicietals’nano’wordeningekochtensomsook“nanoproducten”wordengenoemd.Maardenkookaanpoedervormigeconventionelegrondstoffen,diesomseengrotefractienanodeeltjesbevatten(FCNPs).Inventariseerdaartoeookdezematerialendieuwbedrijfgebruikt,produceertoflevert.BijonzekerheidofeenmateriaalNM’sbevat,kanextrainformatieingewonnenwordenbijdeleverancier.KanuwleverancierudezeinformatienietgeveneniserweleenvermoedendathetproductNM’sbevat,gaerdanuitvoorzorgvanuitdaterNM’sinhetmateriaalaanwezigzijn.Hetstappenschemainfiguur3kanbehulpzaamzijnomnategaanofhetwenselijkisdenano-RI&Eendeblootstellingsregistratievolledigintevullen.

Figuur3 KeuzeschemablootstellingsregistratieSNMsenFCNPs

***

Kansop

vrijkomenvan

nanodeeltjes

(SNM’sof

FCNP’s)

******

Vulnano-RI&E

(bijlagedeel3)

en

blootstellings-

registratie

(bijlagedeel4)

in

***

Gebruiktueensuspensieofdispersievanpoedervormige

grondstoffen

Gebruiktueenpoedervormigegrondstof?*

JA JA

JA

Ishierin>50%vanhetaantaldeeltjesvandepoedervormige

grondstof<100nm?(danzijnditnanomaterialen)

NEE

Alledeeltjesindegrondstofzijn

>100nm

Bevatdegrondstofeenfractienanodeeltjes<50%vanhettotaalaantaldeeltjes**

JA

NEE

Waarschijnlijkkomenergeennanodeeltjesvrij(géénSNM’sofFCNP’s).NB:Alsoppervlakkenwordenverhit,verbrandofmachinaalbewerktdankunnenzowelSNMsalsPGNPsvrijkomen.

Zonderdezebewerkingenisergeennoodzaakomdenano-RI&Eofdeblootstellingsregistratieintevullen.

NEE

NEE

*Ditkunnenzijn:SNMs,maarookFCNPszoalsbijvoorbeeldanorganischeoforganischepigmentenofkleurstoffen,vulstoffen,additievenzoalsdispergeermiddelen,antioxidanten,antivelmiddelen,etc.Degrondstofkaninprincipeookuitverschillendecomponentenbestaan(bijv.eenadditievenpakket).

**Eenondergrensisnietgoedaantegeven,maarhetgaatomeen‘significante’fractienanodeeltjesinhetconventioneleproduct,diebijgebruikindeluchtvrijkankomen.

GEENNANO

JA

Gana,bijv.bijdeleverancier,oferindegrondstofeenfractiemetnano-deeltjesaanwezigis

WEETNIET

WEETNIET

2 ziehiervoorhttp://www.arboportaal.nl/onderwerpen/kankerverwekkende-en-mutagene-stoffen

Stap1

INVENTARISATIE

BLOOTSTELLINGInventarisatie

werkhandelingenenblootstellingskans

(scoreI-II-III)

ZORGKarakteriseringMNMsenbepalingzorgcategorie

(categorie1-2-3)

BEHEERSKLASSE(klasseA-B-C)

ACTIEPLANbeheersmaatregelen

MONITORINGENEVALUATIEBlootstellingsmetingen(OEL/NRV)



__________________________________

10

Nanomaterialenkunnenookvrijkomenbijdeverhitting,verbrandingofmechanischebewerkingvanoppervlakken,alsmedebijhetgebruikvanapparatuurenmachines.Bijdezeactiviteitenkunnennanodeeltjesgevormdwordenenvrijkomenindewerklucht.DezewordenProcess-GeneratedNanoParticlesgenoemdPGNPs.Ookdezenanodeeltjesmoetenindeinventarisatiewordenmeegenomen.Alshulphierbijkanhetstappenschemawordengebruiktuitfiguur4.

Figuur4Stappenschemaprocess-generatednanodeeltjes

Toelichtingfractienanodeeltjesinpoedervormigeconventionelegrondstoffen• FCNP: Conventionele grondstoffen, die soms al ´van oudsher´ worden gebruikt, blijken sinds dedefinitievannanomaterialenwerdvastgesteld,ookeennanomateriaaltezijn.Datisbijvoorbeeldhetgevalbijcarbon black en bij silica fume. Zij bevattenmeer dan 50% deeltjesmet een afmeting van kleiner dan 100nanometer. Zij moeten dus met dezelfde voorzorg worden behandeld als synthetische nanomaterialen(SNM´s). Maar er zijn ook poedervormige conventionele materialen die volgens de definitie géénnanomateriaalzijn,maarweleenforsefractienanodeeltjesbevatten,diebijhetgebruikwelindewerkluchtvrijkunnenkomen.Inditgevalishetaantalnanodeeltjesindepoederkleinerdan50%vanhettotaalaantaldeeltjes. Deze bron van nanodeeltjes in conventionele componenten wordt in deze handreiking FCNPgenoemd (FractionNanoParticles in Conventional products). Voorbeelden zijn vulstoffen (calciumcarbonaat,talk)sommigeadditieven,kleurstoffene.d.Toelichtingprocess-generatednanodeeltjes(PGNP´s)• PGNP:Insommigeprocessenenapparatuurwordenooknanodeeltjesgevormd.VormingvanPGNPskanplaatsvindenbijhoge-energieprocessenzoalsverhitting,verbranding,laser,extrusieenbijsommigeelektromotoren.Ookwordennanodeeltjesgevormdbijhetmechanischbewerkenvan(harde)materialen,


__________________________________

11

zoalsschuren,boren,polijsten,zagene.d.waarbijde(harde)materialendusnietperséSNMshoeventebevatten.DegevormdePGNPszijndanafbraakproductenvanhetbetreffendemateriaal.Hetstappenschemainfiguur4kanbehulpzaamzijnomnategaanofereenkansisdateropwerkplekPGNPswordengevormd.Bij onduidelijkheid over deze bronnen kan de fabrikant van de materialen of de apparatuur geraadpleegdworden,ofkunneneremissiemetingenwordenuitgevoerd(ziestap6). Inventarisatie

Benoem inde inventarisatiedeafdelingen/ofhetproceswaarhetbetreffendeSNMofnanoproductwordttoegepast (tabel 1) engeefbij de inventarisatie vanFCNP´s (tabel 2) enPGNP´s (tabel 3) tevensaanofhetzekerisdatdezenanodeeltjesbijhetgebruikkunnenvrijkomenofgevormdworden,ofdatereenverdenkingbestaat.

Tabel1. InventarisatievangebruikteSNMsennanoproducten

Afdeling/proces SNM NanoproductFabrikant

nanoproduct Tabel2. InventarisatievanmogelijkeFCNPs

Afdeling/proces Conventioneelpoedervormigproduct

FractienanodeeltjesJa/misschien

Fabrikantconventioneel

product Tabel3. InventarisatievanvormingvanPGNPs

Afdeling/proces Apparatuur/bewerkingen

VormingPGNPsJa/misschien

Fabrikantapparatuur


__________________________________

12

2a.Karakteriseerdenanoproductenendenanomaterialen

Tabel 4a geeft een overzicht van eigenschappen van het nanomateriaal (NM) diebelangrijk zijn bij het inschatten van een eventueel gezondheidsrisico. Dit kunnen dussynthetische nanomaterialen (SNMs) zijn of conventionele nanomaterialen met eenfractie nanodeeltjes (FCNPs). Soms bevat een enkel product meerdere NM’s. Probeerdeze per nanoproduct zo volledig mogelijk in te vullen, voor ieder geïdentificeerdnanomateriaal afzonderlijk. De in de tabel gevraagde informatie is te vinden in hetveiligheidsinformatieblad (VIB; ook wel SDS genoemd, safety data sheet). Bijonduidelijkheidkuntudeleverancieromdezeinformatievragen.Heeftdefabrikantgeenantwoordgebruikdan,alsvoorzorg,dewaardesgegevenbij‘default’.

IndienhetgaatomPGNPs:nanomaterialendiepotentieelvrijkomenbijdemechanischebewerkingvan(nano)producten,ofbijhoge(re)energieprocessen,zoalsverhitting,verbranding,laser,solderen,extrusieetc.danzijndenanodeeltjesdiegevormdwordenmindereenduidig.Daartoeisintabel4bdekarakteriseringvanhetuitgangsmateriaalopgenomen.Hieruitkanwordenberedeneerdwelketypenanomaterialenmogelijkerwijsgevormdworden.Tabel4a. EigenschappenvanSNMsenFCNPsdieinuwbedrijfgebruiktworden

Naamnanoproduct:

NM(1) NM(2) NM(x) Default**

NaamvanhetNMaanweziginhetproduct

ConcentratievanhetNMinhetproduct(deeltjesaantal%en/ofvolume%) >50%

IshetNMvezelvormig(ja/nee)*

IsdeoplosbaarheidvandeSNMinwatergroterdan100mg/l(ja/nee) <100mg/l

IshetNMniet-biologischafbreekbaarofbiopersistent(ja/nee) nee

DichtheidvanhetNM(inkg/dm3)

Fysischetoestandvanhetproduct(vloeistof,vastestof[vrijedeeltjes,poeder,agglomeraten,aggregaten,insuspensie,ineenvastematrix,etc.])

* Indienmetvezelvorigenanomaterialenwordtgewerktmoetermeergedetailleerdeinformatieverzameldworden:danzijndelengte-diameterverhouding(>5:1),degemiddeldevezellengte(>5µm)endebiopersistentieenderigiditeit(stijfheid)vandevezelvanbelangomasbest-achtigeeffectenvasttekunnenstellen.Defabrikantmoetaltijdaankunnengevenofervezelvormigenanomaterialenzijntoegepast

** Indienonbekend,enalsMSDSgeenuitsluitselgeeft,gaatueruitvoorzorgvanuitdathetgaatomnanodeeltjes(>50%),datzeonoplosbaarzijnendatzenietbiologischafbreekbaarzijn.

