Hamdi Mediu POLLOGU THESAR I KULTURES SHQIPTARE

Botues: ÇABEJ – Tetovë

Recensentë:Prof. Dr. Ferid Hudhri,

Qendra e Studimeve Albanologjike, Departamenti i Studimit të Arteve, Tiranë

Prof. Dr. Jahja Drançolli, Prodekan, Ligjërues në Fakultetin Filozofik, Universiteti i Prishtinës.

Përktheu nga gjuha shqipe në anglisht:Minaheta Fetahu

Lektore:Mevlude Saliu - Medija,

Prof. e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe

Ballina:Mr. Meli Zenku

Botimin e librit financiarisht e ndihmoi Ministria e Kulturës në Republikën e Maqedonisë

2

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

3


Dr. Hamdi Mediu - Dushi

POLLOGU – THESAR I KULTURËS SHQIPTAREPOLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ÇABEJ

2010

4


PARATHËNIE

Përcaktimi i ynë për këtë punim të mono -grafisë, të cilën e kemi emërtuar, “Pollogu -thesar i kulturës shqiptare”, ka të bëjë me njëproblematikë e cila deri më tash nuk ka siguruarvend të duhur në rrjedhat e historiografisëshqip tare në Maqedoninë perëndimore. Nëkëtë punim, punohet për një çështje tejet sup -tile, me interes dhe rëndësi për artin dhetrashëgiminë kulturore shqiptare, pasi popullinë fjalë është i vetmi në Ballkan që u takon trikomuniteteve fetare. Kjo e cekur e bën trashi -giminë, artin dhe kulturën shqiptare sa tëlarmishme, po aq të pasur dhe interesante.

Duhet theksuar se në Fushëgropën e Pollo -gut qysh në kohërat e lashta ekzistonin loka -litete të shumta, gjurmët e të cilëve janë endeekzistuese në forma të rrënojave, po edhe deridiku të ruajtura. Kushtet e mira klimatike,hidrografike, ekonomike, strategjike etj. kontri -buan që në këtë fushëgropë për një kohë tëgjatë të krijohen vlera të pasura kulturore-his -torike, arkitekturale, ur bane, rurale e të tjera,të cilat flasin për kulturën e pasur materiale dhe shpirtërore të kësaj treve.

Në kohën e sundimit Osman, Pollogu, për -katësisht Tetova, bëhet qendër e njohur kultu -rore në pjesën Ballkanike të perandorisëOsmane. Tetova në periudhën në fjalë, përveçqë arriti shkallë të caktuar të zhvillimit kulturorsi dhe në sferat të tjera, ajo po ashtu luajti rol tërëndësishëm edhe në shumë lëmenj që ishincilësorë për kohën dhe rrethanat historike tëqendrës në fjalë dhe më gjerë.

Realizimi i këtij punimi, i cili ka të bëjë metrashigiminë kulturore dhe artin shqiptar nëPollog gjatë periudhës osma ne, e që në veteparaqet çështje shkencore, i cili në këtë aspektfare pak, pothuaj se aspak, nuk është i hulum -tuar nga autorët shqiptar.

Në këtë punim, pos që u shfrytëzua lite -ratura që kryesisht i përket periudhës dhe pro -blemetikës së shqyrtuar, po ashtu kemipër dorur edhe materiale nga puna kërkimore,hulumtuese terrenore.

Hulumtimet në fjalë janë bërë nga vetë autori, në objektet me vlera të monumenteve, e që janëekzistuese në Pollog. Objektet e hulum timeve janënjëherit edhe burime materiale që në mënyrëanalitike janë të shtjelluara në këtë punim.

Duke respektuar këto fakte, punimin nëfjalë e kemi ndarë në tri pjesë (kapituj), dheradhitjen e tyre e kemi ndarë si vijon: Në pjesën

5


PREFACE

I have de cided for this mono graphic worken ti tled “PollogA Trea sure ofAlbanian Cul ture”,be cause it deals with the is sue which has not se -cured a de sired po si ti on in the cur rent Al banian his tori og ra phy in West ern Mac e do nia.This work tack les a very sub tle is sue, which ispe cu liar and im por tant for the art and the Al ba -nian cul tural in her i tance, be cause the peo ple isthe only in the Bal kans which be longs to threere li gious com mu ni ties. This makes the in heritance, art and Al ba nian cul ture not only splen -did but rich and in ter est ing.

It is worth to em pha size that in the Pollogre gion even in the an cient times there weremany lo cal i ties, whose traces are still ev i dentlike ru ins, and in some cases pre served. Thegood cli mate con di tions, hy dro graphic, eco -nomic, stra te gic, etc, have con trib uted in cre at -ing rich his tor i cal- cul tural, ar chi tec tural, ur ban, ru ral and other val ues in this re gion for a longtime, which in a way wit ness the rich ma te rialand spir i tual cul ture of this lo ca tion.

Dur ing the Ot to man Em pire, the Pollog Re -gion, re spec tively Tetova be came a well knowncul tural cen ter in the Bal kan re gion. At thistime, Tetova be sides reach ing a level of cul turalde vel op ment and other do mains, it also playedan im por tant role in other fields that were cru -cial for that time and his tor i cal con di tions of the cen ter and broader.

The re al iza tion of this study, which dealswith cul tural in her i tance and the Al ba nian art in the Pollog re gion dur ing the Ot to man Em pire asa sci en tific is sue, was not re searched and studied by Al ba nian au thors so far.

In this work, we have used the lit er a ture ofthis pe riod of time deal ing with the tack led is -sue, but also ma te ri als from sites re search were used.

The re search has been car ried out by theau thor him self, in lo ca tions with mon u men talvalue that ex ist in The Pollog re gion. The ob jects of the study in a way rep re sent the ma te rial resources that are ex am ined in an an a lyt i cal man -ner in this work.

Thus, re spect ing these facts, we have di -vided the work into three parts. The first partcon tains the his tor i cal con di tions of Pollog be -fore and dur ing the Ot to man Em pire. The sec -ond part deals with Is lamic art and its ex pan sion

e parë përfshihen rrethanat historike në Pollogpara dhe gjatë periudhës së perandorisë os -mane. Në kreun e dytë paraqesim artin islamdhe përhapjen e tij në territoret shqiptare nëPollog, në veçanti këtu janë përfshirë një numër i veprave, monumenteve më rëndësi në Fushë -gropën e Pollogut. Në kreun e tretë po ashtu pa -ra qitet një numër i ndërtimeve të arkitekturësislame-shqiptare, kryesisht të karakterit të ba -nimit. Të gjitha këto vepra me vlera monu men -tesh i ilustrojmë dhe i prezantojmë me anë tëfotografive. Një numër i ilustrimeve, pos tjerash janë realizuar në terren gjatë hulumtimit tëmaterialit për këtë studim monografik.

6


in the Al ba nian ter ri to ries of the Pollog re gion.It is also em pha sized a great num ber of works,and mon u ments im por tant for the Pollog re -gion. The third part pres ents a num ber of con -struc tions be long ing to Is lamic-Al ba nianar chi tec ture, es pe cially hous ing con struc tions.All these works with mon u men tal val ues are il -lus trated and pre sen ted by pho to graphs. Agreat num ber of il lus tra tions are re al ized on the ground dur ing the re search of this mono graphic study.

NE VEND TE HYRJES

Në mes malit të Sharrit, malit të Thatë,Zhedenit, Vllanicës dhe Bukovikut shtrihetfusha pjellore e Pollogut, e gjatë reth 55 km,dhe e gjerë 8-12 km. Saktësisht në qendër të saj, në rrëzë të Malit Sharr dhe bregores pitoresketë Balltepes, pranë brigjeve të lumit Shkumbim,shtri het qyteti i Tetovës. Sipërfaqja e komunëssë Tetovës kap një sipërfaqe prej 1080 km2, me92 vendbanime.1

Shumë historianë të sotëm që merren mestudimin e historisë antike, në Tetovë e loka -lizojnë qytetin e lashtë Ilir të OAENEUMIT. Nëperiudhën e antikitetit të vonë dhe të mesjetëssë hershme, si shumë qytete të tjera, edheTetova u dëmtua rëndë. Megjithatë, në shek.XIajo dallohet midis vendbanimeve të tjera. Nëshekujt XIII-XIV Tetova përmendet si një ngavendbanimet e Luginës së Pollogut.2

Rajoni gjeografik i komunës së Tetovëspërbëhet nga tri zona karakteristike, të cilatjanë të bashkuara në një tërësi komplekse edheatë: Pollogu i Poshtëm, zona kodrinoro-maloredhe zona e lartë malore.

Fusha (lugina) e Pollogut ndahet në dy pje -së edhe ate në: Pollogu i Poshtëm dhe Pollogu iEpërm. Në Pollogun e Poshtëm bën pjesë qytetii Tetovës, i cili është qendër ekonomike, ad min -is tra tive e kulturo-arsimore. Tetova me rrethinë shtrihet në pjesën veripërendimore të Maqe -donisë dhe kufizohet në veri me Kosovën, merajonet që i përkasin qytetit të Shkupit, në jugme komunën e Makedonski Brodit dhe në jug -perendim e perëndim me komunën e Gos -tivarit.3

Duke u shtrirë në pozitën qendrore tëFushëgropës së Pollogut, Tetova ka pa sur histo -rikisht rëndësi të madhe ekono mike e stra -tegjike dhe për këtë arsye për pozicionin e sajshumë sundimtarë në të kaluarën e largët dhetë afërt, kanë tentuar të zotërojnë me këtërajon strategjik.4

Aty janë edhe lidhjet e përshtat shme merajonet fqinjë, si me grykën e Dervenit dhe ra -jonet kodrinore të Grupçinit, që shtrihen nëanën jug-lindore me të cilën Pollogu komunikon me Fushën e Shkupit e më gjerë, nëjug-perendim përmes qytetit të Gostivarit dhe

7


INSTEAD OF ENTRANCE

In the mid dle of the Shar moun tain, Drymoun tain, Zhedeni, Vlanice, and Bukovnik it isspread the rich field of Pollog, with a lon gi tudeof 55 km and with a lat i tude of 8-12 km. Moreex actly in the cen ter, in the verge of Sharrmoun tain and the pithoresque hill ock ofBalltepe, near the sides of the river Shkumbim,it is spread the town Tetovo. The terrene of thecom mune of Tetovo takes a terrene of 1080km², with 92 hab i ta tions.1

Many ac tual his to ri ans that they take inthe an tic his tory, in Tetovo they lo cate the an -cient Illyr ian town of OAENEUMIT. In the pe riodof the late an cient and of the early me di eval -ism, like the most of the towns, also Tetovo washardly de fected. How ever in the 11th Cen turythe town it was vis i ble from the other hab i ta -tions. In the 13th and 14th cen tu ries Tetovo was men tioned like one of the Polog’s hab i ta tion.2

The geo graphic area of the com mune ofTetovo it is con sisted of three qual i fi ca tionzones, that are united in one in te gral com plexand those are: The down Polog, hilly-moun tainzone, and the high moun tain zone.

Polog’s field (val ley) it is di vided in twoparts: Down Polog and the Up per Polog. In theDown Polog makes part the Tetovo’s town, thistown is the cen ter of the econ omy, the ad min is -tra tion of the cul ture and ed u ca tion. Tetovowith the pur lieu it is spread in the north-west -ern part of Mac e do nia, and it is bor dered on innorth with Kosovo, with the ar eas that be longsto the town of Skopje, in the south with thecom mune of Makedonski Brod, and insouth-west ern and west with the com mune ofGostivar.3

As it is spread in the cen ter po si tion of thePolog’s hol low, Tetovo has had a big eco nomicand stra te gic im por tance, and for this rea sonfor the ruler po si tion that had it in dis tant andthe nearly his tory, many had wanted to dom i -nate with this stra te gic area.4

There are also the suit able re la tions withthe neigh bor area, like with de file of Derven,and with the hilly ar eas of Grupcin, that arespread it in the south-east ern side with whichPolog com mu ni cates with the Skopje’s field and

1 Tetovo i Tetovsko niz istoriata, Tetovo, 1982,f.67.2 Fjalori Enciklopedik shqiptar,Tiranë,1985,f.1089.3 Dr. J. Markovic, Regionalan geografia SFRJ, Beograd, 1980, f. 502.4 Tetovo i Tetovsko, f. 67.

disa qafave malore lidhet me Kërçovën dheqytetin e Dibrës, dhe së fundi përmes rrugësregjionale Tetovë-Ferizaj që shtrihet në jug- peren dim, lidhet me Kosovën. Pjesa më emadhe e Tetovës shtrihet në rrafshinë, ndër kaqvetëm një pjesë e vogël, kryesisht pjesa e vjetëre qytetit është e vendosur rrëzë Ballte pes.Lartësia absolute mbidetare e qytetit të Tetovës është ndërmjet 450-500 metra mbi nivelin edetit.5

Pollogu në mesjetë ka qenë i populluarden dur.6 Fshatrat dhe qytetet kanë qenë tëven dosura kryesisht rreth e përqark Fushë -gropës së Pollogut. Në anën perëndimore tëPollogut, rrëzë Malit Sharr, dikur në mesjetën ehershme janë ngritur qytetet mesjetare:Sokoleci, Banjiça, dhe Vratnica.7

Pas vendosjes së sllavëve të jugut nëgjysmën e shekullit VII, edhe në Pollog hordhitësllave lanë gjurmë të thella në nomenklaturën etoponomisë. Emri “Po llog” është shumë ilashtë. Që në shekullin XII ndodhën përpjekjet epara për t’a sqaruar prejardhjen dhe dome -thënien e emrit Pollog. Në realitet, historianibizantin Gjergj Pahimeri (1242) i cili patqëndruar edhe në luginën e Pollogut, emrin ePollogut e kupton si “dhuratë e perëndisë”,sepse atëherë, po edhe sot, kjo trevë është plotgjelbrime, me lumenj e shumë burime.8

Në kohën më të re, studjusi V. Tomashek ehodhi poshtë shpjegimin si të pa bazë, me ç’rastjep edhe mendimin e tij për origjinën dhe do -me thënien e emrit. Sipas tij “Pollogu”në tëgjitha dialektet e gjuhëve sllave e ka kuptimin“vend me rrënjë të pozitës, gjegjësisht ”fushë egjerë".

Linguisti V.Radovanoviq emrin, “Pollog” eshpjegon sipas gjeografit Jovan Cvijiq ku sipastij, toponimi “Pollog” është zgjerim ovalë ifushës, luginës, grykës dhe se emri “Pollog”rrjedh nga pozita që ka, gjegjësisht zgjerim sipas formës vezore të luginës. Studiuesi A.Silishçevnga ana e tij shpjegon se emri “Pollog” është ipërbërë nga dy pjesë, dhe se pjesa e dytë është“log”, d.m.th luginë. Për të ilustruar këtë,studiuesi merr fjalën bullgare “lag” dhe fjalënnga gjuha serbokroate “lug”, të cilat kanëdome thënie “vende të ulta e të rrafshta, të cilatjanë të rrethuara me male e kodrina të vogla".9

8


so on, in south-west ern through the town ofGostivar and with some of saddle backs it is cor -re lated with Kicevo and De bar, and in the endthrough re gional road Tetovo-Ferizaj that isspread in the south-west ern bor dered on withKosovo. The larg est part of Tetovo it is spread inplan, mean while only a small part mainly theold part of the town it is sit u ated in theBalltepe’s verge. The ab so lute height of theTetovo’s town it is be tween 450-500 m abovethe wa ter-level.5

Polog in me di eval ism has been pop u lous.6

The vil lages and the towns had been res o lutemainly around the Polog’s hol low. In the west ern side of Polog in the verge of Shar moun tain, oncein early me di eval ism has been build the me di -eval towns: Sokoleci, Banjica, and Vrat nica.7

Af ter the Slavic in stal la tion in south in themid dle of the 7th cen tury, also in Polog theSlavic’s reg i ment left deep marks in the namesno men cla ture. The name “Polog” is an an cientname. Since the 12th cen tury oc curred the firstat tempts to clar ify the or i gin and the mean ingof Polog. In fact the byzantine his to rian GjergjPahimeri (1242) who also stayed in the Polog’sval ley, the name of Polog he un der stood as “agift from the pan theon”, be cause in that timebut also now this ter ri tory is with green ness,with rivers and a lot of re sources.8

In the mod ern time, the ex plorer V.Tomashek dropped down the in ter pre ta tionthat it was with out ev i dence, in this case hegives his idea for the or i gin and the mean ing ofthe name. Ac cord ing to him “Polog” in all Slavicdi a lects has the mean ing “place with root’s po -si tion” or “big field”.

Lin guis tic V. Radovanoviq the name“Polog” he ex plains it af ter the geo graph icalJovan Cvijiq where af ter him, the name “Polog”is oval ex ten sion of the field’s, val ley’s, de file’sand that the name “Polog” flow from the po si -tion that has it, or the spread af ter the ovaryform of the val ley. The ex plorer A. Silishcev onhis side he ex plains that the name “Polog” it’scon sisted from two parts, and that the sec ondpart is “log”, which means val ley. For il lus trat ing all this, the ex plorer takes the Bul gar ian name“lag” and a word from the Serbo-Cro atian lan -guage “lug”, which they have this mean ing“low land and plane places, that are sur roundedwith moun tains and small hill ocks”.9 A close ex -

5 Po aty..., f. 67-686 Po aty, f. 63.7 Po aty, f. 63.8 Po aty, f. 63.9 Po aty, f. 64.

Shpjegim të ngjashëm ka dhënë edhe studjusi P. Grujiç, sipas mendimit të tij toponimi “pollog” eka prejardhjen nga “Pod-log”. Në rea litet, lugina në shtrirjen më të madhe është nën-lug ose log(kodrina dhe kullosa), dhe sipas konfotoura -cionit të saj e mori edhe emrin.10

Studjuesi St. Romanski e hedh poshtë këtësqarim sa i përket emrit “laga” (përpjetëz) dheshton se emri “pollog” rrjedh nga konfo toura -cioni i rajonit në fjalë, e cila nga të gjitha anëtështë e rrethuar me male, të cilat gradualishtlëshohen në luginën e lumit Vardar.11

Perandoria Bizantine, në kuadër të së cilësbënin pjesë vendet e Azisë së Vogël, Siria, Pale -stina, Egjipti, pjesa më e madhe e GadishullitBallkanik, e në këtë kuadër edhe trevat eMaqedonisë, ishte akoma e fortë pas rënies sëPerandorisë Romake të Perëndimit në vitin 476. Në kohën kur në perëndim në qytetet e saja undërpre zhvillimi dhe tregtia ra së tepërmi, nëpjesën lindore të perandorisë, lulëzim e zhvillim të madh përjetuan qyte tet e mëdha si: Konstan -tinopoja, Antihohia, Selaniku e Aleksandria.Këto qytete po dhe shumë të tjerë, zhvillonintregtinë me vendet e Lindjes, me anën errugëve detare ose me karvane. Në këto qendra të lartëpërmendura riprodhoheshin enë prejqelqi, pëlhura të shtrejnta dhe stoli prejmetaleve të çmuara. Nga Irani (Per sia), Ara bia,Abisinia, In dia e Kina tregtarët bizantinë sillningurë të çmuar, erëra-parfume, fildish, gjëraushqimore dhe prodhime mëndafshi.12

Perandoria Bizantine e arriti kulmin efuqisë së saj në shek. VI, në kohën e sundimit tëpe ran dorit Justinjan I (527-565), me prejardhjeilire.

Perandori bëri përpjekje ta forconte rendin e vjetër skllavo-pronarë. Nën drejtimin eJustinjanit u kodifikuan ligjet e perandorisë që uquajtën “Kodi i Justinjanit”.13

Në kohën e Justinjanit u ndërtuan tempujfetar, godina e rrugë të bukura, si p.sh Kate -dralja e Shën Sofisë etj. Vëmendje e posaçme iukushtua edhe luftërave pushtuese. Justinjani ubë zot i pjesës më të rëndësishme tëperandorisë së mëparshme Romake.14

Në fillim të shek. VIII Perandorisë Bizantinei duhej të mbrohej vazhdimisht nga sulmet e

9


pla na tion gave also the ex plorer P. Grujic, af terhis idea the name “polog” has the or i gin from“Pod-log”. In fact, the val ley in the big gest spre -ad is be low-groove or lists (hill ocks and gra -sses), and af ter that con fec tion took thename.10

The ex plorer St. Romanski droops downthis ex pla na tion that is be long ing to the name“laga” (up hill) and he adds that the name“polog” flows from the con fec tion of the re gion, that from the all sides it is sur rounded withmoun tains, that grad u ally droop in the val ley ofVardar’s river.11

Byzantine Em pire, in the panel of that em -pire took place places of Small Asia, Syria, Pal es -tine, Egypt, the big part of the Bal kan’spen in sula, and also in this panel were also theMac e do nian’s ter ri tory, the em pire was stillpow er ful af ter the de struc tion of the West ern’sRo man Em pire in 476. In the time when in herwest ern side in ter rupted the growth and thetrad ing, in the east ern side of the em pire, theplaces like: Konstandinopoja, Antihohia, Selanik and Aleksandria ex pe ri enced the growth. These towns but also many other places de vel opedthe trad ing with the places of the East ern, withthe help of ma rine roads or with car a vans. Inthese cen ters, men tioned above there were re -pro duced glass dishes, costly weft and or na -ments from the valu able met als. From Iran(Per sia), Arabic, Abisinia, In dia and China thebyzantine trad ers were bring ing valu able rocks,per fumes, ivory, food and seri cul ture.12

The Byzantine Em pire achieved the highpoint of power in the 6th Cen tury, in the timewhen the em pire Jus tin ian I (527-565) dom i -nated, he was with Illyr ian or i gin.

The Em pire made an at tempt to con cen -trate the old slave-owner or der. In the Jus tin -ian’s rul ing were cod i fied the em pire lawswhich they called “The Jus tin ian Code”.13

In the Jus tin ian’s time were build re li giontem ples, houses and beau ti ful roads, for ex am -ple Ca the dral of St. So fia, etc. The at ten tion also was ded i cated to the con quer ing wars. Jus tin -ian be came liege of the most im por tant part ofthe old est Ro man Em pire.14

In the be gin ning of the 8th Cen tury theByzantine Em pire had to de fend con stantlyfrom the neigh bor at tacks. The Ara bian pro -

10 Po aty, f. 63-64.11 Po aty, f. 64.12 Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1979, f. 141; Istorija srednjeg vjeka, I, Beograd, 1950,f. 139-159; G.

Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1991, f. 34.13 Po aty, f. 36.14 G. Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë 1997, f. 41.

fqinjëve luftarak. Arabët përparonin vazhdi -misht nga Lindja dhe disa herë arritën deri afërKonstantinopojës. Nga veriu Bizanti kërcënohejnga shteti i ri bullgar, i cili në shek. IX pushtoipjesën më të madhe të Gadishullit Ballkanik.15

Themelet e Perandorisë Bizantine u dobë -suan si rrjedhim i forcimit të pronarëve tëmëdhenj të tokave dhe ç’thurjes së fshatarësisë së lirë. Në Bizant fshatarët e lirë quheshin pa -rikë. Shtresat e ulëta ishin në gjendje të mje -rueshme dhe vazhdimisht shpërtheninkrye ngritjet e armatosura, si ajo e shek. IX eudhëhequr nga Toma Sllavi e të tjerë, që ushtypën me egërsinë e paparë.16

Pronarët e mëdhenj ua rrëmbenin fsha -tarëve tokat për borxhe, ose i blinin ato meçmime të lira në vitet e zisë. Fshatarët e lirëdetyroheshin të punonin për pronarët e rinjëdhe u shndërruan ne bujkrobër. Në duart efeudalëve u përqëndruan tokat si edhe pushteti mbi fshatarët. Fuqizimi i feudalëve të mëdhenju shoqërua me dobësimin e pushtetit qendror.Perandoria filloi të ndahej në zotërime tëpavarura feudale.17

Zhvillimi i qytetërimit europjan gjatë shek.XI-XIII, u shoqërua me përpjekje për t’ia hapurrrugën ekspansionit drejt vendeve të tjera.Shtytje të vërteta për organizimin e kryqë -zatave kanë qenë pushtimet e turqëve selxhuknë shek. XI në Siri, Palestinë e Azi të Vogël.Turqit muslimanë selxhukë, të ardhur nga AziaQendrore arritën të pushtojnë në vitin 1077edhe Jerusalemin, ku ndodhej edhe varri i JezuKrishtit. Përhapja e turqve si dhe pengesat që usollën ata tregtarëve dhe pelegrinëve evro -pjanë, shkaktuan shqetësime në Perëndim. Ialarmuar nga rreziku i shtrirjes së muslimanëvedrejt vendeve të krishtera, Papa i Romësmendonte të organizonte qëndresën e për -bashkët krishtere dhe për këtë u organizuanfushata ushtarake që u quajtën kryqëzata.18

Për trevat shqiptare të Maqedonisë kry -qëzatat më të rëndësishme kanë qenë Kry që -zata e parë, që filloi më 1096 dhe që u nxit ngaPapa Urbani II. Qëllimi i saj ishte të përhaptebesimin e krishterë në vendet e Lindjes edhe të“çlironte” varrin e Krishtit.19

Kryqëzata e tretë (1189- 1192), si dhekryqëzata e katërt e viteve 1202-1204, e cila nëfakt nuk u drejtua për në Palestinë, por u

10


gressed con stantly from East and some timesthey were ar riv ing al most to Konstantinopoj.From the North the Byzantine were threat enedfrom the new Bul gar ian state, which in the 9thCen tury in vaded the big gest part of the Bal kan’s Pen in sula.15

The base of the Byzantine Em pire got weakthus of the in crease of big land own ers and theplough un der of the free cot tag ers. In Byzantinethe free peas ants were called parik.16The lowclasses were in mis er a ble con di tions and con -stantly they grow into a rev o lu tion, like that of the 9th Cen tury leaded by Toma Sllavi and oth ers,which got pressed with an un fore seen cru elty.16

The big land own ers, they took lands fromthe peas ants, or they were buy ing them withlow prices in the be reaved time.

The free peas ants were en forced to work forthe new own ers and they be came serf. The power over the peas ants and the lands were in the hands of the feu dal ists. Straight en ing of the big feu dal -ists was as so cia tive with the de cline of the cen terpower. The em pire started to sep a rate in the feu -dal ists in de pend ent en gage ment.17

The de vel op ment of the Eu ro pean civ i li za -tion dur ing the11th-13th cen tu ries, was as so -cia tive with the at tempts to open the road forthe ex pan sion in the other places. The real im -pulses for the or ga ni za tion of cru ci fixes werethe in va sions of the Turk ish selxhukes in the11th Cen tury in Syria, Pal es tine, and Small Asia.The is lamic Turk ish selxhukes in com ing fromthe Cen ter Asia ar rived to in vade in 1077 alsothe Je ru sa lem, were there was the tomb of Je -sus Christ. Turk ish ex ten sion, and the block thatthey gave to the venders, and also to the Eu ro -pean pil grims, caused solicitudes in West.Alarmed from the dan ger of the spread of theIs lamic di rect to the Chris tian places, the Ro man Papa thought to or ga nize the Chris tian unitedhold, and for this rea son was or ga nized the mil i -tary cam paign called cru sade.18

For the Mac e do nian ter ri tory the most im -por tant cru sade were: The First Cru sade, thatstarted in 1096, that was stim u late by Ur banPapa II, the rea son of this cru sade was to spread the Chris tian be liev ing in the East part , and to“res cue” the Christ’s tomb19.

The Third Cru sade (1189-1192), such as the Fourth Cru sade of the years 1202-1204, that infact did n’t di rect for Pal es tine, but was di rected

15 Istoria srednjeg vieka . ..,I, f. 139.16 Edvin Jacques, Shqiptarët, f. 226-232.17 Historia e popullit shqiptar, vëll.I, 1979, Prishtinë, f. 141.18 Th. Murzaku - K. Xoxe - K. Hymeti, Historia e Mesjetës", vëll. I., Tiranë, 1971, f. 135-152.19 Po aty, f.141-145.

drejtua kundër një shteti të krishterë, praPeran dorisë Bizantine.20 Me këtë rast kryqtarëtu shërbyen interesave të treg tarëve gjenovezëe venedikas. Tregtarët italianë duke përfituarnga pamundësia e kryqtarëve për të paguarudhë timin e tyre detar për në Palestinë, i ho -dhën ato kundër Bizantit, rivalit të tyre tregtarë. Ushtritë kryqtare pushtuan dhe grabitënKonstantinopojën, përmbysën Peran dorinëBizantine dhe mbi gërmadhat e saj ngritënPerandorinë Latine.21 Perandoria Bizan tine uripërtri në vitin 1261, por kjo krijesë ishte vetëm hija e perandorisë së dikurshme. Sepe ratizimi ifeudalëve gjithnjë e më tepër merrte hov, e cilagjithsesi ishte rezultat i dobë simit të pushtetitqendror. Për këtë arsye Bizanti nuk kishtemundësi që nga brenda të forcohet për të qenënë gjendje që t’i kundërshtojë rreziqeve që ivinin nga jashtë . Përçarjet e brendshme nëBizant i mundësuan Bullgarisë, e sidomosSerbisë, që në fund të shek. XIII t’ia marrë pjesët e territorit të saj, e me këtë ajo të shndërrohetnë një shtet të fuqishëm ballkanik.22

Në vitet e 80-ta të shek.XIII, mbreti serbMilutini (1282-1321), filloi gjithnjë e më shpeshtë depërtojë në trevat veriore të Maqedonisë.Gjatë këtyre fushatave ushtarake, mbreti patimbështetje të shumëanshme nga aristokraciafeudale, e cila nëpërmjet luftërave pushtuesetentonte që të vinte deri te pronat e reja.

Në vitin 1282 serbët e pushtuan Shkupin.Kryepeshkopi Danilo njoftonte se atëherëmbreti Milutin i kishte pushtuar “të dy pollo -gët”, qytetin e famshëm të Shkupit, e mandejOvçe Polen, Zletovën dhe Pijanecin.23 Prejkëndej ushtritë serbe depërtuan shumë thellënë Maqedoninë Lindore me ç’rast i shkretuanrajonet Maqedone deri te Serezi dhe Kavalla.Gjatë tërheqjes, ushtria e Milutinit i pushtoirajo net e Dibrës me tërë qytetet, më pastajviset e Kërçovës dhe rajonin e Rekës.24

Me intensitet më të madh, serbët filluan tësundonin me rajonet e Maqedonisë në fillim tëshek.XIV. Në këtë periudhë në Evropën Perën -dimore u gjallërua ideja për ripërtritrjen ePerandorisë Latine. Nismëtar i kësaj ideje ishteprinci francez Karlo Valoa, i cili veten filloi taquante për perandor të “Konstantinopojës”.25

11


against a Chris tian state, that was ByzantineEm pire.20 In this case the cru sades served forthe Genevan and Ve ne tian venders. The Ital ianvenders as they prof ited from the cru sade’s in -abil ity to pay their mar i ner trav el ing for Pal es -tine, they put them against Byzantine, theirmar i ner ri val. The cru sades le gion in vaded androbbed the Kon stantinopoj, they un crownedthe Byzantine Em pire and up which rel ics theybuild the Latin Em pire21. The Byzantine Em pirewas re paired in 1261, but this cre ation was justa shadow of what it used to be. The feu dal istssep a ra tion each day and more was in de velop,that any how it was a re sult of the weak ness ofthe cen ter’s power. For this rea son Byzantinewas un able to re dou ble from the in side to beable to coun ter at tack the risks there were com -ing from the out side. The in side di vi sions en -abled that Bul garia and mostly Ser bia that in the end of the 13th Cen tury to take the parts of herter ri tory, and with this so she will be come apow er ful state in Bal kan.22

In the 80’s of the 13th Cen tury the Ser bianking Milutini (1282-1321) started to in fil tratemore and more in the north ter ri tory of Mac e -do nia. Dur ing these mil i tary cam paigns, thekind was re ceiv ing many sides sup port from thearis to crat feu dal ists, which they through the in -vaded wars wanted to ar rive to the new lands.

In 1282 the Ser bi ans in vaded Skopje. Arch -bishop Danilo in formed. On that time that theking Milutin had in vaded “the two polloges”,the fa mous town Skopje, then Ofce Pole,Zletove, and Pijaneci.23 From here the Ser bianmil i tary in fil trated deeper in the east Mac e do -nia, in this case they dev as tated Mac e do nianre gions till to Serezi and Kavalla. Dur ing the pull -back, Milutin’s mil i tary in vaded the re gions ofDe bar along with the towns, then the Kicevo’sand Reka’s re gions.24

With a huge in ten sive, the Ser bi ans started to reign with the Mac e do nian’s re gions in thebe gin ning of the 14th Cen tury. In this pe riod inthe West ern Eu rope il lu mi nated the idea to re -pair the Latin Em pire. The ini ti a tor of this ideawas the French Prince Karlo Valoa, he started tocall him self as the Em peror of “Konstan ti no -poj”.25

20 Po aty, f.141-152.21 O. Baji, Perandoria Bizantine, Tiranë, s.a., f. 222-240.22 G. Ostrogorski, Historia...,,f.354-374.23 B. Panov, Srednjovekovna Makedonia,Tom, III, Skopje, 1985, f. 89.24 Po aty, f. 91.25 Po aty, f. 91-92.

Ndërmjet mbretit Milutin dhe Karlo Va -loas, u vendosen edhe marrëdhënje miqësore.Si rrjedhojë, mbreti Milutin përfitoi që t’i sun -dojë trevat e Ovçe Poles, Perlepës, Pro sekut,Kër çovës, Ohrit e Dibrës, deri te lumi Mat nëShqipëri.

Në këto pazarllëqe Milutinit iu dha edheShkupi, treva e Pollogut e Pianeci, sepse këtotreva tash më llogariteshin si territore tëpushtuara serbe. Por, në vitin 1313, mbretiMilutin i ripërtriu marrëdhënjet me Bizantin,duke i ofruar edhe ndihmë ushtarake.

Aty nga vitet e 20-ta të shek. XIV, në Bizantnisin luftërat e repta qytetare. Nipi i Andronikuttë II-të Paleolog, u çua kundër tij. Kjo luftë patindikim të fuqishëm edhe në Maqedoni.Perandori Bizantin Androniku i II ishte i detyruar qe t’ia lëshojë nipit të tij Androniut krahinën eTrakës, dhe një pjesë të Maqedonisë.26

Gjatë kohës që vazhuan luftërat qy tetarenë Bizant, sundimtari serb Stefan Deçani(1322-1331), mbante anën e Andronikut të II.Pas pajtimit të dy Andronikëve, erdhi deri teacarimi në mes Andronikut III dhe sundimtaritserb. Në vitin 1328, Androniku III e mori prejgjyshit të tij fronin, dhe menjëherë pas saj ishpeshtoi sulmet ndaj Serbisë. Në vitin 1329ushtria bizantine iu drejtua qytetit të Ohrit, dhee hoqi rrethimin serb nga ky qytet. Gjatë kohëssa zgjatnin operacionet ushtarake në mesBizantit dhe Serbisë, cari i Bullgarisë MihailShishmani, u përzi në luftëra dhe mori anën eBizantit. Si rezultat i kësaj, Andronikut të III iumundësua që t’i zgjerojë sulmet e tij ndajpozicioneve serbe në Maqedoni. Androniku i IIIdepërtoi në Pellagoni dhe i mori fortesat eBuçinit (afër Perlepes), Debarcës (në rrugënPerlepe-Kerçovë), Zeleznikun (në Demer Hisar)dhe Kavallën (ndoshta në Kavadar).

Pas fitores në betejën e Velbuzhdës,Androniku i III i pushtonte trevat e pushtuaraserbe në Maqedoni. Ndërkaq, perandori bullgar Mihail Shishmani, arriti në fushën e Qystendilittë pushtojë fortesën e Zemlenit. Më 28 qershor1330 vjen deri te beteja e përgjakshme e Vel -buzhdës. Të dy ushtritë, serbe e bullgare, num -ronin nga 15 mijë ushtarë. Bullgarët pësuandisfatë të rëndë, si dhe mbet i vrarë edheperandori bullgar Mihail Shishmani.27

Pas betejës së Vellbuzhdës, Stefan De çan -ski depërtoi në territorin Bizantin. Prej kësajkohe serbët dominojnë në rajonet e Maqe -

12


Be tween the king Milutin and the kingKarlo Valoa was de cided for a friendly re la tion.From all that , the king Milutin gained to reignthe ter ri to ries of Ofcepole, Perlpes, Prosekut,Kicevo, Ohrid till the river Mat in Al ba nia. Inthese bar gain ing Skopje, ter ri tory of Polog andPianec were given to the king Milutin, be causethese ter ri to ries were con sid er ing as a in vadedSer bian ter ri to ries. But in 1313, the king Milutinre paired the re la tions with the Byzantine, andof fered also military help.