Tabel4b. KarakteriseringPGNPs

Apparatuur/bewerkingen Uitgangsmateriaal Samenstellingmogelijkgevormdenanodeeltjes

Stap2

StartHandleidingINVENTARISATIE

GebruikteSNMsinuwbedrijf



(scoreI-II-III)

ZORG






__________________________________

13

2b.Beoordeelhetpotentiëlegezondheidsgevaarvandenanomaterialenennanoproduct(indelinginzorgklassen)

Erworden voor NM’s vier potentiële zorgklassen onderscheiden: 1, 2a, 2b en 3. De term zorgklassewordtgebruikt omdat het om potentiële risico’s gaat. De term gezondheidsgevarenklasse (of toxiciteitsklasse)gebruikt men liever niet omdat er vanwege ontbrekende toxiciteitsdata geen zekere uitspraken gedaankunnenwordenoverhetgezondheidsgevaar.DezorgklassediegeldtvoorhetNMgeldtookvoorhetproductwaarin het NM wordt toegepast. Producten die meer dan één NM bevatten, worden beschouwdovereenkomstig dehoogste zorgklasse vandeNM’s. In tabel 5wordende gebruikteNM’s ingevuldwaarbijklasse1dehoogste-zorgklassebetreftenklasse3de laagste-zorgklasse.NM’s inklasse1vertonenmogelijkasbestachtige eigenschappen. NM’s in klasse 2a en 2b vertonenmogelijk nanoafhankelijke eigenschappen.Klasse 3 betreft biologisch afbreekbare of wateroplosbare nanodeeltjes met een toxische effect dat veelalvergelijkbaar ismetde toxiciteit vanconventionele stoffen.Zegedragenzichnaafbraakofnaoplossendusnietmeeralsnanodeeltjes.NB:Onafhankelijkvandezeindeling:alshetmoedermateriaalvanhetNMgeclassificeerdisalscarcinogeenofmutageendanvalthetNMofhetnanoproductindehoogstezorgcategorie.Gebruik tabel5omperNMde zorgklassevast te stellen.Alsermeerderenanoproductenwordengebruikt,gebruikdanverschillendeinvultabellen.Indehokjesaanvinkenwatvantoepassingis.Tabel5. IndelingvanNM’sinhetbedrijfnaarmatevanzorg

Naamnanoproduct: ………………

Zorgklasse Omschrijving NM1 NM2 NM..x

1Rigide,biopersistentevezelvormige,onoplosbareNMwaarvoorasbestachtigeeffectennietzijnuitgesloten• Voorbeelden:SWCNT(=enkelwandigekoolstofnanobuisjes)enMWCNT(=

meerwandigekoolstofnanobuisjes)

□ □ □

2aNiet-afbreekbaregranulairenanomaterialeninderangevan1–100nmendichtheid>6kg/liter• Voorbeelden:Ag,Au,CeO2,CoO,CuO,Fe,FexOy,La,Pb,Sb2O5,ofSnO2.

□ □ □

2b

Niet-afbreekbaregranulairenanomaterialeninderangevan1–100nmendichtheid<6kg/liter• Voorbeelden:Al2O3,SiO2,TiN,TiO2,ZnO,CaCO3,nano-klei,

CarbonBlack,C60,dendrimeren,polystyreen,ofnanovezelswaarvoorasbestachtigeeffectenkunnenwordenuitgesloten.

□ □ □

3 Afbreekbare/oplosbaregranulaireNM’s(oplosbaarheid>100mg/l).• Voorbeelden:NaCl-,vet-,meel-ensucrose-deeltjes.

□ □ □

NB:DeindelingvanPGNPsindebetreffendezorgklassehangtsterkafvanhetmateriaaldatbewerktwordtofdeapparatuurwaarbijdePGNPsontstaan.Inzijnalgemeenheid,alshetgaatomverhittings-ofverbrandings-producten,gaathetveelalommaterialenmeteendichtheidvan<6.000kg/m3,dusgaathetomgroep2b.Hetbetreftdanbijvoorbeeldroetachtigeverbindingen.Bijbewerkingenvanzwaremetalenofbijelectromotorenontstaanzwaarderemetaaloxides,zoalsbijvoorbeeldkoperoxide.Dezeverbindingenvallenveelalingroep2a.


__________________________________

14

Inventarisatie werkhandelingen met nanomaterialen of nanoproducten enkansopblootstellingaannanodeeltjes

Inventariseerdewerkhandelingenwaarbijereenkansopblootstellingaannanodeeltjesis.

DekansdatwerknemerswordenblootgesteldaanNM’shangtafvandewijzewaaropmetdematerialengewerktwordtendebeheersmaatregelendiegetroffenzijnomblootstellingtegentegaan.

NB:Erwordt indeze inventarisatietevensnagegaanoferrekeninggehoudenmoetwordenmet blootstelling aan nanodeeltjes die gevormd kunnen worden door de gebruikte

apparatuur(process-generatednanoparticles-PGNPs).In tabel 6worden drie blootstellingsklassen onderscheiden.Wanneer een nanoproductmeer dan één SNMbevatdientperactiviteithetblootstellingsrisicometdegrootsteblootstellingskanstewordenaangehouden.Voor PGNPs geldt natuurlijk dat zij niet in processen worden gebruikt, maar dat zij in processen gevormd(kunnen)worden.Dewerkhandelingenmetnanoproducten,waarbijNM’svrijzoudenkunnenkomen,wordengeïnventariseerdmetbehulpvantabel7.Neemhierbijdehelegangvanhetproductdoorhetbedrijfinbeschouwing:vanafhetmomentdathetnanoproduct(ofhetNM)uwbedrijfbinnenkomttothetmomentdathetnanoproduct(ofdeSNM)uwbedrijfweerverlaat(alsproduct,maarookalsafvalmateriaal).Tabel 7 geeft een handvat voor het inschatten van de blootstellingskans aan NM’s bij verschillendewerkhandelingen. Inde laatstekolomvandeze tabel komen tevensdePGNPsnaarvoren.HierkanwordenaangegevenofervormingvanPGNPsoptreedt,danweldatmenditvermoed.Voor iedernanoproducteennieuwinvulformuliergebruiken.Tabel6.Blootstellingskansnanomaterialeninuwbedrijf

Blootstellings-klasse

Beschrijving

I

VrijkomenvanvrijeNM’sismogelijk• Bijv.bijgebruikvandrogepoeders(bijv.legenvanzakken,afwegen)ofverneveling(sprayen)vanvloeistoffenmet

SNMs(coatings)

II VrijkomenvanNM’sineenvloeistofofgebondenaaneenvastestofismogelijk(aerosolen)(nanodeeltjeséngroteredeeltjes>100nm)• Bijv.bijhetwerkenmetSNM-vloeistofmengsels,ofbijhetpolijsten,schuren,boren,etc.vanoppervlakken

behandeldmeteennanocoating

III VrijkomenvanvrijeNM’sisgeminimaliseerd• Bijv.doordatgewerktwordtineenvollediggeslotensysteem,glove-boxofeenvollediggeautomatiseerd

productieproces

Stap3



BLOOTSTELLINGZORG

KarakteriseringMNMsenbepalingzorgcategorie

(categorie1-2-3)






__________________________________

15

Tabel7.Werkhandelingenmetkansopblootstellingaannanodeeltjes

Naamnanoproduct:

Nanomateriaal(metdehoogstezorgcategorie)aanweziginhetnanoproduct:

Werkhandeling

gebruiktehoeveelheidnanoproduct

(inkg,liter)

vrijkomenvanstof/mist/nevelmogelijk(ja/nee)

tijdsduurvanwerkhandeling

(inmin)

frequentievanwerkhandeling(aantalkeerperdag,weekof

maand)

aantalblootgesteldemedewerkers

(N)

Bloot-stellings-klasse

I,IIofIII

PGNPvorming

(ja/

misschien)

Productieenwerkenmetnanomaterialenen/ofnanoproducten☐ Ontvangstenopslagvannanomaterialen

☐Transportbinnenbedrijf(vorkheftruck,handmatig,etc.)

☐ Bedienenvanmachines

☐HanterenvanNM(openenvanblikken,kranenofafdichtingen,legenvanzakken,borstelen,spuiten….)

☐Mechanischbewerken(boren,schuren,polijsten,..)

☐ Bewerkend.m.v.(hoge)energieprocessen ☐ Filteren/scheiden ☐ Monstername(kwaliteitscontrole) ☐ Vullen/verpakkenvaneindproduct ☐ Anders… Schoonmaakenonderhoud ☐ Schoonmaakenonderhoudapparatuur ☐ Schoonmaakenonderhoudmachines ☐ Schoonmaakvandewerkplek,vloer,muur ☐ Anders…… Overslagentransport ☐ Vervoeroverdeweg(truck,container,..) ☐ Vervoeroverzee/viadelucht(container,..) Afvalverwerkingenafvalverwijdering ☐ On-siteverwerkingvanafval ☐ Verzamelingvanafval ☐ Verwijderingvanafval ☐ Anders…… Anders ☐ Anderehandelingen

Toelichting:Vinkindeeerstekolomdevakjesaanmetdebetreffendewerkhandelingenenvuldekolommenin.


__________________________________

16

SelectievandebeheersklasseDe inschatting van de potentiële risico’s van het werken met het nanoproduct of denanomaterialenenhetpotentieelvrijkomenvanPGNPswordtgebaseerdopdeinstap2vastgesteldezorgklasseendeinstap3ingeschattekansopblootstelling.IndeInleidingisuitgelegd dat er voor nanomaterialen een blootstelling-gebaseerde risicobeoordelingwordtgevolgd,waarbijde‘giftigheid’vooralsnogvervangenisdoorhetbegrip‘zorg’.Ditomdatdegiftigheidvannanomaterialennognietgekwantificeerdkanworden.

Schematischisdatvolgtweergegeven: Risico=GiftigheidxBlootstellingàRisico=ZorgxBlootstelling.

Alshandvathiervoorwordteenmatrixgebruikt:opdehorizontaleasstaatdezorgklasse,op de verticale as de blootstellingskans. De combinatie bepaalt het risico en degeadviseerde beheersklasse. Per nanomateriaal en per werkhandeling wordt debeheersklassevastgesteld.Ditwordtweergegevenintabel8.

Tabel8. Beslismatrix voor het vaststellen van de beheersklasse van een werkhandeling met

nanomaterialenen-producten

OmschrijvingvandezorgklasseperNM

WaarschijnlijkheidvanblootstellingaanNM’s

Zorgklasse1 Zorgklasse2aen2b Zorgklasse3

Rigide,biopersistentevezelvormige,onoplosbareNMwaarvoorasbest-achtigeeffectennietzijnuitgesloten

Niet-afbreekbaregranulaireNM’sinderangevan1–100nm,ofvezelvormigeNM’swaarvoorasbestachtigeeffectenzijnuitgesloten

Afbreekbare/oplosbaregranulaireNM’s

BlootstellingcategorieI:Vrijkomenvannanodeeltjes(1-100nm)tijdenswerkhandelingismogelijk

A B C

BlootstellingcategorieII:Vrijkomenvannanodeeltjes(1-100nm)gebondeningroterevasteofvloeibaredeeltjestot100µmtijdenswerkhandelingismogelijk

A B C

BlootstellingcategorieIII:Vrijkomenvannanodeeltjesisgeminimaliseerddoorhetgebruikineen100%geslotensysteem

B C C

Erwordendriebeheersklassenonderscheiden:A,BenC.Voorelkeklasseisdeaanpakomschreven,zoalsdezegeadviseerdwordtdoordesocialepartners.HetverschiltussenbeheersklasseAenBbetreftmetnamehetaldannietvantoepassingverklarenvanhetredelijkerwijsprincipe(zieookpg18e.v.).

NB:Onafhankelijkvandezeindeling:alshetmoedermateriaalvanhetNMgeclassificeerdisalscarcinogeenof mutageen, dan valt het NM of het nanoproduct in de hoogste zorgcategorie en daarmee dus in dehoogstebeheersklasse(A).Ditgeldtbijv.voorcarcinogenebasismaterialenalscadmiumoflood.

Klasse A (de hoogste risico’s) betreft situaties waarvoor alle stappen van de arbeidshygiënische strategiezorgvuldig worden doorlopen en waarvoor alle oplossingen die technisch en organisatorisch haalbaar zijnwordeningevoerd.Hetvoorzorgsprincipedienttewordentoegepast.Hetredelijkerwijsprincipeishiernietvantoepassing.KlasseAgeldt voor rigide, vezelvormige,persistente/onoplosbareNM’swaarvoorasbest-achtigeeffectennietzijnuitgesloten(bijv.bepaaldenanobuisjes).