By the years 20’s of the 14th Cen tury, inByzantine started the ci vil ian wars. The nephew of the Andronik the Sec ond, Paleolog, turned against him. This was had a big in flu ence also in Mac e do -nia. The Byzantine Em peror Andronk the Sec ondwas forced to give to his nephew Andoni the re -gion of Tra chea and a part of Mac e do nia.26

Dur ing the time of the ci vil ian wars inByzantine, the Ser bian ruler Stefan De cani(1322-1331), he was hold ing the side ofAndronik the Sec ond. Af ter the con cil i a tion ofthe both Andronikans, came to the ir ri ta tion be -tween the Andronik the Third and the Ser bianruler. In 1328 the Byzantine mil i tary got di -rected to the town of Ohrid, and he re movedthe Ser bian in vest ment in this town. Dur ing thetime that the mil i tary op er a tion lasted be tween the Byzantine and the Ser bia, Bul gar ian czarMihail Shishmani, min gled in this war and hetook the Byzantines side. As a re sult of all this tothe Andronik the Third was en abled to spreadhis at tacks against the Ser bian po si tions in Mac -e do nia. Andronik the Third in fil trated in Pella -goni and he took cit a dels of Bucin (nearPer lepa), of Debarca (in the road Perlep-Kicevo), of Zelezniku (in Demir Hisar) and ofKavallan (pos si bly in Kavadar).

Af ter the vic tory in the Velbuzhda’s bat tle,Andronik the Third in vaded Mac e do nian’s re -gions that were in vaded be fore from the Ser bi -ans. Mean while, the Bul gar ian Em peror MihailShishmani ar rived in the Qystendil’s field to in -vade the Zemlen’s cit a del. On June 28th 1330,he ar rived till the bloody bat tle of Velbuzhd.Both mil i tar ies Ser bi ans and Bul gar i ans num -bered to wards 15 thou sand of mil i tar ies. TheBul gar i ans had a huge de feat, also died the Bul -gar ian Em peror Mihail Shishman.27

Af ter the Vellbuzhda’s battleStefanDecanski in fil trated into the Byzantine ter ri tory. From this time the Ser bi ans dom i nate the Mac -

26 G.Ostrogorski, Historia..., f.354-361; O.Baji, po aty, f.247.27 B.Panov, Srednjovekovna..., f. 89-96.

donisë, veçanërisht forcat serbe vijnë nëdonisë, veçanërisht forcat serbe vijnë nëshprehje gjatë sundimit të Stefan Dushanit(1331-1355), i cili e mori fronin e babait të tij,me ndihmesën e ithtarëve të tij nga radhët earistrokracisë feudale. Pasi që Dushani ieliminoi mbështetësit e paraardhësit dhe pasiqë nënshkruan paqe me sundimtarin e ri tëBullgarisë Ivan Aleksandrin, ai i vazhdoi luftëratme Bizantin. Atëbotë kufiri serbo-bizantin nëjug shtrihej nga Lezha drejt Dibrës, Kërçovës,Velesit, Shtipit e deri në Velbuzhdë (Qystendil).Bizanti akoma i zotëronte fortesat shumë tërëndësishme kufitare të Vlorës, Beratit, Elba -sanit, Krujës, Ohrit, Prelepës, Strumicës,Melnikut dhe Serezit.28

Në vitin 1334 në anën e serbëve kaloi edhekomandanti i shquar bizantin Sirgijani. Mendihmesën e tij serbët arritën që të pushtojnëStrumicën, Radovishin, Ohrin dhe qytetet etjera në Maqedoni. Tani serbët kërcnonin që tëmerrnin edhe Selanikun. Androniku i III Pale -ologu, pasi e lëshon Konstantinopojën, idrejtohet Selanikut. Ndërkohë komandanti i tijSfranca Paleolog, ia doli që ta vrasë koman -dantin e rebeluar Sirgijanin, me ç’rast shumëithtarë të tij përsëri kaluan në anën e Bizantit.Shpejt pas saj, u nënshkrua marrëveshja në mes Andronikut të III dhe car Dushanit. Takimi nëmes dy sundimtarëve bëhet në qytetin efamshëm të Selanikut.29 Në gusht të vitit 1334,sipas marrëveshjes, Serbisë i janë njohur tëgjitha tokat e pushtuara nga Milutini, StefanDeçanit, dhe car Dushani.30

Nga viti 1336 erdhën duke u keqësuarmarrëdhëniet serbo-bullgare. Këtë e shfrytëzoiAndroniku i III dhe e zgjeroi pushtetin e tij nëThesali. Pas suksesit të bizantinëve në Thesali,dy sundimtarët e Bizantit dhe Serbisë ranëdakord, që të takohen mes vete. Megji thatë,sundimtari Androniku i III, me qëllim që tahabiste Dushanin me miqësinë e sinqertë qëndjente për të, e viziton Dushanin në Rado vish.Por, në ndërkohë, nga shteti serb u nda feudali imadh Hrela, i cili e njohu pushtetin suprembizantin. Qendra e feudalit Hrela u bë Strumica.Territori që kontrollonte ky feu dal i rebeluarshtrihej nga Shtipi deri në Serez dhe Amfipol(brigjet e lumit Struma). Ai dispononte meushtri të madhe mercenarësh. Kjo ngjarje si dhe vdekja e perandorit Bizantin, Andronikut të IIInë vitin 1341, kontribuoi në keqësimin e marrë -

13


e do nian’s re gion, es pe cially the Ser bi ans forcescome in ex pres sion dur ing the Stefan Dushan’srul ing (1331-1355), who took his fa thers thrown with the help of his fol low ings from the aris to -cratic feu dal ists class. Af ter that Dushan elim i -nated his fore fa ther sup port ers and af ter hesigns peace with the Bul gar ian new ruler, IvanAleksandrin, he con tin ued his bat tles with theByzantine. In that time the bor der Ser -bia-Byzantine in south was spread from Lezhadi rect to De bar, Kicevo, Veles, Shtip tillVelbuzhd (Qystendil). Byzantine still ruled withthe bound ary im por tant for tress of Vlora,Prelepe, Berat, Elbasan, Kruja, Strumica, Melnik and Serez.28

In 1334 in the Ser bian’s side goes theByzantine em i nent com mander Sirgijani. Withhis help Ser bi ans ar rived to in vade Strumica,Radovish, Ohrid, and some other towns in Mac -e do nia. Now Ser bi ans threat ened to take overthe Selanik. Andronik the third, Paleologu, af terhe quits Konstantinopoj, he goes di rect toSelanik. In that time his com mander SfrancaPaleolog he ar rived to kill the in sur gent com -mander Sergijan, in this case many of his fol low -ers crossed again into Byzantine side. Soon,af ter that was signed the agree ment be tweenAndronik the third and czar Dushan. The re -union be tween two rul ers was made in the fa -mous town of Selanik.29 In au gust, 1334, af terthe agree ment, to the Ser bia wereknown all the prop erty that were in vaded by Milutini, StefanDe cani, ad czar Dushani.30

From the year 1336 the agree ments be -tween Ser bian’s and Bul gar i ans started to de -cline. This sit u a tion Andronik the third used toex tend his power in Thesali. Af ter the suc cessthat the Byzantine had in Thesali, the two rul ersthe Ser bian and Byzantine they had an agree -ment to meet with each other. How everAndronik the third with the in ten tion to sur -prise Dushan with his sin cere friend ship, he vis -its Dushan in Radovish. But in mean while, thegreat feu dal Hrela sep a rated from the Ser bianstate, which he rec og nized the su preme state of Byzantine. The cen ter of the feu dal Hrela be -came Strumica. The ter ri tory that was con -trolled by this in sur gent feu dal was spread from Shtip till Serez and Amfipol (sides of the riverStruma). He had in dis pos able a big mer ce naryarmy. This event and the death of the ByzantineEm peror, for the Andronik the third in 1341

28 Po aty, f. 91.29 Po aty, f.91.30 Po aty, f. 91.

dhënieve serbo-bizantine. Car Dushani prishimarrëveshjen e paqes dhe përsëri ushtritëserbe filluan të depërtojnë në territoretbizantine. Perandori i ri bizantin Joani V Pale -ologu, ishte i mitur dhe me shtetin drejtontepërmes regjencës. Në këtë periudhë, në Bizantpërsëri plasi lufta qytetare.31

Car Dushani e shfrytëzoi luftën qytetare nëBizant dhe pa humbur kohë e rrethoi qytetin eVodenit, por ushtria bizantine arriti që ta ruante qytetin. Pas pak kohe Joan Kantakuzeni filloi qëtë pësojë disfatë, dhe për këtë arsye u detyruaqë të kërkojë ndihmë nga Dushani. JoanKantakuzeni me 2000 ithtarët e tij drejtohetdrejt Prosekut, e prej këtu në Veles e Shkup,dhe në vitin 1342 u takua me Dushanin nëoborrin e tij afër Prishtinës. Pas nënshkrimit tëmarrëveshjes për të sulmuar bashkërisht, JoanKantakuzen kthehet në Bizant.

Në vitin 1343, Dushani arrin që ta pushtojëVodenin. Në këtë kohë feudali Hrela pushtonMelnikun dhe përsëri afrohet me Car Dushanin,i cili duke u entuziazmuar e pushton edhe Kos -turin, e pak më vonë edhe Follorinën. Pas këtyre sukseseve, Dushani vendos që më 16.V.1346 tëshpallet perandor i serbëve, grekëve e arbërve.Ai kurorzohet solemnisht për perandor ngaPatriku serb, në praninë e kryepeshkopit tëOhrit dhe patrikut të Tërnovës.

Territori i Maqedonisë, me përjashtim tëSelanikut dhe disa qyteteve të tjera iu bashkuaperandorisë greko-serbe. Në këtë mënyrë Ser -bia u shndërrua në shtet më të fuqishëm nëBallkan.32

Në këtë periudhë, si në Bizant ashtu edhenë shtetin mesjetar Serb, ndihet seperatizmifeu dal. Këto momente e dobësuan së tepërmishtetin e Dushanit. Seperatizmi feu dal nështetin serb u rrit sidomos pas vdekjes së CarDushanit në vitin 1355, e cila u duk qartas gjatësundimit të Uroshit II (1355-1371).33

Në shek.XI në territoret e Azisë u krijuashteti i turqve selxhuk.34

Si rezultat i pushti meve të shumta, në për -bërjen e tij hynë edhe pjesë të Azisë së Vogël.Në shek. XII shteti Selxhuk u coptua në disapjesë të cilat u quajtën sulltanate ose prin ci -pata, të cilat drejtoheshin nga princat qëquheshin sulltanë. Këto sullta nate luftonin menjëri-tjetrin. Një nga sullta natet e Azisë së

14


year, this con trib uted for him to de cline theagree ment Ser bian-Byzantine. Czar Dushan de -stroyed the peace agree ment and again the Ser -bian army started to in fil trate in the Byzantineter ri to ries. The new Em peror of Byzantine JoanV Paleolog, he was mi nor so with his state di -rected by the re gency. At this pe riod, inByzantine started again the civil war.31

Czar Dushan used this civil war in Byzantine and with out los ing a time he in vests the town of Voden. But the Byzantine army reached to savethe town. Af ter a while Joan Kontakuzen started to gain de feats, and for this rea son he wasforced to ask for help from Dushan. JoanKontakuzen with his 2000 fol low ings was di -rected for Prosek, and from here to Veles andSkopje, and in 1342 he met Dushan in his court,near Prishtina. Af ter they signed the agree mentto at tack to gether, Joan Kontakuzen re turns toByzantine. In 1343, ar rives to in vade Voden. Inthis time the feu dal Herela in vades Melnik andagain he ap proaches to Czar Dushan, whichfrom the ex cite ment in vades also the Kostur,and af ter a while also the Follorin. Af ter thesesuc cesses Dushan de cides that in May 16, 1346he to be come Em peror of the Ser bi ans, Greeks,and Ara bi ans. He was crowned of fi cially for theEm peror from the Ser bian Patrik, in the pres -ence of the Ohrid’s arch bishop and theTernova’s Patrik.

The Mac e do nian ter ri tory, of the ex cep tionof Selanik and some other towns they ap pendedto the Greek-Ser bian Em pire. In this way Ser biabe come a most pow er ful state in Bal kan.32

In this time, as in Byzantine also in the me -di eval state of Ser bia, it felt the feu dal sep a ra -tion. These mo ments was weak en ing to muchthe state of Dushan. The feu dal sep a ra tion inthe Ser bian state in creased af ter the death ofCzar Dushan in 1355, which was seen clearlydur ing the rul ing of Urosh the sec ond(1355-1371).33

In the 11th Cen tury, in the Asian ter ri torywas cre ated the state of Tur key’s selxhuks.34

As the re sult of many of con quers, in hiscom po si tion en ters also the parts of the SmallAsia. In the 12th Cen tury the Selxhuk state wasapart in some parts that were called sul tan ateor prince dom, that were di rected by the princes that were called sul tans. These sul tan atesfought against each other. One of the SmallAsia’s sul tan ates in the time of the cru sades was

31 G.Ostrogorski, Historia... , f.354-36132 B. Panov, Srednovekovna Makedonia, tom III, Skopje 1985, f. 93-96.33 Mr. Q. Dalipi, Inkursionet Osmane në trevat shqiptare deri më 1402, Kërçovë, 2002, f. 37-38.34 P. Thëngjilli, Historia e Perandorisë Osmane, Tiranë, 1997, f. 5.

Vogël, në kohën e kryqëzatave ishte i Rumit. Nëfillim të shek. XIII, drejt Azisë së Vogël u dyndënhordhitë e turqëve oguzë, që krijuan një shtettë ri që kishte në krye Erto grulin, e më pas birine tij, Osmanin (1282-1326). Ai filloi luftënkundër zotrimeve të Bizantit në Azi të Vogël dhe qytetin Bursa e bëri kryeqytet të tij. Me emrinOsman filluan të quheshin të gjithë turqit eAzisë së Vogël.35

Në fillim të shek. XIV edhe sulltani i Rumit ucopëtua në disa principata. Një ndër to ishteEmirati i Osmanit. Duke u ndodhur në kufi meterritoret bizantine, ai pati mundësi të mëdhapër t’u zgjeruar. Me emrin Osman u quajtënturqit që hynë në përbërjen e emiratit të tij. Atynga mesi i shek. XIV, shteti osman pushtoi trevat bizantine në Azinë e Vogël. Dobësimi i Bizantitdhe copëtimi i shteteve të Ballkanit u krijoimundësi turqëve osmanë të pushtonin më pasGadishullin Ballkanik. Sukseset e tyre lidheshinme krijimin e një ushtrie të organizuar mirë, ecila forcë kryesore i kishte jeniçerët. Atarekrutoheshin nga të rinjtë e zënë robër dhe tëislamizuar, ndërsa pjesën tjetër të ushtrisë epërbënin kalorësit-spahinjtë. Pozitën sunduesetë Shtetit Osman e zuri paria fisnore e feu da -lizuar. Ruajtja e marrëdhënieve patriarkale- fis -nore i dha ush trisë osmane unitet eqën drueshmëri të madhe. Pas pushtimeve,paria osmane dhe turqit e tjerë u kthyen nëpronarë sendetarë tokash të tipit feu dal.36

Sukseset ushtarake i nxitën feudalët turqqë të organizonin pushtime të reja. Bizanti dheshtetet e tjera ballkanike ishin të copëzuara dhe në armiqësi me njëra tjetrën, prandaj nuk qenënë gjendje t’i qëndrojnë pushtimit turk. Në vitin1354, turqit osman pushtuan Galipolin, në bre -gun evropjan të Dardaneleve, më pas u dyndënnë Trakë të cilën dhe e push tuan. Pushtimi u bënë kohën e sundimit të Sulltan Muratit I(1359-1389). Në vitin 1361 Murati I pushtoiAndrianopojën (Edrenenë), i cili u bë kryeqytetii ri i turqëve osmanë, në vend të Bursës.37

Dyndja e osmanëve u shoqërua me grabitje dhe vrasje të popullsisë. Pushtimi i Trakës pje -llore i dha mundësi sulltanatit të zgjerojëpronësinë ushtarake, feudalët e tokës. Pronarëtokash u bënë jo vetëm osmanët, por edhepërfaqësues të popujve të tjerë të osmanizuardhe të islamizuar. Shumë kolona turqësh ushpër ngulën nga Azia e Vogël në Ballkan dhe u

15


of Rum. In the be gin ning of the 13th Cen tury di -rect to the Small Asia swamped the om i nousTurk ish, they formed there a new state leadedby Ertogrul, and af ter him was his son Ot to man(1282-1326). He started war against Byzantinein Small Asia and the town Bursa he made hiscap i tal. With the name Ot to man started to becalled all the Turk ish in Small Asia.35

In the be gin ning of the 14th Cen tury alsothe sul tan of Rum was apart in some prince -doms. One of them was the Ot to man Emir ate.For be ing in the bor der on with the Byzantineter ri to ries, he had big chances to spread there.With the name Ot to man were called all theTurk ish that were in his emirates com po si tion.There in the mid dle of the 14th Cen tury, the ot -to man state in vaded the Byzantines ter ri to riesin Small Asia. The weak en ing of the Byzantineand the apartness of the Bal kans states, cre ated chances for the Ot to man Turk ish to in vade later the pen in sula Bal kan. Their suc cesses were re -lated to a good or ga ni za tion army, which thebest forces they had were the janissaries. Theywere re cruited from the young peo ple that werecap tured as slaves and be com ing Is lamic. Theother part of the army was con sisted by knights-spahinj. The dom i nated po si tion of the Ot to manState was hosted the tribal feu dality. The guard -ing of re la tions pa tri ar chal-tribal gave to the ot -to man army unity and big re sis tance. Af ter thein vad ing, ot to mans and the other Turk ish theyturned to feu dal own ers of prop er ties.36

The mil i tary suc cesses stim u lated the Turk ish feu dal to or ga nized new in vad ing. Byzantine andother Bal kan states were apiece and in en mitywith each other, for this they were n’t in po si tionto re sis tant the Turk ish in vad ing. In 1354 the Ot to -man Turk ish in vaded Galipol, in the Eu ro peancoast of Dardanel, af ter that they swamped inTra chea which they in vaded that too. The in vad -ing was made in the rul ing of sul tan Murat the first (1359-1389). In 1361 Murat in vaded Andrianopoj(Edrenen) which be come the new cap i tal of theOt to man Turk ish, in stead Bursa.37

The Ot to man’s swamp was as so cia tivewith rob bery and kill ing ci vil ians. The in vad ingof fer tile Tra chea gave pos si bil ity to the sul tanto spread his mil i tary prop erty, the feu dal prop -erty. The prop erty own ers did n’t be come justot to mans but also the rep re sen ta tives of ci vil -ians that were be com ing ot to mans and Is lamic.Many Turk ish col o nies were trans ferred fromSmall Asia to Bal kan and they set tled in the

35 Po aty, f. 19-23.36 J.Hamer, Osmansko Carstvo, Zagreb, 1980, f. 150-190.37 P. Thëngjilli, Historia e Perandoris..., f. 20.

vendosën në tokat që ua morën banorëvevendas. Feudalët osmanë si dhe sulltani i tyre fi -lluan të bëjnë një jetë luksoze, kurse marrë -dhëniet e vjetra patriarkale u zëvendësuan.

Me pushtimin e Rumelisë osmanët u futënsi “pykë” në Ballkan dhe ia prenë lidhjet Kon -stan tinopojës me bo tën. Në vitin 1371, bull -garët, serbët, shqiptarët dhe hungarezët upërpoqën t’i qëndronin sulltan Muratit të I, poraleanca e tyre u thye në Betejën e Maricës.38

Në vitin 1389 ndodhi Beteja e Fushë Ko so -vës. Princ Lazari, ishte në krye të një koalicioni,ku edhe forcat shqiptare luanin rol kryesor.Edhe pse ushtria osmane kishte epërsi mbiforcat e koa licionit, iu vra komandanti Murati iI-rë nga një princ shqiptar Milosh Kopiliqi.39

Trashëgimtari i sulltan Muratit të sulltan Bajaziti i I, hyri në luftë dhe e shkatërroi ushtrinë ekoalicionit të bash kuar antiosman.

Në vitin 1392, turqit osman push tuan pjesë të Maqedonisë, kurse në vitin 1396 e pushtuanBullgarinë. Në fund të shek. XIV turqit osmandepërtuan në Serbi, Bosnje, Serbi, Shqipëri,40

Bullgari, Vllahi e deri në Hungari. Në këtë aspekt u ngushtua edhe më shumë hapë sira, edheashtu e vogël e Perandorisë Bizan tine.

Zgjerimi i shtetit Osman u ndërpre për ko -hësisht nga dyndja e Timurit. Ai krijoi një peran -dori të madhe në Azinë e Mesme, PerandoriaMongole, që shtrihej deri në Lindje të afërme.Përleshjet ndërmjet mongolëve dhe turqëveosman u zhvilluan më 28 korrik 1402, afër An -gorës (Ankarasë). Forcat osmane pësuan dis -fatë të rëndë. Zihet rob madje edhe sulltanBajaziti i I. Por, tani Timuri nuk arriti të zhdukteshtetin osman.

Ai nuk pati forcë për ta vazhduar sulmindrejt Europës. Timuri, shpejt pas Betejës së An -gorë u detyrua të kthehet në Azinë Qëndrore.41

Disfata në Angorë i ashpërsoi kontradiktatnë radhët e feudalëve turq në përgjithësi dhe tëtrashëgimtarëve të fronit të sulltan Bajazitit të I, në veçanti. Fshatarët e shtuan rezistencën ndajfeudalëve. Për këtë arsye turqit nuk i kushtuanvëmendje këto vite Bizantit. Por, më vonë pasi e tejkaluan krizën, në dhjetëvjetëshin e dytë tëshek. XV, osmanët riorganizuan shtetin e tyre.

Sulltan Murati i II në vitin 1430 arriti tëpushtojë Selanikun dhe e rrethoi tri herë Kon -

16


prop er ties that were owned by the home- brews. The Ot to man feu dal and also their sul -tan started to live a fancy life. The olds pa tri ar -chal re la tions were re placed.

With the in vad ing of Rumoli, the ot to mansen tered as “nib” in Bal kan and they cut con nec -tions to Konstantinopoj with the world. In 1371, Bul gar i ans, Ser bi ans, Al ba nians and Hun gar i ansthey tried to con sist the sul tan Murat the first,but their al li ance broke in the Marice’s bat tle.38

In 1389 hap pened the bat tle of the Kosovo’s Field. The prince La zar was in the head of the co -ali tion, were the Al ba nian forces pla yed the prin -ci pal role. The Ot to mans army was morenum bered than the co ali tion forces. Murat thefirst was killed by an Al ba nian prince, MiloshKopiliqi.39 The in her i tor of the sul tan Murat thefirst, sul tan Bajazit the first, started a war and hede stroyed the united co ali tion anti ot to manarmy. In 1392, the Ot to man Turk ish in vaded part of Mac e do nia, whereas in 1396 in vaded Bul -garia. In the end of 14th Cen tury, the Ot to manTurk ish in fil trated to Ser bia, Bosnia, Al ba nia,40

Bul garia, Vllahi till Hun gary. In this as pect wastightly more the space of Byzantine Em pire.

The spread of the Ot to man State was cuttem po rarily from the swamp of Timur. He cre -ated a big em pire in Mid dle Asia, the Mon go lian Em pire, which was spread till the Near East. The fights be tween Mon go lians and the Ot to manTurk ish were made in July 28, 1402, near An -gora (An kara). The Ot to man forces had a big de -feat. Was cap tured as a slave the sul tan Bajazitthe first. But now Timur could n’t ar rive to de -stroy the Ottoman state.

He did n’t have forces to con tinue his at tack di rect to Eu rope. Timur soon af ter the An gora’sbat tle was forced to go back in Cen ter Asia.41

The de feat in An gora made worse thecontra ven tions in the Turk ish feu dal or ders, ingen eral also to the in her i tors of the sul tanBajazit the first. The peas ants in creased theirre sis tance against feu dal. For these rea sons theTurk ish did n’t pay at ten tion these years toByzantine. But af ter they passed the cri sis, inthe sec ond de cade of the 15th Cen tury, the ot -to mans reorganize their state.

Sul tan Murat the sec ond in 1430 ar rived toin vade the Selanik, and they sur round threetimes the Konstantinopoj. The com mands of

38 Po aty, f. 21.39 Po aty, f.21.40 J. Drançolli: Fillet e ndikimit osman në viset e banuara me shqiptarë dhe në Bosnjë e Hercegovinë,

Gjurmime Alb. (Ser. e shk. historike), Prishtinë, 1988, f.83-91.41 P. Thëngjilli, Historia..., f. 135.

stanto nopojën. Zotërimet e Bizantit u kufizuan,pothuaj vetëm në Konstantinopojë dhe rre -thinë. Bizanti ndjeu nevojën e ndihmës euro pi -ane. Në vitin 1444 u riorganizua një kry qëzatë ere kundër turqëve osmanë ku morën pjesë: po -la kë, çekë, hungarezë dhe pjesërisht francez,mirëpo forcat e koalicionit pësuan disfatë nëVarna.42

Konstantinopoja u pushtua në kohën esulltan Mehmetit të II- Pushtuesit (Fatihut) më20 maj 1453. Turqit më vonë atë e riemëruanme emrin Stamboll, i cili u bë kryeqytet i Peran -dorisë Osmane. Dhe, gati njëmijë vjet pas rënies së Romës, ra edhe Konstantinopoja. Në këtëmë nyrë në Jug-Lindje të Europës u vendosregjimi feudalo-ushtarak turk. Rënia e Konstan -tino pojës ndërpreu rrugën tregtare të EuropësPerëndimore me Orientin, e cila tashmë kishtekaluar në duar të osmanëve, që pati pasojatepër të rënda për europianët. Pushtimet turkee bënë gati të pamundur tregtinë e rregullt nëDetin Mesdhe. Këta faktorë i detyruan tregtarët dhe detarët europjanë t’i shtojnë përpjekjet për të gjetur rrugë të reja detare për në Lindje dhepër në Indi e Kinë. Pushtimet osmane në Ballkan dhe në Azi të Vogël e shndërruan Turqinë në njëpe randori të madhe e të fuqishme të kohës.43

17


Byzantine were ranged al most just inKonstantinopoj and en vi rons. The Byzantinefeels the need of Eu ro pean help. In 1444, wasre or ga nize a new Cru sade against the Ot to manTurk ish, there took place: Pol ishes, Cheques,Hun gar i ans and partly the French. But the co ali -tion forces de feat in Varna.42

The Konstantinopoj was in vaded in thetime of sul tan Mehmet the sec ond- In vader(Fatih) in May 20, 1453. Af ter that the Turk ishre named him with the name Stambol, which af -ter that be come the cap i tal of Ot to man Em pire.In this way in South-East of Eu rope was de cidedthe re gime of Turk ish mil i tary-feu dal. The ru in -ing of Konstantinopoj switched off the trad ingroad of West Eu rope with the Ori ent, which bynow that road was in the ot to mans hand, whichhad bad re sults for the Eu ro pe ans. Con tin ues in -vad ing of the ot to mans made im pos si ble thereg u lar trad ing with the Med i ter ra nean Sea.These facts forced the Eu ro pean ven dors andsail ors to find new sail ors road for East and forIn dia and China. The Ot to mans in vad ing in Bal -kan and Small Asia made the Turk ish to be comea big and pow er ful em pire of the time.43

42 P. Thëngjilli, Historia..., f. 23.43 B. Jellavich, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1999, f.40-42. Georges Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1996,

f. 89-95

ARTI ISLAM

Arti Is lam është manifestuar në një pe ri -udhë të gjatë dhe në një hapësirë aq të gjerë, saka ndikuar edhe në shprehjet artistike të qyte -trimeve të tjera me kultura mjaft të zhvilluara,ndonjëherë, edhe duke i ndryshuar ato.

Arti IsIam ose Ori en tal, e para së gjithasharkitektura, në trojet tona arriti me depërtimine turqëve Osmanli në Gadishullin Ballkanik nëshekujt XIV dhe XV, edhe territori i Maqedonisësë sotme bie nën sundimin e tyre. Në vitin1392,44 ushtria Osmane e pushtoi Shkupin, ponë këtë vit i pushtuan edhe pjesët e tjera tëMaqedonisë së sotme. Me pushtimin e këtyreterritorive, Osmanët vendosën administratën etyre, ku Shkupi mbetet si qendër kryesore eadministratës Os mane.45 Filloi ndërtimi dhezhvillimi i qyteteve me ndikim ori en tal, si dhegjetkë në trojet shqiptare.

Nëpërmjet të ndërtimtarisë dhe kulturës,ekonomisë dhe politikës, Osmanët ndryshojnëjetën e përditshme, e cila reflektohet në kul -turën shpirtrore te popullata vendase. Fillojnëndërtimet e objekteve të ndryshme si: Xhamitë, Hamamet, Teqet, karavansaraje hane e shumëobjekte të tjera.46 Duhet theksuar se pushtuesitosmanli ishin edhe ndërtues të shumë objek -teve fetare dhe objekteve të tjera që drejtoninjetën ur bane në hapësirat shqiptare. Në këtëmë nyrë të ndërtimit, qytetet në mënyrë gra -duale merrnin pamjen orientale dhe bëheshinqendra të përhapjes së civilizimit is lam. Për tùpërmendur janë disa qendra të mëdha në Ball -kan, kështu është për shembull rasti i Sarajevës, Shkupit, N. Pazari, Prizreni, Peja, e të tjera.47

Në Shkup ndërtohen shumë monumenteme karakter fetar si: xhamia, mesxhide, med -rese, turbe, teqe, etj. Njëkohësisht ndërtohenedhe ato të karakterit profan si: karavan saraje,hane, hamame, çeshma publike, çarshia, ura,etj.48 Shumica e këtyre objekteve janë shumë të vjetra dhe datojnë nga fillimi i sundimit osman.Pasuria e këtyre objekteve arkitektone flet përzhvillimin kulturor e shpirtëror te popullatamuslimane, po ashtu flet edhe për zhvillimin eqyteteve të Maqedonisë Perëndimore, si:Tetova, Gostivari, Dibra, Kërçova, Struga, Ohrietj. Në këto qytete ndryshon pamja ur bane,ngritet standardi jetësor dhe ai kulturor.

18


THE ISLAMIC ART

The Is lamic art was man i fested in a long pe -riod of time and in a big space, such as in flu -enced in the ar tis tic ex pres sion of the otherciv i li za tion with de vel oped cul ture, some timesalso as chang ing them.

The Is lamic art or Ori en tal, first of all the ar -chi tec ture, in our lands ar rived with the in fil tra -tion of the Ot to man Turk ish in pen in sula Bal kan in the 14th and 15th Cen tu ries, also the pres entMac e do nian ter ri tory falls in their rul ing. In1392,44 the Ot to man army in vaded Skopje, also inthis time they in vaded the other parts of the pres -ent Mac e do nia. With the in vad ing of these ter ri -to ries, the Ot to mans in stalled their admi ni-stration, where Skopje stayed as the im por tantcen tre of the Ot to man’s ad min is tra tion.45 Startedto be built and de velop the towns with an ori en talin flu ence, as also in the Al ba nians re gions.

Through the build ing, cul ture, econ omyand pol i tic, the Ot to mans changed the daily lifewhich re flected in the soul cul ture of the na tivepeo ple. Started the built dif fer ently ob jects like: Mosques, Hamame, Small Mosques, Carvan -saraj-hane, and many other ob jects. It shouldbe men tioned here that the Ot to man in vad erswere the build ers of many re li gious ob jects andother ob jects that di rected the ur ban life in theAl ba nian spaces. In this way of build ing, thetowns in grad ual way started to take an ori en tallook, and they be came cen ters of spread ing theIs lamic civ i li za tion. The most im por tant cen tersin Bal kan were in Sarajevo, Skopje, N. Ba zaar,Prizren, Peja, etc.47

In Skopje were build ing many mon u mentswith re li gious char ac ter as: mosques, mesxhide, madrasah, turbe, small mosque. Mean whilewere build also with pro fane char ac ter as: car a -van saraj, hane, hamame, drink ing-foun tain,carshia, bridges, etc.48 Many of these ob jectsare very old and they date since the Ot to manrul ing. The trea sures of these ar chi tec tonic ob -jects talk about the cul tural and soul de vel op -ment of the Is lamic pop u la tion, also talk aboutthe de vel op ment of the West Mac e do nian to -wns as: Tetovo, Gostivar, De bar, Kicevo, Struga,Ohrid, etc. In these towns changes the ur banlook, in creases the liv ing stan dard and also itcul tural.

44 Mr. Q. Dalipi, Inkursionet Osmane në trevat Shqiptare deri më 1402. faq. 156.45 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Shkup, 1998, faq. 11.46 Po aty, faq. 11.47 B. Lewis, Svijet Islama, Beograd, 1979, faq. 308.48 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Shkup, 1998, faq. 11.

ARTI ISLAM NË POLLOG

Me pushtimin e Shkupit nga ana e ushtrisësë perandorisë Osmane, edhe pjesa perën di -more e Maqedonisë ra nën sundimin e peran -dorisë Osmane.

Me rënien përfundimtare të Pollo gut nënsundimin e perandorisë osmane, këtu nisën tëarrijnë nëpunës, ushtarakë, misionarë turq tëfushave të ndryshme, të cilët në një mënyrë ose mënyrë tjetër, ndikuan në ngritjen e objektevepublike e fetare të kulturës islame dhe sektevetë ndryshëm. Në radhë të parë këtu duhet tëceken xhamitë, teqet, mesxhidet, hamamet,hanet, karavansarajet, shatërvanet etj. Që nëfillim duhet theksuar se në kulturën materiale,në trashëgiminë e Pollo gut vërehen edhe ndi -kimet e kulturave të etnikumeve tjera: si ro ma -ke, bizantine, perëndimore e lindore,për ka tësisht osmane. Elementet e kulturave,ndikimet në veprat e artit të Pollogut në asnjëformë e mënyrë nuk i dobësuan realizimetfotourativo-aplikative të popullatës autoktone,përkatësisht shqiptare. Përkundrazi këtoelemente si janë mjeshtrit dhe artistët shqiptar, arrijnë që veprat e tyre me mjeshtri tì sinte -tizojnë edhe me mo tive autoktone. Kjo gjë nukështë karakteristike vetëm për artin shqiptar,por edhe për kulturën dhe artin e popujve tëtjerë në Ballkan dhe më gjerë.

Ndikimet në fjalë, ishin të karakterit reci prokdhe njëherit tregojnë se kultura dhe arti shqip taru zhvillua në kontakt të ngushtë me kul tu rën dheartin e të tjerëve që jetuan në Gadi shullinBallkanik e më gjerë, në Lindje e Perëndim.

Në Pollog jeta vazhdon nga neoliti, por kaindikacione se në këtë pjesë të Maqedonisëperëndimore është jetuar edhe në periudhën epaleolitit.49

Të theksojmë se me përhapjen e fesëIslame, të besimit në një Zot në dekadat e paratë shekullit VII, filloi edhe ndërtimi i objektevefetare islame. Arti is lam fillon me dinastinë eUmevitve,50 kjo ishte koha kur u ndërtuan edhexhamitë e para si objekte sakrale.51

Arti is lam apo musliman së shpejti bëhetdominues në mesin e shumë popujve mekultura të ndryshme. Njëherit, duhet cekur searti islam është një art i madh dhe i fundit nëLindje. Ky art kishte lidhje të ngushtë mekrijimin e perandorisë arabo-islame si dhe me

19


THE ISLAMIC ART IN POLOG

With the in vad ing of Skopje from the Ot to -man’s em pire army, also the West part of Mac e -do nia felt in rul ing of the Ot to man’s em pire.