Klasse B betreft situaties waarvoor volgens de arbeidshygiënische strategie gezocht naar maatregelen enwaarvoor alle maatregelen die technisch en organisatorisch haalbaar zijn nader worden beoordeeld opbedrijfseconomische haalbaarheid. Na deze toets wordt besloten welke beheersmaatregelen ingezet zullenworden.Het redelijkerwijsprincipe is van toepassing:uitgangspunthierbij is datdemaatregelwel technischuitvoerbaaris(ziestap5oppagina19vooreenuitlegvanhetbegrip‘technischuitvoerbaar’).

KlasseCbetreftdebeheersmaatregelendiegangbaarenvolgensdewetgevingverplichtzijnomrisico’sopdewerkplekmetbetrekkingtotbulk-enoverigeconventionelematerialen(niet-nano)tebeperken.

Stap4





(scoreI-II-III)


(categorie1-2-3)

BEHEERSKLASSE





__________________________________

17

Tabel9. Beheersklassenmetgeadviseerdebeheersstrategie

KlasseNiveaurisico

Prioriteitvoormaatregelen GeadviseerdeaanpakIn

woordInkleur

A Hoog

Hoogst

Pashetvoorzorgsprincipetoe.Hierbijwordenallestappenvandearbeidshygiënischestrategieachtereenvolgensdoorlopenenwordenalleoplossingendietechnischenorganisatorischhaalbaarzijningevoerd.Hetredelijkerwijsprincipeishiernietvantoepassing.

B Matig Midden

Ganawelkeextramaatregelenredelijkerwijsinzetbaarzijn.Hierbijwordenvolgensdearbeidshygiënischestrategiegezochtnaarmaatregelenenwordenallemaatregelendietechnischenorganisatorischhaalbaarzijnnaderbeoordeeldopbedrijfseconomischehaalbaarheid.Nadezetoetswordtbeslotenwelkebeheersmaatregeleningezetzullenworden.

C Laag Laagst

Gebruikwatnualgangbaarenvolgensdewetgevingverplichtisomrisico’sopdewerkplektebeperken.Datwilzeggen:toepassenvanvoldoenderuimteventilatie,eventueelbronafzuigingen/ofafscherming,aangevuldmetgeschiktepersoonlijkebeschermingsmiddelen.

WattedoenalseenproductmeerdanéénSNM(ofFCNP)bevat?VoorhetafleidenvandebeheersklassevoorwerkenmeteenproductdatmeerdanéénNMbevat,gaatmenperwerkhandelinguitvande“hoogste”gevarenklasse(zietabel5)ende“hoogste”blootstellingscategorie(zietabel6en7).Opdezemanierwordteenzohoogmogelijkebeschermingbereikt.ProportionaliteitvandebeheersmaatregelenenblootstellingsmetingenBeheersmaatregelendienenproportioneel zijnen tebeschermen tegendeblootstellingaandevrijkomendeNM’s.Bijvoorbeeld:AlsmenwerktmeteennanoproductwaarbijNM’svastzittenindematrixvanhetproducten dus bij gebruik niet vrij komen (bijvoorbeeld een uitgeharde nanocoating), dan is het niet nodig om deextremebeheersmaatregelentetreffen.In het algemeen geldt derhalve het advies om, voordat men overgaat tot het treffen van de aanbevolenbeheersmaatregelen overeenkomstig de beheersklassen A of B, eerst praktische oriënterendeblootstellingsmetingen uit te voeren. Hiermee wordt voorkomen dat er onnodig strengeblootstellingsbeperkendemaatregelenwordengenomen.Stap6geefthiervoorhandvatten.Wanneer uw situatie overeenkomtmet een van de volgende drie scenario’s, kunt u er voor kiezen om hetuitvoerenvanblootstellingsmetingenaannanodeeltjesoverteslaan:• DeproducentofleveranciervanuwNMofnanoproductheeftuvoorzienvaneengevalideerd

blootstellingsscenario,waaruitduidelijkblijktdaterbijhetgebruikgéénNM’svrijkomen;of• Erzijngoedepraktijkvoorschriftenbeschikbaar,dielatenziendatblootstellingaandeNM’stijdenshet

voorzienegebruikvanuwNMofnanoproductonderdevoorgesteldegrenswaardenblijft(zievoorgrenswaardentabel14en15);of

• Ukuntaantonendatdevoorgesteldebeheersmaatregelenopeenanderewijzewordengerealiseerd.RegistratievandebeheersklasseBepaalperNMenperwerkhandelingdebeheersklasseaandehandvandebeslismatrixintabel6.Tabel10kangebruiktwordenvoorhetmakenvaneenoverzichtvanalleNM’senwerkhandelingenmetdedaarbijbehorendebeheersklassen.Tabel10. Beheersklassevoorwerkhandelingenmetnanomaterialen.

No. SNM/FCNP/PGNP WerkhandelingBeheersklasse

A B C

1 □ □ □

2 □ □ □

3 □ □ □


__________________________________

18

AktieplanIneenactieplanwordendeverschillendegeselecteerdebeheersmaatregelenopgenomenwaarmeehet veiligwerkenmetNM’sopdewerkplekwordtgegarandeerd.OokPGNPsworden hierbij in beschouwing genomen. Voor het uitwerken van een aanpak metconcretebeheersmaatregeleniseencreatieveaanpaknodig.HetschemainTabel11kangebruiktwordenomeenbedrijfspecifiekNanoactieplantestructureren.Hetvolgenvandearbeidshygiënischestrategieenhethiernauwmeesamenhangenderedelijkerwijsprincipeishierbijvanbelang.Tabel12geeftschematischaanwatditinhoudt.InTabel13wordenverschillendevoorbeeldenvanmogelijkerisicobeheersmaatregelenaangereikt.Ditkanbijhet brainstormen een handig hulpmiddel zijn. Het plan van aanpak wordt in overlegvastgesteld.Dearbocoördinatorofpreventiemedewerkerwerktdituit.Eventueelkaner(externe) deskundige ondersteuning bij betrokken worden. Het is van belang ook

werknemers (ofhunvertegenwoordigers inhetbedrijf) tebetrekkenbijhetplanvanaanpak.HetnanoplanvanaanpakmaaktonderdeeluitvandebedrijfsbredeRisicoInventarisatieen-Evaluatie(RI&E).Ditwordtteraccorderingvoorgelegdaanhetmanagementenondernemingsraad/personeelsvertegenwoordiging.

Vanzelfsprekend is het van belang om demaatregelen die voor het werkenmet nanomaterialen genomenzoudenmoetenworden,tevergelijkenmetdebestaandemaatregelendiereedsopdewerkplekzijngenomen(bijvoorbeeld om de emissie van schadelijke stoffen of gevormd stof af te vangen of omdat dekankerverwekkende stoffenregelgeving gevolgd wordt). Denk daarbij ook aan het feit dat PGNPs op‘onverwachte’plekkengevormdkunnenworden.Indiendebestaandemaatregelenreedsvoldoendezijnomookdepotentiëleblootstellingaannanodeeltjesaftevangen,danhoefthetnano-specifiekePlan-van-aanpaknietverderontwikkeldteworden.

Tabel11.Nanoplanvanaanpakterbevorderingvanveiligwerkenmetnanomaterialen

Nr.SNM/FCNP/

PGNPWerkhandeling

Beheersklasse(A,BorC)

Voorgesteldebeheers-maatregel

Verantwoor-delijkevoor

implementatie

Voorzienedatumgereed

1 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..2 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..3 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..4 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..5 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..etc ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..

Hetredelijkerwijsprincipe,technischeuitvoerbaarheidendearbeidshygiënischestrategieHet “redelijkerwijsprincipe” stelt randvoorwaarden aangaande de technische, operationele en financiëlehaalbaarheid van maatregelen. Het speelt doorgaans een belangrijke rol bij de selectie vanbeheersmaatregelen.. Deze hebben nadrukkelijk een hiërarchische volgorde, die bekend staat als dearbeidshygiënische strategie. De werkgever is verplicht allereerst de toepasbaarheid van brongerichtemaatregelenophethoogsteniveauteonderzoekenvoordatmaatregelenuiteenlagerniveauinogenschouwgenomen mogen worden. Maatregelen op een lager niveau zijn enkel acceptabel als daar overtuigendetechnische, operationele of economische redenen voor zijn. Als ermet carcinogene stoffenwordt gewerktdan is het gebruik van economische argumenten, om aan te geven dat een hoger beschermingsniveauonmogelijkis,nietaanvaardbaar.Danspeeltdevraagofdebenodigdemaatregelentechnischuitvoerbaarzijn.Wattechnischuitvoerbaariswordtnaarverwachtingin2017meteenwijzigingvanartikel4.16,vierdelidvanhetArbeidsomstandighedenbesluittoegelicht.Ditgaatluiden:Zolangdemaatregelen,bedoeldinhetderdelid,nogniet volledig tenuitvoer zijn gelegdof niet tot eendoeltreffendebescherming leiden enhet nemen vanmaatregelen technisch niet uitvoerbaar is, kan de arbeid alleen worden voortgezet, indien doeltreffendemaatregelenzijngenomenomschadeaandegezondheidvandewerknemerstevoorkomen,danwelomhetblootstellingniveautoteenzolaagmogelijkniveauonderdegrenswaardetebrengen.Inhetplanvanaanpak,

Stap5





(scoreI-II-III)


(categorie1-2-3)


ACTIEPLAN




__________________________________

19

bedoeld in artikel 5, derde lid, van de wet wordt in dat geval uitgewerkt hoe de overschrijding van degrenswaarde zo spoedigmogelijk ongedaanwordt gemaakt. Bijministeriele regeling kunnen regelswordengesteldoverdeinhoudvanhetplanvanaanpak.Voor nanomaterialen uit de beheersklasse A worden uit voorzorg de beheersmaatregelen overeenkomstigcarcinogenestoffengeadviseerd.Tabel12geeftdearbeidshygiënischestrategieschematischweer.Tabel12.Dearbeidshygiënischestrategie

1. Bronmaatregelen• Eliminatievandebron• Substitutievandestof

2. Technischemaatregelen

• Omkastingvandebron• Afzuiginstallatie• Afschermingvandebron• Lokaleventilatie

3. Organisatorischemaatregelen

• Beperkingaantalblootgesteldewerknemers

• Taakroulatie• Beperkingblootstellingstijd

4. Persoonlijkebeschermingsmiddelen

• Ademhalingsbescherming• Handschoenen• Werkkleding

Tabel13.SuggestiesvoorbeheersmaatregelenterbevorderingvanhetveiligwerkenmetSNMs

Bronmaatregelen:• Ganaofhetnanomateriaalvervangenkanwordendoorniet-nanomateriaalofdooreennanomateriaalineenlagerezorgklasse;• Gebruiknanomaterialenalspoederofindegasfasezoveelmogelijkineengeslotensysteem;• Vervoernanomateriaalineengeslotenverpakking;• Werknietmetmeermateriaaldannodigis;• Probeernaartoepassingentezoekendiekant-en-klaaraangeleverdworden,zodatnietzelfopdewerkplekgemengdhoeftte

worden;• Gebruikdedeeltjeswaarmogelijkineenmatrix(bijv.dispersie,suspensie,pasta,palletvormofingekapseld);• Kiesbewerkingsmethodendieweinigstofofaerosolproduceren:knippenensnijdeninplaatsvanzagen,enkwasten/rollenin

plaatsvanspuiten.Technischemaatregelen:• Nanodeeltjesverspreidenzichalseengas.Probeerzoveelmogelijktewerkenineengeslotensysteem;• Werkindienmogelijkineenzuurkast,glove-boxomverspreidingvannanomaterialennaardeomgevingtevoorkomen;• Gebruikbijhandelingenmetnanomateriaaleendoelmatigebronafzuiging.Bronafzuigingisdoelmatigalsdeafstandvande

afzuigmondtotdebronvannanodeeltjesnietgroterisdandediametervandeafzuigmond;• Voorkomrecirculatievanluchtdiemogelijkverontreinigdismetnanomaterialenendraagerzorgvoordatdeafgezogenluchtniet

ineenandereruimtewordtingebracht;• VoorziedeventilatiesystemenvanHEPA-filtersomdenanodeeltjesaftevangen;• Nanodeeltjeszulleneenvoudigkunnenontsnappenuitlekkagesinventilatiesystemen.Repareerlekkagesenslechteafdichtingen

direct;• Ingevalvangebouweninaanbouw:maakmaximaalgebruikvannatuurlijkeventilatiedoorramenendeurenteopenen,

werkplekkennietteveelafteschermenetc.;• Ingevalvanwerkindebuitenlucht:plaatsactiviteitenofapparaten(ookdieselgeneratoren)dienanodeeltjesproduceren

benedenwinds.Dewindzaldevervuilingafvoerenvandeplaatswaardemedewerkerzichbevindt;• Voorkomongewildeverspreidingvandeeltjesnagebruikenlegzevastineenhars,vloeistofetc.Voerdedeeltjesafalschemisch

afval;• Maakruimteswaarmetnanomateriaalgewerktwordtregelmatigschoon.Doedituitsluitenddoormiddelvannattereiniging

(schrobmachine)ofmeteenindustriëlestofzuigerdieuitgerustismeteenspeciaalHEPA-filter.