With the fi nal fallen of Polog un der the rul -ing of the Ot to man’s em pire, here starts to ar -rive Turk ish of fi cers, sol ders, mis sion ers, ofdif fer ent fields which in some ways they in flu -enced in build ing of the pub lic and re li gious ob -jects from the Is lamic cul ture and other sects. In the first place should be men tioned: mosques,small mosques, mesxhide, hamamet, hane, car -a van saraj, fountains, etc. In first place it shouldbe pointed that in the ma te rial cul ture, in thePolog’s in her i tance it’s re marked also the in flu -ence of the other ethnical like ro man,byzantine, west and east, rel a tively ot to mans.The el e ment of cul tures, in flu ence in the artspieces of Polog nei ther way did n’t di luted there al iza tions the look of the na tive pop u la tion,rel a tively the Al ba nians. On the con trary theseel e ments like are the Al ba nian art ists and ar ti -sans, they ar rive that their pieces to syn the sizes with motives much more na tive. This is n’t char -ac ter is tic just for the Al ba nian art, but also forthe cul ture and art of the other peo ple of Bal -kan and so on.

The in flu ences above were of the mu tualchar ac ter, and these tells that the Al ba nian cul -ture and art were de vel oped in the closely con -tacts with the cul ture and art of the oth ers thatlived in the pen in sula Bal kan, also in East andWest.

In Polog, the life con tin ues from neolith, but it’s men tioned also that in this West part of Mac -e do nia were lived also in the paleolithic pe riod.49

To men tion here that with the Is lamic ex -ten sion, be liev ing in one God, in the first de -cades of the 7th Cen tury, started the build ing ofthe Is lamic re li gious ob jects. The Is lamic artstarts with the dy nasty of Umevitve,50 this wasthe time where were build the first mosqueslike saint ob jects.51

The Is lamic or Mohhamedanism art, soonbe comes dominative among many pop u la tionwith dif fer ent cul tures. Also should be men -tioned that Is lamic art is a big art and the last inEast. This art had a closely re la tion with the cre -ation of the Is lamic-Ara bian em pire, also with

49 Fanula Papazoglu, Makedonski Gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. faq. 167.50 Si ta njohim artin islam, Prishtinë, 2000. faq. 3.51 Dr. F. Drançolli, Çarshi Bajrakli Xhamia në Pejë.... f. 97-106

përhapjen e re të fesë islame. Islami si fe mëtepër se çdo religjion tjetër lidhi besimtarët evet dhe thellësishtë, e në mënyrë të gjithë -anëshme i frymëzoi me artin ori en tal islamik.52

Në artin ori en tal islamik ndikoi arti Romak eposaçërisht dhe në veçanti arti Sasanit dheBizantin. Veti karakteristike e këtij arti ështëpërdorimi dekorativ i alfabetit arab, kurse arki -tektura ishte si mjet kryesor shprehës. Pikturadhe skulptura, si dhe veprat e arti zanateve(qilimi, tekstili, keramika, dhe armët) shërbyendhe dekoruan hapësirat arkitektonike. Pra, nërrethana të reja të lidhjes së Ballkanit me Lin -djen, në kushte të bashkëjetesës së shqiptarëve me osmanlinjtë, filluan të depër tojnë edheelemente të artit dhe të kulturës materialeislame te shqiptarët në Pollog si dhe në vise tëtjera, por duke u sintetizuar dhe duke umodifikuar me mo tive etnike nga mjeshtër ven -dor shqiptarë.53

Gjatë periudhës disa shekullore të sun di -mit osman në Pollog, u ndërtuan një sërëobjektesh me karaktere të ndryshme si sakrale,ashtu edhe pro-ane të karakterit utilitar, publikdhe in di vid ual, si: xhamitë klasike, monu men -tale, turbet, teqet, hamamet, urat, karavan sa -ra jet, hanet, kullat e sahatit, medresetë,kom plekset urbano-arkitektonike të çarshive tëvjetra, ekzemplarëve të shtëpive të banimit etjera. Për fat të keq, një numër i madh i ndër -timeve të kësaj periudhe tani nuk ekzistojnë, urrënuan nga koha.

Ndërtimet arkitektonike si objekte e kul turëmateriale të realizuara në rrethana të caktuarakulturo-historike, politike, ekonomike shoqërore,sociale e fetare, kanë një rëndësi të madhe për tëkaluarën e popullit shqiptar në Pollog. Në kuadrine këtyre ndërtimeve me vle ra monumenti, bëjnëpjesë disa xhami kla sike monumentale tëndërtuara gjatë periudhës osmane.

Këto vepra monumentale, të reali zuaragjatë kësaj periudhe, për nga ndërtimi i tyre itakojnë “stilit grupor të ballkanit”, por kusintetizohen elementet vendore të artistëvelokal. Xhamitë monumentale janë vepra tërëndësishme arkitekturale, që u realizuan meqëllim të përshpejtimit të përhapjes së fesëislame në Fushëgropën e Pollogut. Ndërtimi ixhamive për këto qëllime ishte intenziv në qy -tetin e Tetovës dhe Gostivarit, që bëhej meqëllim të islamizimit të popullatës vendore.54

20


the new ex ten sion of the Is lamic re li gion. The Is -lamic, more than other re li gions re late his be -liev ers, and deeply and in gen eral way in spiredwith the Ori en tal- Is lamic art. In the Ori en tal-Is -lamic art in flu enced the Ro man art, mostly theSasan art and Byzantine art. The char ac ter is ticpoint of this art is the dec o ra tive use of the Ara -bian al pha bet, whereas ar chi tec ture was as im -por tant tool for ex press ing. Draw ing andsculp ture, such as ar ti san pieces (car pet, tex tile, ce ramic, and weap ons) served and dec o ratedthe ar chi tec tonic spaces. So in the new con di -tions of re lat ing the Bal kan with the East,in theco ex is tence con di tions of the Al ba nians withthe Ot to mans, started to in fil trate also the el e -ments of the ma te rial Is lamic cul ture and art inthe Al ba nians of the Polog, so also in the otherparts, but by com pos ing and by mod i fy ing withthe na tive mo tives from na tive Al ba nian ar ti -sans.53

Af ter rul ing of Ot to mans for like cen tu riesin Polog were build a line of ob jects with dif fer -ent char ac ters as saint, also pro fane of theulitar, pub lic and in di vid ual char ac ter, such as:clas sic mosques, mon u ments, turbet, smallmosques, hamamet, bridges, car a van sarajs,hanet, clock tow ers, madrasah, ur ban-ar chi tec -tonic com plexes of the old carshi, liv ing housesex em plars, etc. To bad is that num bers of thesebuild ings don’t ex ist in our time, they weredestroyed by the time.

The ar chi tec tonic build ings like ob jects and ma te rial cul ture cre ated in de fined cul tural-his -toric, pol i tic, eco nomic so cial, so cial and re li -gious cir cum stances, have a big im por tance forthe past of the Al ba nian pop u la tion in Polog. Inthe panel of these build ings with a mon u men tal value take part some mon u men tal clas sic mos -ques that were build in the ottomans period.

These mon u men tal pieces cre ated dur ingthis pe riod, by their build ing they take place inthe “styl ing group of Bal kan”, but where tunerel e ments of the lo cal na tive art ists. Mon u men -tal mosques are im por tant ar chi tec tonic piecesthat were cre ated for the rea son of ac cel er a tion of ex ten sion the Is lamic re li gion in the Polog’shol low. Build ing of the mosques, were in ten sive in the towns Tetovo and Gostivar, had the aimto re duce the na tive pop u la tion in Is lamic one.54

52 Po aty f. 97-10653 Po aty f. 97-10654 Dr. H. Kaleshi, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, Prishtinë, 1972, faq. 145.

Xhamitë monumentale të realizuara ngamjeshtër ven dor përbëhen nga këto pjesë: sallae lutjeve (faljeve), hajati (portikull) dhe mina -reja. Këto janë pjesë kryesore që i karak te ri -zojnë xhamitë si vepra sakrale islamo- shqiptarenë territorin e Pollogut. Duhet cekur se kara -kteristikë e veçantë janë varret në kuadrin ekom plekseve të xhamive, ku në të kaluarën janë varrosur anëtarët e familjeve të njohura tëthemeluesve të këtyre objek teve. Poashtu nëoborret e xhamive janë të vendosur edheshatërvanet të cilët zënë vend të rëndësishëmnë artin is lam.55

Në realizimin e këtyre objekteve sakrale simaterijal ndërtimor konstruktiv është përdorurguri i latuar. Ndërkaq faqet e brendshme tëmureve janë me tulla të suvatuara. Sa u përketdekoracioneve plastike janë mjaft modeste, sa qënë një masë të vogël në formë të profi lizimeve,relieveve të imëta prezentohen në disa elementetë xhamisë si në min a ret, shtyllat e hajateve edhete mahfili, mihrabi, mimberi e të tjera.

Propaganduesit, misionarët e kulturës is -lame dhe simpatizuesit që në atë kohë vep roninnë këto anë në përhapjen e kulturës islame, utakonin sekteve të ndryshme islame siç ishin:Bektashinjët, Babaitë, Alvetitë, Melevitë etj.56

Shndërrimi i Tetovës dhe Gostivarit në qen -dra admistrative, kulturore, fetare, kushtëzoiqë me kalimin e kohës të ngrihen një sërë objek -tesh publike e pri vate, ndër të cilat më të njo -hura ishin, si bie fjala, Xhamia e Larme nëTetovë e ndërtuar në vitin 1495.57 Studiuesit ehuaj konsiderojnë se kjo xhami u ndërtua nëvitin 1564.58 Xhamia e Gam-Gamit në Tetovë endërtuar në vitin 1463 nga ana e Isa Beut, pranëkësaj xhamie kishte edhe një medrese (e cilasotë nuk ekziston).59

Ndërkaq, Xhamia e Sahatit u ndërtua rrethviteve 1480-1490.60 Xhamia “Eski”u ndërtua nëvitin 1581, Xhamia në çarshinë e epërme tëTetovës e ndërtuar në vitin 1689, të cilën endërtoi Kuklin Beu. Xhamia e Çarshisë (sot nukekziston). Xhamia e Vogël (nuk ekziston). Xha mia e “Muharemçe”e ndërtuar në vitin 1689. Xhamia e Tabakhanes e ndërtuar në vitin 1770.61

Teqeja Harabat Baba u ndërtua në vitin1538 nga ana e Sersem Ali Baba.

21


The mon u men tal mosques cre ated by na -tive ar ti sans are con sisted by these parts: pray -ing hall, the gal lery, and the min a ret. These arethe im por tant parts that char ac ter ize themosques as saint pieces of the Al ba nian-Is lamicin the Polog’s ter ri tory. It should be men tionedthat spe cial char ac ter is tic are the cem e ter iesthat are in mosques panel, were in the pastthere were bur ied mem bers of the found ersfam i lies of these ob jects. Also in the mosquesyard are the drink ing-foun tains that take an im -por tant part in the Is lamic art.55

In the re al iza tion of these saint ob jects as acon struc tive build ing ma te rial was used hewnrock. Mean while the in te rior sur faces of thewalls are with plas ter ing brick. And the plas ticdec o ra tions are very mod est, such as in smallmea sure in the pro file forms, small parts arepre sented in some el e ments of the mosque asin min a ret, in the gal lery’s piles also in mahfil,mihrab, mimber, etc.

Propagandas, the mis sion ers of the Is lamiccul ture, and the fel lows which in that time pro -ceed in these ar eas in the ex ten sion of the Is -lamic cul ture, they be longed to dif fer ent Is lamic sects as: Bektashinj, Babait, Alvetit, Melevit,etc.56

Switch ing of Tetovo and Gostivar in the ad -min is tra tive, cul tural and cul tural cen ters, de -ter mined that with pass ing of the time to build a lane of pub lic and pri vate ob jects, among whichthe most pop u lar were: Pied Mosque in Tetovo,built in 1495.57 The for eigner ex plores con siderthat this mosque was built in 1564.58 Gam-GamMosque in Tetovo was built in 1463, by Isa Beu,near this mosque was a madrasah (which to daydoes n’t ex ist).59

Mean while, the Clock Mosque was builtaround 1480-1490.60 “Eski” Mosque was built in 1581, Mosque in the up per carshia of Tetovowas built in 1689, that was built by Kulin Beu.Mosque of carshia (to day does n’t ex ist). SmallMosque (to day does n’t ex ist). Mosque “Muha -rem ce” built in 1689. Tabakhan Mosque wasbuilt in 1770. 61

Small Mosque Hrabat Baba was built in1538 by Sersem Ali Baba.

55 Dr. F. Drançolli, Çarshi, Bajrakli Xhamia në Pejë..., f. 97-10656 Baba Ali Tomori, Historia Bektashiane, Tiranë, 1929, f. 57-60.57 B. Shehapi, Plagët e Pavdekshmërisë, Shkup, 2002, f. 34.58 B. Lewis, Svijet Islama, Beograd, 1979, f. 322.59 A. Vishko, ...Tetovë, 1997, f.15.60 Gazeta, EL-Hilal,"Saat dzamia vo Tetovo", Shkup, shtator, 1987. f. 12.61 N. Bilmenoglu, Kallkandelen, kallkandelenliler yardimlasam besnegi Bulten, Istanbul, 1975, faq. 35.

Hamami i qytetit i ngritur me iniciativën emotrave Hirshide dhe Mensure në shekullin XVIështë ndërtua te xhamia e larme, në bregun emajtë të lumit Shkumba, te ura.62

Në rrëzë të Malit Sharr, në Kodrën e Ball -tepes, u ngrit Kalaja e Tetovës, e ndërtuar ngaana e Abduraman Pashës. Në kohën kur filloi tëlulëzojë feudalizmi turk, Tetova u pasurua edheme një objekt të artit fortifikues.

Gjithashtu edhe në Gostivar janë ngriturdisa objekte fetare. Më e njohura është Xhamiae Sahatit. Përballë kësaj xhamie është edheSahat kulla, si dhe shatërvani i xhamisë qëgjendet në oborrin e kësaj xhamie.63

22


The town’s hamam was built with the ini tia -tive of sis ters Hirshide and Mensure, in the 16thCen tury, was built at the Pied Mosque in the leftside of the river Shkumba, at the bridge.62

In the verge of Sharr moun tain, in theBaltepe’s hill was built the Cit a del of Tetovo,built by Abdurahman Pa sha. In the time whenstarted to bloom the Turk ish feu dal ism, Tetovowas en riched with one more ob ject of the for ti -fied art.

Also in Gostivar were built some re li giousob jects. Most pop u lar is the Clock Mosque. Infront of this mosque is Clock Tower, such as themosque’s Drink ing-foun tain that is in themosque’s yard.63

62 A.Vishko,...Tetovë, 1997. f. 15.63 Sh. Kaso, Monumentet në Muftininë e Gostivarit, Gostivar, 2002, f. 27.

XHAMIA E LARME (ALAXHA)

Në Fushëgropën e Pollogut rrëzë MalitSharr, përreth lumit Shkumb në qendër tëTetovës gjendet njëri prej monumenteve më tërëndësishëm të kulturës dhe civilizimit Is lam tëMaqedonisë Perëndimore dhe më gjerë nëBallkan. Është fjala për Xhaminë e Larme oseXhaminë Alaxha. (foto.1). Kjo xhami e moriemrin e “Larme” për shkak të zbukurimeve tëshumta dhe shumë karakteristike. Xhamia nëfjalë tek popullata vendore njihet edhe siXhamia “e Pashës”, meqë atë e kishterindërtuar Abdu rraman Pa sha prej themelit nëvitin 1833.64

Lidhur me ndërtimindhe ndërtuesin e Xhamisësë Larme, nuk ka të dhënatë dokumentuara, ku sipasdisa hulumtuesve të cilëtmbështeten në një Vakuf -name, xhamia është ndër -tuar në vitin 149565 Foto. 1.me përkujdesin e dy mot -rave; të Hurshidës dheMensurës.66 Ajo që tër heqmë tepër vëmen djen te kjovakufname është, se mepër kujdesjen e motrave nëfjalë u ndërtua edhe “ÇifteHa mami”, i cili gjen det nëafërsi të Xhamisë së Larme. Studiuesit maqe do në of -roj në njoftime se xha mia eLarme është ndër tuar nëvitin 1564, ndër kaq nëshekullin XVIII është rindër -tuar.67 Ka edhe studjues tëtjerë që po hoj në se Xhamia e Larme është meremetuar në vitin 1564 nga motrat Hurshideja dheMensura.68

Xhamia e Larme është shumë e rëndë si -shme. Ajo që e bën më tërheqëse dhe inte re -sante këtë xhami për vizituesit, është sidomosdekorimi i saj muror shumë i pasur. Dekorimet e enterierit dhe të mureve të eksterierit,pasqyrojnë një sërë motivesh gjeometrike dhemotive të florës me vlera të jashtëzakonshme.Veçohen për nga vlerat e mëdha artistike edhe

23


PIED MOSQUE (ALAXHA)

In the Polog’s hol low in the verge of Sharrmoun tain, around river Shkumb in the cen ter of Tetovo is one of the most im por tant mon u mentof the Is lamic cul ture and civ i li za tion of theWest Mac e do nia, and also in Bal kan. It’s thePied Mosque or Alaxha Mosque (photo 1). Thismosque took her name “Pied” for the rea son ofher many dec o ra tions and her char ac ter is tic.This mosque also by the pop u la tion here isknown as “Pa sha’s” Mosque, be cause it was re -built by Abdurraman Pa sha from the base in1833.64

In re la tion of build ingand the builder of PiedMosque, there aren’t doc -u ments, where ac cord ingof some ex plor ers wherethe lay on a Vakufname,the mosque was built in1495,65 (photo 1), with thecare of two sis tersHurshida and Mensure.66

That what takes the at ten -tion to this vakufname isthat there is men tionedthat with the care of twosis ters it was built also“Pair Hamam”, which isnear the Pied Mosque.Mac e do nian ex plor ers of -fer news that the PiedMosque was built in 1564,mean while in the 18thCen tury was re built.67

There are also other ex plo -r ers that say that Pied

Mosque was re paired in 1564 by the sis tersHurshida and Mensura.68

The Pied Mosque is very im por tant. Thatwhich makes her more at tracted and in ter est -ing for the vis i tors is her wall dec o ra tion whichis very rich. En ter i tis dec o ra tion and the ex te -rior walls re flect a lane of geo met ric mo tivesand flora’s mo tives with ex traor di narily values.Also with a big ar tis tic value are the build ing im -pro vi sa tions. The mosque in her compo sitional

Foto 1 – Photo 1

64 B. Lewis, Svijet Islama, f.322.65 B.Shehapi, Plagët e pavdekshmërisë, f.34.66 A. Vishko, Harabati Teqe e Tetovës dhe veprimtaria në të në periudhën e kaluar, Tetovë, 1997.f.15.67 Makedonija-Kulturno Nasledstvo,Skopje,1995.f.125.68 I. Zdravkovic, Izbor Grade za Proucavanje spomenika Islamske arhikteture u Jugoslaviji, Beograd, 1964, f.94.

improvizimet e ndërtimit. Xhamia në skemënkompozicionale të saj përbëhet prej sallës sëlutjeve, hajatit, minares, turbes dhe çesmës ecila është në mesin e oborrit të kësaj xhamie.Kompleksi i xhamisë është i rrethuar me mur.Hyrja kryesore në oborrin e xhamisë është nëanën perëndimore, por ekzistojnë edhe dyhyrje tjera, njëra në anën jugperëndimore,ndërsa tjetra në anën veriore.

TIPARET ARKITEKTONIKE TEXHAMISË SE LARME

Xhamia e Larme në brendi ka formë tëkatrorit me dimensione përafërsisht, 10 me 10m. Salla e lutjeve-faljeve ka vëllim unik dheështë e mbuluar me kube. Kjo sallë kaplanimetri katrore dhe në të hyhet nga porta,mbi të cilën është i vendosur një mbishkrim meshkrimin në gjuhën osmane. Tavani i xhamisëpërbrenda ka formë të kubës. Ndërkaq ngajashtë, xhamia është e mbuluar me çati. Brendia e xhamisë është e ndriçuar me 30 dritare tëvendosura 15 poshtë dhe 15 lartë.69

Në murin verior të xhamisë në gjerësi 13cm. dhe gjatësi 4.08 cm, që mbahet nga trishtylla nga ana lindje-perëndim, ndërsa nëanën veriore ka gjashtë shtylla. (Foto. 2)

24


scheme it is con sist from the pray ing hall, gal -lery, min a ret, turbe and the drink ing-foun tainthat is in the mid dle of the yard’s mosque. Themosque’s com plex is sur rounded with walls.The main mosque’s en try is in the west side, but there also ex ist two other en tries, one in thesouth-west side and the other in the north side.

ARCHITECTONIC CHARACTERS OFTHE PIED MOSQUE

The Pied Mosque in the in side has a quad -rant form with di men sions nearly 10 with 10 m.The pray ing hall has unique vol ume and is cov -ered with cu po las. This hall has a quad rant planand it can be en tered from the gate, abovewhich is firmed an in scrip tion with writ ing in Ot -to man’s lan guage. Mosque’s roof in the in sidehad a cu pola’s form. Mean while from the out -side is cov ered with roofs. The mosque’s in te -rior is lighted with 30 lights res o lute 15 downand 15 up.69

In the north wall of the mosque in 13 cmam pli tude and 4.08 cm longwise, that is hold bythree piles from the east-west side. In the northside are six piles. (Photo 2).

Foto 2. Tiparet arkitektonike të Xhamisë së LarmePhoto 2. Ar chi tec tonic char ac ters of the Pied Mosque

69 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, 19 gusht 2004

Në këtë anë është i vendosur mahfili ifemrave, ndërkaq në pjesën e kundërt tëmihrabit, në hyrje të xhamisë është pjesa esofës. Në pjesën jug-perëndimore të sofës janëtë vendosura shkallët e drurit, nëpërmjet tëcilëve ngjitet lart në mahfilin e femrave. Nëanën perëndimore të xhamise është e vendosur minareja, e cila ka formë poligonale dhe ështëme një sherife. Nga zbukurimet e bëra nëminare, qartazi provojnë se minareja i ështështuar më vonë xhamisë.

Zbukurimet të cilat gjenden nëpër muret ebrendshme dhe të jashtme të xhamisë, pre -zentojnë cilësinë më me vlerë të këtij objekti.70

Xhamia nuk zotëron të dhëna për ndërtuesindhe mjeshtërit e zbukurimeve të bëra nëpërmuret e saj. Në hyrjen kryesore ekziston njëmbishkrim i vendosur mbi portalin e xhamisë, ishkruar në gjuhën osmanishte (me shkrimin“Talik”) me dimensione 2.20x0.80 cm. (Foto 3)

25


In this side is firmed women’s mahfil. Mean -while in the op po site side of mih rab, in themosque’s en try is sofa’s part. In the south-westsofa’s part are res o lute the wood stairs, throughwhich can be climb up till the women’s mahfil. Inthe west side of the mosque is res o lute min a ret,that has a po lyg o nal form and it is with a sherife.From the dec o ra tions that are made at the min a -ret you can see clearly that the min a ret is addedto the mosque later on.

The dec o ra tions that are around the in sideand out side walls of the mosque, pres ents themost valu able qual ity of this ob ject.70 Themosque does n’t have doc u ments that tells whowas the builder or the ar ti san that made thedec o ra tions of the walls. In the main en try ex -ists in scrip tion firmed in the por tal of themosque, writ ten in ot to man lan guage (with the“Talik” writ ing) with di men sions 2.20x0.80 cm.(Photo 3)

Foto 3 – Photo 3

70 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

ZBUKURIMET E XHAMISË SË LARME

Të gjitha anët e jashtme të objektit, si sofa,kapitelet e shtyllave, pjesët e brendshme tëmahfilit të femrave, ballkonet, mihrabi, kubejadhe prehëri i kubes janë të zbukuruara dhe tërealizuara në seko teknikë. Në anët lindore,perëndimore dhe jugore të objektit në katërradhë ka pano të cilat janë të dekoruara me njëpro gram shumëngjyrash dhe tërheqëse. Panotë e sipërme kanë dekore të kafesit, kurse pjesët eposhtme përveç dritareve janë të dekoruara me ngjyrë të kuqe dhe të gjelbërt. Ngjyrat e shumtai japin një pamje fascinuese objektit. Brendia epanove është e dekoruar me një rreth, nëbrendi të të cilit është përpunuar motivi i yllitgjashtëmbëdhjetërrembësh. Këto rremba nëmes vete ndahen me nga një shirit, kurse vetëmnë pjesën e tretë të brendisë të panove është evlerësuar me mo tive të bakllavasë (Foto. 4).

Në pjesën e fundit, mbi dritaret janë lënëpjesë të zbrazëta ku ka të rëna me brushë.Karakteristikë e këtij rendi janë for mat “S” tëmbrapshta, të cilat janë të vizatuara nëqemeret e sipërme.

26


DECORATIONS OF THE PIED MOSQUE

All the out side parts of the ob ject, like sofa, cap i tals of the piles, the in side parts of thewomen’s mafil, bal co nies, mihrabi, cu pola andthe cu pola’s lap are dec o rated and re al ized inseco tech nique. In the east, west, and southparts of the ob ject in the forth sides has panothat are dec o rated with a multicolor pro gramand at trac tive one. The up per pano has a cagedécor, while the down parts be side the win -dows are dec o rated with red and green color.The multi color gives a fas ci nate view to the ob -ject. The in side of the panos is dec o rated with acir cle, in the in side of which is elab o rated thesix teen ramb’s star mo tive, these remba in be -tween are sep a rated with a rib bon, whereas inthe third part of the in side panos is val u atedwith bak la vas mo tive. (photo 4).

In the last part, above the win dows are leftempty parts where are hits from the shoe. Char -ac ter is tic of this or der are the forms of the “S”in back wards, which are drown in up per arches.

Foto 4. Zbukurimet e Xhamisë së LarmePhoto 4. Dec o ra tions of the Pied Mosque

Në pjesën veriore të objektit mbizotëronnjë pro gram më i ndërlikuar i zbukurimit. Ështëmë i dalur jashtë nga sofa. Në kapitelet eshtyllave të jashtme ka zbukurime, ku janë tëpranishme mo tive të vazove me lule dhepërreth me gjethe. (Foto. 5).

Profilet e çdo kapiteli janë të zbukuruaranë formë të tetëkëndëshit me vija në brendi.71

27


In the north part of the ob ject is rul ing amore com plex pro gram of the dec o ra tion. Ismore jut ted out from the sofa. In the out sidescap i tal pales has dec o ra tions were are pres entmo tives of vases with flow ers and around withleafs. (photo. 5).

The pro file of the each cap i tal is dec o ratedin oc tag o nal form with rills in the in side.71

Foto 5 – Photo 5


Në anën veriore tëmahfilit të femrave(Foto 6, 7) ka pesëdritare, kurse në dy anët tjera ka nga dy dritare.

Në të dy anët edritareve ekziston njëkompozicion mjaft indërlikuar me mo tive të luleve dhe gjetheve. Nëpjesën e poshtme të dri -tareve janë të ven -dosura nga dy bordure.Në pjesën qëndrore tëanës veriore mbi dritareekziston një medaljon,në brendi të të cilitështë e shkruar mealfabetin osman fjala“Mashaal lah”. Në mesin e sofës është portali ixhamisë, ndërsa në tëdy anët e tij ka nga njëmih rab (Foto 8).Ndërmjet portalit dhemihrabeve ka nga tridritare.

28


In the north part ofthe women’s mafil(Photo 6, 7) has five win -dows, whereas in thetwo other parts has twowin dows each.

In the two sides ofthe win dows ex ists acom plex com po si tionwith flow ers and leafsmo tive. In the down part of the win dows arefirmed with two bor -ders. In the cen ter partof the north side abovethe win dow is a me dal -lion, in the in side it’swrit ten in the ot to manlan guage the word“Mashallah”. In the mid -dle of the sofa is the por -tal of the mosque and ithis two sides are a mih -rab for each (Photo 8).Be tween the por tal andthe mihrabes there arethree win dows.

Foto 6 – Photo 6 Foto 7 – Photo 7

Foto 8 – Photo 8

Tavani sofës është i ndarë në tri pano, nëqendër të panos së mesme është vizatimi memotiv “Ylli gjashtërrembësh”. Gjithashtu janëprezente edhe mo tive me lule. Në trekëndëshat mes rrembave të yllit është vizatuar nga një lulemjaft e bukur. Në dy panotë anësore ka mo tivenë formë të bakllavase me lule në mes.72

Oborri i xhamisë së Larme është i rrethuarme mure të trasha nga guri me të hapura ngadruri (dritare), në mes të oborrit gjendetShatërvani dhe Tyrbeja e dy motrave (Foto 9).

29


The roof of the sofa is di vided in threepanos, in the cen ter of the mid dle pano is adraw with mo tive from “Six ramb’s star”. Alsothere are pres ent mo tives with flow ers. In thetri an gles of the stars rramb is drawn a verybeau ti ful flower. In the two sides pano are mo -tives with the bakllava’s form with flow ers inthe mid dle.72

The yard of the Pied Mosque is sur roundedwith roughly rock walls openly by wood (win -dows), in the mid dle of the yard is Drink -ing-foun tain and the two sis ters Tyrbe (Photo 9)

Foto 9 – Photo 9


XHAMIA E SAHATIT NE TETOVE

Kjo xhami gjendet në qendër të qytetit.Xhamia e mban emrin “xhamia e sahatit” përshkak se në afërsi të kësaj xhamie ekzistonte një sahatkullë, e cila deri në vitin 1933 ishte evendosur në anën perëndimore të xhamisë, nëtë cilin vend tani gjendet një kopsht i vogël. Nëatë kohë në afërsi të sahatkullës gjendej edhenjë medrese, kurse në anën e kundërt të hyrjeskryesore të xhamisë edhe një musafirhane.Tërë këto objekte përbënin një kompleks tëmrekullueshëm të veprave të arkitekturësislame. Për fat të keq, prej këtij kompleksi derimë sot ka ngelur vetëm xhamia (Foto 10).73

Nuk dihet se kush e ka ndërtuar këtë xhamitë vjetër. Nuk dihet as viti i ndërtimit, sepse nukështë ruajtur ndonjë mbishkrim në hyrje tëxhamisë, ku zakonisht jepen të dhënat.74 Nëlibrin e Nadi Bilmenoglu-s ndeshim të dhëna sekjo xhami është e ndërtuar në vitin 1489.75

Si xhamitë e tjera, edhe kjo xhami ështënjë ndërtim klasik sakral me një rëndësi tëveçantë kulturo-historik, arkitektonik në artinshqiptar.

30


CLOCK’S MOSQUE IN TETOVO

This mosque is in the cen ter of the town.The mosque holds the name “clock’s mosque”,be cause near this mosque is a tower clock,which till 1933 was in the west side of themosque, in that place now is a small yard. Inthat time near the clock tower was a smallmosque, whereas in the op po site side of themains mosque en try was a place for guests. Allthese ob jects con sisted re mark ably com plex ofpieces from the Is lamic ar chi tec ture. To badfrom that com plex, now is left just the mosque(Photo 10).73

It is not known who built this old mosque.Also is not known the time when was built, be -cause there aren’t in scrip tion in the mosquesen try, where usu ally are given in for ma tion.74 InNadi Bilmenoglu’s book we en coun ter in for ma -tion that this mosque is built in 1489.75

Like the other mosques, also this one is aclas sic saint build ing with an im por tant cul -tural-his to rian and ar chi tec tonic mean ing in the Al ba nian art.

Foto 10. Xhamia e Sahatit në Tetovë

Photo 10. Clock's Mosque in Tetova

73 B. Shehapi, Islamsko kulturno istorisko nasledstvo, Gazeta, EL-Hillal, shtator 1987.74 Po aty,75 N. Bilmenoglu, Kalkandelen, Kalkandelenliler yardimlasma besnegi Bulten,f. 35, Istanbul, 1975.

XHAMIA E GAM-GAMIT

Kjo xhami është një ndër më të vjetrat nëqytetin e Tetovës, e ndërtuar më vitin 1463 ngaIsa Beut (biri i Is’hak Beut).76 Pranë kësaj xhamie ka ekzistuar edhe një medrese e kohës.

Kjo xhami është e ndërtuar me ma te rialguri. Muret e xhamisë janë të gjera një metro,në pjesën e përparme të xhamisë janë të ven do -sura shtyllat prej druri të rrumbullakëta.Xhamia i ka njëzet dritare: dhjetë në pjesën eposhtme dhe dhjetë në pjesën e sipërme.Dritaret janë prej druri të ngjyrosur me ngjyrëtë bardhë. Në brendi të xhamisë janë tëvendosura Hidbeja (minberi) në anën e djathtë,Mihrabi në mes të objektit në anën lindore tëxhamisë, kurse kubeja e xhamisë është e ngjy -rosur me ngjyrë të kaltërt (si qielli). Aty shohimtë pikturuara shumë yllëza. Në brendi të kubesjanë të shkruar edhe emrat e katër halifëve mealfabet arab. Po ashtu i ndeshim edhe dy pik -tura, në njërin është paraqitur Qabeja (Meka),kurse në tjetrën Xhamia e Medinës.77 Në murine anës lindore i ndeshim të shkruara emrat eprofetëve dhe disa ajete kuranore me alfabetarab, kurse në anën veriperëndimore ështëMah fili i cili mbështetet në katër shtylla tëdrurit. Në anën veriore të xhamisë ështëminareja e cila është 17 m. e lartë dhe ka njësherife. Në oborr të xhamisë është një mekteb,në të cilin nxënësit mësonin mësim-besimin fe -tar. Në oborrin e xha misë janë edhe pesëvarreza të vjetra, që ruajnë mbishkrime tëalfabetit osman. Kjo xhami sipas të dhënavegojore është e renovuar tri herë brenda kohëssë ekzistimit të vet (Foto.11).78

Tetova përfitoi nga rasti që të bëhet qen -dër e njohur ad min is tra tive, ekonomike, kultu -rore, politike. Kjo bëri që Pollogu me kalimin ekohës të zhvillohet e të ngrihet me një rang mëtë lart kulturor.

Me kalimin e kohës, në Po llog, për nevojakulturore, fetare, publike ishin ngritur edhe njësërë objektesh publike e pri vate.

31


GAM-GAM’S MOSQUE

This mosque is one of the old est mosquesin the Tetovo’s town, built in 1463 by Isa Beu(son of Is’hak Bey).76 In that time, near thismosque ex isted small mosque.

This mosque was built with stone ma te ri -als, the mosque’s walls are one me ter width,the for ward side of the mosque, are res o luteroundly wood piles. The mosque has twentywin dows: ten in the up per side and ten in thedown side. The win dows are from wood and are col ored with white. In the in side of the mosqueare res o lute: Hidbeja (minberi) in the right side,Mihrabi in the cen ter of the ob ject on the eastside of the mosque, whereas the mosques cu -pola is col ored with blue color (like the sky).There we can see many stars de pic tion. In thein side of the cu pola are writ ten the names ofthe fourth khalifas in the Ara bian lan guage. Also we en coun ter two draw ings, in one of them ispre sented Qabeja (Mekka), whereas in theother one the Me dina’s Mosque.77 In the eastside wall we en coun ter writ ten the names ofthe proph ets and some Ko ran ajete in Ara bianlan guage. Whereas in the north-west side isMahfil, that is lean on fourth wood piles. In thenorth side of the mosque is min a ret with 17 mal ti tude, and has a sherife. In the mosques yardis a mekteb, where the stu dents learned re li -gion-ed u ca tion. In the mosques yard are fiveold graves that saves in scrip tion from the ot to -man al pha bet. Oral in for ma tion says that thismosque was ren o vated 3 times dur ing her ex is -tence (Photo 11).78

Tetovo gained from the sit u a tion to be -come a known ad min is tra tive, eco nomic, cul -tural and po lit i cal cen ter. This made Pologdur ing the time to de velop and to flow in a highcul tural rank.

With pass ing of the time, in Polog for cul -tural, re li gion, and pub lic needs are flown a lane of pub lic and private objects.

76 Dr. A.Vishko, Harabati teqe e Tetovës, f.15.77 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, Tetovë, 2005.78 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, Tetovë, 2005.

32


Foto 11. Xhamia e Gam-Gamit – Photo 11. Gam-Gam's Mosque

ESKI XHAMIA

Një ndër xhamitë e vjetra numërohet edhe“Eski xhamia”. Kjo vepër gjendet në qendër tëqytetit të Tetovës. E ndërtuar nga donatori IsaBeu në vitin 1581.