Redelijkerwijsprincipe

Maatregelen op een lager niveau zijn enkelaanvaardbaar als maatregelen op een hogerniveauredelijkerwijs nietmogelijkzijn.Ditmoetonderbouwdwordenmetargumenten:• technischeargumenten• organisatorischeargumenten• economischeargumenten

NB: Voor carcinogene stoffen is het gebruik vaneconomische argumenten, omaan te gevendateen hoger beschermingsniveau onmogelijk is,nietaanvaardbaar.

Hiërarchischsysteem


__________________________________

20

Organisatorischemaatregelen:• Steleenmedewerkeraandiezichbinnenhetbedrijfspecialiseertinrisico’svannanomaterialenentraindezepersoon.Deze

persoonkanvervolgensdienenalsaanspreekpuntvooranderemedewerkersbinnenhetbedrijf.• Overlegmetdeproducent/leveranciervannanomaterialenoverdemogelijkhedenvoorhetaanleverenvannanomaterialenineen

verpakkingdieaansluitbijdeuittevoerenwerkzaamheden(bijv.eeninwateroplosbareverpakking);• Laatdoordeleveranciereenwaarschuwingopdeverpakkingzettenindetrantvan:alleenopenendoordeontvanger/gebruiker

vanditpakketineengecontroleerdeomgeving;• Beperkhetaantalhandelingendatmethetproductuitgevoerdmoetworden(afwegen,overgieten,mengenetc.);• Schermdewerkplekkenafwaarnanomaterialenwordenverwerkt;• Beperkdetoegangvanwerkplekkenwaarnanomaterialenwordenverwerkt;• Gebruikzoveelmogelijkwegwerphulpmiddelenenvoerdezeafalschemischafval.Ookrestantendienenafgevoerdtewordenals

chemischafval.Nogbeterisomzeoptenemenineenmatrixalvorenszeaftevoeren(bijv.ineenhars).• Geefwerknemersadequatevoorlichtingeninstructieoverhetveiligwerkenmetnanomaterialen.Devoorlichtingdientafgestemd

tezijnop:- mogelijkerisico’svanhetwerkenmetnanomaterialen;- hetherkennenvandegebruiktenanomaterialen;- hetveiliggebruik,opslagenafvalverwijderingvandegebruiktematerialen;- eventuelebedrijfsgrenswaardenvoornanomaterialen- hetjuistegebruikenonderhoudvandevoorgeschrevenpersoonlijkebeschermingsmiddelen;- hetjuistegebruikenonderhoudvandevoorgeschreventechnischevoorzieningen- wattedoeningevalvanmorsenenandereincidenten;

• Zorgvooradequaatperiodiekonderhoudvandewerkingvanhetafzuigsysteem.

Persoonlijkebeschermingsmiddelen:• Geefmedewerkersgoedegebruikersinstructiesoverhetveiligenjuistegebruikvandevoorgeschrevenpersoonlijke

beschermingsmiddelen.• Gebruikwegwerphandschoenen.Bijvoorkeurgeengewevenkatoenenhandschoenen.Handschoenendiealsgeschiktbeschouwd

wordenzijno.a.nitril,latexenneopreen.• Gebruikeenveiligheidsbrilbijverspreidendewerkzaamheden• Gebruikvoorwerkkledingbijvoorkeurgeengewevenkleding,maarbijvoorbeeldTyvek.• GebruikminimaalFFP3-ademhalingsbescherming(meteenNPFvan30ofhoger).


__________________________________

21

MonitoringenevaluatieInhetonderdeelmonitoringenevaluatieonderscheidtmeneenaantalonderdelen,waaronder:

• hetnagaanofdegeselecteerdebeheersmaatregelenvoldoenaanhundoel(nl.hetvoorkomen(ofbeheersen)vandeblootstellingaannanodeeltjes).Ditkanbijvoorbeeldmiddelshetuitvoerenvanblootstellingsmetingen,waarbijdevastgesteldeblootstellingwordtvergelekenmeteengangbaregrenswaardevoornanomaterialen(bijv.denanoreferentiewaarde-NRV)

• de beoordeling of er op de werkplek ook andere bronnen zijn van nanodeeltjes(bijvoorbeelddedoorhoge-energieprocessengevormdenanodeeltjes–PGNPs)en

• deregistratievanwerknemerswerkzaammethoog-risiconanomaterialenwaaraanblootstelling kanplaatsvinden.Blootstellingsregistratie vandezewerknemers vindtplaatsuitvoorzorg,zodatmenlater,alszicheengezondheidkundigprobleemvoorzoudoen,terugkantracerenofereenverbandzoukunnenzijnmetdevoormaligeblootstellingaannanodeeltjes.

6.1 BlootstellingsmetingenenvergelijkingmetgrenswaardenVoorwerkhandelingenmetNM’s die vallen in beheersklassenAof B (zie Stap 4)wordt geadviseerdomdedaadwerkelijkeblootstellingaanNM’s indeademzonevandebetrokkenwerknemerstemeten.Apparatuurvoor het simultaan meten van aantal deeltjes (deeltjes concentratie) en de gemiddelde diameter isverkrijgbaar.Ook kan voorhetmeten vandeblootstelling aannanodeeltjes eenberoepwordengedaanophiertoe gespecialiseerde bureaus. De concentratie kan vervolgens vergeleken worden met grenswaarden(occupationalexposurelimits,OELs)ofDNELs(derivedno-effectlevels;afgeleidegeen-effectniveaus)diezijnvoorgestelddoorbedrijvenofonderzoeksinstituten,of, alsdeze voordebetreffendeNM’snietbeschikbaarzijn, kan er gebruik gemaakt worden van de door SER voorgestelde nanoreferentiewaarden (NRVs).VoorgesteldeOELsenDNELszijngegeveninTabel14.Noggeenvandezewaardenisoverigensvastgelegdalseenwettelijkegrenswaarde.Tabel14 VoorgesteldeOELsenDNELsvoorspecifiekeNM’sStofnaam OELofREL

µg/m3DNELµg/m3

Referentie

MWCNT(Baytubes)* 8-hrTgg** 50 Pauluhn,20093MWCNT(Nanocyl) 8-hrTgg 2,5 Nanocyl20094CNT(SWCNTenMWCNT)* 8-hrTgg 7 NIOSH2010

5

Fullerenen Chronischeinhalatiestudie 270 Stoneetal20096Ag(18-19nm) DNEL 98 Stoneetal2009TiO2(10-100nm)(REL)** 10uur/dag,40uur/week 300 NIOSH20117

* CNT=Koolstofnanobuisje;SWCNT=enkelwandigCNT;MWCNT=meerwandigCNT** REL=Geadviseerdeblootstellingslimiet(VS);Tgg=Tijdgewogengemiddelde*** NOAEC=no-observedadverseeffectconcentration;LOAEC=Lowestobservedadverseeffectconcentration

3 PauluhnJ(2009).Multi-walledCarbonNanotubes(Baytubes®):ApproachforDerivationofOccupationalExposureLimit,RegulatoryToxicologyandPharmacology,DOI:10.1016/j.yrtph.2009.12.012

4Nanocyl(2009),ResponsibleCareandNanomaterialsCaseStudyNanocyl.PresentatieopdeEuropeseResponsibleCareConferentie,Praag21-23oktober2009.http//www.cefic.be/files/downloads/04_nanocyl.pdf

5NIOSH2010,NIOSHCurrentIntelligenceBulletin,OccupationalExposuretoCarbonNanotubesandNanofibers,conceptpublicatie,november2010.http://www.cdc.gov/niosh/docket/review/docket161A/pdfs/carbonNanotubeCIB_PublicReviewOfDraft.pdf

6 StoneVetal2009.ENRHES2009,EngineeredNanoparticles:ReviewofHealthandEnvironmentalSafety,EdinburghNapierUniversityhttp://www.temas.ch/Impart/ImpartProj.nsf/7903C02E1083D0C3C12576CC003DD7DE/$FILE/ENRHES+Review.pdf?OpenElement&enetarea=03

7NIOSH2011,OccupationalExposuretoTitaniumDioxide,CurrentIntellingenceBulletin63,April2011.http://www.cdc.gov/niosh/docs/2011-160/pdfs/2011-160.pdf

Stap6





(scoreI-II-III)


(categorie1-2-3)



MONITORINGEN

EVALUATIE


__________________________________

22

RisicogroeperingvannanomaterialeninDuitslandHet Duitse Bundesanstalt für Arbeitsschutz und Arbeitsmedicin (BAUA) heeft in 2015 een indeling van derisicoklassen voorgesteld, waarbij zij zich vasthouden aan een massa-benadering: zij beoordelen deblootstelling aan nanodeeltjes op basis van de ingeademdemassa (gewicht) van de respirabele fractie aannanodeeltjes.Tabel5.2 ReferentiewaardenvoorgestelddoorBAUABeschrijving VoorgesteldeReferentiewaarden

Rigidenanovezels 0.01vezels/cm3Gedeeltelijk oplosbare nanomaterialen waaruit toxische ionen inoplossingkunnengaan

Gangbare grenswaarde voor hetgroveionischemateriaal

Nanomaterialenmeteenspecifieketoxiciteit 0.1mg/m3RespirabeleGranulaireBiopersistenteNanomaterialen zonder specifieketoxiciteit

0.5mg/m3

AlsvoorbeeldvoornanomaterialenmeteenspecifieketoxiciteitnoemtBAUAbijvoorbeeldkristallijnsilica.NanoreferentiewaardenVoorNederlandzijngeneriekeenalgemeentoepasbarenanoreferentiewaarden(NRVs)zijngegeveninTabel15.DeMinistervanSocialeZakenenWerkgelegenheidbeveelthetgebruikvanNRVsaan,endeInspectieSZWhanteertzebijhaarinspecties.NRVswordengebruiktomdegemetenblootstellingmeetevergelijkenenomvast testellenofdeblootstellingondereenaanvaardbaarniveaublijft.NRVszijngebaseerdopvoorzorgenontwikkeld als pragmatische richtwaarden voor SNMs om gebruikt te worden in situaties waargezondheidskundigegrenswaarden(OELsofDNELs)(nog)nietbeschikbaarzijn(in2016isdatnogvoorgeenenkel nanomateriaal het geval). Hetwordt aanbevolen omNRV’s tevens toe te passen bij blootstelling aanFCNPs en PGNPs. NRV’s geven een waarschuwingsniveau aan: als de NRV wordt overschreden moeten eradequateblootstellingbeheersmaatregelengetroffenworden.Zehelpendewerkgeverinvullingtegevenaanzijnwettelijkeplichtomzorgtedragenvooreenveiligewerkplek,volgensdestand-der-techniekendestand-van-de-wetenschap.OmgebruiktekunnenmakenvandeNRVsmoetdedeeltjesconcentratieendediametervan deNMs in dewerklucht gemetenworden. Er is ook eenminimale kennis nodig van het typeNMs datgebruikt wordt of dat vrij kan komen. Dit betreft (indicatieve) informatie over de vorm (vezelvormig,bolvormig,anders….),debio-afbreekbaarheid,dewater-oplosbaarheidendedichtheidvandeNM(informatiedie in stap 2 is verzameld, zie tabel 1). Het heeft de voorkeur ook enige informatie te verzamelen over dechemischesamenstelling,hetgeenveelalkanwordenafgeleiduithetgangbareproces.Dezorgklassezijnreedsverzameldinstap2(tabel5).InTabel15wordendeNRVsvoordezeklassengegeven.