Kjo xhami në skemën kompozicionale të saj përbëhet prej sallës së lutjeve, hajatit, minares,shatërvanit, një medrese e ndërtuar më vonëdhe varrezave në kuadrin e kopleksit të ndër -timit fetar. Kompleksi i xhamisë është i rrethuarme mure. Salla e lutjeve-faljeve ka vëllim unikdhe është e mbuluar me çati katërujësh.

33


ESKI MOSQUE

One of the old est mosques is num beredalso the “Eski Mosque”. This piece is firmed inthe cen ter of Tetovo’s town. Build by the do na -tor Isa Bey in 1581.

This mosque in her compositional schemeis con sisted from the pray ing hall, gal lery, min a -ret, drink ing-foun tain, a small mosque built la -ter, and cem e ter ies in the set tings of there li gious com plex. The mosques com plex is sur -rounded with walls. The pray ing hall has a uni -que vol ume and is cov ered with roofs in for U.

Foto 12. Eski Xhamia – Photo 12 Eski Mosque

Kjo sallë ka planimetri katrore dhe në tëhyhet nga porta, që mbi hyrje ka mbishkrim nëgjuhën osmane. Salla me vëllimin e saj unikështë e mbuluar me kube të verbër. Sa i përketndriçimit kjo sallë ndriçohet nga hapjet, dritaret që gjenden në fasadat dhe tamburin e objektit.

Si në çdo xhami klasike monu mentale,edhe këtu, përballë hyrjes, përbri murit nëpjesën jugore, është mihrabi që prezentohet nëformë nike. Besimtaret gjatë ritualit të faljesjanë kthyer nga mihrabi me që ky el e ment(natyrisht edhe xhamia) janë të orientuara nëdrejtim të kibles, Mekes, kurse në anën edjathtë të murit është i vendosur minberi, i ciliparaqet një el e ment konstruktivo-arkitektonikduke qenë i ngritur me shkallë dhe ka rol tërëndësishëm në ceremoninë e faljes.

Si pjesë e pandarë dhe me rëndësi nëskemën kompozicionale të xhamisë është edheminareja, e cila ndikon dhe jep karakterin eobjektit në veçanti. (foto. 12)

34


This hall has a quadrate plan and you canen ter from the gate, which above the en try is in -scrip tion in ot to mans lan guage. The hall withher unique vol ume is cov ered with blind cu po -las. With re gard to the light ing this hall I lightedfrom open ing, win dows that are in the front ageand drums of the ob ject.

As in ev ery clas sic mon u men tal mosquealso here, in front of the en try in the in side ofthe wall in the south side is the mih rab which ispre sented in nike form. Faith ful dur ing thepray ing rit ual are in verted to wards the mih rabwhere this el e ment (also the mosque) is ori -ented in the di rec tion of the Kible, Mekka,whereas in the right side of the wall is res o luteminberi, which rep re sents a con struc tive-ar chi -tec tonic el e ment as is flown with stairs and hasim por tant role in the praying ceremonies.

Like un di vided part and with im por tance inthe compositional scheme of the mosque is also the min a ret which in flu ence and gives a spe cialchar ac ter to the ob ject. (photo 12)

TEQET

Teqet si objekte fetare në të cilat bëhenlutjet-faljet mistike të religjionit musliman,paraqiten si objekte të veçanta. Besimtarëtmuslimanë të tarikateve të ndryshëm, objektpër ceremonialet fetare i kanë teqet. Në fillimparaqiten në Anadoll të Turqisë. Në periudhën e selxhukëve, njerëzit e arsimuar të qyteteve tëAnadollit Qendror, e përkrahën kulturën e lartëpersiane, ndërsa në viset kufitare ka mbi -sunduar kultura popullore turke e gazive dhe edervishëve, me rrymat e tyre mistike dhekalorsiake. Dervishët e viseve kufitare zakonisht janë quajtur “Baba”, të cilët kanë qenë të lidhurngushtë me bejleret e parë osman.79 Dervishëte ardhur në Anadoll që në shekullin e XI, me va -let e dyndjeve turkomene, kanë përbërë bër -thamën shpirtërore dhe shoqërore të fiseveturkmene.80

Në vitin 1241, një der vish me emrin BabaIs’ak, në Anadollin qëndror, organizoi krye ngrit -jen e parë turkomene, e cila shpejt u shua passhumë luftërave të ashpra. Shumica e këtyreder vishëve u strehuan nëpër vise të peran do -rise bizantine.

Gjatë kohës së Sulltan Bajazitit të I, Islami ivërtetë dhe kultura klasike islame me ndihmëne politikës centraliste, gjithnjë e më tepër forco -heshin. Megjithatë, kur turqit në vitin 1402pësuan humbje afër Ankarës, filloi periudha e re e reakcioneve dhe shqetësimeve, e karakte -rizuar me zgjerimin e lëvizjeve fetare heretikenëpër tokat osmane. Sipas kësaj, rendet e der -vishëve në perandorinë os mane mund të nda -hen në dy grupe kryesore. Grupin e parë e kanëpërbërë rendet e pranuara në mënyrë zyrtare,kurse grupin e dytë e kanë përbërë rendet efshehta të dervishëve, zakonisht ren det enjohura me emrin “melamij ose melametij”81

Historia e tarikatit bektashian fillon mejetën dhe veprën e themeluesit dhe shenj -tor-mbrojtës i rendit bektashian Haxhi BektashVeliu.82

Tarikatët kanë luajtur rol të rëndë si shëmedhe në islamizimin dhe ngritjen kulturore,shken core dhe artistike të shqip ta rëve. Depër -timi i bektashinjve në ballkan, e me të edhe nëviset shqipare, bëhet nëpërmjet baballarëvebektashi të cilët pas vendosjes së ad min is tratës

35


SMALL MOSQUES

Small mosques like re li gious ob jects wherethere are pro ceeded the mys tique pray ing ofthe Is lamic re li gion, are pre sented as spe cial ob -jects. The Is lamic faith ful of dif fer ent parts, theob jects for the re li gions cer e mo nies has thesmall mosques. In the be gin ning they were pre -sented in Andoll, Tur key. In the selxhuk’s pe riod the ed u cated peo ple from the Cen ter Andolla’scity they sup ported the highly cul ture of Per sia,mean time in the bound ary parts was rul ing theTurk ish pop u la tion cul ture: gaziv and der vish,with their mys tic and eques trian effluents. TheDer vishes from the bound ary parts usu ally were called “Baba”, which were re lated closely withthe first ot to man beys.79 The der vishes ar rivedin Anadoll, since the 11th Cen tury, with thewaves of Turk ish in va sions they con sisted thespir i tual and so cial seed of the Turk ish parts.80

In 1241, a der vish with the name BabaIs’ak, in the cen ter Anadoll, or ga nized the firstTurk ish re volt, which soon was set tled af termany harshly wars. Better part of thse der -vishes were ref u gee in the parts of theByzantine Empire.

Dur ing the time of sul tan Bajazit the first,the real Is lamic and the clas sic Is lamic cul ture,with the help of the cen tral ist pol i tic, day by day they got stron ger. How ever when the Turk ish in1402 en dured de feat near An kara, started thenew pe riod of the re ac tions and solicitudes,char ac ter ized with the spread of re li gious her e -tic move ment through the ot to mans prop erty.Ac cord ing to this, the grat ers of the der vishes inthe Ot to mans Em pire can be di vided in twomain groups. The first group was con sisted bythe ac cepted grat ers in of fi cial way, whereasthe sec ond group con sisted by the se cretly grat -ers of the der vishes, usu ally grat ers known withthe name “melamij or melametj”.81

The his tory of the tarikat bektashian startswith the life and piece of the founder andsaint-pro tec tor of the bektashian or der HaxhiBektash Veliu.82

The tarikats played im por tant role in Is -lamic and cul tural, sci en tific and ar tis tic flow ingof the Al ba nians. The bektashian in fil tra tion inBal kan, also in the Al ba nian parts co mesthrough the bektashian Baba which af ter theres o lute of ot to man’s ad min is tra tion, came

79 H. Inalxhik, Osmansko Carstvo, klasiçno doba 1300-1600, Beograd, 1974. faq. 268.80 Po aty, ... faq, 269.81 Po aty, ... faq. 275.82 M. Izeti,Tarikati Bektashijan,Tetove,2001.faq.38.

osmane, kanë ardhur prej teqesë së Dime -tokës.83 Ndër misi onarët bektashi të cilët e kanë përhapur këtë tarikat në mesin e shqiptarëvedallohet Baba Kasëmi, i cili në Shqipëri kaardhur në kohën e Mehmetit të dytë Fatihut. Po ashtu rol të rëndësishëm ka pasur edhe SersemAli Baba, i cili është edhe themeluesi i TeqesHarabati Baba në Tetovë.84

Tarikatet e para që paraqiten në Ballkanjanë katër edhe atë: Kadirie, Rifaie, Dusikie, dheBedevie, kurse më vonë me kalimin e kohësformohen edhe tarikate të tjera si ato: Sadie,Hajatie, Shazlie, Sinanie, Xhelvetie, Helvetie e te tjera. Me ardhjen e osmanljive, edhe në trojettona u përhapën këto sekte të besimit is lam.85

Ne fund te shek. XIV dhe fillimi i shek. XVme vendosjen e Perandorisë Osmane në fushë -gropën e Pollogut, Tetova bëhet qendër e njo -hur ad min is tra tive, politike, ushtarake,kultu rore, ekonomike etj.86

Në atë kohë, përveç që ariti shkallë të lartëtë zhvillimit në më shumë sfera, Tetova gjith -ashtu luajti rol të rëndë sishëm në më shumëlëmenjë. Rrethanat favorizuese mundësuanpërveç tjerash, që Tetova në të kaluarën të jetëdhe qendër e njohur kulturore, vatër e së cilës ubë veçanërisht dhe kompleksi i TeqesBektashiane të këtij vendi (Harabati BabaTeqe). Këtu, në këtë vend, iu dha një impuls ifuqishëm edhe jetës intelektuale të qytetit merrethinë. Filloi të artikullohet edhe elementikom bëtar nga shtresat tregtare, zejtare, kle -rikale etj. i cili el e ment luajti rol të rëndësishëmnë ngjarjet historike të këtij territori.87

Veçanërisht, nisur nga një arsye e tillë, dheduke dashur që të mos e mbulojë mjegulla eharresës të kaluarën historike të kësaj treve,për këtë rast, nga e kaluara e pasur e historisë të këtij rajoni, vendosëm t’i japim vend edheTeqes Harabati Baba në Tetovë.

Me qëllim që të kuptohen vlerat e krijuaratë krijuesve në këtë Teqe, krijimtaria e tyre eshkruar në formë mbishkrimesh të kaligrafuarae të gdhendura nëpër mure, mbi nishanet evarreve, nëpër gurët e çezmave etj, mbi -shkrimet e tjera të shkruara janë osmanisht dhe arabisht.

36


from the small mosque Dimetok.83 Be tween the bektashian mis sion ers which they spread thistarik among the Al ba nians the most known wasBaba Kasemi, he came in Al ba nia dur ing thetime of Mehmet the sec ond, the Fatih. Also im -por tant role had Sersem Ali Baba, which is alsothe founder of Small Mosque Harabat Baba inTetovo.84

The first tariks that pre sented in Bal kan are four: Kadirie, Rifaie, Dusikie, and Bedevie,whereas later with pass ing the time they formalso other tarikats which are: Sadie, Hajatie,Shazlie, Sinanie, Xhelvetie, Helvetie, etc. Withthe ot to mans com ing also in our ter ri to ries wasspread these sects of Is lamic be liev ing.85

In the end of 14th Cen tury and be gin ning of the 15th Cen tury with res o lute of Ot to man Em -pire in the Polog’s hol low, Tetovo be come awell known ad min is tra tive, pol i tic, mil i tary, cul -tural and eco nomic cen ter.86

In that time be sides that achieved a highlevel of de vel op ing in many fields, Tetovo alsoplayed im por tant role in many oth ers mat ters.The fa vor ite con di tions gave pos si bil i ties thatTetovo in the past to be known as a cul tural cen -ter, and house hold of that was the com plex ofthe Bektashian Small Mosque (Harabat BabaSmall Mosque). Here in this place was grown apow er ful pulse of the in tel lec tual life of thetown and re gions, started to ar tic u late also thena tional el e ment of classes like: ven dors, ar ti -san, ec cle si as tic, etc, this el e ment played im -por tant role in the his toric events of theter ri tory.87

Es pe cially start ing from a rea son like thatand also as they did n’t want that the time tocover and to be for got ten the his toric past ofthese parts, for this rea son from the his toric en -rich of the past from this re gion we firmed togive a place also to the Small Mosque HarabatBaba in Tetovo.

With the aim to be un der stood the cre atedval ues of the found ers of this Small Mosque,their cre ation writ ten in in scrip tion and cal lig ra -phy form chis eled in walls, graves tar get, in thedrink ing-foun tains rocks etc, the other in scrip -tion are writ ten in ot to man and Ara bianlanguage.

83 Po aty,...faq,69.84 Dr. A. Vishko, Harabati teqe e Tetoves dhe veprimtaria ne te ne periudhen e kaluar, Tetove, 1997, faq. 16.85 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, fq. 127.86 Aleksandar Stojanovski, Makedonia vo Turskoto srednovekovie, (od krajot na XIV - poçetokot na XVIII vek,

Kultura - Skopje, 1989, fq. 194.87 Dr. Ali Vishko, Harabati Teqe e Tetoves ...f, 64.

Shekujt XV-XVI e përbëjnë kohën elulëzimit të Perandorisë Osmane në më shumësfera të jetës, edhe atë: në shkencë, art, filozofietj. Në atë kohë jetojnë dhe veprojnë njëplejadë nga humanistët shqiptarë, të cilët kanëkontribuar në shumë fusha të kulturës. Ngakëta krijues përveç në botën e jashtme, njëpjesë e tyre vepruan e krijuan edhe në trojetshqiptare.

Një numër i konsiderueshëm nga krijuesit, i takonin kulturës evropjane perëndimore, pasikishin kryer shkollimet në qendra të ndryshmetë Evropës, e sidomos të Italisë.88 Një pjesë ehumanistëve shqiptarë, kryesisht i takonin kul -turës lindore ose orientale, sepse kishin kryershkollat nëpër qendra të ndryshme kulturore tëlindjes. Këta krijues, në veprat e veta e kanëpërdorur gjuhën osmane, kurse në art kanë për -dorur stilin e lindjes.

Këta kontribuan që në trojet shqip tarepërveç kulturave të deriatëhershme të pe -riudhës romake, bizantine dhe perëndimore, tëparaqitet edhe një kulturë e re “kultura Islame”me të gjitha karakteristikat që karakterizojnëkëtë kulturë në territoret shqiptare dhe më gje -rë. Për këtë flasin veprat e krijuara, ndërtimetimpozante arkitektonike si publike utilitare, poashtu edhe ato pri vate individuale. Në këtorealizime erdhi në shprehje ndikimi dhe kulturaislame me të gjitha veçoritë e saja që e kara kte -rizojnë subtilitetin e saj të një epoke historike.

Veprat e krijuesve dhe godinat grandiozeme elegancën e vet që u krijuan dhe u ngritënnë atë kohë në Tetovë, në një menyrë të ve -çantë flasin dhe për krijuesit, bëmirësit, të cilëtme veprat e veta lanë gjurmë të pashlyeshme,jo vetëm në kulturën islame të kësaj ane, poredhe në atë shqiptare e mbarënjerëzore.

37


The cen tu ries 15th and 16th con sist theflown time of the Ot to man Em pire in many lives spheres like: in sci ence, art, phi los o phy, etc. Inthat time lives and acts many Al ba nian hu man -ists, which has con trib uted in many cul turefields. From these cre ators apart from be ing inthe out side world, they also lived and worked inAlbanian land.

A group of au thors be longed to the westEu ro pean cul ture, af ter they were ed u cated indif fer ent Eu ro pean cen ters, no ta bly in It aly.88 Apart of the Al ba nian hu man ists mainly they be -longed to the east or ori en tal cul ture, be causethey were ed u cated in dif fer ent cul tural cen ters in east. These au thors in their pieces had usedthe ot to man lan guage, and in their art they hadused the east style.

These au thors con trib uted that in the Al ba -nian lands be side the cul tures that were in thattime like Ro man, Byzantine, and West, pres ents an other cul ture “Is lamic cul ture” with all thechar ac ter is tics that char ac ter ize this cul ture inthe Al ba nian ter ri to ries and around it.

For this talks the cre ated pieces, impozantbuild ings like ulitar pub lic, also the in di vid ualpri vate one. In these re al iza tions came in ex -pres sion the Is lamic in flu ence and cul ture withall her fea tures that char ac ter ize her subtitle ofa his toric era.

The au thors pieces, and the gran di osebuild ings with their el e gance that were builtand flown in that time in Tetovo, in some spe cial way they speak also for the au thors, which withtheir pieces left in del i ble marks, not just in Is -lamic cul ture of this part, but also in that of theAl ba nians around the world.

88 Po aty, faq. 64.

KOMPLEKSI I TEQESË HARABATI BABA

Në pjesën perëndimore të qytetit të Teto -vës në rrëzë të Malit Sharr gjendet kompleksi iTeqes “Harabati Baba Teqe”, seli e njohur dhe eshenjtë e besimit is lam bektashian për ballkanin perën dimor.

Pas ardhjes të Sersem Ali Dedes në Tetovë,në pjesën jugperëndimore të qy tetit në vitin1538, Sersem Ali Dede filloi të ndërtojë selinë evet të shenjtë, e cila më vonë njihet me emrin“Harabati baba teqe”. Ndërtimi dhe rregullimikryesor i kësaj teqeje kishte vazhduar dhjetëvjet deri në vitin 1548, për ndërtimin e kom -pletimin e kësaj teqeje në fjalë, Sersem Ali Dede ka harxhuar tërë pasurinë që ka po se duar. Këtëgodinë ose faltore Bektashiane ky e emërtoi meemrin “Teqe Harabati”, që do të thotë godinëshenjtërie ose Tempull.89

Krahas ngritjes së këtij tempulli, Sersem AliDedeja kishte sjellur 15 dervishë nga teqettjera, nga Dimotika, Stambolli e të tjera, përkryerjen e shërbimeve dhe predikimeve, duke ipregatitur edhe për postin e Baba-it. Ndër kle -rikët e tillë më të njohur të kësaj teqeje dhe qëprej kësaj teqe ose qendre qenë të dërguar qëtë shërbejnë në qendra të tjera që të theme -lojnë faltore Bektashiane dhe për kryerjen epredikimeve në ato faltore (teqe), janë për tupërmendë, përveç të tjerëve, edhe HarabatiBaba, Kezell Baba, Balli Baba, Kojun Baba, JaverBaba, Sadredin Baba e shumë të tjerë.90

Harabati Baba e vazhdoi misionin e SersemAli Babës, më vonë në gjysmën e dytë të she kullit XVIII, në kohën e administrimit të Koxha RexhepPashës në pashallëkun e Tetovës. Kezell Baba pas emrimit të postit Baba-it, ishte dër gu ar që tëdrejtonte faltoren e teqes në Brod afër Kërçovës, e quajtur “Teqeja e Hajdar Ba bës”, njëra ngateqet më të vjetra në siujdhesën Ballkanike.

Balli Baba udhëzohet prej udhërrëfyesit tëTeqes Harabati që t'i shërbente dhe t'i kryentepredikimet në teqen Bektashiane të Baba Sadre -dinit në Hisar kalanë e Tetovës, ku patën shërbyeredhe klerik të tjerë si: Hasan e Xhafer Baba etj.

Teqen e fshatit Shipkovicë të Teto vës, ethemeloi Kojun Baba, dhe po ky i kryentepredikimet e besimit Is lam të sektit Bakteshian.

Javer Baba pas fitimit të postit Baba, ishtedërguar në fshatin Poroj, që në atë vend tëthemelojë një teqe Bekta shiane dhe të mbajëpredikimet fetare në të.

38


THE COMPLEX SMALL MOSQUEHARABATI BABA

In the west side of the town Tetovo in theverge of the Sharr moun tain is the com plex ofSmall Mosque “Harabati Baba Small Mosque”,known and saint place of the Is lamic-bektashian be lief for the west Bal kan.

Af ter the ar riv ing of Sersem Ali Deda inTetovo, in the south-west pasrt of the town in1538, Sersem Ali Deda started to build his saintplace, which later was known as “Harabati Baba Small Mosque”. The build ing and the main reg -u la tion of this small mosque was con tin ued forten years till 1548, for build ing and fin ish ing ofthis small mosque, Sersem Ali Deda spend all his for tune. This build ing or bektashian tem ple henamed it with the name “Small Mosque Hara -bati”, which means saint build ing or Tem ple.89

Be side flow ing this tem ple, Sersem AliDeda bring fif teen der vish from the other smallmosques, like from Dimotika, Stambol, etc, forper form ing the work and the preach ing, also for pre par ing them to be come Baba. Among thosecler ics most known of this small mosque or cen -ter, were sent to work in other cen ters to foundBektashian tem ples and for per form ing thepreach ing in those tem ples (small mosques),are for men tion ing: Harabat Baba, Kezell Baba,Balli Baba, Kojun Baba, Javer Baba, SadredinBaba, etc.90

Harabati Baba con tin ued the work ofSersem Ali Baba, later in the sec ond half of the18th Cen tury in the time of the ad min is tra tionof Koxha Rexhep Pa sha, in his rul ing in Tetovo.Kezell Baba, af ter his post as Baba, was sent todi rect the tem ple of small mosque in Brod, nearKercova, named “Small Mosque of HajdarBaba”, one of the old est small mosques in Bal -kan is land.

Balli Baba was lead by the leader of SmallMosque Harabat, to work and to per form hispreach ing in the Bektashian small mosque ofBaba Sadredin in cit a del Hisar of Tetovo, thereworked also other cler ics like: Hasan and Xhafer Baba, etc.

The Small Mosque of vil lage Shipkovic ofTetovo, was found by Kojun Baba, and was himwho worked and per formed the preach ing ofthe Is lamic faith of the sect Bektashian.

Javer Baba af ter he took the post Baba, was sent in the vil lage Poroj, to found there aBektashian small mosque and to hold there there li gious preach ing.

89 Dr. Ali Vishko, Harabati Teqe e Tetovës ...f. 2090 Po aty,faq,20.

Në Tetovë ekzistonin edhe dy teqe tjera nëatë kohë, teqeja e Mehmet Beut (admistruesnga Shkupi), dhe teqeja e Mustaf Ruhi Hanhaniefendiut.91

Më vonë në një zgjatje kohore që përfshingjysmën e dytë të shek. XVI e deri nga mesi ishek. XVIII për veprimtarinë dhe jetën nëkompleksin e teqes Harabati, nuk ekzistojnë tëdhëna burimore.

Me formimin e pashallëkut të Tetovës,kemi ardhjen në post të pa shas Koxha RexhepPa sha ose i madhi Rexhep Pa sha, AbdurahmanPa sha etj. Me angazhimin e tyre si dhetitullarëve të tjerë bektashian e udhërëfyes tëkëtij kompleksi, filloi rimëkëmbja dhe ngritja eteqes Hara bati. Me rimëkëmbjen e këtijkompleksi të teqesë, aty filluan të lulëzojnëveprimtari të ndry shme, krijimtari në më shumë sfe ra, ku një kohësisht bëhet zgjerimi ikompleksit të teqes harabati me ndërtimin eshumë objekteve tjera. Kjo mundësoi që kjogodinë artitektonike të bëhet një kopleks iveçantë dhe i dalluar në këto anë e më gjerë nëBallkan.92

Pashallarët e Pashallëkut të Teto vës, që tërimëkëmbet Teqeja Harabati Baba, ndihmuanqë të pasurohet me prona vakëfesh, me qëllimqë kjo Teqe përpos nevojave fetare dhe si seli enjohur e kultit Is lam Bektashian, gjithashtu tëshërbejë edhe si qendër repre zen tative e cila do të përfaqësonte këtë pashallëk, përpos nësferën fetare edhe në atë kulturore, arsimore etë tjera.

Duhet theksuar se në pasurinin dhe ngrit -jen e teqes Harabati baba, kontribut të madhdhanë gjyshërit udhërrëfyes që kanë vepruar ekrijuar në këtë teqe si; Mehmet Harabati Baba,Ahmet Baba Ekmekçiu, Haxhi Emin Baba, BabaQazim e tjerë.93

Kompleksi i objekteve të kësaj Teqejeështë karakteristik për shkak se objektet endërtuara, janë integruar në një tërësi unikeharmo ni zuese.

Forma arkitektonike e çdo objekti paraqetdiçka të veçantë nga të dhënat e një vepre tëcaktuar dhe me veçoritë e veta kanë ardhë nëshprehje edhe kulmet e godinave, shtyllatkatërshe, oxhaqet, portat, renditja e objekteve,koloriti i pasur i fasadave, harmonia nëkomponimin e detajeve dhe shumë cilësi tëtjera të vlerave të jashtëzakonshme.

39


In Tetovo in that time ex isted also twoother small mosques, small mosque of MehmetBey (ad min is tra tor from Skopje), and smallmosque of Mustaf Ruhi Hanhani ef fendi.91

Later dur ing a pe riod that counts the sec -ond half or the 16th Cen tury and till the mid dleof the 18th Cen tury for the ac tiv ity and life inthe com plex of small mosque Harabati, therearen’t or i gins doc u ments.

With foun da tion of pashallek in Tetovo, we have the ar riv ing in the post of the pa sha KoxhaRexhep Pa sha, or known also as Rexhep Pa sha,Abdurahman Pa sha, etc. With their en gage -ment also the other bektashian of fi cials, lead ers of this com plex ren o vated and built the smallmosque Harabati. With the ren o va tion of thiscom plex of small mosque there started to flown dif fer ent ac tiv i ties, ac tiv i ties in many spheres,also they ex tended the small mosques harabaticom plex, they build there many ob jects. Thisgave pos si bil ity that this ar chi tec tonic build ingto be come a spe cial com plex in this part andalso in all Bal kan.92

Pa shas of the Pashallek of Tetovo for ren o -va tion of Small Mosque Harabat Baba, theyhelp to be en rich with tem ple prop er ties, withthe aim that this Small Mosque be sides the re li -gious needs and like a known cult of theBektashian Is lamic, also to serve like a rep re -sen ta tive cen ter which will rep re sent thispashallek, be sides in re li gious sphere also inthat cul tural, educative, etc.

Should be pro nounced that in the for tuneand build ing of the small mosque Harabat Baba, a big con trib ute gave also the lead ing grand fa -thers that worked and cre ated in this smallmos que, like: Mehmet Harabati Baba, AhmetBaba Ekmekciu, Haxhi Emin Baba, Baba Qazim,etc.93

The com plex of the ob jects of this SmallMosque is a char ac ter is tic be cause the built ob -jects are in te grated in a har monic group of unity.

The ar chi tec tonic form of each ob ject pres -ents some thing spe cial from the doc u ments of a par tic u lar piece, and with her fu tures ar rived inex pres sion also the roofs of the build ings, forthpiles, chim neys, gates, the ob jects or der, therich color of the front age, the har mony of thede tails com po si tion, and many other ex traor di -nary values quality.

91 Dr. Ekrem Haki Ayverdi, “Avrupa da Osmanli Mimari Eserbi-Yugoslavija”, Iikitab, Istambul,198192 Dr. Ali Vishko, “Harabati teqe e Tetovës., f. 33.93 Po aty, faq, 35.

Pikturat murale të vizatuara nëpër muret eobjekteve e në vendet të ndry shme të këtijkompleksi Is lam bektashian, kanë të dhënapejsazhesh dhe mo tive nga natyra e vdekurnëpërmjet të elementeve te llojllojshme.

Në oborret e këtij kompleksi shkrihen nëpafund edhe pejsazhet e gjelbrimeve të pasuratë barit, të luleve të ndryshme, me koloritin epasur të trandafilave, karanfilave, vjollcave etj,aroma e të cilave përzihet me ajrin e freskët dhe të këndshëm të rrëzave të Sharrit. E tërë kjomundsonte që aty në brendi të këtij kompleksitë mrekullueshëm, të zhvillohej një veprim tari e shumanëshme me rëndësi të veçantëkulturore, historike e të tjera.

Kompleks i objekteve të Harabati BabaTeqes u bënë shumë zbukurime të llojllojshme,stolira, ornamente, reIieve, vitrina, qoshqestrehë etj, duke i dhënë një pamje arkitekturës

40


Pic to ri als in walls drawn in the walls of theob jects and in other places in this Bektashian Is -lamic com plex have pan ora mas doc u ments and dead na ture mo tives, through dif fer entelements.

In the yards of this ob ject you can see in fin -ity en rich green ness and dif fer ent flower pan -orama, roses in many col ors, car na tions,gerbera daisy, etc, the scent of which min gleswith fresh air of the verge of Sharr. All this givespos si bil ity that there in the in side of this beau ti -ful com plex to be worked up var i ous ac tiv i tieswith spe cial cul tural, historic importance.

In the com plex of the ob jects of HarabatBaba Small Mosque are made dif fer ent dec o ra -tions, fin ery, decors, re lieves, win dows, cor -ners, etc, which give ori en tal ar chi tec tonic viewto this com plex. The build ings of this com plex

Foto. 13 Situacioni i kompleksit të teqës së Harabati Baba1. Konaku kryesor 2. Shtëpia dimërore (Këshevi) 3. Kuzhina e teqes arabati (restorani) 4. Faltorja kryesore

(Kubbeli mejdani) 5. Shatërvani (Qoshku veror) 6. Çezmja e madhe e teqes 7. Kulla e Fatimes (E kaltërt)8. Shtëpi ndeje (e djegur) 9. Turbe 10. Varrezat 11. Godina ushtarake (Askerhane) 12. Shtalla I 13. ShtallaII

14. Objekti ndihmësPhoto 13. The sit u a tion of the com plex small mosque Harabat Baba

1. The main konak 2. The win ter house (kesh evi). 3. Kitchen of small mosque harabat (res tau rant) 4. Themain tem ple (Kubbeli mejdani) 5. Drinking-foun tain (Summer cor ner) 6. Big drink ing-foun tain of the small

mosque 7. The Fatime’s tower (blue) 8. Strain house (burned) 9. Turbe 10. Cem e ter ies 11. Military build ings(Askerhane) 12. The first han gar 13. The sec ond han gar 14. Second ob ject.

orientale këtij kompleksi. Godinat e këtij kom -pleksi gjithashtu, përpos zbukurimeve të për -mendura, janë të pasuruara edhe më me shumë mbishkrime të përmbajtjeve të ndryshme.

Forma arkitektonike e çdo objekti paraqetdiçka të veçantë nga një vepër e caktuar, kujanë në shprehje veçoritë e secilit objekt.

E tërë kjo që cekëm më lart, mundësonteqë aty brenda mureve të larta të teqes HarabatiBaba të zhvillohet një veprimtari e shumë -anëshme me rëndësi të veçantë si ajo fetare,kulturore, historike etj. (Foto 13).

41


also be sides the dec o ra tions are en rich alsowith many in scrip tions with different contests.

The ar chi tec tonic form of each ob ject pres -ents some thing spe cial from a spe cial piece,where are in ex pres sion fea tures of each ob ject.

All this that we men tioned above, gavepos si bil ity that there in side the high walls of thesmall mosque harabat to work up var i ous of ac -tiv ity with spe cial im por tance like that re li gious, cul tural and his tor i cal. (Photo 13)

OBJEKTET SAKRALE TE KOMPLEKSIT“HARABATI BABA”

TURBEJA E SERSEM ALI BABA

Ky objekt, që bazamentin e ka në formë tërrethit dhe paraqet një godinë të tipit të mby llur me një kupollë prej 12 pjesëve të ndara nëmënyrën stilizuese që bashkohen në një qen -dër. Muret e kësaj godine janë të bëra prejmaterialit të gurit, dhe të lyera me rërë e gël -qere, si brenda ashtu edhe në pjesën e jashtmetë mureve dhe e ngjyrosur me gëlqere. Në pje -sën e poshtme të objektit qëndrojnë katër dri -tare të vogla katërkëndëshe; janë në funksionvetëm për të futur dritë në brendinë e objektit.Në pjesën e jashtme të dritareve qëndrojnëparmakët e hekurt, po ashtu edhe kapakë tëdrurit (qepenga).94 Në mesin e brendisë sëobjektit, në anën lindje-perëndim, shtrihet varri i Sersem Ali Babës. Në objekt hyhet vetëmnëpërmes të një hyrjeje të vogël e cila gjendetnë anën lindore të objektit. Objekti është imbuluar me tjegulla tradicionale.95 (Foto. 14)

42


THE SAINT OBJECTS OF THE COMPLEX“HARABATI BABA”

TURBE OF SERSEM ALI BABA

This ob ject that his base has it in cir clesform, and pres ents a build ing of the close typewith a cu pola from 12 parts di vided in styl ishway that unite in a cen ter. The walls of thisbuild ing are made by the stone ma te rial, dyedwith sand and lime, like in the out side also inthe in side of walls, and col ored with lime. In thedown part of the ob ject are four small win dowsin quad rant form, are in func tion just for light -en ing the in side of the ob ject. In the out sidepart of the win dows are irons hand rails, alsowoods cover (qepenga).94 In the mid dle of thein sides ob ject, in the east-west part is the graveof Sersem Ali Baba. In that ob ject you can en terjust through a small en try that is in the east partof the ob ject. The ob ject is cov ered with tra di -tional roof-tiles.95 (Photo 14)

Foto 14 – Photo 14

94 Velimir Cvetanovski, Arabati Baba Tekke, Tetovo, 2000, f. 12.95 H. Mediu, Hulumtim në terren, maj 2003.

FALTORJA KRYESORE

Faltorja është një ndër objektet kryesore të kompleksit Harabati baba, në të cilën janë kryerlutjet-faljet, aktivitetet mistike të besimtarëvetë tarikatit bekta shian.

Objekti ka formën katrore. Skema kompo -zicionale e saj përbëhet prej sallës së lutjeve,hajatit të mbuluar me çati. Çatia është katërujëshe; është e mbuluar me tjegulla tradi cio -nale. Objekti posedon dy hyrje, edhe atë, njëranë pjesën perën dimore, kurse tjetra në pjesënveriore të objektit.

Hyrja kryesore është e dekoruar me gurë të gdhendur në formë gjysëm hëne, kurse mbihyrje ekziston mbishkrimi dekorativ i shkruar në gjuhën osmane. Brendia e këtij objekti, salla,është vendi ku kryhen obligimet fatare. Kjohapë sirë ndriçohet dhe ajroset nga gjashtëdritare të mbuluara me arkitra dhe janë të

43


THE MAIN TEMPLE

The tem ple is one of the mains ob jects inthe com plex Harabati Baba, in which are fin -ished the pray ing, mys tic ac tiv i ties of the be liev -ers, of the bektashian tarikat.

The ob ject has quad rant form. The com -positional scheme is con sisted by the pray inghall, hajat cov ered with roof. The roof is forth U, and it’s cov ered with tradicional roof-tiles. Theob ject has two en tries, one in the west side,whereas the other one is in the north side of the ob ject.

The main en try is dec o rated with gravenstones, in a half-moon’s form, whereas abovethe en try ex ists dec o ra tive in scrip tion writ ten in the ot to mans lan guage. The in side of this ob -ject, the hall, is the place where you do the re li -gious ob li ga tions. This space is light ened andaired by six win dows cov ered with head ers and


vendo sura paralelisht. Nga ana e jashtmesigurohen me parmak. Dritaret janë të punuarame gurë të gdhendur, gjë që e risin vlerënartistike dhe estetike të objektit.

Në tavanin e sallës së lutjeve, në pjesën ebrendisë, ekziston dekorimi i mrekullueshëm, ipunuar nga mjeshtrit vendorë. Ky dekorimështë i ndarë në dymbëdhjet kënde të stilizuarnë formën e pallmave, të cilat bashkohen në një qendër, kurse në zonën e dytë janë të pre -zentuara vaza në formë konuse të dekoruarame lule të ndryshme. Nën secilën vazë ekzistone vizatuar nga një luledielli. (Foto. 15, 16.)

44


are res o lute in par al lel. On the out side part it’sse cured with hand rails. The win dows are madewith graven stones, some thing that raise the ar -tis tic and aesthetic value of the object.