Tabel15 Nanoreferentiewaarden (NRV’s) voor vier klassen van nanomaterialen

Klassen Beschrijving NRV(8-hrTGG)

1 Rigide,biopersistentevezelvormige,onoplosbareNMwaarvoorasbestachtigeeffectennietzijnuitgesloten• SWCNTorMWCNTofmetaaloxidenanobuisjes

0,01vezels/cm3

2a Niet-afbreekbaregranulairenanomaterialeninderangevan1–100nmendichtheid>6kg/liter• Ag,Au,CeO2,CoO,CuO,Fe,FexOy,La,Pb,Sb2O5,SnO2,

20.000deeltjes/cm³

2b

Niet-afbreekbaregranulairenanomaterialeninderangevan1–100nmendichtheid<6kg/liter• Al2O3,SiO2,TiN,TiO2,ZnO,nanoklei

CarbonBlack,C60,dendrimeren,polystyreenNanovezelswaarvanasbestachtigeeffectenexplicietzijnuitgesloten

40.000deeltjes/cm³

3 Afbreekbare/oplosbaregranulairenanomaterialen• bijv.NaCl-,lipide-,meel-,sucrosedeeltjes

Bestaandegrenswaarde

NB:Kortdurendepiekblootstelling:NRV15min-TWA=2xNRV8hr-TGG

NRVswordennaarverwachtingin2017geactualiseerd.Eénvandeaspectendaarbijisbijvoorbeeldaanpassingvan de NRV van groep 1 (rigide nanovezels) aan de verlaagde grenswaarde voor asbest. De nieuwe


__________________________________

23

grenswaarde voor asbest is 2.000 vezels/m3 (=0,002 vezels/cm3). Ook speelt de wens om ze formeel vantoepassingteverklarenopPGNPs.

Het praktisch meten van NM’s op de werkplek wordt bemoeilijkt door de aanwezigheid van eenachtergrondconcentratienanodeeltjesvannatuurlijkeenantropogeneoorsprong.Deachtergrondconcentratievarieertafhankelijkvandematevanluchtverontreiniging.Vooreenverantwoordrisicomanagementverdienthet aanbeveling de SNMs tevens te onderscheiden van de andere bronnen van NM’s in de lucht op dewerkplek: de PGNPs en FCNPs. Ook deze nanodeeltjes dragen bij aan de blootstelling aan nanodeeltjes viainademing(zieFiguur1).NM’skunnenvervolgensagglomererenmetdeaanwezigePGNPsenFCNP’s,hetgeenhet detecteren van SNMs op de werkplek en het onderscheiden van de verschillende bronnen nog verderbemoeilijkt.

MeetstrategieVoor het meten van de concentratie nanodeeltjes op de werkplek kan in principe een eenvoudigemeetstrategiewordengehanteerd.a. Meetdeachtergrondconcentratieinhetbedrijf inaantallennanodeeltjespercm3(#/cm3)(achtergrond

aannanodeeltjeswordtveroorzaaktdoorexternebronnen).b. Karakteriseringvandebronenmeetdeconcentratienanodeeltjes(#/cm3)indeluchtbijdebron(SNMs,

FCNPs en/of PGNPs). In eerste instantie kan ‘ter oriëntatie’ de totale nanodeeltjesconcentratie en degemiddeldedeeltjesdiametergemetenworden.

c. Correctievandegemetenconcentratiemetdeachtergrondconcentratied. Berekenenvande8uur-tijdgewogengemiddeldeconcentratie(8u-TGG);entenslottee. Vergelijkenvande8uur-tijdgewogengemiddeldeconcentratiemetdeNRV;IndienhetgewenstisdeemissievanSNMsteonderscheidenvandePGNPs,danmoeteenietsingewikkeldermeetstrategiegevolgdworden:a. Meetdeachtergrondconcentratieinhetbedrijfinaantallennanodeeltjespercm3(#/cm3)b. Meet de concentratie nanodeeltjes die geproduceerd wordt door de gebruikte apparatuur zonder dat

nanomaterialenofnanoproductengebruiktworden(inaantallendeeltjes/cm3);c. Meetde totale concentratienanodeeltjes tijdensdebetreffendewerkhandelingmetnanomaterialenof

nanoproducten(inaantallendeeltjes/cm3);d. TrekdeachtergrondendebijdrageaanPGNPsafvandetotaleconcentratienanodeeltjes(b2-a-b1);e. Berekenende8uur-tijdgewogengemiddeldeconcentratie(8u-TGG);f. Vergelijkde8uur-tijdgewogengemiddeldeconcentratiemetdeNRV;Somsisdezestrategienietafdoende.Bijvoorbeeld,wanneerhetgaatomeencomplexsystemvanprocessenof werkhandelingen. In dat geval kan het nodig zijn om aanvullende metingen uit te voeren en omluchtsamples te nemen voor fysische/chemische analyse ter karakterisering van de nanodeeltjes in deinademingslucht.ToelichtingmeetstrategieVoordatmende specifieke concentratie vannanodeeltjesopdewerkplekmeet (debetreffendebronofdepersoonlijkeblootstelling),wordtdeachtergrondconcentratiebepaald(metinga.).Dezekanwordenbepaaldaanhetbeginvaneenwerkdag,bijvoorbeeldbuitenhetbedrijfsgebouwofineenonbesmettevergaderruimte.De gemiddelde achtergrondconcentratie wordt gebruikt om latere specifieke metingen mee te corrigeren.Vervolgensmeetmendebetreffendeactiviteitwaarbijnanomaterialenvrijkunnenkomen.Isdegecorrigeerde8-uur tgg-concentratie lager dan de NRV (nanoreferentiewaarde), dan is actuele werkplekconcentratieaanvaardbaar en is geen verdere karakterisering van de nanodeeltjes in de werklucht noodzakelijk. Is degecorrigeerde8-uur tgg-concentratieechterhogerdandeNRV,dandoemtdevraagopofdezeveroorzaaktwordtdoorSNMsofdatdeze(mede)veroorzaaktwordtdoorvormingdePGNPs.


__________________________________

24

OnderscheidmakentussenSNMs,FCNPsenPGNPsIndien gewenst kunnen SNMs, FCNPs en PGNPs kunnen onderscheiden worden door de emissie van deaanwezigeapparatuurtemetenvoordatNM’sofnanoproductenwordengebruiktendemetingteherhalenophetmomentdatdezematerialenofproductenwelgebruiktworden.EenvoorbeeldishetmixenvanSNMsineenvloeistof.HierkanmeneersthetactievemixenmetenzonderdatSNMswordentoegevoegd(dedraaiendemixerzonderdaterietsgemixtwordt),gevolgddoorhettoevoegenvandeNM’s.Eenandervoorbeeld isdemogelijkeemissievannanodeeltjesbijhetboren inhoge-dichtheidbeton(waarinnanomaterialenzijnverwerkt).Hiermeetmeneerstdedraaiendeboor,zonderdaterfeitelijkgeboord wordt, gevolgd door het meten tijdens het boren in het beton. Het verschil tussen de tweeconcentratieniveaus komt in principe overeenmet de emissie van SNMs. Is deze concentratie lager dan deNRV, dan is de actuele werkplekconcentratie aanvaardbaar en is geen verdere karakterisering van denanodeeltjes in de werklucht noodzakelijk. Is die concentratie echter hoger dan de NRV, dan moeten erverderebeheersmaatregelengenomenworden.NB:expertszijnheterovereensdathetaanbevelingverdientomdeNRV’stevenstoetepassenopPGNPsendusookvoordezeblootstellingmaatregelenteoverwegenalsdeNVRwordtoverschreden8.Dezebenaderingvereenvoudigtdemeetprocedureaanzienlijk.Wilmenwetenaanwelkenanodeeltjesmenexactwordtblootgesteld,danmoetmendedeeltjesopeenfilteropvangen en verder fysisch/chemisch analyseren en zo de samenstelling vaststellen en de vormkarakteriseren.Dezeverdereanalyseisechterwelcomplexenkostbaar.AlsmenheeftvastgestelddatdeNRVwordt overschreden kan men ook zonder verdere fysisch/chemische analyse besluiten tot het nemen vanverdererisicobeheersmaatregelen,metalsargumentdateencumulatieveblootstellingvanSNMs,FCNPsenPGNPsrisico’sinhoudt.HoetehandelennavergelijkingvandeblootstellingaanNM’sindeademzonevandewerknemersmetdeNRVisuitgewerktinTabel16.

8Expertoverlegmaart2013tussenRIVM,IVAMenMinisterieSZW


__________________________________

25

Tabel16.Wat te doen na toepassen van de NRV

Handelingsperspectief

Concentratie<NRVGeenverderefysischeofchemischeanalysenodig

1. Metingenwijzenuitdatde8-uurtijdgewogengemiddeldeconcentratievannanodeeltjesinde

inademingslucht(nanodeeltjes/cm3),gecorrigeerdvoordeachtergrondconcentratie,lagerisdandeNRVvoorhetbetreffendenanomateriaal.

2. Indeinademingsluchtkunnennanodeeltjesvoorkomenafkomstigvandeinhetprocesgebruiktesynthetischenanomaterialenenerkunnennanodeeltjesvoorkomendiegevormdwerdendoordegebruikteprocesapparatuur,ofdoortoegepasteverhittingofverbrandingsprocessen.Tevenskunnenconventioneleproductensomseenfractienanodeeltjesbevattendiebijgebruikindewerkluchtverspreidworden.

3. Verderekarakterisering(chemisch/fysischeanalyse)vandenanodeeltjesindeinademingsluchtisnietnodig.4. Deaanbevelingisdatmaatregelendieredelijkerwijsmogelijkzijn,genomenworden(hetzolaagmogelijk

houdenvandeblootstellingaankleinestofdeeltjesquaduurenomvangisleidend).5. Herhalingvandeblootstellingsmetingenbijwijzigingvandeprocesvoeringwordtaanbevolen.

Concentratie>NRVRisicobeheers-maatregelennoodzakelijk

1. Metingenwijzenuitdatde8-uurtijdgewogengemiddeldeconcentratievannanodeeltjesinde

inademingslucht(nanodeeltjes/cm3),gecorrigeerdvoordeachtergrondconcentratie,hogerisdandeNRVvoorhetbetreffendenanomateriaal.

2. Indeinademingsluchtkunnennanodeeltjesvoorkomenafkomstigvandeinhetprocesgebruiktesynthetischenanomaterialenenerkunnennanodeeltjesvoorkomendiegevormdwerdendoordegebruikteprocesapparatuur,ofdoortoegepasteverhittingofverbrandingsprocessen.Tevenskunnenconventioneleproductensomseenfractienanodeeltjesbevattendiebijgebruikindewerkluchtverspreidworden.

3. HetisnodigdatallemogelijketechnischemaatregelenwordengenomenomdeblootstellingtereducerentotonderdeNRV,…..of…..

4. IndienhetwenselijkisomdesamenstellingvandenanodeeltjesindeinademingsluchtinSNMs,FCNPsenPGNPsteonderscheidendankanonderscheidgemaaktwordendoortoepassenvaneenonderscheidendemeetstrategie.Indienditnietmogelijkismoethetonderscheidgemaaktwordenmeteennaderefysisch/chemischeanalyse.

5. IngevaluitdenadereanalyseblijktdatdeconcentratievandeSNMsindeinademingsluchtlagerisdandeNRVdanimpliceertditdatdecumulatievenanodeeltjesconcentratie,SNM+FCNP+PGNP,groterisdandeNRV.Danisdeaanbevelingomadequatemaatregelentenemendieredelijkerwijsmogelijkzijn,genomenworden(hetzolaagmogelijkhoudenvandeblootstellingaankleinestofdeeltjesquaduurenomvangisleidend).

6. IngevaluitdenadereanalyseblijktdatdeconcentratievandeSNMsindeinademingsluchthogerisdandeNRV,danzijnallemogelijketechnischemaatregelennodigomdeblootstellingtereducerentotonderdeNRV.

PGNP>NRVNaderekarakteriseringvanPGNPswordtgeadviseerd

Hetkanvoorkomendatuitdenaderefysisch/chemischeanalyseblijktdatbijhetproductieprocesPGNPsvrijkomenineenconcentratiehogerdandeNRV’s.Ditbetekentdan,daterookzonderhetgebruikvanSNMs,veelnanodeeltjesopdewerkplekwordengevormd.Voordezedeeltjesisveelal(nog)geengrenswaardevastgesteld,entabel15voordeNRV’sisvoorPGNPsweliswaarnietvastgesteld,maarhetwordtwelaanbevolenNRVshiervoortegebruiken.HetwordtaanbevolenommaatregelentenemendieredelijkerwijsmogelijkzijnomdePGNPsopdewerkplekterugtedringen(hetzolaagmogelijkhoudenvandeblootstellingaanPGNPsquaduurenomvangisimmersaltijdbetervoordegezondheid).Eenuitzonderinggeldtvoor‘conventionele’stofdeeltjeswaarvoorweleengezondheidskundigegrenswaardeisvastgesteld(bijvoorbeeldlasrook).Voordiedeeltjeswordtdegangbaregrenswaardegehanteerd.

6.2 RegistratievanmogelijkblootgesteldewerknemersVanwegedeonduidelijkheidoverrisico’sopdelangeretermijnadviserendesocialepartners9aandeministerom een register bij te houden van mogelijk blootgestelde werknemers, enkel in het geval er potentieelblootstellingplaatsvindtaanhoog-risiconanomaterialen(behorendetotzorgcategorie1(zietabel5):Rigide,biopersistentevezelvormige,onoplosbareNMwaarvoorasbestachtigeeffectennietzijnuitgesloten-SWCNTorMWCNTofmetaaloxidenanobuisjes).Doelvaneenblootstellingsregistratieoppersoons-ofbedrijfsniveau isdatmenhiermeeachteraf,alseeneffectzichvoordoet,eenmogelijkverbandkanleggentussendepersoon,deblootstellingenheteffect.Voordeoverigenanomaterialen,behorendetotdezorgcategorieën2a,2ben3, levertde invoeringvaneenalgemene blootstellingsregistratie voor het werken met nanodeeltjes geen zinvolle bijdrage aan een

9 PietervanBroekhuizen(IVAMUvABV)enKeesLeBlansch(BureauKLB),PilotExposureRegistrationWorkingwithNanomaterials

-FinalReport2014-2015,November2015


__________________________________

26

preventieve aanpak. Het is doeltreffender om een bewustmakingscampagne te combineren met hetbenadrukkenvanhetbelangvandoeltreffendecontrolemaatregelen(diebijnaaltijdmogelijkzijn),waarmeevoorkomenwordtdateenblootstellingsregistratieüberhauptnodigis.Debelangrijkstekenmerkendieindeblootstellingsregistratiewordenvastgelegdzijn:• denamenvanhetnanoproductenhetnanomateriaal(SNMs),• de namen van gebruikte conventionele producten waaruit nanomaterialen vrij zouden kunnen komen

(FCNPs)• degebruiksperiode• deafdelingofhetproceswaarindenanomaterialenwordengebruikt• denamenofkarakteriseringvandebijhetprocesofdoordeapparatuurgevormdenanodeeltjes(PGNPs)Inde bijlage 1 (deel 3) is een invulformulier opgenomenwaarmee de blootstellingsregistratie kanwordenuitgevoerd.Hetuitgangspunthiervoorisdatderegistratieeenvoudigmoetzijnuittevoeren,begrijpelijkisendatergeenoverbodigeadministratievewerkzaamhedenwordengevraagd.De blootstellingsregistratie van hoog-risico nanomaterialen is daarom gekoppeld aan de RI&E (zie bijlage 2voordeverkorteversie).AfgezienvaneenpaarpersoonsgegevenswordtdebenodigdeinformatiereedsindeRI&Everzameld. IndiendeRI&Edigitaalwordt ingevuld, ishet grootstedeel vandeblootstellingsregistratiedaarmeeookautomatischingevuld.6.3 MogelijkhedenPreventiefMedischOnderzoek(PMO)Tot op heden zijn er geen specifieke medische onderzoeksmogelijkheden ontwikkeld die gebruikt kunnenworden ommogelijke beroepsgebonden aandoeningen te voorspellen, noch zijn deze beschikbaar voor hetopsporenvanspecifiekeeffectenvanblootstellingaansynthetischenanomaterialen.

Aanbedrijven,diedesondankshetplanhebbenompreventiefmedischonderzoekuittevoerenommogelijkegezondheidseffecten veroorzaakt door SNMs te monitoren, wordt aangeraden om vooralsnog hetzelfdeprogramma voor biomonitoring toe te passen als dat beschikbaar is voor de chemische stof in zijnmicro/macrovorm(mitsditvoordiestofbeschikbaar is).Echter,bedrijvendieervoorkiezenomadditioneelaanhunPMOeenspecifiekegezondheidsscreeninguittevoeren,moetenwelgewaarschuwdwordenvoordecomplexiteit van het ondubbelzinnig relateren van de mogelijke effecten in individuele werknemers (zoalsbijvoorbeeldrespiratoireofcardiovasculaireaandoeningen)aanblootstellingaanSNMs.Ditbetekentdat,ookindien er vroege effecten zouden worden waargenomen, het nog steeds onduidelijk kan zijn hoe dewerkomstandigheden verbeterd zouden moeten worden, anders dan reeds is aanbevolen bij debeheersmaatregeleninstap8.VoorvroegtijdigesignaleringvannadeligeeffectenvanSNM-blootstellingishetwaarschijnlijk vooral relevantomdeproblematiekepidemiologisch tebenaderenendePMO-resultatenvangroepen van blootgestelden te gebruiken en deze te vergelijken met niet-blootgestelde werknemers (inwetenschappelijketermen:zowelineencross-sectionalalsineenlongitudinaleanalyse).DeGezondheidsraadheeftoverditonderwerp in2012eenadviesuitgebracht 10waarinzijmotiveertdat zijactieve screening en gezondheidsmonitoring niet de beste systemen vindt. Voor medische surveillance,waarbij alle opties worden opengehouden wat de te verwachten gezondheidseffecten zijn, ziet deGezondheidsraad wel mogelijkheden, waarbij zij ook benadrukt dat passieve surveillance waardevolleinformatiekangeven.HetAmerikaanseNIOSH11heeftopditpunteenvoorlopigadviesuitgebracht.

10 Gezondheidsraad2012,Werkenmetnanodeeltjes:blootstellingsregistratieengezondheidsbewaking,2012/31,DenHaag11 National Institute for Occupational Safety and Health (2009) Current Intelligence Bulletin 60. Interim Guidance for Medical

ScreeningandHazardSurveillanceforWorkersPotentiallyExposedtoEngineeredNanoparticles.PublicationNo.2009–116


__________________________________

27

Annex1 Afkortingen

BGNP Achtergrondconcentratienanodeeltjes(BackGroundNanoParticles)ookbekendalsUFP

C60 Fullereen

CAS ChemicalAbstractServiceNummergebruiktvoorinternationaleclassificatievanchemischestoffen

CMR Carcinogenic,Mutagenic,Reproductiontoxic,accordingtoDirective1272/2008(CLP)Kankerverwekkend,mutagen,reproductietoxisch(giftigvoordevoortplanting)

CNT CarbonNanoTube.Koolstofnanobuisje

DNEL DerivedNo-EffectLevelWaardegebruiktbijchemischestoffenregelgeving(REACH),alshoogsteconcentratieniveauwaarbijnoggeeneffectwordtwaargenomen.

FCNP Fractie nanodeeltjes in conventionele componenten. Sommige poedervormigematerialendie van ‘oudsher’ worden gebruikt bevatten tevens een fractie nanodeeltjes die bij hetgebruik in de werklucht vrijkomen. (FCNP = Fraction NanoParticles in Conventionalproducts). Voorbeelden zijn vulstoffen (calciumcarbonaat, talk) sommige additieven,kleurstoffene.d.

MWCNT Multi-wallCarbonNanoTube.Koolstofnanobuisjesmetmeerdere(concentrische)wanden

Nanoproduct Indezehandreikingwordtdeterm‘nanoproduct”gebruiktvoorproductenwaarinbewusteenofmeerderesynthetischenanomaterialenzijntoegepast.(gangbaarinhetEngelsisdetermnano-enabledproduct)

NIOSH NationalInstituteofOccupationalSafetyandHealth(Amerikaansonderzoeksinstituutvoorarbeidsomstandigheden)

NM Nanomateriaal.Indehandreikingveelalgebruiktals‘verzamelnaam’voorSNMs,FCNPs,enPGNPs’

NP NanoParticle,nanodeeltje

NRV NanoReferenceValue,nanoreferentiewaarde

OEL OccupationalExposureLimit,grenswaardevoorstofopdewerkplek

PGNP Process-generated nanoparticles, nanodeeltjes gevormd door de gebruikte apparatuur opdewerkplek,bij verhitting, verbrandingofbijhetgebruikvanelektrischeapparatuur,danwelalsfractienanodeeltjesingroverecomponenten.

PMO PeriodiekMedischOnderzoek

REL RecommendedExposureLevel.DoorNIOSHaanbevolenveiligegrenswaarde.