In the roof of the pray ing hall, in the in sidepart, ex ists a beau ti ful dec o ra tion, made by thena tive ar ti sans. This dec o ra tion is di vided intwelve an gles, styled in the brays form, whichcon nect in a cen ter. Whereas in the sec ondzone are pre sented the vases in the cones formdec o rated with dif fer ent flow ers. Be neath eachvase ex ists drawn from a sun flower. (Photo 15,16)


VARRI I MEHMET ARABATI BABA

Menjëherë pranë shtëpisë dimërore tëkompleksit, në anën perëndimore dhe lindoretë këtij objekti, i rrethuar me shufra të hekurta,gjendet varri i Mehmet Arabati Baba. (Foto. 17)

Në pjesën veriore të objektit është evendosur një derë e vogël për tù futur nëhapësirën ku gjendet varri. Është me rëndësi tëpërmendet ky objekt, sepse edhe sot e kesajdite njerëzit e vizitojnë dhe hudhin para mbikëtë varr. Në faqen e murit, mbi varrin eMehmet Ali Baba, janë të vizatuara dy mo tivenga kaliografi i njohur Zerze Haki në fillim tëshekullit XIX.96 Në vizatimin e parë e paraqetxhaminë e artë (Foto. 18) e cila gjendet nëqytetin Karballa në jug të Irakut. (Xhamia e cilasot është vendi i shenjtë për muslimanët esektit (mesepit) Shi itë, kurse vizatimi i dytë, eparaqet xhaminë e Sulltan Sulejmanit të I, qëgjendet në Stamboll në bregun e detit Bosfor.97

(Foto. 19).

45


THE GRAVE OF THE MEHMET ARABATI BABA

Im me di ately near the win ter house of thecom plex, in the west and east side of this ob -ject, sur rounded with iron rods, is the grave ofMehmet Arabati Baba. (photo 17)

In the north part of the ob ject is res o lute asmall door so you can en ter in the space whereis the grave. Is with im por tance to be men -tioned this ob ject, be cause also in our time peo -ple visit this place and they throw coins over the grave. In the sur face of the wall, above thegrave of Mehmet Ali Baba, are drawn two mo -tives by cal ligra phist Zerze Haki in the be gin ning of the 19th Cen tury.96 In the first draw he pres -ents the golden mosque (photo 18) which is inthe town Karballa in the south of Iraq. ( Themosque which to day is a saint place for the Is -lamic be liev ers of the sect (mesepit) Shi ite,whereas the sec ond draw pres ents the mosqueof Sul tan Sulejman the first, which is in Stamboll in the hill of the Bosfor’s sea. (Photo 19).

Foto 17 Varri i Mehmet Arabati BabaPhoto 17. The grave of Mehmet Arabati Baba

96 V. Cvetanovski, Arabati. Baba Tekke,Tetovo, 2000, f.17. 4097 Po aty, fq. 16.

Mbi këto vizatime (freska) janë të shkruaradisa vargje (nefese) në gjuhën osmane, të cilatudhëzojnë në besimin bektashian.

46


Above this drawn (freska) are writ ten some verses (nefesa) in the ot to man lan guage, whichlead in the bektashian faith.

Foto 18 – Photo 18 Foto 18 – Photo 18

OBJEKTET PROFANE-PUBLIKE

SHATËRVANI

Ky objekt jashtëzakonisht i bukur dheimpozant, i cili gjendet mu në mes të kompleksit të teqes, “Harabati baba” veçon bukurinë dheelegancën që posedon ky objekt. Objekti e kaformën katrore dhe është i ndarë në dy pjesë, të ciat lidhen me dy hyrje të veçanta (Foto. 20, 21). Objekti mbështetet në tetëmbëdhjetë shtylla të punuara prej materialit të drurit. Mbi hyrjet eshatërvanit ekzistojnë mbishkrime të shkruaranë gjuhë osmane. Në pjesën e parë të shatër -vanit, në mesin e objektit është e vendosur njëfontane e punuar me mermer (pllaka mermeri)të lidhura me kapse plumbi (foto. 22). Në mesinqëndror të shatërvanit është edhe shtylla prejdruri, mbi të cilën ka disa dalje në tavanin eobjektit. Daljet e tavanit janë me dekoracioneme dy fotoura të gjarpërit të stilizuar. Fotourate cekura janë të punuara nga matriali i drurit.Tavani i pjesës së parë është i punuar prejmatrialit të drurit, i cili (Foto. 23) rreth e përqark stoliset me gjethe të arta. Këto punime në dru(gdhendje) u realizuan nga mjeshtër ven dor, aty nga gjysma e shekullit XIX. Në skajet (qoshet) etavanit të pjesës së dytë (Foto. 24, 25) janë

47


PROFANE-PUBLIC OBJECTS

DRINKING-FOUNTAIN

This ex traor di nary beau ti ful ob ject, whichis in the mid dle of the small mosques com plex,“Harabati Baba” sep a rates the beauty and el e -gance that pos ses this ob ject. The ob ject hasthe quad rant form, and is di vided in two partsthat con nect with two sep a rates en tries (photo20, 21). The ob ject holds on eigh teenth pilestooled with wood ma te ri als. Above the drink -ing-foun tains en tries ex ists in scrip tion writ tenin ot to mans lan guage. In the first part of thedrink ing-foun tain in the cen ter of the ob ject isres o lute a foun tain tooled with mar ble (mar -bles tale) con nected with seals tackle (photo22). In the cen ter of the drink ing-foun tain is also wood pile above which is some ex its in the ob -jects roof. The ex its of the roofs are with dec o -ra tion with two bridge photo in sneaks style.The bridge pho tos men tioned are tooled fromwoods ma te rial. The roof of the first part istooled with woods ma te rial, which (photo 23)around is dec o rated with golden leafs. Thiswood craft (carv ing) was worked by the na tivear ti sans there in the mid dle of the 19th Cen tury. Cor ners the roof of the sec ond part (photo 24,

Foto 20 Shatërvani – Photo 10 Drink ing-foun tain

rozeta me lule të lloj-llojshme dhe me hardhirrushi. Në këtë pjesë paraqiten edhe pëllumbat duke pirë ujë.

Ky objekt impozant, në pjesën ku gjendejedhe fontana, shërbeu për pushime gjatë ditës,kurse në pjesën tjetër u kryen edhe ceremonitëfetare.

48


25) are ro sette with dif fer ent flow ers and withgrape-vine. Here in this part are pre sented alsodoves drink ing wa ter.

This ob ject, in the part where is the drink -ing-foun tain, served for pauses dur ing the day,whereas in the other part were fin ished the re li -gious cer e mo nies.

ÇESHMEJA E MADHE

Çeshmeja e madhe që gjendet në mesin ekompleksit të teqes „Harabati baba" (Foto. 26)paraqet një objekt në vete, i cili është objektpërbërës i kom pleksit në fjalë.

Këtij objekti të arkitekturës nga periudhaosmane, gjatë ndërtimit i është dhënë njëkujdes i veçantë. Bazamenti i tij është në formëkatrori i punuar me gurë të gdhen dur. Kulmi i saj është i mbuluar me tjegulla tradicionale; pamjakryesore e ndërtimit është i drejtuar kah pjesaperëndimore e kompleksit, ndërsa hyrja e sajështë e mbuluar me qemer.

Në anën e djathtë të hyrjes, në një bllokguri, janë të gdhendura fotourat e shpatës, gotapër vaj dhe peshku. Në pjesën e sipërme tëhyrjes në një pllakë të gipsit, janë të shkruaradisa vargje (në alfabetin osman). Në brendinë ekëtij objekti, poshtë në hyrje, është e vendosurnjë koritë e punuar nga materiali i mermerit. Nëtë dy anët e koritës janë dy pjesë të ngritura.

Në murin e brendshëm të çezmës janë tëvendosur dy kamare, nike të vegjël dhe në toështë mbajtur safa (gota) e ujit.

49


THE BIG DRINKNG-FOUNTAIN

The big drink ing-foun tain that is in the mid -dle of the com plex small mosque “HarabatiBaba” (photo 26) rep re sents a sin gle ob ject,which is a mak ing ob ject of the com plex.

To this ar chi tec tonic ob ject from the ot to -man pe riod, dur ing the build ing was given aspe cial car. The base of this ob ject is in quad rant form tooled with graven stones. Her roof is cov -ered with tra di tional tiles, the main view of thebuild ing is di rected to the west side of the com -plex and her en try is cov ered with arch.

In the right side of the en try in a stoneblock are graven bridge pho tos of the sword,glasses for oil and fish. In the up per part of theen try is a gyp sum tile, are writ ten some verses(in the ot to mans lan guage). In the in side of thisob ject, down in the en try, is res o lute a man gertooled from a mar ble ma te rial. In the two sidesof the man ger are flown two parts.

In the in side wall of the drink ing-foun tainare res o lute two niches, small nikes and in them is hold wa ter safa (glass).

Foto 26 Çezmeja e Madhe – Photo 26 The Big Drink ing-foun tain

SHTËPIA E KALTËRT

Në pjesën veri-perëndimore të kompleksitHarabati baba është një objekt banimi shumëimpozant, objekti i fortifikuar u ndërtua përvajzën e Rexhep Pashasë, Fatimesë në fund tëshekullit XVIII.98 Objekti me bazë katrore ështënë kate, në përdhesë dhe nga ana lindore ështëhyrja në këtë objekt (Foto. 27).

Kati përdhesë është i ndërtuar prej mate -rijalit gur. Qoshet e mureve janë të realizuaranga blloqe guri të gdhendur. Hyrja (dera) ështëe mbuluar me hark dhe shtalket e saj janë tëzbukuruara me gurë (bigor) të përpunuara ngamjeshtrit vendorë. Në brendinë e odës sëposhtme janë zbukurimet e shumta si ajo:

50


THE BLUE HOUSE

In the north-west side of the com plex small mosque Harabati Baba is a liv ing ob ject veryimpozant, for ti fied ob ject was built for theRexhep Pa sha’s daugh ter, Fatime in the end ofthe 18th Cen tury.98 The ob ject in the quad rantform is on floor, down stairs and from the eastpart is the en try in this ob ject (Photo 27).

The down stairs is build by stones ma te rial.The walls cor ners are re al ized from gravenstone blocks. The en try (door) is cov ered witharc and her cants are dec o rated with gravenstones (scales) by the na tive ar ti sans. In the in -side of the down room are the many dec o ra -tions like: ro sette in the roof of the room,

Foto 27. Shtëpia e Kaltër – Photo 27. The Blue House

98 Dr. A.Vishko,Harabati Teqe e Tetovës...,f.41; V.Cvetanovski, Arabati Baba Tekke...,f. 20.

rozeta në tavanin e dhomës, oxhaku (ku ështëpërgatitur ushqimi për vajzën e Abdu rah manpashait, Fatimesë. Oxhaku është i zbu kuruar me fotoura të punuara në shtuko reliev. Në pjesënveri-perëndimore të objektit është një dritare epunuar nga materiali i drurit. Po në këtë anë tëobjektit, mbi disa shkallë guri janë tëkonstruktuara shkallët prej druri që shpiejnëlart në dhomën e Fatimesë, e cila gjen det nëkatin e dytë në hyrjen e kësaj dhome ku ek -ziston një vizatim që e pa raqet luanin e shtrirë.Dera e drurit është e vendosur nën vizatimin eluanit. Në brendinë e kësaj dhome dhe atë nëkatër anët e mureve, paraqiten dekorime tëshumta të vizatimeve me mo tive të lloj- llojshme (Foto. 28)

Dhoma ndriçohet dhe ajroset nga tetëdritare të drurit. Dritaret sigurohen me kapakdruri. Tavani i kësaj dhome është punuar prejdërrasave të drurit. Në mesin e tavanit ekzistonrozeta e punuar prej drurit të arës (foto.29), ecila me dekoracionet e saja ia rit vlerën tavanit.

51


chim ney (where was pre pared the food for theAbdurahman Pa sha’s daugh ter, Fatime). Thechim ney is dec o rated with bridge pho tosgraven in shtuk re lieve. In the north-west sideof the ob ject is a win dow made by wood ma te -rial. In this part of the ob ject, above some woodstairs are build the wood stairs that lead to theFatime’s room, which is in the sec ond floor inthe en try of this room where ex ists a draw thatpres ents the ex ten sive lion. The wood door isres o lute be low the lion’s draw. In the in side ofthis room and that in the forth sides of thewalls, dis plays dif fer ent dec o ra tions of drawswith different motives. (photo 28)

The room is light ened and aired by eightwood win dows. The win dows are se cured withwood cap. The roof of this room is tooled bywood board. In the mid dle of the roof ex ists ro -sette tooled by the field wood (photo 29),which with her dec o ra tion rises the value of theroof.


Çatia e objektit është katërujësh e mbuluar me tjegulla tradicionale, ndërsa mbi kulm qartëshihet oxhaku i këtij objekti. Oxhaku paraqetnjë el e ment ku me vertikalen e tij, pos tjerash,ndikon në thyerjen e monotonise së çatisë.99

KONAKU I MYSAFIRËVE

Ky ndërtim i tipit çardak në skemënkompozicionale të saj, përbëhet prej dy kateve(foto.30). Në katin përdhesë janë dhomat kujanë ruajtur ushqimet. Kjo ndërtesë është njëekzemplar tipik i ndërtimeve të gjysmës së parëtë shekullit XIX. Si material ndërtimi për ngritjen e këtij objekti është përdorur kryesisht guri sibazament dhe qerpiçi i lidhur me lloç balteje.Kulmi mbulohet me tjegulla tradi cionale. Nëanën perëndimore të çatisë ka dalje mbi kulm(baxhën). Në katin e dytë arrihet nëpërmjet tëshkallëve të drurit.

Shkallët shpiejnë në çardakun e madh i cilirrethohet me parmak të drurit. Në katin e dytëjanë dhomat e mysafirëve dhe në këto dhomaarrihet direkt nga çardaku. Në hyrje për në

52


The roof of the ob ject is four U cov eredwith tra di tional tiles, and above the roof clearlyis seen the chim ney of this ob ject.

The chim ney pres ents an el e ment thatwith her ver ti cal that be side other in flu ence inthe break ing of the roof’s mo not ony.99

THE GUESTS PLACE

This build ing is of the gar ret type in hercompositional scheme it’s con sist of two floors(photo 30). In the down stairs are the roomswhere was guarded the food. This build ing istyp i cal ex em plar of the build ings from the firsthalf of the 19th Cen tury. For this build ing thema te rial that was used was mainly the rock as abase, and adobe ty ing with pud dle mud. Theroof is cov ered with tra di tional tiles. In the westside of the roof is an exit above the roof (dor -mer). On the sec ond floor you can ar rivethrough the wood stairs.

The stairs lead to the big gar ret which issur rounded with wood hand rails. On the sec -ond floor are the guest rooms, and in these


99 Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001, faq. 97

dhoma janë dyert prej druri të punuara në dru(gëdhendje).

Brendësitë e dhomave janë të dekoruaradhe të stolisura me shumë ornamente. Tavanetjanë të punuara me rozeta dhe atë njëra nëformë katrori, kurse tjetra në formë harku. Tëdy rozetat janë me dekoracione të stilizuara, kuparaqiten, lule të shumëllojshme, pemë, gjethetë gërshetuara në një kompozicionim tëpërbashkët.

SHTËPIA DIMËRORE

Kjo ndërtesë me hajat, e cila është ruajturnë tërësi, paraqet një objekt me rëndësi. Nëskemën kompozicionale të saj kemi katërdhoma të vogla dhe një të madhe. Dhomat evogla janë shfrytëzuar dhe në to është jetuargjatë stinës së dimrit. Dhoma e madhe ështëshfrytëzuar për obligimet fetare (lutje-falje). Ky

53


rooms get di rect from the gar ret. In the roomen tries are wood doors tooled in wood (carv -ing).

The in side of the rooms are dec o rated andpained with many or na ments. The roofs aretooled with ro settes, and one is in quad rantform whereas the other one in arch form. Theboth ro settes are with dec o ra tions, styled,where they pres ent dif fer ent flow ers, fruits,leafs re lated in a same composition.

THE WINTER HOUSE

This build ing with the gal ler ies that aresaved com pletely rep re sents an ob ject with im -por tance. In her compositional scheme we have four small rooms and a big one. The small rooms were used, and on them were lived dur ing thewin ters. The big room was used for the re li gious ob li ga tion (pray ing). This ob ject known also as

Foto 30 Konaku i mysafirëve – Photo 30 The Guest's House

objekt i quajtur ndryshe “kesh evi” (foto.31),është një objekt i veçuar. Në oborrin tij, nëanën veriperëndimore janë varezat me nishanetë klerikëve që kanë shërbyer në këtë teqe, sidhe të pashallarëve e njerëzve të këtij vendi.(foto. 32, 33)

54


“kesh evi” (photo 31), is a dis tin guish able ob -ject. In the yard of this ob ject on the north-westpart are the cem e ter ies with cleric’s mark thatserved in this small mosque, also to the Pa shasand peo ple of this place. (photo 32, 33)

Foto 31 Shtëpia dimërore – Photo 31 The Win ter House

55




FURA DHE KUZHINA E TEQES

Në këtë objekt janë të vendosura kuzhina e madhe dhe fura për pjekjen e bukës. Kuzhinagjendet në anën e përparme të objektit. Hajatiështë e mbështetur në dymbëdhjetë shtylla tëdrurit të punuar nga mjeshtrit vendorë. Hajatisot është i mbeshtjellur me qelq (foto.34) Nëanën perëndimore të objektit është e vendosurfura kryesore e kompleksit, ku është përgatiturbuka që furnizonte personalin shërbyes nëkom pleksin e teqes Harabati Baba.

Edhe ky objekt është ndërtuar nga mate -riali i gurit dhe drurit. Çatia katërujësh e objektit është e mbuluar me tjegulla tradicionale. Mbikulm është oxhaku i furës, i cili edhe sot e kësajdite është i ruajtur mirë. Oxhaku është në formë katrore dhe i punuar me gurë. Çatiza e oxhakutështë e mbuluar me tjegulla. Menjeherë nënkulmin e oxhakut janë nga dy hapje në të katëranët e mureve të oxhakut.

56


THE SMALL MOSQUES BAKERY ANDTHE KITCHEN

In this ob ject are res o lute the big kitchenand the bak ery for bak ing the bread. Thekitchen is in the front part of the ob ject. The gal -lery holds on twelve wood tiles tooled by thena tive ar ti sans. The gal lery now is sound withglass. (photo 34)

In the west side of the ob ject is res o lute the main bak ery of the com plex, where was pre -pared the food for the serv ing per sonal in thecom plex small mosque harabati Baba. Also thisob ject was built by the wood and stone ma te -rial. The roof four U of the ob ject is cov ered with tra di tional tiles. Above the roof is the bak ery’schim ney which ex ists also now days and is ingood con di tions. The chim ney is in quad rantform and is tooled with stones. The cowl is cov -ered with tiles. Straight away be low the chim -ney are two en tries in the fourth side of thechimney.

Foto 34. Fura dhe kuzhina e TeqesPhoto 34. The Small Mosques Bak ery and the Kitchen

MEJDANI I TEQES

Mejdani i teqes paraqet një çardak i tipit tëhapur dhe i mbështetur në murin e tyrbes sëSersem Ali Baba-së. (Foto 35)

Murri i brendshëm i çardakut është me pik -tura në formë të katrorit. Brendia e katrorëveështë e zbukuruar me mo tive të ndryshme.Çardaku është i mbështetur në gjashtë shtyllatë drurit. Në pjesën e përparme është hyrja nëçardak, kurse në të tre anët posedon parmak tëpunuar nga materiali i drurit. Objekti është imbu luar me kulmin e një pjese të tyrbes. Çatiaështë e mbuluar me tjegulla tradicionale. Kyobjekt ka shërbyer për pritjen e besimtarëve tësektit Bektashian dhe këtu janë bërë para -përgatitjet për lutjet e tyre mistike. Çar dakugjendet para hyrjes së faltores kryesore, ndërsapranë këtij objekti është e vendosur një çeshme e vogël e cila ka shërbyer për nevojat ebesimtarëve bektashian.

57


SMALL MOSQUES ARENA

The small mosques Arena rep re sents anopen gar ret type, and is hold on to the tyrbe ofSersem Ali Baba. (Photo 35)

The in side wall of the gar ret is dap pled inthe quad rant form. The in side of the quad rantsis dec o rated with dif fer ent mo tives. The gar retholds on to six wood piles. In the front part isthe en try in gar ret, whereas in the three sidespos ses hand rails tooled in wood ma te rial. Theob ject is cov ered with the roof of a part of thetyrbe. The roof is cov ered with tra di tional tiles.The ob ject has served to wait the Bektashianbe liev ers and in this gar ret is made the pre par -ing for their mys tic pray ing. The gar ret is in front the en try in the main tem ple and near this ob -ject is res o lute a small drink ing-foun tain whichserved for the needs of bektashian believers.

Foto 35. Mejdani i TeqesPhoto 35. The Small Mosques Arena

HAMAMET

Hamamet si ndërtime publike me karaktershoqëror, zinin një vend mjaft me rëndësi nëndërtime arkitekturale të popullit shqiptarë.Fak tori kohë, kushtet atmosferike, po ashtuedhe faktori njeri, transformimet e pandër -prera të qyteteve shqiptare, ndikuan që ngakëto objekte monumentale deri në ditet tona të ngelë vetëm një numër i kufizuar i tyre.100

Koha, transformimet e dukshme dhe tejettë mëdha në kontinuitet të qyte teve shqiptare,bënë që nga hamamet të ruhet një numër ikufizuar i tyre. Hamamet, banjat publike tëruajtura deri më sot, edhe pse të transformuara me elememte të humbura nga gjendjafillestare, prapëseprapë zënë vend meritor nëtrashëgiminë, thesarin e kulturës, përkatësishtnë ekzemplarët e vlerave të trashigimisëetnokulturore; në vlerat e kulturës materialeshqiptare. Në teritorin etnik shqiptar, hamamet dhe banjot e ruajtura i takojmë në shumë qy -tete. Për një numër të hamameve dhe banjovekemi shënime nga gjysma e dytë e shekullit XVII, nga studiues të ndryshëm. Hamamet për ngamënyra e shfrytëzimit, vendit të ndërtimit, ske -mës kompozicionale, madhësisë dhe trajtave të tyre, ndahen në ato publike dhe pri vate,përkatësisht ato shtëpiake.

Në arkitekturën Islame, vend të posaçëmnë objektet pro fane zënë Hama met. Këtoobjekte në jetën e përditëshme tek popullatamuslimane, por edhe tek ajo jomuslimane,kishin një rol shumë të rën dësishëm. Nëterritorin e peran dorisë Osmane u ndërtuanshumë Hamame, që ndahen në dy grupe edheatë: në Hamame publike dhe ato individuale(nëpër shtëpitë pri vate).101 Gati në çdo shtëpipri vate ekzistonte hamami per sonal.

Hamamet publike si objekte pro fane ndër -toheshin nëpër vende dhe qytete nëpër tërëterritorin e perandorisë Osmane. Si objekte mekarakter të posaçëm vendoseshin afër xha mivedhe medreseve, e në raste më të shpeshta janëafër xhamive dhe sarajeve të ndryshme.102

Me rëndësi është të theksohet se: ndër -timet e këtyre objekteve i kanë bërë kryesishtnjerëzit që kanë pasë tituj në pushtetin e asajkohe, edhe atë si: Pashallarët, Vezirët, Beglerëte kështu me radhë.103

Hamamet si gjini e ndërtimeve sho qërorekanë pasur një përhapje të gjerë në qytetet

58


HAMAMS

The Hamams as pub lic build ings with so cial char ac ter, they took im por tant part in the ar chi -tec tonic build ing of the Al ba nian pop u la tion.The time fac tor, at mo spheric con di tions, alsothe hu man fac tor, con tin ues trans for ma tions of the Al ba nian towns in flu enced that from thesebuild ings till in our days to be saved just lim itednum ber of them.100

Time, the big con tin ues trans for ma tions ofthe Al ba nian towns, made that from hamams to be saved just lim ited num ber of them. Thehamams, the pub lic bathes saved till to day,even trans formed with lost el e ments from startcon di tion, how ever they take a merit place inthe her i tage, trea sure of the cul ture, or in theex em plars of the her i tage eth no cul tural val ues, in the val ues of the Al ba nians ma te rial cul ture.In the eth no Al ba nian ter ri tory, hamams andthe pub lic bathes we meet in many towns. Forsome hamams and pub lic bathes we have doc u -ments from the sec ond half of the 17th Cen tury, from dif fer ent ex plor ers. Hamams from theirus ing way, build ing place, compositionalscheme, size and their shape, are divided inpublic and private, or domestic.

In the Is lamic ar chi tec ture, spe cial place inthe pro fane ob jects take the Hamams. Theseob jects in the daily life of the Is lamic pop u la -tion, but also at those non Is lamic ones had a big im por tant role. In the Ot to mans Em pire ter ri -tory were built many Hamams, which were di -vided in two groups: in the pub lic Hamams andthose in di vid ual (in the pri vate houses).101 Al -most in ev ery pri vate house ex isted a per sonalhamam.

Pub lic hamams like pro fane ob jects werebuilt in the places and towns of all the Ot to mans Em pire. Like ob jects with spe cial char ac terswere res o lute near mosques and madrasahs, inof ten cases are near dif fer ent mosques andsarajs.102

With big im por tance is to be men tionedthat: build ing of these ob jects is made by peo -ple that had posts in the gov ern ment of thattime, and those were Pa shas, Vi ziers, Beys,etc.103

Hamams as a so cial gen der had a widelyspread in the Al ba nian towns dur ing the ot to -

100 Dr. F. Drançolli, Hamami i Haxhi Beut në Pejë, Studime Orientale 1, Prishtinë, 2001, f. 87-103101 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Shkup, 1998, faq. 167.102 Po aty, faq. 168.103 Po aty, faq. 168.

shqiptare gjatë sundimit os man.104 Hamamet,banjot publike të ruaj tura deri më ditët tona,edhe pse të transformuara me elemente tëhumbura nga gjendja fillestare, prapsëprapëzënë një vend me rëndësi në trashëgimi, the -sarin e kulturës, përkatsisht në ekzem plarët evlerave të trashigimisë etnokul turore, në vlerate kulturës matriale shqiptare përgjithësisht.105

Hamamet, banjot ekzistuese dhe ato tërrënuara, u ndërtuan në periudhën kohore prejshekullit XV deri në shekullin XIX. Hamamet,banjot për nga mënyra e shfrytëzimit, vendit tëndërtimit, skemës kompozicionale, madhësisëdhe trajtave të tyre, ndahen në ato publike dheato pri vate, përkatësisht ato shtëpiake.106

Ha mamet përbëhen vetëm prej lokaleveqë janë të lidhura me pastrimin e njeriut dhepër nxehjen e ujit. Këto objekte janë të fortadhe të mëdhaja, të cilëve me tepër unevojiteshin uji dhe zjarri.

Hamamet në mes vete dallohen në ma -dhësin e tyre dhe komponimit të lokaleve nëbrendinë e tyre. Ata janë të lloj-llojshëm dhenuk ekzistojne dy të njejtë. Ndërtoheshin tekdhe në dyshe (çifte). Ato që ndërtoheshin tek,përdorshin vetëm njëra gjini, mashkullore oseajo femërore, kurse dyshet (çiftet) i përdornintë dy gjinitë. Në hamamet çifte hyrjet janëndaras njëra prej tjetrës, ajo për gjininmashkullore dhe ajo e femrave.107

59


man rul ing.104 Hamams, pub lic bathes saved tillour days, even they are trans formed with lostel e ments from the start ing con di tions, how ever they take im por tant place in her i tage, trea sureof the cul ture, re spec tively in the ex em plars ofthe her i tage eth no cul tural val ues, gen er ally inthe val ues of the Al ba nians ma te rial cul ture.105

Hamams, the ex ist ing bathes and those ru -ined, were built in the time pe riod from the15th Cen tury till the 19th Cnetury. Hamams,bathes from their us ing way, build ing place,compositional scheme, sizes and their shapes,are di vided in pri vate and pub lic ones, re spec -tively do mes tic ones.106

The Hamams are con sist just by lo cals thatare re lated with peo ples clean ing, and forwarm ing the wa ter. These ob jects are big andstrong, to which mostly were needed the wa terand fire.

The Hamams be tween them selves are dis -cerned in their size and the de sign ing of the lo -cals in the in side. They are dif fer ent and does n’t ex ists one same with an other one. They werebuilt un even and dou ble (pairs). Those whowere built un even were used just by one gen -der, males or fe males, whereas those dou ble(pairs) were used by both gen ders. In the pairhamams the en tries are sep a rated one from the other one, that of males and fe males.107

Foto 36 Hamami i Tetovës – Photo 36 Tetova's Hamam

104 Dr. F. Drançolli, Hamami i Haxhi Beut në Pejë., f. 87-103105 Po aty.106 Po aty.107 Po aty, f. 87-103

HAMAMI I TETOVËS

Hamami i qytetit të Tetovës, i ngitur nëshekullin XVI nga motrat Hirshide dhe Mensure, është i vendosur në bregun e majtë të lumitShkumbim, pranë urës së lumit, përballëxhamisë së Larme (Allaxha). (Foto. 36)

Me interes është të theksohet, se merënien e Pollogut nën sundimin e osman li një ve,disa banorë të Pollogut, sidomos ata të Tetovës, shpejtë e përqafojnë besimin e Islamit. Në këtëmënyrë pollogasit ruajtën pozitat, pushtetindhe territoret e veta, e në lidhje me këtë tregondhe flet fakti i monumenteve kul turore- historike të ruajtura deri në ditët tona.

Pra, në këtë periudhë, një numër i aristo -kracisë pollogase, përkatësisht tetovare, duke e pranuar besimin e islamit, u inkuadruan nëaparatin shtetror të perandorisë osmane.

Duke përqafuar fenë dhe kulturën islame,këta shqiptarë aristokrat, me pas luajtën rolshu më të rëndësishëm në çdo aspekt dhe pikë -pamje, duke qenë donatorë të shumë vepravemonumentale si të kultit, po ashtu edhe të atyre laike, të karakterit shoqërore e arsimor.108

Çifte hamami i Tetovës si ndërtim klasik iarkitekturës Islamo-Shqiptare, u ndërtua në njëvend shumë të përshtatshëm për banorët e asaj kohe. Në udhëkryqin që lidh qytetin me pjesëttjera të vendbanimeve në Pollog, pranë lumitShkumbin, në anën veri-perëndimore të xha -misë së larme.

Lidhur me hamamin e Tetovës duhet tëpërmendim edhe disa elemente në teknikëndhe strukturën e muratimit. Për konstruktimine mureve, mbulesën e qemerëve (qeramide),në pjesën e kubeve si dhe në pjesët esipërfaqeve të rrafshëta, në mes të kubeve tëndërtimit është përdorur si ma te rial rrasa prejgurëve. Pos rrasave të gurit, është shfrytëzuaredhe guri gëlqerorë.

Natyrisht se ketu, në këtë sistem tëteknikës së muratimit të ban jos, janë për doruredhe tu llat karakteristikë për periudhën dhendërtimet e kohës.

Si ma te rial lidhës është përdorur llaç gël -qereje. Nga kjo shihet se kryemjeshtëri, ndër -tuesi i objektit ishte njohës i mirë i materialitdhe terrenit vendor. Mund të konkludohet sekëta mjeshtër kanë qenë të nivelit shumë tëlartë, që kishin përvojë të gjatë në ndërtimtari.Po ashtu ishin edhe njohës solid të sistemevekonstruktivo-arkitektonike të aplikuara në këtërealizim mon u men tal.109

60


TETOVO’S HAMAM

The Hamam of the Tetovo’s town, raised inthe 16th Cen tury by the sis ters Hirshide andMensure, is res o lute in the left hill of the riverShkumbim, near the rivers bridge, in front ofthe Pied Mosque (Alaxha). (Photo 36)

With interes is to be men tioned that withthe Polog’s fallen in the ot to mans rul ing, somepolog’s ha bi tants, es pe cially those of Tetovo,they fast ac cept the Is lamic re li gion. In this waythe pop u la tion of Pollog kept their po si tions,power and their ter ri to ries, and re lat ing to thistalk the fact of the cul tural-his toric mon u mentssaved till our days.

So in this pe riod, a num ber of the Pologs ar -is toc racy, rel a tively those of Tetovo, as they ac -cepted the Is lamic re li gion they were fram ing inthe gov ern ment mech a nism of Ot to manEmpire.

As they ac cepted the re li gion and the cul -ture, these Al ba nians aris to crats later playedim por tant role in ever as pect, be ing do na tors of many mon u men tal pieces as those of tem plesalso of those laic ones of the so cial and ed u ca -tion char ac ter.108

Pair Hamam of Tetovo like a clas sic build ing of the Al ba nian-Is lamic ar chi tec ture was built in a fit place for the ha bi tants of that time. In thecross road which re lates the town with the other lo cal i ties in Polog near the river Shkumbin, inthe north-west part of the Pied Mosque.

Re lated with the Tetovo’s Hamam alsoshould be men tioned some el e ments of thetech nique and the struc ture of the walls. Forthe walls con struc tion, the arch (ce ramic) cov -ers in the part of the cu po las also in the part ofthe flat sur faces, in the mid dle of the build ingscu po las is used as a ma te rial stones slab. Be sidethe stones slab is used also limy stone.

Cer tainly that here in this sys tem of thattech nique of the bathes walls are used alsobricks char ac ter is tic for that pe riod of build ing.

Like a re lat ing ma te rial is used limy sop.From this you can see that the ar ti san, thebuilder of the ob ject was ex pert of the ma te rialand of the lo cal terrene. It can come to a con clu -sion that the ar ti sans were of the high est level,and that had a long ex pe ri ence in build ing. Alsothey were solid ex perts of the sys tem con struc -tion-ar chi tec tonic ap plied in this mon u men talre al iza tion.109

108 Dr. F. Drançolli, Hamami..., f. 87-103; L. K. Bogojeviç, O. S. vo Skopje, Shkup, 1998, fq. 171109 Dr. F. Drançolli, Hamami..., f. 87-103

Hamami i Tetovës ka skemë të plotë fun -ksionale, kjo banjo është e tipit “çift” hamamsimetrik. Në dallim me ata “tek” (banjat që janëshfrytëzuar nga njëra gjini), kurse ata “çift”kanë qenë të përdorura nga të dy gjinitë.

Hamami i Tetovës, në aspektin arki tek -turalo-funksional, përbën një skemë të plotëfun ksi o nale, meqë posedon të gji tha ambientete parapara për kësi ndër time të karakteritpubliko-shoqërorë.

Shikuar si tërësi dhe atë në as pektin e për -gjithshëm, Hamami i Tetovës veçohet, në tëvërtetë e akcentojnë dy, përkatësisht tre volu -menë kryesor të cilët janë: volumi që krijonambienti i përgatitjes për larje, ambientikryesor si dhe ambienti i de posë së ujit. Volumi i brendshëm është pjesa më e madhe në gjirin ehamamit, (sot pjesa e brendshme e hamamitështë shndërrua në res to rant). Sot mjedisi,përkatësisht disa elemente karakteristikë tëhamamit kanë humbur nga gjendja fillestare.

Në këtë am bi ent klientet pajiseshin meinventarin e duhur për larje edhe atë si: najlane, peshqir etj. Komunikimi nga jashtë me këtë am -bi ent është bërë me anë të portës së mbuluarme arkitra. Porta gjendet në anën lindore tëobjektit. Si në në çdo hamam, edhe këtu përarsye funksionale, hapjet e dritareve paraqiten

61


The Tetovo’s Hamam has a full func tionalschemes, this bath is of the “pair” hamam sym -me try type. “Un even” (the bathes that wereuse just by one gen der), and those “pair” wereused by the both gen ders.

The Tetovo’s Hamam in the as pect ar chi -tec tonic-func tional makes a full func tionalscheme, be cause pos ses all the en vi ron mentsthat is need for this kind of build ings of the pub -lic-so cial char ac ter.

Looked as a group and that in the gen eralas pect, the Tetovo’s Hamam is spe cial, makes itspe cial the three main vol umes that are: thevol ume that cre ates the en vi ron ment of pre par -ing for clean ing, the main en vi ron ment and theen vi ron ment of wa ters de pot. The in side vol -ume is the big gest part of the Hamam (to daythe in side part of the hamam is trans formed in a res tau rant). To day, rel a tively some char ac ter is -tic el e ments of the hamam are trans formedsince the start ing con di tion.

In this en vi ron ment the cli ents wereequipped with the nec es sary in ven tory forwash ing and those were: sabots, tow els, etc.The com mu ni ca tion with the out side with thisen vi ron ment was made through the gate thatwas cov ered with head ers. The gate is in theeast side of the ob ject. As in ev ery hamam alsohere for func tional rea sons, the open ing of the

Foto 37 Hamami i Tetovës – Photo 37 Tetova's Hamam

vetëm në mjedisin e zhveshjes, në pjesënpërgaditore të fazës së parë të larjes.

Hamami i Tetovës po ashtu mbulohet mekatër kube, edhe atë me dy të mëdhaja e dy mëtë vogla. Në kuben e parë e cila është më emadhja, e cila është shtatëkëndshe, e në çdokënd të dytë posedon hapje të rumbullaktë,nëpër të cilët është futur drita në brendi tëhamamit. Kubet e hamamit nuk kanë madhësitë njëjtë por të ndryshme, dhe ato medinamikën dhe kontrastet e tyre ndikojnë nëthyerjen e monotonisë së objektit dhe kështume lojën e dritë-hijës i japin këtij ndërtimipublik një pamje monumentale dhe estetike.110

Po ashtu edhe polikromia e materialitndër timor, guri i përhimët, tulla e kuqe dhe llaqi i gëlqeres me ngjyrën e saj, i japin një pamjepitoreske hamamit të Tetovës. Kubet dheqemeret janë të mbuluara me qeramidhe. (Foto 37)

Sa i përket dekoracioneve pikturale, nëkëtë objekt nuk na paraqiten aspak. Ngadekoracionet na prezantohen elemente pla -stike gurore, por në masë tejet të vogël dhe tëkufizuar. Pos harqeve të thyera, të cilat veçohen me trajta të bukura të realizimit, tretman tëposaçëm kanë patur edhe kurorat e kubeve.

Trajtat arkitektonale, përmasat harmo -nike, qartësia dhe pastërtia e linjave e bëjnë qëhamami i Tetovës të zë një vend meritor nëndërtimet monu mentale publike shqiptare tëperiudhës së mesjetës së vonë, periudhësosmane në Pollog e më gjerë në territoretetnike shqiptare.

62


win dows are pres ent just in the dis man tling en -vi ron ment, in the pre par ing part, the first fazeof wash ing.

The Tetovo’s Hamam also is cov ered withfour cu po las, and that with two big and twosmall ones. In the first cu pola that in same timeis the big gest one is with seven an gles, in eachsec ond an gle pos ses cir cle open ing throughwhich was tuck the light in the in side of thehamam. The hamam’s cu po las does n’t have the same size, but they are dif fer ent, and with theirdy namic and their con trast in flu ence in thebreak ing of the ob jects mo not ony, and like thiswith the game light-shadow gives to this pub licbuild ing a mon u men tal view and es the tic insame time.110

Also the polychrome of the build ing ma te -rial, gray ish stone, red brick and the limy sopwith her color give a col or ful view to theTetovo’s Hamam. The cu po las and the archesare cov ered with ce ram ics. (Photo 37)

As it con cerns to the pic to rial dec o ra tionshere in this ob ject are not rep re sented at all.From the dec o ra tion are rep re sented the plas -tic stone el e ments, but in small and lim itedsizes. Apart the break ing arcs that are sep a -rated with beau ti ful shape re al iza tion, spe cialtreat ment had the cu po las crown.

The ar chi tec tonic shapes, har monic sizes,pu rity and clar ity of the lines, makes that theTetovo’s Hamam to take a merit place in the Al -ba nian pub lic mon u men tal build ings of the lateme di eval pe riod, ot to mans pe riod in Polog andaround in the eth nic Al ba nian territories.

110 Po aty, f. 87-103

ARKITEKTURA E BANIMIT GJATËPERIUDHES OSMANE

Në mesjetën e hershme, Maqedonia, pjesa jugore e Serbisë dhe territori i sotëm i Kosovësishin nën ndikimin e kulturës Bizantine.

Maqedonia deri në fundin e shekullit XIIIishte në përbërjen e shtetit Bizantin dhemonumentet kryesore të ndërtuara gjatë kësajperiudhe ishin nën ndikimin e kishës ortodoksebizantine.111

Nga gjysma e dytë e shekullit XIII dhe derinë fundin e shekullit XIV, këto territore ishin nëpërbërjen e Sërbisë nën sundimin e Milutinitdhe Dushanit.112 Në këtë kohë ndërtoheshinedhe më shumë monumente të cilat paksa da -llo heshin nga ato të më hershmet sipas kon cep -cionit hapësinorë, ndërsa sipas kon struk cionittë jashtëm ishin shumë të ngjashëm. Të gjithakëto monumente i takojnë stilit bizantin dhe nëbazë të karakteristikave të tyre dalluese, atomund të ndahen në dy grupe edhe atë; nëmonumentet e ndërtuara në periudhën gjatëshekullit IX-XIII të shtetit Bizantin dhe,monumente të ndërtuara në periudhën egjysmës së dytë të shekullit XIII deri në fund tëshekullit XIV, në përbërje të shtetit Serb.

Monumentet më të njohura të grupevestilistike Bizantine (shek.IX-XIII) në Maqedonijanë të përqëndruara në Ohër, i cili në këtëperiudhë ishte qendra kryesore kulturore dhefetare. Të tilla ishin kisha e Shën Naumit, ShënKlimentit e të tjera.113

Pas rënies së Maqedonisë nën sun diminOsman, në Maqedoni bëhen reforma të mëdha. Me vendosjen e pushtetit Osman në Maqedonifillojnë të ngrihen objekte strategjike mekarakter fetar e laik, shoqëror, ekonomik etj. Në qytetet e Maqedonisë ndërtimet mo rën njëpamje të stilit Ori en tal-lindor.114 Këto ndry -shime u bënë shkak për ndërrimin e pamjes sëqyteteve, si rezultat i elementit osman në arki -tekturën e qyteteve të cilët morën një pamjeorientale, ishte kultura islame.115 Si rezul tat ielementit osman (ori en tal), në tërë qytetet filloi ndërtimi masiv i xhamive, hama meve, teqeve,bezistanave, haneve e të tjera. Qytetet filluan të marrin formën ur bane të stilit ori en tal; formo -heshin ma hallat të banuara me banorë musli -man; zhvillohen çarshitë rreth xhamive,

63


HABITANTS ARCHITECTURE DURINGTHE OTTOMANS PERIOD

In the late me di eval pe riod, Mac e do nia,the south part of Ser bia, and to day’s Kosovo’ster ri tory were un der the in flu ence of theByzantine cul ture.

Mac e do nia till the end of the 13th Cen turywas in the Byzantine states set tings, and themain mon u ments built dur ing this pe riod wereun der the in flu ence of the or tho dox byzantinechurch.111

In the sec ond half of the 13th Cen tury andtill the end of the 14th Cen tury, these ter ri to ries were in the Ser bi ans set tings un der the rul ing of Milutin and Dushan.112 In this time were builtmany mon u ments that were dif fer ent fromthose for ward ones af ter the space con cept,mean while af ter the out side con struc tion wereclosely same. And these mon u ments be long tothe byzantine style, and in base to their dif fer -ent char ac ter is tics, they can be di vided in twogroups: in the mon u ments built in the pe rioddur ing the 9th-13th Cen tu ries of the Byzantinestate, and mon u ments built in the pe riod of thesec ond half of the 13th Cen tury till the end ofthe 14th Cen tury, in the Ser bian set tings.

The most known mon u ments of theByzantines styl ing group (9th-13th Cen tu ries) in Mac e do nia are in Ohrid, which in this pe riodwas main cul tural and re li gious cen ter. Theywere the Saint Naum church, Saint Kliment,etc.113

Af ter the fall ing of Mac e do nia un der theot to mans rul ing, in Mac e do nia are made bigchanges. With the res o lute of Ot to mans powerin Mac e do nia started to raise stra te gic ob jectswith laic re li gious char ac ter, so cial, eco nomic,etc. In the Mac e do nian towns the build ingstook a view of the Ori en tal-east style.114 Thesechanges be come a rea son for chang ing the lookof the towns, as a re sult of the ot to man el e ment in the town’s ar chi tec ture that took an ori en tallook, was the Is lamic cul ture.115 As a re sult ofthe ot to mans el e ment (ori en tal), in all thetowns started to be built mosques, hamams,small mos ques, bezistane, hane, etc. The townsstarted to take the ur ban ori en tal style, startedto form streets in hab ited with Is lamic ha bi -tants, started to de velop carshia near the

111 Istorija Srpskog Naroda,II,Beograd,1994,faq.144.112 Po aty,faq.154.113 Istorija na Makedonskiot Narod,knjiga prva,Skpje,1969,faq.207.114 Po aty, faq. 211.115 Glasnik, Sarajevo, 1982. faq. 466.

bezistaneve, haneve dhe hamameve ku ngri -heshin dyqane të zanatçinjve të ndry shëm menjë karakter të tipit ori en tal.116

Arkitektura islame në Maqedoni arriti kul -minacionin e vet në shekullin XV-XVI dhe mbaskoncepcionit dhe formës që merrnin qytetet,ajo u bë pjesë e shkollës vendore me elementeosmane. Osmanlijtë i shfrytëzonin mjeshtritvendorë për ngritjen e objekteve, qofshin atofetar apo profan.117

Për nga numri i monumenteve të arki tek -turës islame dhe për nga rëndësia e tyre, Ma qe -donia perëndimore hyn në radhën e re gji onevemë të pasura në Maqedoni. Kjo është ekuptueshme kur dihet se disa vende në këtëpjesë pas luftës së Kosovës mbeten nën push -tetin osman, sepse disa qytetëza kanë qenëqendra shumë të rëndësishme ad min i s tra tivedhe kulturore, si dhe shumica e popullësisëishte e përcaktimit is lam. Mund të thuhetlirisht, se prej fundit të shekullit XIV dhe gjer nëfillim të shekullit XX, arkitektura os ma ne i jepvulën kryesore tërë ndërtimit në Maqe doninëperëndimore. Mirëpo, megjithkëtë, këtomonumente janë fare pak të stu diu ara, edheatë kalimthi vetëm kur është për men dur peran -doria osmane, qoftë nga aspekti kul turo- historik, qoftë në pikëpamjen arkitek tonike.

Ky është edhe shkaku pse disa monumente janë lënë pas dore, e disa shumë të rëndë -sishme madje edhe janë rrëzuar, kështu që përto nuk është ruajtur kurrfarë gjurme.118

Treva etnike shqiptare e Maqedonisë pe -rën dimore, ruan edhe sot e kësaj dite një tra -shëgimi arkitektonike popullore me një lartësidhe përmbajtje shumë të pasur. Kjo trashëgimipopullore shqip tare, që paraqitet në një vazh -dimësi të pandërpre që nga antika e këtej, edhepse e rrënuar dhe e shkatërruar në masë tëkonsiderueshme, megjithkëtë ofron një lëndëtë bollshme me vlera të mëdha. Pas një puneserioze arrita të zbuloj dëshmitë arkitek to -nike-historike, të cilat pasurojnë këtë pjesë tëtokave shqiptare me monumente të tiparevearkitektonike, përkatësisht të elemen tevedalluese të gjuhës arkitektonike populloreshqiptare të mjeshtërve shqiptar të këtyre vi -seve për këtë periudhë kohore. Një konkluzion itillë vjen nga fakti se mjeshtrit vendorë, pas njëpërvoje shembullore arritën një shkallë të lartëtë të mjeshtruarit, duke krijuar kështu një rendapo sistem arkitektonik, si rezultat i zbatimitkonsekuent të rregullave apo kanoneve stili -

64


mosques, bezistane, hane and hamams wherethere were raised dif fer ent ar ti san stores with a char ac ter of the ori en tal type.116

The Is lamic ar chi tec ture ar rives in Mac e do -nia the top in the cen tu ries 15th-16th, and af terthe con cep tion and form that the towns took,that be come a part of the lo cal schools with ot -to mans el e ment. The ot to mans used the lo calar ti sans for rais ing the ob jects, even they werere li gious or pro fanes.117

For the num ber of the mon u ments and fortheir im por tance, the west Mac e do nia en ters in the lines of the rich est re gions in Mac e do nia.This is un der stand able when is knows thansome places of this part af ter the Kosovo’s warthey stay un der the ot to mans power, be causesome town ships were im por tant ad min is tra tive and cul tural cen ters, and also lots of pop u la tionwere Is lamic. It can be said easy that from theend of 14th Cen tury and till the be gin ning of the 20th Cen tury, the ot to man ar chi tec ture givesthe main mark the build ings in the west Mac e -do nia. But even that these mon u ments are solit tle ex plored, and when they were men tionedwas just be cause of the Ot to man Em pire, eventhat was for the historical-cultural aspect orarchitectonic aspects.

This is also a rea son why some mon u mentsare left be hind, and some of them very im por -tant ones were de stroyed, like this from themthere aren’t noth ing saved.118

The eth nic Al ba nian ter ri tory in west Mac -e do nia keeps also in our days a na tional ar chi -tec tonic her i tage with high level and a richcon tent. This na tional ar chi tec tonic her i tagethat is rep re sents in a con tin ues way from thean tic till to day, even its fallen and de stroyed in a con sid er able size, how ever it’s a big mat ter andwith great val ues. Af ter a se ri ous work achieved to dis cover ar chi tec tonic-his toric wit nesseswhich en rich this part of the Al ba nian ter ri torywith mon u ments with ar chi tec tonic char ac ters, re spec tively the dif fer ent el e ments of the ar chi -tec tonic lan guage of the Al ba nian pop u la tion ofthe Al ba nian ar ti sans of these parts, for thistime pe riod. A con clu sion like that co mes fromthe fact that the lo cal ar ti sans af ter a model ex -pe ri ence achieved a high est level of the ar ti sanlike this they cre ated a line or ar chi tec tonic sys -tem, as a re sult of the or ders ap pli ca tion, orstyles can ons that de ter mined the form and the

116 Po aty, f..466.117 Po aty, f. 468.118 Po aty, f. 469.

otike, të cilat përcaktuan formën si dhe për -masat e elementeve arkitektonike. Si rezultat injë tradite të lashtë ndërtimore në trevatshqiptare të Maqedonisë perëndimore, u arritnjë stil i lartë në mënyrën e të ndërtuarit metipare specifike në kuadër të arkitekturëspopullore mbarshqiptare.

Ndërtimi sipas këtij sistemi në periudhënosmane, bëri që Maqedonija perëndimore nëpjesën më të madhe të saj, të paraqesë njëunitet apo një arkitekturë popullore me tiparetë një sishme, meqë pavarësisht se për cilënshtresë shoqërore ndërtoheshin, dhepavarësisht se për cilën gjini arkitektonike,mjeshtrit popullorë shqiptarë përherë epërdornin të njëjtën struk turë, përkatësishtsistem arkitektonik- kon struk tiv dhe formuesme tipare të dalluara dhe identik të plotë.

Kjo do të thotë se në krijimtarinë arki tek -tonike popullore nuk u paraqitën tiparet esistemit struktural-konstruktiv me karakter lokal, sipas fshatrave apo qy teteve e as re gjional, pornë Maqedoninë etnike shqiptare dendur veproiedhe shkolla e mjeshtrit ven dor shqiptar.

Në kontekstin urbanistik të arkitekturësIslame, vend të rëndësishëm zënë ndërti met ekultit dhe ato shoqërore. Vlen të thek sojmë sevendbanimet e kësaj periudhe nuk ka në qendër nëkuptimin bashkëkohorë, admi ni strata derivonë qëndroi në lagjet e fortifikuara, prandajjeta e varfër shoqërore ishte një faktor mepeshë në repertorin relativisht të varfër mendërtime që i shërbenin shoqërisë. Prandajkëtu përfshihen dy kategori ndërtimesh, ato tëkultit dhe ndërtimet shoqërore.119

Ndërtimet e kultit ishin Xhamitë, teqet,hamamet, medresetë e të tjera.

Ndërtimet e kultit, e veçanërisht xhamitë,kanë luajtur një rol të rëndësishëm në procesine ndërtimeve me një akitekturë orientale,120 tëvendbanimeve shqiptare. Ndërtimi i tyre nëdisa raste është bërë shkak për krijimin elagjeve të reja, si ndeshim shembuj në mbarëqytetet shqiptare.121 Në shumicën e rasteve,pranë xhamive ndërtoheshin edhe objekte tëtjera me karakter shoqëror dhe ato të kultit isl-am. Zakonisht, pranë xhamive krijohej sheshi,që edhe sot e kësaj dite ekziston. Shumica eobjekteve të arkitekturës osmane në Maqe do -ninë perëndimore janë lënë shumë pas dore.Do të ishte e domosdoshme të merren masa për meremetime të ngutshme restauruese dhe për

65


size of the ar chi tec tonic el e ments. As a re sult ofa long build ing tra di tion in the Al ba nian ter ri to -ries in west Mac e do nia was achieved a highstyle in the way of building with specific char a c -ters in the settings of the national architectonicof the Albanians around the world.

The build ing af ter this kind of sys tem in theot to man pe riod, made that west Mac e do nia inher big gest part to rep re sent a unity or a na -tional ar chi tec ture with a line char ac ters, andwas n’t im por tant for which so cial class theywere built or with what ar chi tec tonic gen der,the na tional Al ba nian ar ti sans al ways they usedthe same struc ture, or better said the ar chi tec -tonic-con struc tive sys tem and formed with dis -tin guished characters and full identical.

This means that in the na tional ar chi tec -tonic cre ation did n’t ap pear the char ac ters ofthe ar chi tec tonic-con struc tive sys tem with lo -cal char ac ter, af ter vil lages or towns, or even re -gional, but in the Al ba nian eth nic Mac e do niaof ten acted also the lo cal Albanian artisansschool.

In the con text of city plan ning of Is lamic ar -chi tec ture holds an im por tant place in the tem -ple build ing and that of so cial. It should bemen tioned that the in hab it ants of this pe rioddoes n’t have a cen ter in the con tem po rarysense, the ad min is tra tion long stayed for ti fiedsquares, and for that the poor so cial life was afac tor with big weight in the rep er tory rel a tively poor with build ing that served to the so ci ety.For that here are counted two build ing cat e go -ries, those of the tem ples and those of the so ci -ety.119

The tem ples build ing were Mosques, SmallMosques, Hamams, Madrasah, etc.

The tem ples build ing, re spec tively themosques had played im por tant role in the pro -cess of the build ing with an ori en tal ar chi tec -ture,120 of the Al ba nians in hab it ants. Theirbuild ings some times were made just for therea son of cre at ing new squares, like we meetex am ples in all the Al ba nian towns.121 In themost of the cases near the mosques were buildother ob jects with so cial char ac ter and of the Is -lamic tem ples. Usu ally near the mosques wascre ated the court that ex ists also in our days.Most of the ob jects of the ot to mans ar chi tec -ture in west Mac e do nia are left be hind. It would be nec es sary to be done im me di ately some -

119 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare e mesjetës së vonë, Tiranë, 1991, faq. 32.120 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998. faq. 11.121 Etnografia shqiptare,Tiranë, 1989, faq. 147.

shpëtimin e këtyre objekteve nga shkatërrimi iplotë i tyre.

Në lindjen dhe në zhvillimin e arkitekturësgjatë periudhës osmane në territorin etnikshqiptar, konkretisht të objekteve arkitekturore të realizuara në shekullin XVIII, veçanërisht nëshekullin XII, kanë ndikuar mjaft faktorë. Këtafaktorë nuk ishin të natyrës së njëjtë, meqëedhe ndikimet e tyre ndrishuan.

Kjo gjë, pra ndikimi i faktorit, varet ngakoha dhe nga treva ku dhe kur u realizuanveprat e arki tek turës osmane. Tërë faktorëtmund të ra dhiten në dy grupe: në grupin e parëbëjnë pjesë faktori i natyrës dhe faktori fiziko- gjeo grafik, ndërsa në atë të dytin faktorishoqëror- ekonomik.122 Në faktorët e këtyre dygrupeve bëjnë pjesë edhe këta: përbërjagjeologjike e terrenit, klima, konfotouracioni iterrenit, degët e ndryshme të bujqësisë,struktura e familjes, sis temi socialo-politik dhehistorik, si dhe të tjerë. Mirëpo, edhe ndikimi ikëtyre faktorëve të cekur, varet kryesisht ngaintesiteti i rrethanave ekzistuese të periudhavetë caktuara historike. Kështu që, në rrethana tëndryshme historike gjen shprehje më tepër amë pak ndonjë faktor shoqëror, gjë që mund tëndikojë mjaft në krijimin e tipit, përkatësisht tëvariantit të veçantë arkitekturor. Kjo dikton dhe cilëson në një masë veprat arkitekturore të njëtreve etnografike.123

Faktori shoqëror në disa raste luan një rolme rëndësi në ndërtimin arkitek turor nëkonstrukcionin dhe formën e ndërtimit dhe nëpërshtatjen ndaj kushteve atmosferike.124

Ndërtimet arkitektonike, të ndërtuara nëpjesën perendimore të Maqedonisë që lidhenme periudhën osmane, i cili kishte krijuarkushte për një zhvillim relativisht të ngadal -shëm të ekonomisë e jetës të popullatës nëpërgjithësi, paraqesën një sërë objekte, si atopro fane edhe ato shoqërore.

Arkitektura pro fane ishte shumë e zhvi lluar dhe funkcionale në jetën e përditshme të sho -qërisë. Hanet, bezistanet, hamamet, med reset,saatkullat, çezmet e shumë të tjera. Edhe tekkëta objekte ishte i njëjti konstrukcion si në atëfunkcional edhe në atë konstruktal, që kishinnjë formë të lartë arkitektonike, të ndër tuaranga mjeshtrit ven dor. Hanet dhe karavan sarajet ishin të ndërtuara për pritjen e kalim tarëve dhetregtarëve për bujtjen e tyre. Hamamet ishinnjë ndërtim dekorativ të qyteteve dhe

66


thing in the re pair ing, so these ob jects will besaved from their to tal de struc tion.

In the dawn and the de vel op ing of the ar -chi tec ture dur ing the ot to man pe riod in theeth nic Al ba nian ter ri to ries re al ized in the 18thCen tury, re spec tively in 12th Cen tury there in -flu enced many fac tors. These fac tors were n’t of the same na ture, be cause also their influenceschanged.

This, thus the in flu ence of the fac tor hangon time and from the ter ri to ries where were re -al ized the pieced of the ot to man ar chi tec ture.All the fac tors can be or dered in two groups: inthe first group is the na ture fac tor and the phys -i cal-geo graph ical fac tor, whereas in the sec ondgroup is the so cial-eco nomic factor.

In the fac tors of these two groups are also:geo logic con sist of the terrene, cli mate,confotouration of the terrene, the dif fer ent ag -ri cul ture branches, fam ily struc ture, so cial-pol i -tic sys tem and his toric, etc. But also thein flu ence of these fac tors de pends mainly fromthe in ten sity of the ex ist ing con di tions of thecer tain his toric pe ri ods, like this in dif fer ent his -tor i cal con di tions you find more or less ex pres -sion of some so cial fac tors, some thing that canin flu ence big time in the type cre ation, rel a -tively at the spe cial ar chi tec tural vari ant. Thiscan dic tate and value in some way the ar chi tec -tural pieces of a ethnographic ter ri tory.123

The so cial fac tor some times plays im por -tant role in the ar chi tec tural build ing in the con -struc tion and the form of the build ings and inad ap ta tion on the at mo spheric con di tions.124

The ar chi tec tonic build ings, built in thewest Mac e do nian part that re lates with the ot -to mans pe riod, which cre ated con di tions for arel a tively slow de vel op ment of the econ omy, of the pop u la tions life in gen er ally, rep re sents aline of ob jects, like of those pro fane and thosesocial ones.

The pro fane ar chi tec ture was very de vel -oped and func tional in the daily life of the so ci -ety, hanet, bezistanet, hamams, madrasah,clock tow ers, drink ing-foun tains, etc. Also atthese ob jects was a same con struc tion that hada high ar chi tec tonic form, built by lo cal ar ti sans. Hanet and the car a van sarajs were built for wel -com ing the pass erby and ven dors for their hos -tel. Hamams were dec o ra tive build ings of the

122 Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare., f. 25.123 Po aty, f. 26.124 Po aty, f. 26.

shërbenin për mirëmbajtjen e higjienëspersonale të njeriut.

Një vend të posaçëm në arkitekturën os -mane zënë edhe saat kullat, që ndërtoheshinnëpër qendrat qytetare. Prej arkitekturës foti -fikuese që janë prezente edhe sot e kësaj dite,mund të përmendim kalatë e ndërtuara nëperiudhën e Perandorisë Osmane.

Në Maqedoni ishte i zhvilluar edhe ndër -timi i urave që kishin një rol të rëndësishëm nëjetën e përditshme të shoqërisë.

Arkitektura e banimit të kësaj periudhe pa -raqet një stil të veçantë, si në atë të arkitekturës qytetare, ashtu edhe në atë fshatare.

Një kujdes i veçantë u është dhënë puni -meve të brendëshme të objekteve, punimevetë drurit, që vijnë në shprehje, sidomos në puni -min e tavaneve, dritare ve, dyerve e tjera. Orno -mentet e stilizuara me mo tive të ndryshme tërealizuaraura me ngjyra të lloj-llojshme, janëshumë prezente në interierin e objekteve.

67


towns, and served for keep ing the per sonal hy -giene of the hu man.

Im por tant place in the ot to mans ar chi tec -ture holds also the clock tow ers, which werebuilt in the towns cen ters. From the for ti fied ar -chi tec ture which is pres ent also to day, we canmen tion cit a dels built in the pe riod of theOttomans Empire.

In Mac e do nia was also de vel oped thebuild ing of the bridges that had im por tant rolein the daily life of the so ci ety.

The in hab i ta tion ar chi tec ture of this pe riod rep re sents a spe cial style as in the town’s ar chi -tec ture also in that village one.

A spe cial at ten tion was given to the in sidepro ject of the ob jects, woods pro jects, thatcome in ex pres sion no ta bly in the roofs, win -dows, doors and other pro jects. Styled dec o ra -tions with dif fer ent mo tives re al ized withdif fer ent col ors, are so pres ent in the objectsinterior.

ARKITEKTURA QYTETARE

Pushteti Osman u kushtoi një vëmendje tëveçantë ndërtimeve të qyteteve në Maqe do -ninë perëndimore, duke synuar tì ketë si pikakryesore mbështetëse. Në fillimin e push timit,pushteti osman ndoqi një politikë që angazhimii një pjese të madhe të banorëve të qyteteveshqiptare të jenë përkrahës të ndërtimeveOsmane në stilin ori en tal. Që në fillimet e tij,pushteti osman ndoqi një politikë diskri -minuese ndaj popullatës krishtere, duke nxiturme lehtësime fiskale dhe mënyra të tjeraislamizimin e popullatës, e sidomos asaj qyte -tare. Prandaj roli i qyteteve të kësaj periudheishte shumë i qartë. Qytetet e Maqedonisëperëndimore të mesjetës së vonë, nuk janë njëdukuri e re e lidhur posaçërisht me këtë pe -riudhë të historisë sonë. I konsoliduar në tiparet e tij thelbësore të vendëvendosjes dhe tëfunksioneve të tij si një kategori dialektike, aipërgjithësisht vjen në këtë periudhë pas njëhistorie të gjatë, e cila në më të shumtën erasteve zë fill në qytetet e trojeve shqiptare.Krahas kësaj lidhjeje ndërmjet qytetit tëmesjetës së vonë dhe atij an tik, ekziston edhenjë vazhdimësi e qyteteve të krijuara gjatëmesjetës së hershme e të mesme. Megjithësevazhdimësia e qytetit të mesjetës së vonë ngaata antike e mesjetare, përbën dukurinëthelbësore, kjo nuk do të thotë se gjatë kësajperiudhe nuk pati edhe krijime qendrash të rejame rrugën të cekim të natyrshme, për kaliminnga qendra fshatare në qendra qytetare.

Krahas këtij funksioni, qytetet për nga vetënatyra dhe tradita e tyre, vazhduan të luajnëedhe rolin e tregjeve me lokale të shumta.125

Krahas procesit të rimëkëbjes së qyteteve siqendra prodhimi e këmbimi të mallrave tëllojeve të ndryshëm, në saje të politikës fiskaletë pushtuesve osman, procesi i islamizimit tëpopullsisë qytetare në fund të shekullit XVIkishte ecur me ritme të shpejta.

Procesi i islamizimit të popullatës qytetarelidhet edhe me ngritjen e një sërë ndërtimeshkulti si: xhamitë, mesxhidet, teqet, turbet e tëtjera.126

Shekulli XVII shënon një etapë me rëndësinë zhvillimin e arkitekturës qyte tare tëmesjetës së vonë, i cili fuqizon dukshëm rolin eqendrës qytetare.

68


TOWN’S ARCHITECTURE

The Ot to man power give a spe cial at ten -tion he towns ar chi tec ture in the west Mac e do -nia, as as pi rated to have them as a hold ingpoints. In the start of the in vad ing, the ot to -mans power at tended a pol i tic that the en gage -ment of a big part of the ha bi tants in theAl ba nian towns to be sup port ers of the Ot to -mans build ing with ori en tal style. From the start the ot to mans power at tended a discriminativepol i tic among the Chris tian pop u la tion, as theyhad to pay fis cal and some other ways so theywill ac cept the Is lamic re li gion, and mostly thatof towns. So for that the town’s role dur ing thispe riod was clearly. The towns of the west Mac e -do nia in the late me di eval pe riod aren’t a newoc cur rence re lated rel a tively with this pe riod ofour his tory. Con soled in his base types ofself-de ter mi na tion and to his func tions as a di a -lect cat e gory, he gen er ally ar rives to this pe riodaf ter a long his tory which in the most of casestakes a start in the towns of the Al ba nian ter ri -to ries. The re la tion be tween the towns of thelate me di eval and that of an tic ones, ex ists acon ti nu ity of the cre ated towns dur ing the latemid dle me di eval. How ever the con ti nu ity of the late me di eval town from those of an tic and me -di eval con sists the base oc cur rence, these does -n’t means that dur ing this pe riod did n’t hadcre ation of new cen ters to men tion with nat u ral way, for cross ing from vil lage cen ters to towncen ters.

Be side this func tion, towns from their na -ture and their tra di tion, con tin ued to play alsothe role mar kets with lots of lo cals.125 Be sidethe pro cess of the ren o va tion of the towns ascen ters of pro duce and ex change of dif fer entma te ri als, in the set tings of the fis cal pol i tic ofthe ot to man in vad ers, the pro cess of the townspop u la tion ac cept ing the Is lamic re li gion in theend of the 16th Cen tury was in a good way.

The pro cess of the town’s pop u la tion ac -cept ing the Is lamic re li gion it’s re lated also withrais ing of a line of tem ples build ing like:mosques, mesxhidet, small mosques, turbet,etc.126

The 17th Cen tury marks im por tant phasein the de vel op ing of the towns ar chi tec ture ofthe late me di eval, which for tify clearly the roleof the towns center.

125 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare, f. 13.126 Po aty, f. 16.

Sistemi i esnafëve mesjetarë bëhet formambizotëruese e organizimit të prodhimit zejtar.Rritja e mëtejshme demografike, rritja eveprim tarisë ndërtimore, zgjerimi i qytetit tëhapur me lagje të reja banimi dhe dendësimi indërti meve në lagjet egzistuese, përbëjnëtiparet dalluese të arkitekturës së mëparshme,e cila tani merr një pamje me arkitekturëorientale.

Një zhvillim të madh gjatë kësaj periudhemerr edhe mënyra arkrtektonike e ndërtimevetë pazareve nëpër qytetet e Maqedonisëperëndimore, në të cilat shtohej numri i zejeveqë ushtroheshin nëpër qendra zejtaro-tregtare.

Dyqanet ose punishtet ku prodhohej dheshitej prodhimi zejtar, fillojnë të shoqërohenedhe me dyqane për shitje. Krahas dyqanevepërdhese, që nga shekulli XVII fillojnë tëndërtohen edhe dyqane dykatëshe.

Qendrat e qyteteve me rëndësi të veçantëpër pushtetarët e asja kohe, ndjenin nevojën endërtimit të sahat kullave për disiplinimin ekohës së punës, e në veçanti për ritet fetare qëushtroheshin nëpër xhamitë.

Krijimtaria në fushën urbanistike të arki -tekturës qytetare e cila merr një zhvillim tëndjeshëm gjatë shekullit XVI-XVIII, në kuptiminrigoroz të termit qe një vepër spontane, pra epaplanifikuar.127 Në kushtet e shoqërisëfeudale, si në qytetet e lindjes, ashtu edhe nëato të perendimit kjo ishte një dukuri e ngulitur.

Më vonë, edhe në periudhën e rilindjesplanet për ndërtimin e qyteteve mbetën vetëmnë letër.128

Ashtu si në mbarë krijimtarinë arki tek to -nike mesjetare, edhe në atë të fushës së urba -nistikës, duket se fotoura qendrore ka qenëmjeshtri vendore.

Në dallim nga ndërtimet e veçanta pri vate,pra, kryesisht të banesave, krahas mjeshtërve,në zgjidhjet konkrete kanë ndikuar edhe faktorë të llojeve të tjerë. Lidhur me kriteret udhë he -qëse të ndërtimit të qyteteve gjatë periudhësosmane, mund të thuhet se ato kanë ekzistuar,siç tregojnë tiparet e këtyre qendrave të Maqe -donisë perëndimore, të cilat shprehin shkallëne zhvillimit të shoqërisë në kushtet konkrete tërendit feu dal.129

Qytetet e Maqedonisë perëndimore tëmes jetës së vonë, si një kategori dinamike elidhur ngushtë me kontekstin historiko- shoqërorë të kohës, kanë një sërë funksioneshtë cilat janë të ndryshueshme si brenda një

69


The me di eval crafts sys tem be comes the rul -ing form of the or ga ni za tion of the ar ti sans pro -duce. The in creas ing of the de mog ra phy,in creas ing of the build ing ac tiv ity, spread ing of the open town with new liv ing squares, and den sity of the build ings in the ex ist ing squares, make dis tinc -tive types of the past ar chi tec ture, which nowtakes a look of the ori en tal ar chi tec ture.

A big de velop dur ing this pe riod takes alsothe ar chi tec tonic build ing of the ba zaars in thewest Mac e do nia towns, in which in creased thenum ber of the crafts that prac ticed in thecraft-ven dor centers.

Stores or the ate liers where was pro duc ingand sale the craft prod ucts, started to be fol -lowed with sale stores. Be side the down stairsstores from the 17th Cen tury starts to be builttwo floor stores.

The town’s cen ter with spe cial im por tancefor the in vad ers of that time, they feel the needof build ing the clock tow ers for dis ci pline thework time, and es pe cially for re li gious rhythmsthat were drilled in the mosques.

The cre ation in the ur ban field of the towns ar chi tec ture which takes a high de vel op mentdur ing the 16th-18th Cen tu ries, in the roughlycon cep tion of the term is a spon ta ne ous piece,so un planned.127 In the con di tions of the feu dalso ci ety, as in east towns also in those of westthis was an im plant ing oc cur rence.

Later on, also in the re nais sance pe riod theplane for the towns build ing stays only in let ter.

Like in the all me di eval ar chi tec tonic cre -ations, and that in the ur ban field, it seems thatthe cen ter photo bridge was the lo cal ar ti san.

Dif fer ent from the pri vate spe cial build -ings, so mainly the res i dences, be side the ar ti -sans in the con crete op tions in flu enced also theother fac tors. Re lated with the lead ing stan -dards of the towns build ing dur ing the ot to manpe riod, it can be said that they ex isted, likeshows the char ac ters of these west Mac e do -nian cen ters, which ex press the de velop level of the so ci ety in the con crete con di tions of thefeu dal or der.129

The towns of the west Mac e do nia of thelate me di eval, as a dy namic cat e gory which isre lated closely with the con text his tor i cal-so cial of the time, have a line of func tions that are dif -fer ent as in the in side cen ter, also in the gen eral set tings of the town.

127 B. Svetozareviç, Tetovski spomenar, (1919-1941), Tetovo, 1999. faq. 45.128 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare., f. 21.129 B. Svetozar, Tetovski spomenar., f. 47.

qendre të dhënë, ashtu edhe në kuadrin epërgjithshëm të qytetit.