RI&ESDS

Risico-inventarisatie&evaluatieSafetyDataSheet.Veiligheidsinformatieblad(VIB)

SNM Synthetischnanomateriaal.InhetEngels:ManufacturedNanoMaterial(MNM).EquivalentaanEngineeredNanomaterials(ENM).Bedoeldwordensynthetischenanomaterialenmeteendiametertussen1–100nmovereenkomstigdedefinitievoornanomaterialendieisvoorgestelddoordeEuropeseCommissie(2011/696/EU)

SWCNT Single-wallCarbonnanotubes.Koolstofnanobuisjemeteenenkelewand.

TGG Tijdgewogengemiddelde. Veelal gebruikt omdeblootstelling over een 8-urigewerkdag tebeoordelen.Eenkorterdurendeblootstellingwordtdangemiddeldover8uur.

UFP Ultra-Fine Particles. Ultrafijne deeltjes in het milieu met dezelfde afmetingen alsnanodeeltjes(tussen1en100nm).Teronderscheidvanfijnstof(metafmetingvan<2,5µm,maar>0,1µm)

Handreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen–producten

_____________________________________________________________

28

• SocialandEconomicCouncilAdvisoryReport.(2009)NanoparticlesintheWorkplace:healthandSafetyPrecautions.Publicationnumber1,March2009.http://www.ser.nl/~/media/Files/Internet/Talen/Engels/2009/2009_01/2009_01.ashx

• SER(2012)Voorlopigenanoreferentiewaardenvoorsynthetischenanomaterialen(2012/01).http://www.ser.nl/nl/publicaties/adviezen/2010-2019/2012/b30802.aspx

• Arbeid&Gezondheid2014–Handboekoverhetbeheersenvangezondheidsrisico’sophetwerk.(Redactie:WJTvanAlphen,RHouba,AAMLeutscher,HPPennekampenKBJSchreibers)JCvanBroekhuizen,Hoofdstuk10,Nanotechnologie,Kluwer2012,ISBN9789013098006

• http://nano.stoffenmanager.nl/• http://www.nanosmile.org• AdverseEffectsofEngineeredNanomaterials,edsFadeelB,PietroiustiAandShvedovaAA,AcademicPress/Elsevier

2012.ISBN978-0-12-386940-1• JoannaKosk-Bienko,(2009)EuropeanAgencyforSafetyandHealthatWork(EU-OSHA)Workplaceexposureto

nanoparticles.• GermanChemicalIndustryAssociation.(2008)ResponsibleProductionandUseofNanomaterials.• Occupationalsafetyandenvironmentalhealthguideline:engineerednanomaterials.UniversityofMichigan.mei2010• RJAitken,KSCreely,CLTran(2004).Nanoparticles:Anoccupationalhygienereview.HSEBooks,Norwich,ISBN07176

29082.• Warheit,D.B.(2008).Howmeaningfularetheresultsofnanotoxicitystudiesintheabsenceofadequatematerial

characterization?ToxicolSci101,183−185• BSI-PD6699-2:2007Nanotechnologies–Part2:Guidetosafehandlinganddisposalofmanufacturednanomaterials • NationalInstituteforOccupationalSafetyandHealth(2009)CurrentIntelligenceBulletin60.InterimGuidancefor

MedicalScreeningandHazardSurveillanceforWorkersPotentiallyExposedtoEngineeredNanoparticles.PublicationNo.2009–116

• EC2011,CommissionRecommendationof18October2011onthedefinitionofnanomaterial(2011/696/EU)• EC(2012),EuropeanCommissionDGEnvironment,QuestionsandAnswersontheCommissionRecommendationon

thedefinitionofNanomaterial,update23/2/2012http://ec.europa.eu/environment/chemicals/nanotech/questions_answers.htm#1

• SRU2011.GermanAdvisoryCouncilontheEnvironment.PrecautionaryStrategiesformanagingNanomaterials.http://www.umweltrat.de/SharedDocs/Downloads/EN/02_Special_Reports/2011_08_Precautionary_Strategies_for_managing_Nanomaterials_chapter07.pdf?__blob=publicationFile

• KuempleED,GeraciCL,SchultePA(2012),RiskAssessmentandRiskManagementofNanomaterialsintheWorkplace:TranslatingResearchtoPractice.Ann.Occup.Hyg.,56(5)491–505

• ECHA(2012a),Guidanceoninformationrequirementsandchemicalsafetyassessment-AppendixR8-15RecommendationsfornanomaterialsapplicabletoChapterR.8Characterisationofdose[concentration]-responseforhumanhealth,May2012

• ChristensenF,AshbergerK,Riego-SintesJ(2012),NANOSUPPORTProject,ScientifictechnicalsupportonassessmentofnanomaterialsinREACHregistrationdossiersandadequacyofavailableinformation.AAN°07.0307/2010/581080/AA/D3,FinalReportonanalysisandassessment(TaskI,step3&4&5)andoptionsforadaptingREACH(TaskII,step1).http://ec.europa.eu/environment/chemicals/nanotech/pdf/jrc_report.pdf

• CornelissenRTM,Samwel-LuijtM,VervoortMBHJ,HoeneveldD,TerwoertJ,DijkmanA(2014),GebruikvansynthetischenanomaterialenbijNederlandseonderzoeksinstellingen.Sectoranalyse,RiskGovernanceenGoedepraktijken,DeelAenB.SofoklesDenHaag.http://www.sofokles.nl/downloads/universiteiten/Deel_A-sector_analyse_en_risk_governance-gebruik_van_synth_nanomaterialen.pdf;http://www.sofokles.nl/downloads/universiteiten/Deel_B-Goede_praktijken_Gebruik_van_synthetische_nanomaterialen.pdf

• NelA.E.(2013),Implementationofalternativeteststrategiesforthesafetyassessmentofengineerednanomaterials,J.InternalMedicine274,561-577

Annex2 Suggestiesvoorverdereinformatie

Handreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen–producten

_____________________________________________________________

29

BIJLAGE1

Moduleblootstellingsregistratiewerkenmethoog-risiconanomaterialen

bijlage1bijdeHandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen-producten

Oktober2016

Handreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen–productenBijlage1:Blootstellingsregistratiehoog-risicosnanomaterialen

_____________________________________________________________

30

Moduleblootstellingsregistratiewerkenmetnanomaterialenhoog-risiconanomaterialenNaambedrijf Locatie PersoonsgegevensNaamwerknemer Geslacht(m/v) Leeftijdbijindiensttreding Jaarvanindiensttreding Jaaruitdiensttreding Werkplek/functie

GebruikteproductenengebruiksperiodeNanomateriaalofnanoproduct Datumof

periodevangebruik(van…..tot)

GebruikteSNMsennanoproducten(zietabel1)


nanoproduct VormingvanPGNPs(zietabel2)


VormingPGNPs

Ja/misschien

Fabrikantapparatuur

MogelijkeFCNPs(zietabel3)

Afdeling/proces Conventioneelpoedervormig

product

Fractienanodeeltjes

Ja/misschien


product

31

Bijlage2

Verkorteversievandehandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen-producten

(zonderverderetoelichting)

RI&Enanomaterialen

InclusiefKeuzeschema’seninvultabellen

bijlage2bijdeHandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen-producten

Oktober2016

Handreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen–productenBijlage2:VerkorteversieRI&Enanomaterialen

32

Dezebijlage2geefteenverkorteinstructievoordeuitvoeringvandeRI&Evoornanomaterialen.EenuitgebreidetoelichtingvindtuindevolledigeversievandeHandreikingveiligwerkenmetnanomaterialenen-producten.

BedenkbijdebeoordelingvandegeëigendebeheersmaatregelendathetnietpersénoodzakelijkisomalledetailgegevensvandegebruikteSNMs,FCNPsofPGNPstehebben.Volledigheidisaantebevelen,maaralsersprakeisvaneengebrekaangegevensdanvolstaateenvoorzorgsbenaderingwaarbijdeblootstellingwordtgeminimaliseerd.Danishetoverigenswelverstandigomdebetreffendeinstanties(leverancier,producent)aantesprekenophunplichtomdegebruikeroptimaalteinformerenenaantegevenhoeerveiligmetdematerialenkanwordenomgegaan.Datgeldtookvoordemachinebouwerenprocesontwerpen.Ookhijmoetdegebruikerinformerenoverstoffendieermogelijkerwijsongewildwordengevormdbijhetproces.

OverzichtStappenschemaRI&Enanomaterialenen-producten

Stap1Start

RISICO-INVENTARISATIEInventarisatiegebruikteSNMs,FCNPsenPGNPs

Stap3BLOOTSTELLING

Inventarisatiewerkhandelingenenblootstellingskans

(scoreI-II-III)

Stap2ZORG

KarakteriseringNMsenbepalingzorgcategorie

(categorie1-2-3)

Stap4BEHEERSKLASSE

(klasseA-B-C)

Stap5ACTIEPLAN

beheersmaatregelen

Stap6MONITORINGENEVALUATIEBlootstellingsmetingen(OEL/NRV)


Bij verandering van proces of materialen het proces herhalen


33

Startrisico-inventarisatie,inventarisatievannanomaterialen

Inventariseeropdegebruiktesynthetischenanomaterialen(SNMs)endegebruikteconventionelenanomaterialenwaarinmogelijkerwijseenfractienanomaterialenaanwezigis.Gatevensnaofernanomaterialengevormdkunnenwordenbijdegebruikteprocessenenapparatuur.Suggestie:Registreertenminstedevolgendeaspectenengebruikdaarvoordevolgendevijfinvultabellen.

Naambedrijf Locatie Gebruikteproductenengebruiksperiode

Nanomateriaalofnanoproduct Datumofperiodevangebruik

(van…..tot)

GebruikteSNMsennanoproducten


nanoproduct

VormingvanPGNPs(zietabel2)


VormingPGNPsJa/misschien

Fabrikantapparatuur

MogelijkeFCNPs(zietabel3)

Afdeling/proces Conventioneelpoedervormig

product

FractienanodeeltjesJa/misschien


product

Stap1


34

Karakteriseerdenanoproductenendenanomaterialenenbeoordeelhetpotentiëlegezondheidsgevaarvandenanomaterialenennanoproduct

Registreer zozorgvuldigmogelijkdeeigenschappenvandegebruikteSNMsenFCNPsenkarakteriseerwaarPGNPsgevormdkunnenworden.GeefhierbijaanwatmogelijkerwijsdesamenstellingisvandePGNPs.

Geefvervolgenseenschattingvandezorgklassewaarindebetreffendenanomaterialenvallen.

Suggestie:Registreertenminstedevolgendeaspectenengebruikdaarvoordevolgendeinvultabellen. Indiende gegevens niet beschikbaar zijn of onbekend, dan laat u de betreffende secties open. Gebruik voor debeoordelingvandezorgklassedevolgendetabelenvinkdaarinaanwelkezorgklassebijuwnanomaterialenpast.Bijtwijfeloverdejuistezorgklassekandekeuzegemaaktwordenvezelvormig,danwelniet-vezelvormig.Bijvezels(koolstof–ofmetaalvezelsvaltmeninzorgklasse1),bijnietvezelvormigvaltmeningroep2aof2b.Bij geen informatie over de oplosbaarheid gaat men er uit voorzorg van uit dat het nanomateriaal nietoplosbaaris.