Në Pollog, kryesisht në Tetovë, si qendërmë e vjetër se Gostivari, arkitektura orientale- osmane zë një vend të rëndësishëm në rrjedhën e ndërtimeve të objekteve, si ato pro fane ashtuedhe ato shoqërore. Me ardhjen e pushtuesveosman, Tetova e ndërron pamjen e vet arki -tektonike.130

Në Tetovë, në periudhën e pushtetit os -man ngrihen shumë objekte pro fane dheobjekte shoqërore të arkitekturës së ndikimitori en tal.

70


In Polog, mainly in Tetovo like an older cen -ter than Gostivar, the ar chi tec ture ot to man-ori -en tal takes im por tant place in the leak of theob jects build ing, as those pro fane also those ofso cial one. With the ar riv ing of the ot to mans in -vad ers, Tetovo changes his ar chi tec toniclook.130

In Tetovo in the pe riod of the ot to mans in -vad ing were raised many pro fane ob jects, andso cial ob jects of the ar chi tec ture with ori en talinfluence.

Foto 39. Arkitekturë e vjetër qytetare • Photo 39 Old city architecture

130 Tetovo i tetovsko niz istorijata., f. 338.

ARKITEKTURA E BANESAVE QYTETARE

Banesa si një kategori e veçantë ndër ti -more në bashkësinë e madhe të krijimtarisëarkitektonike, të cilat si pasqyruese të njërealiteti të caktuar ekonomiko-shoqëror si dhetë kushteve të caktuara që lidhen me faktorë tëtjerë më pak të rëndësishëm, por jo të papër fill -shëm, kërkon për vetë natyrën e saj një studimtë veçantë. Brenda kritereve të për gjith shme tëstudimit të veprës arki tektonike, banesaqytetare si një krijimtari masive e realizuar ngamjeshtrit ven dor, përfshihet në krijimtarinëpopullore.

Si e tillë, ajo përmbledh karakteristikat ekësaj krijimtarie, gjithnjë duke mbajtur para -sysh faktin se në kulturën qytetare, gjatë sun -dimit shumëshekullor osman pati edhe pasojate veta. Arkitektura qytetare në stilin ori en tal,vepra të mjeshtërve vendor, duke konsoliduararritjet pozitive nëpërmjet ndërtimeve tëshumta dhe të vazhdueshme, i jepte kësajkrijimtarie disa veçanti që e dallojnë nga kultura e kultivuar.131

Funksioni i banimit në kuptimin e plotë tëpërmbushjes së nevojave për qëndrim, fletjet,marrjen e ushqimit e të tjera, përbëjnë pa dyshimfunksionin themelor të banesës qytetare. Kyfunksion, për arsye të kuptueshme, mbetet ai mëme peshë në konceptimin e banesës.

Zgjidhja sa më racionale e kërkesave përbanim, bën që funkcionet e tjera të varen ngapërmbushja sa më mirë e funkcionit kryesor.

Banesa qytetare ishte në mjaft raste, sido -mos për shtresat e mesme dhe ato të varfra,kishin edhe një vend ku përpunoheshin pro -duktet bujqësore e blegtorale për përdoriminshtëpiak ose për tregëtim.

Ndërtimet e shtresës së feudalëve, kushumica e tyre ishin të preokupuar edhe me njëfunkcion tjetër, atë të vendëmledhjeve dhekonsultimeve për probleme të rëndësishme tëkarakterit shoqëroro-politik.

Shumë nga vendimet e rëndësishme përrezistencën kundër pushtuesve të ndyshëm,janë marrë pikërisht nëpër banimet e patri -otëve shqiptarë, që me gjithë pozitën e tyreshoqërore të priveligjuar, ishin të lidhur mefatin e popullit të vet. Një vend jo të papër -fillshëm zinte në banesë edhe funkcionireprezentativ, si ajo e mjedisit për pritje tëmysafirëve ose oda e miqëve.

Banesa me pamjen e saj akitektonike tëjashtme dhe të brendshme, duhej të shprehtte

71


ARCHITECTURE OF THE TWONSRESINDECES

Res i dence as a spe cial cat e gory of thebuild ing in the big com mune of the ar chi tec -tonic cre ation, which as a mir ror of a cer taineco nomic-so cial re al ity, also the cer tain con di -tions which re lates with other less im por tantfac tors, but not in con sid er able ones, asks forher na ture a spe cial study ing. In side the gen eral study ing cri te ri ons of the ar chi tec tonic piece,the town res i dence, like a mas sive cre ationfrom the re al ized by the lo cal ar ti sans, countson the na tional cre ation.

Like that she con sist her cre ation char ac -ter is tics al ways hold ing on the fact that in thetown’s cul ture, dur ing the many cen tu ries ot to -mans rul ing had also con se quences. The town’sar chi tec ture in the ori en tal style, pieces of thelo cal ar ti sans, as con sid er ing pos i tive achieve -ments through the many con tin ual build ings,gives to this cre ation some val ues that dis tin -guish it from the cul ti vated cul tures.131

The func tion of res i dences in the full con -cep tion in fill ing the needs for stay ing, sleep ing,tak ing the food and other, makes with nodoubts the base func tion of the town’s res i -dence. This func tion for re al iz able rea son stayswith one of the most val u ated in the res i denceconcept.

The res o lu tion much more ra tio nal of thein hab i ta tion de mands, made that the otherfunc tions to de pend in the fill ing much betterthe main function.

The town’s res i dence was in many cases,mostly for the mid dle class and those of poorone, they had a place where were pro duced theag ri cul tural and farm ing prod ucts.

The build ing of the feu dal class the most ofthem were in pre oc cu pa tion with an other func -tion in that of self-sown and con fer ences for the big gest prob lems of the so cial-pol i tic character.

Many of the im por tant de ci sions for the re -sis tance against the many oc cu pa tions weretaken ex actly in the res i dences of the Al ba nianpa tri ots, as they were in so ci ety po si tions theywere also re lated with the faith of their peo ple.Im por tant place in the res i dence took also therep re sen ta tive func tion, like that of the en vi -ron ment of wel com ing the guests or the guestroom.

Res i dence with her ar chi tec tonic in sideand out side look, it should have ex pressed as

131 Etnografia Shqiptare, nr. 13, Tiranë, 1983, f. 198.

sa më qartë fuqinë ekonomike të pronarit të saj. Eshtë për tù theksuar se disa elemente si: porta e jashtme, oxhaqet, oda e miqve etj. përbëninnjë komleks të ndërtimit ori en tal, ndërtim ipërkujdesjes së veçantë brenditë e banesaveqytetare janë të pu nuara nga mjeshtrit vendorëme një kujdes estetik, të banesës në përgjithësiedhe elementet e saja formuese të veçanta.

Duke e marrë si bazë për caktimin e këtijkriteri, për klasifikimin e arki tekturës së bane -sës qytetare për periudhën osmane, duhet pra -nuar kompozimin plani metriko-vëllimor i saj.

Ky kriter është më i pranishëm, sepse aiështë pasqyrues i një mënyre jetese të caktuarbrenda një konteksti të dhënë ekonomiko- shoqëror.

Pollogu, përkatësisht si qendër ad min i s tra -tive dhe politike, (Tetova e Gostivari) paraqesinqendra urbanistike në Fushëgropën e Polloguttë stilit ori en tal.132 Rrugët nëpër qytet ishin tëngushta e të shkurtra, të shtruara me rrasaguri.133 Në pjesën qëndrore të qytetit shtrihetedhe çarshia me shumë dyqane, hane ku bëhejkëmbimi i mallrave të ndryshëm.134

Ndërtimet ose objektet pri vate të banimit,si një kategori e veçantë ndërtimore nëbashkësinë e madhe të krijimtarisë arkitektoniknë territorin e Pollogut, janë rruajtur edhe nëditët e sotme mjaft ndërtime arkitekturore tëcilat me kohë, në rrethana dhe në forma tëndry shme, kanë pësuar ndryshime në aspektine elementeve ndërtimoro-arkitekturore, fun -kcionale dhe estetike.

Këto ndryshime paraqesin një kompo -nentë tejet me rëndësi për objektet e banimitdhe për historinë e arkitekturës shqiptare(orientale).135

Objekteve të banimit, për arsye të ndry -shme u nënshtrohen një sërë ndryshimeshshtesash, ritrajtimesh pjesore ose tërësore,kështu që sot ato shumë rrallë vijnë në gjendjen e tyre origjinale. Këto ndryshime shpesh kanëtjetërsuar në mënyrë të ndryeshme nëkompozimin origjinal të objekteve për banim.Në tipologjinë e arktitekturës vendore orientale të objektit për banim, tiparet e spikaturakompozicionale zënë një vend të rëndësishëmnë kompleksin e objektit.

Objekti i banimit zë pjesën qendrore tëparcelës, orientimi i saj përcaktohet kryesishtnga ana e hyrjes kryesore të oborrit, i cili është irrethuar me mur prej matrialit të gurit, si dhenga orientimi i tremave të hapura (hajat).

72


clearly the eco nomic power of her owner. Itshould be men tioned also that some el e mentslike: the out side gate, chim neys, guest room,etc, con sisted a com plex ori en tal build ing,build ing with a spe cial at ten tion. The in side ofthe towns res i dences are tooled by the lo cal ar -ti sans with a spe cial es the tic at ten tion, of theres i dence in gen er ally and her special formingelements.

As we take as a de ter mi na tion base of thiscri te rion, for clas si fi ca tion of the town’s res i -dence ar chi tec ture, for the ot to man pe riod, asac cept ing her com po si tion plane-volume.

This cri te rion is more pres ent be cause it’smore like mir ror of a cer tain liv ing way of in sidea given eco nomic-so cial con text.

Polog, re spec tively as ad min is tra tive andpo lit i cal cen ter, (Tetovo and Gostivar) rep re -sent ur ban cen ters in the Polog’s hol low of theori en tal style.132 Town’s streets were small andshort, paved with stone gowns.133 In the cen terof the town is ex tended also carshia with manystores, hane where was made the ex change ofdif fer ent mer chan dises.134

Build ings or the pri vate ob jects of the res i -dence, like a spe cial cat e gory of build ing in thebig com mune of the ar chi tec tonic cre ation inthe Polog’s ter ri tory are saved also in our days,many ar chi tec tural build ings which with time incon di tions and dif fer ent forms had changes inthe as pect of the el e ments build ing-ar chi tec -tural, functional and esthetic.

This change rep re sents a com po nent withbig im por tance for the res i dence ob jects and alsofor the his tory of Al ba nian ar chi tec ture (ori en tal).

The res i dences ob jects for the dif fer entrea sons they abid ance a line of ad di tivechanges, so to day they rarely come in their orig -i nal state. These changes of ten de stroyed insen si tive way in the orig i nal com po si tion of theresidence ob jects. In the lo cal ori en tal ar chi tec -ture type of the res i dence ob ject, thecompositional types take im por tant place in the ob jects complex.

The res i dence ob ject take a cen ter place ofthe par cel, her ori en ta tion is mainly de ter mined from her main en try of the yard which is sur -rounded with walls from the stone ma te rial,also from the ori en ta tion of the gal ler ies.

132 Dr. J. H. Vasiljeviç, Po Tetovskoj Oblasti, Beograd, 1938. f. 12.133 Po aty, f.13.134 J. Pavlovski, Zh. Stafanovski, Tetovo (monografija), Tetovo, 1969. f. 21.135 Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare., f. 38.

ELEMENTET FORMUESE EKOMPOZICIONALE TË OBJEKTIT

PËR BANIM NË POLLOGKompozimi si përbërës thelbësor i ob jek tit

për banim, nënkupton qënien e një repertori tëcaktuar arritjesh në teknikën e ndërtimit.

Objektet e banimit kanë një repertoar tëmjediseve si: shtëpi të zjarrit në mbarë tipo -logjinë e objektit për banim, shtëpia e zjarrit zënjë vend të rëndësishëm në kompozicionin eobjektit. Në këtë hapësirë është pëegatitur ush -qimi për anëtarët e familjes. Dhomat e banimittë cilat përbëjnë njësitë themelore të objek tit,bartin funkcione të ndryshme jetësore që prejqëndrimit, marrjes së ushqimit, fjetjes e tëtjera. Numri i dhomave, përveç asaj tëmysafirëve, është i ndryshëm varësisht prejmadhësisë së familjes. Dhomat e mysafirëvejanë të veçanta nga tjerat, për arsye se në këtodhoma janë pritur mysafir të ndryshëm.

Kompozimi i dhomës së mysafyrëve nëpërgjithësi, përsërit skemat e zakonshme tëdhomës për banim. Dhoma e mysafyrëve zë njëhapësirë më të madhe në ob jekt dhe është ezbukuruar nga punimet e drurit, si ato tëtavaneve me rozeta të ndryshme, dritaret, derae hymjes në këtë mjedis e shumë të tjera meorendi në faqet e murit (dyshekllëkët). Kypërpunim dekorativ qëndron shumë më lartë se në dhomat tjera, sepse këtu në këtë am bi enthasim në përpunimin e drugdhendjes, që indeshim në të gjitha elementet e brendësisë sëdhomës së mysafirëve.136

Po ashtu këtu mund të përmendim edhepusin i cili në shumë raste gjendet në brendinë e objektit, por më tepër janë të vendosur nëoborret e objekteve.

Hajati i cili është një mjedis shumë irëndësishëm, i rrethuar me parmak të drurit,përveç funkioneve ndërlidhëse, hajati luanedhe funkcionin e vlerave të mirëfillta gjatëstinëve vjetore, po ashtu ha jati luan një rol tërëndësishëm në formulimin e pamjes kryesore,pjesë e së cilës është gjithmonë.

Kurse çardaku përbën një mjedis shumë tërëndësishëm në objektin e ba nimit, sepseçardaku në objektin e banimit ka funksionendërlidhëse të banimit.

Çardaku ka një kompozim të ndryshëmplanimetrik. Në katin e dytë është i vendosur,përpara gjatë gjithë ballinës së objektit, i mby -llur nga dy anët e mureve anësore.137

Sipërfaqje e çardakut është mjaft e konsi -derueshme, në krahasim me ato të mjediseve

73


THE FORMING AND COMPOSITIONALELEMENTS OF THE RESIDENCE OBJECT

IN POLOG

Com po si tion as con sist ing base of the res i -dence ob ject, im port a cer tain rep er toire ofachieve ments in the build ing tech niques.

The res i dence ob jects have a en vi ron mentrep er toire as: fire’s house in the gen eral type ofthe res i dence ob ject, the fire’s house take im -por tant place in the ob jects com po si tion. In thisspace was pre pared the food for the fam ilymem bers. The res i dence rooms that con siststhe base thing of the ob ject carry on dif fer entliv ing func tions from the stay ing tak ing thefood, sleep ing, etc. The rooms num ber, be sidethat of the guests, is dif fer ent de pends of thefam ily mem bers. The guests rooms are spe cialfrom the oth ers, for the rea son that in theserooms are welcomed the different guests.

The com po si tion of the guests room gen er -ally re peats the usu ally schemes of the res i -dence room. The guest’s room has the big gestspace of the ob jects, and it’s dec o rated fromwood pro jects, like those of roofs with dif fer entro settes, win dows, en try door in this en vi ron -ment and many oth ers with or na ments in thewalls sur face (mat tresses). This dec o ra tive pro -ject is higher than in the other rooms, be causein this en vi ron ment we meet crav ings in woodthat we meet also in the all in side el e ments ofthe guest’s room.136

Also here we can men tion the well which in many cases is on the in side of the ob ject, butmostly is in the ob jects yard.

The gal lery which is im por tant en vi ron -ment, sur rounded with wood hand rails, be sides the re la tional func tions the gal lery plays alsothe func tion of the au then tic val ues dur ing theyears sea sons, also the gal lery plays im por tantrole in the for mu la tion of the main look, whichis always part of it.

Whereas the gar ret makes im por tant en vi -ron ment in the res i dence ob ject be cause thegar ret in the res i dence ob ject has the re la tionalfunc tion of the residence.

The gar ret has a dif fer ent com po si tion ofthe plan, is in the sec ond floor, in front of theob ject’s ti tle-page, closed from the two sideswalls.137

The sur face of the gar ret is con sid er ableone com par ing with the other en vi ron ments.

136 Tetovo i tetovsko niz istorijata ..., f. 342.137 J. Pavlovski, Zh. Stefanovski, Tetovo (monografija), Tetovo, 1969, f. 23.

të tjera. Në pam jen e jashtme, çardaku i dalë, që mbështetet në shtyllat e drurit, kolonadat ekurorëzon bukurinë e objektit.

Në Pollog, objektet e arkitekturës banimitnë skemat kompozicionale të tyre, në tëshumtën e rasteve kanë formën katrore, të tipitpërdhesë dhe në kat,138 dhe janë të mbuluarame çati të drurit dhe me tjegulla të vjetra (Fig.39), kurse oborret janë të rrethuara me mure tëmatrialit të gurit, po ashtu edhe muretrrethuese janë të mbuluara me tjegullatradicionale. Në brendinë e oborrit të objektitkemi plot lule e pemë të lloj-llojshme, kurse prej te hyrja kryesore e deri te objekti, është rruga eshtruar me rrasa të gurit, kalldërma, e cila ezbukuron oborrin dhe pamjen e jashtme tëobjektit.139

74


On the out side look, that is hold ing on the wood piles, col on nades crowns the beauty of the ob -ject.

In Pollog, the ar chi tec ture of the res i denceob jects in their compositional scheme in themost cases have the quad rant form, the down -stairs type, and in floor,138 and are cov ered withwood roofs and with old tiles (photo 39). Whe -reas the yards are sur rounded with walls thatare with stone ma te rial, also the sur round ingwalls are cov ered with tra di tional tiles. In the in -side of the ob ject’s yard we have many flow ersand dif fer ent fruits, whereas from the main en -try and till the ob ject is the road ex tended withstone gowns, pave ments, which glo rify the yard and the out side look of the ob ject.139

138 Zh. Stefanovski, G. Evtavski, Tetovo i okolijata, Tetovo, 1980, f. 67.139 Po aty, f. 68.

ARKITEKTURA FSHATARAKEE POLLOGUT

Deri nga fillimi i shekullit XX arkitekturafshatare shqiptare ishte shumë prezente nëpërfshatrat e Fushëgropës së Pollogut.

Në arkitekturën fshatare përfshiheshin tëgjitha ndërtimet për plotësimin e nevojave tëfamiljes, si ajo e objektit për banim, objektendimëse të ekonomisë shtëpiake, ndërtime përzeje të ndry shme, mullinj, kasolla e të tjera.

Të gjitha këto të marra së bashku hedhindritë mbi jetesën e fshatarësisë në periudhat ekaluara historike.

Megjithëse në arkitekturën fsha tare, në kra -hasim me atë qytetare, karakteri utilitar zë njëvend me rëndësi dhe mundësitë e kufizuara të një familjeje fshatare, në këtë pikëpamje zvoglohenkërkesat ndaj objektit të banimit, për shkakkushteve ekonomike. Këtu hasim në kri tere tëdrejta arkitektonike, si në konceptimin tërësor tëobjektit, ashtu edhe në procesin e zbatimit, nëshfrytëzimin e terrenit të mate rialeve rre tha nore,në përpunimin arktiektonik e konstruktiv, nëpërkujdesjen dekorative e të tjera.

Këta faktorë i kanë dhënë arkitekturësfshatarake tiparet e veta specifike, një karakterdinamik që shfaqet në një rrugë të pandërprerëzhvillimi dhe përpunimi për realizime gjithnjënë rritje dhe ecje përpara.

Në fshatrat e Fushëgropës së Pollogut,arkitektura në mesjetë ka qenë mjaft e thjeshtëdhe e dobët, por me kalimin e kohës, vjen derite përmirësimi dhe dekorimi i brendëshëm iobjektit për banim. For mat më të të thjeshta tëobjeketeve për banim i hasim më tepër nëmalësinë e Pollogut në përgjithësi. Objektet ebanimit kanë qenë në të shumtën e rastevepërdhese me dy dhoma, në njërën janë mbajturbagëtitë, kurse në tjetrën kanë qënduar anë -tarët e familjes. Shpesh objektet e tilla kishinpërmasa të zgjatura në plan, për të pasurmundësinë e ndarjes së brendshme.

Nëse ndalemi në zhvillimin planimetrik evëllimor të një objekti për banim, nuk ështëvështirë të konstatohet pesha e ndjeshme qëzënë aty kthinat e brendisë së objektit. Ato nukjanë përsëritje e njëra-tjetrës, siç duket në shi -kim të parë, por secila kthinë ka pozicionin dheqëllimin e saj në kompozicionin e për gjithshëmtë objektit. Andaj mund të themi, që objekti përbanim, duke ruajtur vlera të pady shimta sikrijim tari arkitek tonike, ka matrializuar gjithsesi drejt e në mënyrë racionale kërkesat e kohëspër nevojat e një familje fshatare, duke eruajtur individualitetin e saj në përputhje meambientin ku është ngritur.

75


THE VILLAGE’S ARCHITECTURE OF POLOG

Till the be gin ning of the 20th Cen tury thevil lage Al ba nian ar chi tec ture was very pres entin the vil lages of the Polog’s hol low.

In the vil lage’s ar chi tec ture are the allbuild ings for fill ing the fam ily needs, the help ing ob jects of the do mes tic econ omy, build ing fordif fer ent crafts, mills, shel ters, etc.

All those taken all to gether put a lightabove the vil lage life in the pe ri ods of the pasthis tory.

How ever in the vil lage’s ar chi tec ture com -par ing those of the towns, the util i tar ian char -ac ter take im por tant place and the lim itedpos si bil i ties of fam i lies in the vil lage. In this an -gel di min ish the needs for the res i dence ob ject,for the eco nomic con di tions. Here we meetwith the right ar chi tec tonic cri te rion, in the con -cep tion of the ob ject, in the ter renes use of sur -round ing ma te ri als, in the ar chi tec tonic andcon struc tive pro jects, in the dec o ra tive at ten -tion, etc.

These fac tors had given the vil lage’s ar chi -tec ture her spe cific types, a dy namic char ac terthat is shown in a con tin ual road of de vel op -ment and pro jects for in creas ing re al iza tion and going forward.

In the Polog’s hol low vil lages, the ar chi tec -ture in me di eval was very sim ple and weak one,but with pass ing of the time co mes till the fix ingthe in side dec o ra tion of the res i dence’s ob ject.The sim ply forms of the res i dence ob jects wemeet mostly in the Polog’s high land. The res i -dence ob jects were mostly of the down stairscases with two rooms, in one of them wasguarded the live stock, whereas in the other one had stayed the fam ily mem bers. Of ten this kindof ob jects had ex tended sizes of the plan, forhav ing the pos si bil ity of the in side di vid ing.

If we stop in the de vel op ment of the planand vol ume of a res i dence ob ject, is n’t hard tofig ure out the sen si tive weight that take placethere the car rels of the in side of the ob ject.They aren’t re peated one with an other like itseems in the first sight, but each car rel has it po -si tion and rea son in the gen eral com po si tion ofthe ob ject. So for that we can say that the res i -dence ob ject as sav ing val ues that with nodoubts are as ar chi tec tonic cre ation, had rei fied in ra tio nal way the needs of the time for the vil -lage fam ily needs, and sav ing her in di vid u al iza -tion par al lel with the en vi ron ment where israised.

Zakonisht hyrja vendosej në pjesën e për -parme të objektit, kurse në brendinë e objektit,më të rëndësishme ishin ato si shtëpia e zjarritdhe oda e miqëve. Çdonjëra prej tyre, qoftë ngafunkcioni ose nga formulimi arkitektonik, apoornamentikën që e shoqëron, ka indivi dua -litetin e vet dhe që të dyja kanë një veçori tëpërbashkët dhe me interes, që do të thotëshfaqen si ndarje me përdorim të gjerë kolektiv. Mirëpo të marra në tërësi, kanë edhe ndry -shime thelbësore në kërkesat funkcionale dhenë formulimin arkitektonik të secilës.

Në dhomën e miqëve përparësi ka krye -sisht qëndrimi dhe ceremonia e pritjes së mi -qëve. Si zakonisht, në ballë të dhomës është ivendosur oxhaku i cili konsiderohet si simbol imikpritjes.

Dritaret e këtyre dhomave janë të për qën -duara nga ana e përparme në drejtim të oborritku hapet një pejsash i gjerë.

Çatitë e këtyre objekteve janë prej mate -rialit të drurit të mbuluara me qeramidhe, rrasaguri dhe ndonjë me kashtë (sidomos në malësiku mund të hasim edhe sot si në fshatinKalishtë, Gorjan, Pozharan etj. të Gostivarit dhenë pjesën e fshatrave të malësisë së Tetovës)(Fig. 40).

Materijal i ndërtimit të këtyre objek tevekryesisht janë guri dhe druri, kurse në brendishumë pak ka pasur dekorime.

Oborret e këtyre llojeve të objekteve përbanim, (që mund tì hasim edhe sot e kësaj ditenë malësinë e Pollogut) janë të pasura meambiente të ekonomisë shtëpiake. Në të janëndërtuar hajat i hapur me shtylla druri në pje -sën e përparme, që shërbente për mbajtejen eveglave të punës, drurëve, barit, përpërpunimin e produkteve bujqësore, hambari idrithit, koshi për misër, qaraniku e të tjera. Pornë fshatrat fushore të Pollogut, në shumicën erasteve objektet për banim kanë qenë edhe nëkate dhe dekorime të brendshme të punuaranga materiali i drurit. Për ndërtimet e objekteve në trevën e Pollogut më tepër kanë qenëprezent mjeshtrit Dibranë dhe ata Struganë tëcilët kishin një përvojë dhe traditë në realizimetë ndërtimeve të arkitekturës në fjalë.Mjeshtërit e cekur popullor, pos territorit tëMaqedonisë, punuan edhe në Kosovë si dhe nëpjesë të tjera shqiptare dhe më gjerë.

76


Usu ally the en try was res o lute in the frontpart of the ob ject, whereas in the in side of theob ject, more im por tant were those as fire’shouse and guests room. Each and ev ery one ofthem, whether by func tion or ar chi tec tonic for -mu la tion, or the or na ments that fol lows her,has her in di vid u al iza tion and both of them are afea ture that are same and with in ter ests, whichmeans that they are shown as di vi sion with col -lec tive use. But tak ing in gen er ally, they havebase dif fer ences in the func tional de mands andin the ar chi tec tonic for mu la tion of each.

In the guests room in first place is mainlythe stay ing and the cer e mony of wel com ing theguests. Usu ally on fore head of the room is res o -lute the chim ney that it’s con sid ered as a sym -bol of hos pi tal ity.

The win dows of these rooms are in thefront part in the yards di rec tion where isopened a widely pan orama.

The roofs of these ob jects are from woodma te ri als cov ered with ce ram ics, stone gowns,and some of them with straw (mostly in high -lands where we can meet it also to day as in vil -lage Kalisht, Gorjan, Pozharan, of Gostivar andin the vil lages part of high lands of Tetovo)(Photo 40).

The build ing ma te rial of these ob jectsmainly is the stone and the wood, whereas thein side was lit tle dec o rated.

The yards of this kind of res i dence ob jects,(this we can meet also to day in the Polog’s high -lands) are en riched with en vi ron ment of do -mes tic econ omy. In that are build gal lery withwood piles in the front part that serves for hold -ing the work tools, woods, grass, for tool ing theagrar ian prod ucts, grain’s gar ner, maize pot,etc. But in field vil lages of the Polog in most ofthe cases the res i dence ob jects where in thefloor, and in side dec o ra tions from wood ma te -rial. For build ing of the ob jects in the Polog’ster ri tory mostly were pres ent ar ti sans from De -bar and those from Struga, which had an ex pe ri -ence and tra di tion in the re al iza tion of thear chi tec ture build ing. The na tional ar ti sansmen tioned, be side the Mac e do nian ter ri to riesthey worked also in Kosovo, also in the otherparts where were the Albanians.

77


KATALOGU I ILUSTRIMEVE • ILUSTRATION CATALOGUE

Arkitektura fshatarake • The Vil lage’s Ar chi tec ture

78


Kalaja e Tetovës e ndërtuar në vitin 1820 nga ana e Abduhraman PashësCit a del of Tetovo built in 1820 by Abduhrahman Pa sha

79


Xhamia e Sahatit në Gostivar gjendet në qendër të qytetit. Xhamia ka një sipërfaqje prej 280m2 nëdimensione 20 x 14m. Objekti, për katësisht minareja ka dy sherife a kazan. Xhamia e tanishme u realizua

mbi themelet e objektit të vjetër sakral. Në afërsi të xhamisë është Kulla e Sahatit.The Clock’s Mosque in Gostivar is in the town’s cen ter. The mosque has a sur face of 280m² in di men sions 20

x 14 m. The ob ject, rel a tively the min a ret has two sherife and a caul dron. The to day Mosque was re al izedabove the bases of an old saint ob ject. Near the mosque is Clock’s Tower.

GOSTIVAR, XHAMIA E SAHATIT, 1994GOSTIVAR, CLOCK'S MOSQUE, 1994

80


Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

XHAMIA E LARME (ALLAXHA)PIED MOSQUE (ALAGA)

81


Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied MosqueXhamia e Larme është një ndër monomentet më të rëndësishme dhe të vlefshme

shqiptare në Maqedoninë Perëndimore Pied Mosque is one of most im por tant and most valuable al ba nian mon u ments at West Macedonia

82



83




84



85


Tetovë – Turbeja që gjendet në oborrin e Xhamisë së LarmeTetovo- Turbeja that is in the yard of the Pied Mosque

86


Bogovinë. Teqja u ndërtuar nga fundi i she kullit XVII. Teqja disa herë është rindërtuar deri në ditët esotme. Në mes të teqes është i varrosur Sheh-Mehmet Kovaçi, banor i Bogovinës.

Bogovin. Small Mosque built in the end of the 17th Cen tury. The small mosque many times is re built till ourdays. In the mid dle of the small mosque is bur ied Sheh-Mehmet Kovaci, in hab it ant of Bogovina.

TEQJA E BOGOVINËS, SHEKULLI XVII

87


Gostivar. Kulla e Sahatit që gjendet pranë xhamisë në qendër të qytetit.Gostivar. Clock’s Tower that is near the mosque in the town’s cen ter

SAHAT KULLA E GOSTIVARITCLOCK’S TOWER OF GOSTIVAR

88


Tetovë. Arkitekturë e vjetër qytetare. Objekti i tipit me çardak.Tetove. Old ar chi tec ture of town. Ob ject of the gar rets type

ARKITEKTURËARCHITECTURE

89


Arkitekturë e vjetër qytetare i tipit me çardak.Ky objekt gjendet në çarshinë e vjetër të qytetit.Old ar chi tec ture of the town, gar rets type. This ob ject is in the old carshia of the town.

Tetovë, Arkitekturë e vjetër qytetare. Objekt me ballkon, hajat.Old ar chi tec ture of the town . ob ject with bal cony, gal lery.

90


Arkitekturë e vjetër qytetareTetove, Old ar chi tec ture of the town

Tetovë, Arkitekturë qytetare, fillimi i shek. XIX. Konaqet e Haki Pashës. Konaqet janë të rrënuara.Tetovo, town’s ar chi tec ture, be gin ning of the 19th Cen tury. Konaqet of Haki Pa sha, this Konaqe are de -

stroyed.

91


Gostivar, Arkitekturë e vjetër qytetareGostivar, Old ar chi tec ture of the town

Tetovë, Ura e gurit e qytetit. Ura është rrënuar.Tetovo, Town’s stone bridge. The bridge is de stroyed

92


Urat e vjetra në qytetin e TetovësOld bridges in the Tetovo’s Town

93


Tetovë, Çarshija e vjetër, foto e vitit 1912.Tetovo, Old carshia, photo from 1912

Tetovë, Rrugicë me objekte të banimi në pjesën e vjetër të qytetit.Tetovo, al ley with res i dence ob jects in the old part of the town

94


Tetovë, rrugë në Çarshinë e Epërme të TetovësTetovo, Street in the up per carshia in Tetovo

95


Rrugë në Çarshinë e Epërme në TetovëUp pers carshia street in Tetovo

Tetovë, Rrugicë në mëhallën kolltuk.Tetovo, al ley in the kolltuk square

PËRFUNDIMPunimi ynë, „POLLOGU-THESAR I KUL TU -

RËS SHQIPTARE" ka rëndësinë e vet historikepasi punohet për një realitet që u mungon po -pujve të tjerë, sidomos atyre të Ballkanit. Fryma shumë shekullore e mjeshtërve, për katësishtmjesh tërisë shqiptare, është trajtësua edhe nëkulturën materiale në të mirat kulturore të Po -llo gut. Kjo kulturë në gjendje dhe në forma tëndryshme, paraqitet si një pjesë e gjallë dhe egjallëruar e qyteteve dhe fshatrave në Pollogdhe më gjerë. Fushëgropa e Pollogut paraqetnjë thesar të pasur të trashëgimit ma te rial eshpirtërorë të periudhave të ndryshme, të cilatveçohen nga llojllojshmëria, nga cilësitë e vle -rave dhe nga rëndësia e vet kulturo- histo rike.

Kjo trashëgimi materiale dhe shpirtërore eperiudhave të ndry shme historike të mesjetësdhe kohës së re, shkon padyshim krahas histo -risë së popullit shqiptar. Kultura materiale, për -ka tësisht arti shqiptar i periudhave në fjalë, janë burime materiale, dëshmi kulturo- histo rike tëepokës në të cilën u ndërtuan ato objekte. Nëkëtë kulturë, krijimtaria materiale përveç qëndi koi në artin e popujve fqinjë, vihet re në tëedhe ndikimi dhe depërtime të elementeve tëartit dhe të kulturës Bizantine e osmane teshqip tarët.

Njëherit kjo tregon qartë se kultura dhearti shqiptar nuk u izoluan skajshmërisht, veçsepërpos që dhanë e morën, ajo jetoi dhe uzhvillua në kontakte të ngushta me kulturën e të tjerëve që jetonin në Gadishullin Ballkanik.

Në këtë trashëgimi të kulturës materialenë Pollog, bëjnë pjesë edhe ndërtimet, arki -tektura popullore, ndërtimtaria arkitekturore,përkatësisht arki tektura e banesave qytetaredhe fshatare të cilat si kategori e veçantë ndër -timore në bashkësinë e madhe të krijimtarisëarkitektonike, në territorin e Pollogut, janëruajtur edhe në ditët e sotme, të cilat me kohënë rrethana dhe në forma të ndry shme, kanëpësuar ndryshime në aspektin e elementeve tëndërtimit arktitekturorë, funksional dhe este -tik. Kto ndryshime paraqesin një komponentëtejet me rëndësi për objektet e banimit.

Shekujt XIV-XX shënojnë për trojet shqip -tare, e veçanërisht për Pollogun, periudhëngjatë së cilës si rezultat i zhvillimit të forcave tëbrendshme dhe te veprimit të faktorit tëjashtëm, u bënë ndryshime të thella në jetënshoqërore, politike ekonomike, dhe kulturore.

Kjo është periudha e kthesave të mëdhaprogresive nga feudalizmi në kapitalizëm. Në të

96


CONCLUSIONS

Our work, “Pollog- A Trea sure of Al ba nianCul ture”, has its his tor i cal im por tance be causeit deals with a re al ity that is lacked to other na -tions, es pe cially those in the Bal kans. The manycen tury spirit of ar ti sans, es pe cially the Al ba -nian skill is treated even in mate -ial cult ure ofthe Pollog re gion. This cul ture, in many forms,ap pears like a liv ing part of cit ies and vil lages inthe Pollog and broader. The pollog re gion rep -re sents a rich trea sure of ma te rial and spir i tualin her i tance of dif fer ent pe ri ods, which are char -ac ter ized by their va ri et ies, from the qual ity oftheir val ues and from its cul tural and his tor i calim por tance.

This ma te rial and spir i tual in her i tance ofdif fer ent his tor i cal pe ri ods of me di eval and new era with no doubt range side by side with thehis tory of Al ba nian peo ple. The ma te rial cul ture es pe cially the Al ba nian art of the ment ionedper iods, are ma te rial re sources, facts be long ing to histori cal cul ture of the era when those ob -jects were con structed. In this cul ture, the ma -te rial cre ation not even in flu enced the art ofneighbori ng nat ions, but it is also ev i dent thein flu ence and in fil tra tion of el e ments of art andcul ture from the Ot to man and Byzantine to Al -ba nian peo ple.