EigenschappenvanSNMsenFCNPsdieinuwbedrijfgebruiktwordenNaamnanoproduct:

NM(1) NM(2) NM(x) Default**

NaamvanhetNMaanweziginhetproduct

ConcentratievanhetNMinhetproduct(deeltjesaantal%en/ofvolume%) >50%

IshetNMvezelvormig(ja/nee)*

IsdeoplosbaarheidvandeSNMinwatergroterdan100mg/l(ja/nee) <100mg/l

IshetNMniet-biologischafbreekbaarofbiopersistent(ja/nee) nee

DichtheidvanhetNM(inkg/dm3)

Fysischetoestandvanhetproduct(vloeistof,vastestof[vrijedeeltjes,poeder,agglomeraten,aggregaten,insuspensie,ineenvastematrix,etc.])

* Indienmetvezelvorigenanomaterialenwordtgewerktmoetermeergedetailleerdeinformatieverzameldworden:danzijndelengte-diameterverhouding(>5:1),degemiddeldevezellengte(>5µm)endebiopersistentieenderigiditeit(stijfheid)vandevezelvanbelangomasbest-achtigeeffectenvasttekunnenstellen.Defabrikantmoetaltijdaankunnengevenofervezelvormigenanomaterialenzijntoegepast

** Indienonbekend,enalsMSDSgeenuitsluitselgeeft,gaatueruitvoorzorgvanuitdathetgaatomnanodeeltjes(>50%),datzeonoplosbaarzijnendatzenietbiologischafbreekbaarzijn.

KarakteriseringPGNPsApparatuur/bewerkingen Uitgangsmateriaal Samenstellingmogelijkgevormde

nanodeeltjes

Stap2


35

IndelingvanNM’sinhetbedrijfnaarmatevanzorg

Naamnanoproduct: ………………

Zorgklasse Omschrijving NM1 NM2 NM..x

1Rigide,biopersistentevezelvormige,onoplosbareNMwaarvoorasbestachtigeeffectennietzijnuitgesloten• Voorbeelden:SWCNT(=enkelwandigekoolstofnanobuisjes)enMWCNT(=

meerwandigekoolstofnanobuisjes)

□ □ □

2aNiet-afbreekbaregranulairenanomaterialeninderangevan1–100nmendichtheid>6kg/liter• Voorbeelden:Ag,Au,CeO2,CoO,CuO,Fe,FexOy,La,Pb,Sb2O5,ofSnO2.

□ □ □

2b

Niet-afbreekbaregranulairenanomaterialeninderangevan1–100nmendichtheid<6kg/liter• Voorbeelden:Al2O3,SiO2,TiN,TiO2,ZnO,CaCO3,nano-klei,

CarbonBlack,C60,dendrimeren,polystyreen,ofnanovezelswaarvoorasbestachtigeeffectenkunnenwordenuitgesloten.

□ □ □

3 Afbreekbare/oplosbaregranulaireNM’s(oplosbaarheid>100mg/l).• Voorbeelden:NaCl-,vet-,meel-ensucrose-deeltjes.

□ □ □

Inventarisatie werkhandelingen met nanomaterialen of nanoproducten en kansopblootstellingaannanodeeltjes

Inventariseerdewerkhandelingenwaarbijereenkansisdatnanomaterialenvrijkomenendaterderhalveeenkansisopblootstellingaannanodeeltjes.Suggestie:gebruikdevolgendeindelingvoorhetschattenvandekansophetvrijkomenvannanomaterialenenvulvoorhetnanomateriaalmetdehoogstezorgcategoriedetabelzovolledigmogelijkin.

Blootstellingskansnanomaterialeninuwbedrijf

Blootstellings-klasse

Beschrijving

I

VrijkomenvanvrijeNM’sismogelijk• Bijv.bijgebruikvandrogepoeders(bijv.legenvanzakken,afwegen)ofverneveling(sprayen)vanvloeistoffenmet

SNMs(coatings)

II VrijkomenvanNM’sineenvloeistofofgebondenaaneenvastestofismogelijk(aerosolen)(nanodeeltjeséngroteredeeltjes>100nm)• Bijv.bijhetwerkenmetSNM-vloeistofmengsels,ofbijhetpolijsten,schuren,boren,etc.vanoppervlakken

behandeldmeteennanocoating

III VrijkomenvanvrijeNM’sisgeminimaliseerd• Bijv.doordatgewerktwordtineenvollediggeslotensysteem,glove-boxofeenvollediggeautomatiseerd

productieproces

Stap3


36

Werkhandelingenmetkansopblootstellingaannanodeeltjes

Naamnanoproduct: ……

Nanomateriaal(metdehoogstezorgcategorie)aanweziginhetnanoproduct:

……

Werkhandeling

gebruiktehoeveelheidnanoproduct

(inkg,liter)

vrijkomenvanstof/mist/nevelmogelijk(ja/nee)

tijdsduurvanwerkhandeling

(inmin)

frequentievanwerkhandeling(aantalkeerperdag,weekof

maand)

aantalblootgesteldemedewerkers

(N)

Bloot-stellings-klasse

I,IIofIII

PGNPvorming

(ja/

misschien)

Productieenwerkenmetnanomaterialenen/ofnanoproducten☐ Ontvangstenopslagvannanomaterialen

☐Transportbinnenbedrijf(vorkheftruck,handmatig,etc.)

☐ Bedienenvanmachines

☐HanterenvanNM(openenvanblikken,kranenofafdichtingen,legenvanzakken,borstelen,spuiten….)

☐Mechanischbewerken(boren,schuren,polijsten,..)

☐ Bewerkend.m.v.(hoge)energieprocessen ☐ Filteren/scheiden ☐ Monstername(kwaliteitscontrole) ☐ Vullen/verpakkenvaneindproduct ☐ Anders… Schoonmaakenonderhoud ☐ Schoonmaakenonderhoudapparatuur ☐ Schoonmaakenonderhoudmachines ☐ Schoonmaakvandewerkplek,vloer,muur ☐ Anders…… Overslagentransport ☐ Vervoeroverdeweg(truck,container,..) ☐ Vervoeroverzee/viadelucht(container,..) Afvalverwerkingenafvalverwijdering ☐ On-siteverwerkingvanafval ☐ Verzamelingvanafval ☐ Verwijderingvanafval ☐ Anders…… Anders ☐ Anderehandelingen

Toelichting:Vinkindeeerstekolomdevakjesaanmetdebetreffendewerkhandelingenenvuldekolommenin.


37

SelectievandebeheersklasseGebruik voor het inschatten van het niveau van beheersmaatregelen de beslismatrix. Deze

combineertdepotentiëlegiftigheid(zorgklasse)metdeblootstellingskans.Suggestie:gebruikdeinvultabelomaantegevenwelkebeheersklassebijwelkewerkhandelinggenomenpast.Beslismatrix voor het vaststellen van de beheersklasse van eenwerkhandelingmet nanomaterialen en -producten

OmschrijvingvandezorgklasseperNM

WaarschijnlijkheidvanblootstellingaanNM’s

Zorgklasse1 Zorgklasse2aen2b Zorgklasse3

Rigide,biopersistentevezelvormige,onoplosbareNMwaarvoorasbest-achtigeeffectennietzijnuitgesloten

Niet-afbreekbaregranulaireNM’sinderangevan1–100nm,ofvezelvormigeNM’swaarvoorasbestachtigeeffectenzijnuitgesloten

Afbreekbare/oplosbaregranulaireNM’s

BlootstellingcategorieI:Vrijkomenvannanodeeltjes(1-100nm)tijdenswerkhandelingismogelijk

A B C

BlootstellingcategorieII:Vrijkomenvannanodeeltjes(1-100nm)gebondeningroterevasteofvloeibaredeeltjestot100µmtijdenswerkhandelingismogelijk

A B C

BlootstellingcategorieIII:Vrijkomenvannanodeeltjesisgeminimaliseerddoorhetgebruikineen100%geslotensysteem

B C C

Beheersklassenmetgeadviseerdebeheersstrategie

KlasseNiveaurisico

Prioriteitvoormaatregelen GeadviseerdeaanpakIn

woordInkleur

A Hoog

Hoogst

Pashetvoorzorgsprincipetoe.Hierbijwordenallestappenvandearbeidshygiënischestrategieachtereenvolgensdoorlopenenwordenalleoplossingendietechnischenorganisatorischhaalbaarzijningevoerd.Hetredelijkerwijsprincipeishiernietvantoepassing.

B Matig Midden

Ganawelkeextramaatregelenredelijkerwijsinzetbaarzijn.Hierbijwordenvolgensdearbeidshygiënischestrategiegezochtnaarmaatregelenenwordenallemaatregelendietechnischenorganisatorischhaalbaarzijnnaderbeoordeeldopbedrijfseconomischehaalbaarheid.Nadezetoetswordtbeslotenwelkebeheersmaatregeleningezetzullenworden.

C Laag Laagst

Gebruikwatnualgangbaarenvolgensdewetgevingverplichtisomrisico’sopdewerkplektebeperken.Datwilzeggen:toepassenvanvoldoenderuimteventilatie,eventueelbronafzuigingen/ofafscherming,aangevuldmetgeschiktepersoonlijkebeschermingsmiddelen.

Beheersklassevoorwerkhandelingenmetnanomaterialen.

No. SNM/FCNP/PGNP WerkhandelingBeheersklasse

A B C

1 □ □ □

2 □ □ □

3 □ □ □

Stap4


38

AktieplanMaak een aktieplanwaarin is aangegevenwelke beheersmaatregelen genomenworden om deblootstellingaannanomaterialentebeheersen.Geefhierbij tevensaanwanneerdebetreffende

maatregelengereedzullenzijn.Suggestie:gebruikhiervoordevolgendetabel.Nanoplanvanaanpakterbevorderingvanveiligwerkenmetnanomaterialen

Nr.SNM/FCNP/

PGNPWerkhandeling

Beheersklasse(A,BorC)

Voorgesteldebeheers-maatregel

Verantwoor-delijkevoor

implementatie

Voorzienedatumgereed

1 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..2 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..3 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..4 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..5 ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..etc ……………….. ………………… .......….….. ……………….. ………………… ….-….-…..

MonitoringenevaluatieGa na of de geselecteerde beheersmaatregelen voldoende zijn. Voer eventueel blootstellings-

metingenuitenvergelijkdezemetdenanoreferentiewaarden(NRV).BlijftuonderdeNRVdanisdesituatieadequaatbeheerst,wordtdeNRVoverschredendanzijnverderemaatregelenaanbevolen.Suggestie: als er blootstellingmogelijk is aan hoog-risico nanomaterialen (beheersklasse A) en als niet kanworden gegarandeerd dat de blootstelling altijd onder de NRV wordt gehandhaafd, dan is wordt hetaanbevolen om een registratie bij te houden van de betrokken werknemers. In aanvulling op hetgeen algeregistreerdisverdienthetdanaanbevelingomookenigepersoonsgegevensvastteleggen.Ukuntdaarvoordevolgendetabelgebruiken:

PersoonsgegevensNaamwerknemer Geslacht(m/v) Leeftijdbijindiensttreding Jaarvanindiensttreding Jaaruitdiensttreding Werkplek/functie

HerhaaldegeheleRI&Ealserwijzigingenwordeningevoerdinhetproces,ofalsernieuwematerialenwordengeïntroduceerd.

Stap5

Stap6

Documents

HANDREIKING VEILIG WERKEN MET NANOMATERIALEN EN … · Consult), en Pieter van Broekhuizen (IVAM UvA), Handleiding Veilig werken met Nanomaterialen en –Producten, November 2010