This, in a way shows that the Al ba nian artwas not iso lated to tally, only that was given and taken, it sur vived and de vel oped with closeencoun-ers with other cul tures that lived in theBal kan Pern nsula.

In this in her i tance ma te rial cul ture ofPollog, ar chi tec tural con struc tion is in cluded,es pe cially the ur ban and ru ral con struct ionbuildi ngs as a spe cial con struc tion cat e gory inthe large com mu nity of ar chi tec tonic cre ation,in the Pollog re gion, which are pre served un tilto day with some changes in the as pect of el e -ments of ar chi tec tural, func tional, and es the ticcon struc tion. These changes rep re sent an im -por tant com po nent for dwell ing ob jects.

The XIV-XX cen tu ries rep re sent deeperchanges in so cial, po lit i cal and economj cal, andcul tural life in the Al ba nian soil, es pe cially thePollog re gion, which is a re sult of in ner andex-ernal fac tor forces.

This was a pe riod of great pro gres sivechanges from feu dal ism into cap i tal ism. It is

vërtetë periudha e viteve 30 të shekullit XIX ederi në fillim të shekullit XX, në historinë e po -pullit shqiptar, është etapa e lindjes së marrë -dhënieve ekonomiko shoqërore, e formimit tëkombit shqiptar. Këto rrethana, faktor, përveçfaktorëve të tjerë, ndikuan dhe kushtëzuan nënjë aspekt edhe ndërtimin masiv nga të gjithashtresat klasore e sociale. Sot me krijimtarinë epërmendur, merren mjaft autorë shqiptar, siarkeolog, his to rian të artit, ndërtimtar, etnolog, etnograf dhe albanolog. Një numër i madh ithesarit kulturo-historik është shkatërruar dhevazhdon të rrënohet në forma dhe mënyra tëndryshme, sidomos gjatë realizimit të planeveurbanistike dhe të planifikimit hapësinorë sidhe nga vetë zotëruesit e objektevearkitekturore. Pra, ta ruajmë kulturën ma te -riale, t’i mbrojmë, t’i kon zervojmë, t’irestaurojmë dhe t’i prezen toj më egzemplarët ebanimit, objektet ndihmëse ekonomike,ndërtimet për zeje të ndryshme, mullinjtë,kasollet, e të tjera.

Të gjitha keto të marra së bashku hedhindritë mbi jetën e popullatës shqip tare në njëperiudhë të caktuar kohore në Pollog.

Prof. Dr. Ferid HudhriQendra e Studimeve AlbanologjikeDepartamenti Studimit te Arteve

97


very true that the first 30 years of the XIX cen -tury, and un til the XX cen tury, in the his tory ofthe Al ba nian peo ple rep re sent the birth phaseof so cial and eco nom i cal re la tion ship, the cre -ation of the Al ba nian na tion. Now a days, withthis cre ativ ity, many Al ba nian au thors are en -gaged, like: ar che ol o gist, art his to ri ans, con -struc tion en gi neers, eth nol o gist, ethnographsand albanologists.

A great num ber of the his tor i cal and cul -tural trea sury is de stroyed and con tin ues to beru ined in dif fer ent ways, es pe cially dur ing theur ban iza tion plans and en vi ron ment plan -ning, as well as from own ers of architecural ob -jects. Thus, we need to pre serve the ma te rialcul ture, to pro tect and re store them, and topres ent the dwell ing sam ples, sup port ing eco -nomic build ings, con struc tions for dif fer entartisanship, mills, barns, and oth ers.

All these facts shed some lights on the lifeof the Al ba nian peo ple in a spe cific pe riod in the Pollog re gion.

Prof. Dr. Ferid Hudhri

RECENSE

Për botimin e librit "Pollogu, thesar ipasur i kulturës shqiptare" të autoritHamdi Mediu

Me studimin Thesare artistike në zonën ePollogut të Dr. Hamdi Mediu, shtohet një punim i ri me vlerë në fushën e studimeve alba no -logjike, për një temë të rëndësishme, deri tanitë pa trajtuar sa duhet nga studiuesit shqiptarë.

Në se trashëgiminë më të madhe dhe mëtë çmuar artistike në Shqipëri e përbëjnëikonat, afresket, mozaikët dhe krijime të tjera të artit pasbizantin, midis trevave shqiptareekzistojnë edhe shumë objekte të kultit is lam të pasura edhe me krijime artistike. Por, derikohët e fundit, përveç disa artikujve të rrallë,ende nuk kemi asnjë botim të veçantë, asnjëstudim të plotë.

Nisur nga kjo situatë, libri i paraqitur përbotim nga Hamdi Mediu, para qet shumëinteres për historinë dhe kulturën shqiptare.Edhe objekti i hulumtimeve të tij rreth kësajteme, i përket një treve ku mungonin kërkimedhe studime të mëparshme. Zona e Pollogut, epasur me disa monumente të rëndësishmeende nuk ishte bërë objekt i një monografie tëveçantë. Hamdi Mediu për një periudhëdisavjeçare na sjell një dokumentacion të pasurqë nga kërkimi i gjurmëve më të hershme tëobjekteve, që tashmë nuk ekzistojnë më, nëmonumentet ekzistues, në restaurimet emëvonshme dhe deri në krijimet e ditëve tona.

* * *Gjatë disa viteve bashkëpunimi, bashkë me

autorin e këtij libri vumë re që në fillim edhearsyet e mungesës së studimeve të mëparshmenë këtë fushë. (Vetëm disa artikuj). Gjithëvëmendja e studiuesve shqiptarë, e drejtuarkryesisht ndaj ikonave, afreskeve, mozaikëvedhe objekteve të tjera të artit pasbizantinthuajse e kishte lënë në hije krijimtarinë nëmonumentet e kultit isl-am. Nëse për artinPasbizantin janë bërë disa studime dhe disambrojtje doktorature, monografia e HamdiMediut është përpjekja e parë dhe rrjedhimishtmbrojtja e parë e një doktorature që bëhet mekëtë temë. Ndoshta, studimi i trashëgimisë sëartit is lam në Shqipëri është anashkaluar edhenga mungesa e pikturimit të figurave njerëzore,gjykuar si objekti më i rëndësishëm për t’u

98


REVIEW

For the ed it ing of the book “Polog – a trea sure of the Al ba nian cul ture” ofthe au thor Hamdi Mediu

With the study ing ar tis tic Trea sures in thePolog’s zone of Dr. Hamdi Mediu, it is add a newpro ject with val ues in the field of study ing thealbanologhy, for an im por tant sub ject, till nowwith out treated like its should by the Al ba nianex plor ers.

If the big gest and the most value ar tis ticher i tage in Al ba nia it is con sisted by icons, mu -rals, mo sa ics and some other cre ations of thepost byzantine art, among the Al ba nian ter ri to -ries ex ists more ob jects of the Is lamic cult en -riched also with ar tis tic cre ations. But, till thelast time, be side some rarely ar ti cles, still wedon’t have a spe cial edition, nor a full study.

Start ing from this sit u a tion, the book pre -sented for edi tion by Hamdi Mediu, pres ents alot of in ter ests for the his tory and Al ba nian cul -ture. Also his re search ing ob ject around thissub ject it be longs to the ter ri tory that lack re -searches and pre pa ra tory stud ies. The zone ofPolog, en riched with some im por tant mon u -ments yet it did n’t be come ob ject of a spe cialmono graph. Hamdi Mediu for some pe riod ofyears, he brings us an en riched doc u men ta tionfrom the search ing of the old ob jects marks,that does n’t ex ist to day, in ex ist ing mon u -ments, in later renovation till in the creation ofour days.

* * *Dur ing some year col lab o ra tion, to gether

with the au thor of this book we no ticed thatthere are lacks of pre pa ra tory stud ies in thisfield. (just some ar ti cles). All the at ten tion ofthe Al ba nian ex plor ers, di rected mainly at theicons, mu rals, mo sa ics and some other cre -ations of the post byzantine art, you can saythat left in shadow the com po si tion in the mon -u ments of Is lamic cult. If there are made somestud ies and some de fend ing of post grad u ateabout the post byzantine art, the mono graph ofHamdi Mediu is the first at tempt and flu entlythe first de fend of a post grad u ate that is madewith this sub ject. Maybe, the study of the her i -tage of Is lamic art in Al ba nia is left aside be -cause of the lack of the de pic tion of hu manfig ures, judged as the most im por tant ob ject for

pasqyruar dhe studiuar në veprën e artit. Edhenë shumë histori të pikturës botërore ndjehetkufizimi në studimin e krijimtarisë artistike nëobjektet e kultit isl-am. Ndërkohë është vlerë -suar liria e imagjinatës së artistëve si dhefantazia e pasur që ka sjellë një larmi të pafundtë motiveve dhe formave ornamentale tënjohura me emrin arabeska. Sipas Gombrich-itndalimi i pikturimit të figurave njerëzore nëartin is lam largoi mendjen dhe shpirtin eartistëve nga objektet e botës reale dhe i drejtoi drejt një bote ëndrrash plot linja dhe ngjyra.Pra, solli pasurimin dhe larminë e moti vevedekorative, të cilat përveç godinave të kultit upasqyruan më shumë në qilima, duke e bërëartin is lam më të njohur edhe jashtë vendeve tëkëtij besimi.

Gjatë viteve të luftës kundër fesë nëShqipëri u shkatërruan shumë objekte të kultitisIam, disa prej të cilave ishin të pasura meafreske. Humbën kështu edhe veprat e artit sidhe mundësia për një studim më të plotë tëtrashëgimisë artistike në këtë fushë.

Në trevën e Pollogut, ku janë përqendruarkërkimet për hartimin e këtij libri, nuk pati aqshumë dëmtime sa në zonat e tjera shqiptare,por edhe atje ka munguar vëmendja e duhurpër t’i studiuar. Për këtë arsye puna paraprakenga ana e autorit ishte më e madhe. Thuajse tëgjitha hulumtimet, skedimet, dhe klasifikimet ubënë nga e para. Si objekt i këtij libri janë veprate kultit si dhe godina të tjera që përbëjnë vleratë trashëgimisë kombëtare. Është bërë skedimii saktë i tyre, është shkruar historiku secilitobjekt dhe më në fund është krijuar edhe kata -logu i përgjithshëm. Nga klasifikimi që u ështëbërë monumenteve të zonës së Pollogut autorika veçuar Xhaminë e larme dhe Kompleksin eTeqesë Harabati Baba, duke i vlerësuar si dy nga monu mentet më të bukura të asaj zone,ndërkohë që ato mund t’i quajmë edhe më tëveçantat në të gjithë trashëgiminë shqiptare.Paraqitja e Shtëpisë së Kaltër brenda Kom -pleksit të Teqesë si dhe të arkitekturës sëbanesave qytetare në Tetovë dhe Gostivar, na ekrijojnë mundësinë të njihemi me vlera të tjeratë çmuara të zonës Pollogut, duke na e dhënëmë të plotë panoramën e trashëgimisë artistikenëpërmjet analizës së objekteve të veçanta. Me fotografimet e shumta dhe të detajuara tëmonu menteve dhe të veprave të artit, meskicimet dhe shënimet rreth historikut tëkrijimit të tyre.

99


re flect ing and study ing in the art piece. Also inmany de pic tion his to ries in the world is felt thelimit in the study ing of the ar tis tic com po si tionin the ob jects of the Is lamic cult. Mean while isval u ated the free dom of the art ists imag i na tionalso the rich fan tasy that brought an in fi nite di -ver sity of the mo tives and the or na mentsknown with the name mu rals. Af ter Gombrichfor bid ding the de pic tion of hu man fig ures in the Is lamic art re moved the mind and the spirit ofthe art ists from the real world ob jects andleaded di rect to an imag i nary world full of linesand col ors. So brought the en rich ing and di ver -sity of the dec o ra tive mo tives, which be sidestem ples of the cults were en riched with manycar pet ing, mak ing the Is lamic art more knownalsoout side the places of this re li gion.

Dur ing the years of war against the re li gionin Al ba nia were de stroyed many ob jects fromthe Is lamic cult, some of them were en richedwith mu rals. Dis ap peared like this also the artpieces also the pos si bil ity for a full study in thisfield.

In the Polog’s ter ri tory, where were in tentthe searches for com po si tion of this book, did -n’t had that much of de fects as in the other Al -ba nian zones, but also there was the lack of theneeded at ten tion for study ing them. You cansay all the re searches, files, and clas si fi ca tionwere made from the start. Like a ob ject of thisbook are pieces of the cult and also other tem -ples that makes the value of the na tional her i -tage. Is made ex act fil ing of them, is writ ten allthe his toric of each ob ject, and in the end is cre -ated the gen eral cat a logue. From the clas si fi ca -tion that was made to the mon u ments of thePolog’s zone, the au thor sep a rated the PiedMosque and the Com plex of the Small MosqueHarabati Baba, as he val u ated them as the mostbeau ti ful mon u ments of that zone, mean whilewe can call them also most spe cial in the all Al -ba nian her i tage. Pre sent ing the Blue House in -side the Com plex of the Small Mosque and alsothe ar chi tec ture of the towns res i dences inTetovo and Gostivar, cre ate to us a pos si bil ity to meet with other rich val ues of the Polog’s zone,as he gives to us most fully pan orama of the ar -tis tic her i tage through the an a lyze of the spe cial ob jects. With many pho tog ra phy and de tails ofmon u ments and the art pieces, with de signsand notes around the his toric of their cre ationHamdi Mediu com posed a nec es sary and richar chive. This ac tiv ity con sists also an im por tant

Hamdi Mediu ka krijuar një arkiv të pasurdhe të domosdoshëm. Kjo veprimtari përbënnjëkohësisht një pjesë të rëndësishme të punëssë tij pasi ky arkiv, i domosdoshëm përstudiuesit, që mungonte prej kohësh, u krijuapër herë të parë nga autori i kësaj monografie.

Brenda strukturës së studimit autori kabërë përpjekje për një raport më të drejt midiskapitujve që flasin për monumentet, vlerat etyre artistike si dhe kapitujve që përshkruajnërrethanat his torike në kohën kur u krijuan, apokushtet ekonomike që ndikuan në ndërtimin,mirëmbajtjen dhe restaurimin e tyre. Me gjithëndryshimet që janë bërë gjatë rishikimit të dherishkrimit të studimit, ende nuk është gjeturbalanca e duhur midis tyre. Mendoj se duhenbërë më shumë shkurtime në pjesën e rretha -nave historike dhe përsëri sugjeroj që autori tasaktësojë këtë raport gjatë përgatitjes përbotimin të monografisë në të ardhmen, për tëevi dentuar më mirë vlerat e trashëgimisë arti -stike, çka përbën edhe objektin e këtij studimi.

Ndoshta trajtimi për herë të parë i njëteme të tillë ka ndikuar edhe në zgjatjen e anëspërshkrimore të monu menteve dhe objektevetë tjera. Por, dihet që ky është hapi i parë dhe ipashmangshëm në studimet shkencore. Dikushduhet ta bëjë këtë punë pararendëse për tëkrijuar bazën e domosdoshme mbi të cilënbëhen krahasimet, studimet e mëtejshme dheinterpretime nga këndvështrime të ndryshme.Dhe këtë hap të parë dhe të rëndësishëm përtrashëgiminë artistike në zonën e Pollogutmendoj se e ka bërë më shumë seriozitet Dr.Hamdi Mediu.

Me këtë studim mendoj se Hamdi Mediuka shkruar një nga kapitujt më të rëndësishëmpër historinë e zhvillimeve artistike në zonën ePollogut. Me arkivin e pasur që krijoi me këtërast, si dhe me studimin që na ka paraqitur nëmbrojtje të doktoraturës, ai na ka krijuar njëdokumentim të plotë të trashëgimisë artistikenë zonën e Pollogut, kësaj trashëgimie të pasur,por që asnjëherë nuk ishte bërë kaq e njohurmë parë. Me interes të veçantë në këtë mono -grafi janë gjithashtu edhe përshkrimet dhevlerësimet e atyre objekteve që nuk ekzistojnësot, që autori i ka zbuluar nga burime të ndry -shme, duke shpëtuar kështu humbjen e plotë të çdo gjurmë në vitet e mëvonshme.

* * *Me materialin e bollshëm përshkrimor që

kemi në këtë monografi, men doj se autori kahedhur bazën e duhur për të bërë analiza më tëplota shkencore dhe artistike, për të bërë

100


part of his work be cause this ar chive, nec es saryone for ex plores, that lack from long time ago,was created for the first time by the author ofthis monograph.

In side the study ing struc ture he made at -tempts for a di rect re port be tween chap tersthat talks about the mon u ments, their ar tis ticval ues and also chap ters that de scribe the his -toric cir cum stances in the time when they werecre ated, or the eco nomic con di tions that in flu -enced in their build ing, keep ing and re stric tion.With all the changes that were made dur ing there view ing of the re view ing of the study ing, stillis n’t found a bal ance be tween them. I think that there should be made some cuts in the part ofthe his toric cir cum stances and again I sug gestthat the au thor should ex act this re port dur inghis pre par ing for edi tion of the mono graph inthe fu ture, for ev i denc ing better the val ues ofthe ar tis tic her i tage, which consists also theobject of this studying.

Maybe the treat ment for the first time of asub ject like this had in flu enced also in ex ten sion of the de scrib ing part of the mon u ments andother ob jects. But it’s known that this is the firststep and in ev i ta ble in the sci en tist stud ies.Some one has to do this im por tant work for cre -at ing nec es sar ily bases above which will be pos -si ble to make com par i son, fur ther stud ies andin ter pre ta tion from dif fer ent an gles. And thisfirst step and im por tant one for the ar tis tic her i -tage in the Polog’s zone I think that Dr. HamdiMediu made it with lot of seriousness.

With this study I think that Hamdi Mediuhas writ ten one of the most im por tant chap tersfor the his tory of the ar tis tic de vel op ments inthe Polog’s zone. With the rich ar chive that cre -ated with this case, and with the study ing thathe pre sented to us in the de fend ing of the post -grad u ate, he cre ated for us a full doc u men ta -tion of the ar tis tic her i tage in the Polog’s zone,but which never be fore was made known asnow. With spe cial in ter est in this mono graphare also the de scribes and the val u a tion ofthose ob jects that does n’t ex ist now, that theau thor dis cov ered them from dif fer ent sources, sav ing in this way the to tal lost of ev ery mark inthe fur ther years.

* * *With plenty of the de scrib ing ma te rial that

we have in this mono graph I think that the au -thor has drop the needed base for mak ing morefuller sci en tific and ar tis tic an a lyzes, for mak ing

krahasime me objekte të këtij lloji të trevave tëtjera shqiptare si dhe të vendeve fqinj, për tënxjerrë më qartë veçoritë apo anët e për -bashkëta të monumenteve dhe të veprave tëartit. Në klasifikimin e mëpasëm që autori e kanë objektin e punës së tij, do të bëhet edhendarja e krijimeve sipas llojit të tyre. Ngadekoracionet dhe zejtaria artistike, qeramika,miniatura, plastika, qilimat si dhe arkitektura,që studiuesit e artit is ! am i veçojnë si llojet mëkryesore, Hamdi Mediu mendoj se duhet tëbëjë klasifikimin e tij sipas krijimtarisë që ështërealizuar dhe trashëgohet në trevat shqiptare,më konkretisht në zonën e Pollogut.

Krahas tyre autori po përpiqet edhe përidentifikimin e autorëve, një nga pikat më tëerrëta në veprat e këtij arti për arsye të kohësdhe të anonimatit të krijuesve. Edhe nëShqipëri, nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj,deri tani njihet vetëm piktori Zaim Kurti që kapikturuar në Xhaminë e Beqarëve në Berat dhenë Xhaminë e Sulejmanit në Tiranë. Pra, endenuk njohim autorët në trevat tona, ndërkohë që janë bërë zbulime dhe hulumtime për disapiktorë të shquar që kanë dekoruar xhamitë eStambollit dhe vendeve të tjera, të cilat para -qiten më të plota në librin e Arnavud, Artistëtshqiptarë në Perandorinë Osmane të ShyqriNimanit, si dhe në disa artikuj të autorëve tëtjerë.

Si përfundim, nisur nga gjithë arritjet qëpërmendëm edhe më lart, mendoj se mono -grafia Thesare artistike në zonën e Pollogut paspërpunimit sipas vërejtjeve dhe sugjerimeve qëju bënë autorit në Këshillin e Profesorëve tëAkademisë së Arteve në Tiranë, në mbrojtjen egradës Doktor i Shkencave, meriton të botohetsi një kontribut me vlerë në hartimin e historinësë kulturës shqiptare.


101


com par i sons with the ob jects of this type of theother Al ba nian ter ri to ries and the neigh bors,for mak ing more clearly fea tures or the sameparts of the mon u ments and the art pieces. Inthe next clas si fi ca tion that the au thor has it inhis work ob ject will be made also the sep a rat ing of the com po si tions af ter their types. From thedec o ra tions and ar tis tic crafts, ce ram ics, min ia -ture, plas tic, car pet ing and also the ar chi tec -ture, that the ex plor ers of the Is lamic art di videthem as the main types, I think that HamdiMediu should make his clas si fi ca tion af ter thecom po si tion that was re al ized and her i tages inthe Al ba nian ter ri to ries. Re spec tively, in thePolog’s zone.

Be side them the au thor at tempts also forthe iden ti fi ca tion of the au thors, one of thedark est point in the pieces of this art for the rea -son of the time and anon y mous of the cre ators.Also in Al ba nia from the Al ba nian and for eignex plor ers, till know it is known just the painterZaim Kurti that painted in the Bach e lor’sMosque in Berat and in the Sulajman’s Mosquein Tirana. So still we don’t know about au thorsin our ter ri to ries, mean while are made somedis cov er ies and re searches for some em i nentpaint ers that dec o rated the mosques inStambol and other places, which are more fullyin the book of Arnavud, Al ba nian Art ists in theOt to mans Em pire by Shyqri Nimanit, and insome articles of some other authors.

We can ar rive in a con clu sion start ing fromall the achieve ment that is men tioned be fore. Ithink that Ar tis tic Trea sures in the Polog’s zone,the pro ject ing af ter re marks and sug ges tionsthat were made to the au thor in the Pro fes sorsCoun cil of the Arts Acad emy in Tirana, in the de -fend ing of the grade Sci en tific Doc tor, de servesto be pub lished as a con trib ute with com pos ingvalue of the his tory of the Albanian culture.


VLERËSIMI I MONOGRAFISËSHKENCORE TË PARAQITUR PËR BOTIM

Lënda studimore e paraqitur në mono -grafinë shkencore me titull: Thesare artistike në zonën e Pollogut të autorit, Dr. sc. HamdiMediu, është me interes në radhë të parë se kyproblem nuk është trajtuar sa duhet në lëmin eHistorisë së Artit që zhvillohet në Maqedoni dhe në atë shqiptare përgjithësisht.

Për shkaqe të politikës ditore çështja eTrashëgimisë kulturore-artistike, jo vetëm nëtrevën e Pollogut, por edhe përgjithësisht nëtrevat shqiptare jashtë Shqipërisë politike, nukështë trajtuar në nivel të studimit të veçantë.Në anën tjetër, kjo pjesë e arealit shqiptar kalënë gjurmë të pashlyeshme në Trashëgiminëkulturore-artistike.

Lënda studimore e paraqitur në librin përbotim nga autori, Dr. sc. Hamdi Mediu, si përnga karakteri i përmbajtjes së lëndës studi -more, si për nga qëllimi i kërkimit, ashtu edhepër nga qasja metodologjike, sajon një tërësikompozicionale koherente, të rrumbullaksuardhe harmonike. Përmbajtjes së dorëshkrimit iparaprin parathënia, për tù rumbullaksuar mepërfundimet përmbyllëse, si dhe me literaturën dhe burimet e shfrytëzuara. Në përmbajtjenstrukturale të monografisë, si pjesë organike esaj, bën pjesë edhe katalogu i pasur me ilus -trime. Tërësinë përmbajtësore të tij e sajojnëfotografi, njësi vizatimore- arkitek toniko- tek ni -ke, dekoracione nga zejtaria artistike, qera mi -ka, miniatura, plastika, qilima, të cilat e veçojnëjo vetëm artit is lam të zonës së Pollogut.

Monografia shkencore e paraqitur përbotim është trajtuar në formë integrale dhe tëpandarë nga lëmitë e tjera, qofshin ato të histo -risë së artit, etnologjisë, historisë, arkitekturës,arkeologjisë, me qëllim të mbarështrimit sa mëkompleks të provave materiale në funksion tëargumentimit të mirëfilltë dhe të pakundër -shtueshëm të tezave, përkatësisht qëllimit tëstudimit.

Vend qendror në studimin monografik tëDr. sc. Hamdi Mediu zë Xhamia e Larme, Kom -pleksi i Teqesë Harabati Baba, Shtëpia e Kaltërtbrenda Kompleksit të Teqesë, arkitektura e ba -ne save qytetare në zonën e Pollogut (Tetovë dhe Gostivar), si dhe arkitektura utilitare arti stike.

Në këtë kontekst, sipas metodës analitiko -induktive, autori i monografisë mirëfilli ka pro -vuar se këto struktura hapësinore, të karakterit

102


VALUATION OF THE SCIENTIFIC MONO - GRAPH PRESENTED FOR EDITION

The mat ter pre sented in the sci en tificmono graph with the ti tle: Ar tis tic trea sures inthe Polog’s zone of the au thor Dr. sc. HamdiMediu, is with in ter ests be cause in first placethat this prob lem was n’t treated as it shouldhave been in the mat ter of the Arts His tory thatde vel ops in Mac e do nia and in that of Al ba nianin gen er ally.

For rea sons from the daily pol i tic the caseof The Cul tural-ar tis tic Her i tage not just in thePolog’s ter ri tory but gen er ally in the Al ba nianter ri to ries out side po lit i cal Al ba nia it was n’ttreated in the level of the spe cial study ing. Inthe other part this part of the Al ba nian arenaleft in del i ble marks in The Cultural-artisticHeritage.

The study ing mat ter pre sented in the bookfor edi tion by the au thor Dr. sc. Hamdi Mediu, asthe con tests char ac ter of the study ing mat ter,also for the metrological ap proach ing in vents ancompositional co her ent in te gral, rounded andhar monic. Con text of the manu script pre cedesin tro duc tion, for round ing with the end ing con -clu sions, also with the lit er a ture and usedsources. In the struc tural con text of the mono -graph, like an or ganic part of her, also takes partthe cat a logue en riched with il lus tra tions. Thecon texts in te gral of the cat a logue in vents thepic tures, draw-ar chi tec tonic- tech nique units,dec o ra tions from the ar tis tic crafts, ce ram ics,min ia ture, plas tic, car pet ing, which sep a ratesnot just the Is lamic art of the Polog’s zone.

The sci en tific mono graph pre sented foredi tion is treated in the in te gral form and un di -vided from the other mat ters, even if they werehis toric, ar chi tec ture, ar che ol ogy, with the rea -son of breed ing as much as pos si ble to be com -plex of the ma te rial proofs in the func tion of the good ar gu ment and in con test able the sis, re -spec tively the reasons of the studying.

The cen ter place in the mono graphs study -ing of the Dr. sc. Hamdi Mediu takes place: PiedMosque, Com plex of the Small MosqueHarabati Baba, Blue House in side the Com plexof the Small Mosque, ar chi tec ture of the townsres i dences in the Polog’s zone (Tetovo andGostivar), also the ar chi tec ture ulitar-ar tis tic.

In this con text, af ter the method an a -lytic-in duc tive, the au thor of the mono graphproved that this space struc tures of the mon u -

të monumenteve të kultit dhe utilitare, meprimesa të arkitekturës vernakulare-autoktone, trashëguan elemente kulturo-artistike, që ngakoha arkaike, dhe në një vazhdimësi të pandër -prerë ndërtimi, të përcjellur brez pas brezi,mbijetuan deri në ditët tona. Studiuesi Dr. sc.Hamdi Mediu e ka përfshirë edhe përkufzimin etipologjisë së xhamive, teqeve dhe bansaveqytetare të periudhës osmane në Pollog.

Duke e marrë parasysh faktin se e gjithëlënda studimore e përfshirë në këtë monografishkencore, paraqet një kontribut origjinal, pasiqë në këtë fushë komplekse kërkimore autori imonografisë shkencore ka bërë punë vetjake:hulumtimin dhe surveun e objekteve, foto -grafimin, rilevimin-matjet in situ, lëndë kjo e cila e përbën boshtin kryesor të provave të vjeladrejtpërsëdrejti nga terreni, të shoqëruara meteknika të reja të kërkimit shkencor, ështëarritur në përfundime të qëndrueshme.

Konsiderojmë se kjo lëndë studi more dojetë një punë referuese për studiuesit të cilët do të merren me këtë fushë studimore. Ajë qëtërheq vëmendjën më tepër është se, Dr. sc.Hamdi Mediu ka shtruar në mënyrë origjinalekarakterin autokton, përkatësisht vernakular tëTrashëgimisë kulturore-artistike komplekse.Nisur nga kjo, me plotë gojën mund të themi se,kjo monografi shkencore në mbarë përbërësit etij paraqet një kontribut me një shkallë të lartëtë vërtetësisë.

Për më tepër, në këtë monografi, Tra shë -gimia kulturore-artistike, për herë të parë stu -diohet në formë integrale e pandarë nga lëmitëe tjera, qofshin ato të historisë së artit, etno -logjisë, historisë dhe arkeologjisë, meqë këtolëmi në kontekst të krijimtarisë kulturore- arti -stike mbarë shqiptare karakterizohen me njëbashkëlidhje të ngushtë në rrjedhën e zhvillimittë tyre sinkretik. Për të arritur deri tek përfun -dimet e qëndrueshme, autori i monografisë nëmënyrë shkencore korrekte dhe konsistente imerr në konsideratë dhe përfundimet edhe tëshkencëtarëve kompetent të shkencës rajonaledhe më gjerësisht.

Prof. dr. Jahja Drançolli

103


men tal char ac ter of the cult and ulitar, withprimes of the ar chi tec ture ver nac u lar-au then -tic, her i tage cul tural-ar tis tic el e ments, from thear chaic time, and in a con tin u ally way of build -ing, es corted from gen er a tion to gen er a tion,sur vived till our days. The ex plorer Dr. sc. Hamdi Mediu has in cluded and de ter mines of themosques type, small mosques and townsresidences of the ottoman period in Polog.

As we take in re gard the fact that all thestudy ing mat ter in volved in this sci en tificmono graph, pres ents an orig i nal con trib ute,be cause in this searches com plex the au thor ofthe sci en tific mono graph had made in di vid ualwork: Re searches and surve of the ob jects, tak -ing pic tures, re lieve- mea sure ments, mat terthis which makes the main axle of proves takendi rect from the terrene, fol lowed with newtech niques of sci en tific search ing is ar rived inthe firm con clu sions.

We con sider that this study ing mat ter withbe in ref er ent work for ex plor ers which will at -tend this study ing field. The one which takesaway all the at ten tion is that Dr. sc. HamdiMediu ex tended an orig i nal way the na tivechar ac ter, re spec tively ver nac u lar of the com -plex Cul tural-ar tis tic Her i tage. Start ing fromthis we can surely say that this sci en tific mono -graph in the all his con sist ing pres ents con trib -ute of high level of the truth.

For more, in this mono graph, The Cul -tural-ar tis tic Her i tage, for the first time is stud -ied in the in te gral form, un di vided from theother mat ters, even they are from the his tory of art, eth nol ogy, his tory or ar che ol ogy, be causethis mat ter in con text of the com po si tion cul -tural-ar tis tic of all the Al ba nians is char ac ter -ized with a closely united line in their syn theticflow ing of the de vel op ment. To ar rive till thefirmed con clu sion, the au thor of the mono -graph in a sci en tific way which is cor rect andcon sis tent he takes in con sid er ation the con clu -sions of the com pe tent scientists of the regional science and around.

Prof. Dr. Jahja Drancolli

BURIMET DHE LITERATURA

A. BURIMET:

Mediu, H. Materialet nga vizita e objekteve nëterren:

Xhamia e Larme (allaxha), e vizituar më 19 gusht 2004.

Xhamia e Sahatit, e vizituar më 12, prill, 2005.Xhamia Eski, më 03 maj 2005. Xhamia e Sahatit dhe Sahat kulla në Gostivar,

17.02.2004.

Teqeja Arabati Baba, e vizituar më 01-04 deri23.07.2003.

Teqeja e f.Bogovinë, 21,09,2004. Hamami i Tetovës, i vizituar më 11.09.2004-5. Objektet e vjetra për banim në Tetovë,

15.04.2004-5-6

B. LITERATURA

Andrej, A, -Spomenici Islamske umetnosti,Beograd, 1984.

Ajvazoglu, B, -Islamska estetika, Skopje, 2002.Basha, M, - Islami në Shqipëri gjatë shekujve,

Tiranë, 2000. Baji, O, Perandoria Bizantine, Tiranë, 144Buda, A, Dokumente për historinë e Shqipërisë

të shek. XV, Tiranë, 1987. Bilmenoglu, N, -Kallkandelen, Kallkandelenliler

yardinlasam besnegi, bulten, Istanbull,1975.

Bilbilovski, J, -96, te Gostivarski sela, Gostivar,2000.

Bogojeviç, K, L, -Osmanliski spomenici voSkopje, Skopje, 1998.

Boja, R, -Si ta njohim artin Is lam, Prishtinë, 2000.

Castellan, G, -Historia e Ballkanit, Tiranë, 1991.Cvetanovski, V, Arabati Baba Teqe,Tetovo,

2000. Çaysidis, N, -Makedonia kulturno nasledstvo,

Skopje, 1995. Çehajiç, Xh, Dervishki redovi u Jugosllavijskim

zemljama, Sarajevo, 1986.Dalipi, Q, Inkursionet Osmane në trevat

shqiptare deri më 1402, Kërçovë, 2002.Dibra dhe etnokultura e saj, (simpozium

shkencor 19-21 nëntor 1993), Dibër 1995.Drançolli, F, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001.Drançolli, F, Hamami i Haxhi Beut në Pejë, Pejë,

1997.Drançolli, F, Çarshi bajrakli në Pejë (punim

shkencor), Prishtinë, 2001.Drançolli, J, -Fil l et e ndikimit Osman në viset e

banuara me Shqiptarë dhe në Bosnjë eHercegovinë, Gjurmime Albanologjike,(seperat e shkencave historike), Prishtinë,1988.

Elezoviç, G.-Turski spomenici, kn.isv, 1,Beograd, 1940.

Fjalori enciklopedik Shqiptar, Tiranë, 1985.Gombrich, H.E.-Historia e Artit, Tiranë, 1998.Goff, Le, J, -Qytetrimi i perendimit mesjetar,

Tiranë, 1998.Guxholli, E, -Mjeshtër të Pikturës, Tiranë, 1978.Hamer, J, -Osmansko Carstvo, Zagreb, 1980. Haki, E, -Ayverdi, Avropa da osmanli mimori

eserbi yugoslavija, Istanbull, 1981.Hudhri, F, -Shqipëria dhe Shqiptarët, në veprat

e piktorëve të huaj, Tiranë, 1987.Hukiç, A, -Is lam i muslimani u Bosni i

Hercegovini, Sarajevo, 1977. Historia epopullit Shqiptarë, I, Prishtinë, 1979.

Historia e popullit Shqiptar, II, Prishtinë, 1979.Istorija srednjeg vjeka, I, Beograd, 1950. Istorija

Srbskog naroda, tom II, Beograd,Istorija na Makedonskiot narod, Skopje, 1969.Inalxhik, H, -Osmansko Carstvo, klasiçno doba,

1300-1600, Beograd, 1974. Inalxhik, H,-Perandoria Osmane, Shkup,

Izet, M, Tarikati Bektashijan, Tetovë, 2001.Jackues, E, -Shqiptarët, Tiranë, 1998. Jellovich,

B, -Historia e Ballkanit, Tiranë, 1999.Jovan, P, Zhivko, S, -"Tetovo" (monografia),

Skopje, 1969. Kaleshi, H, Najstariji vakufski dokumenti u

Jugosllaviji na Arapskom jeziku, Prishtinë,1972.

Kaso, Sh, Monumentet Islame në muftininë eGostivarit, Gostivar, 2002.

Lewis, B, Svijet Islama, Beograd, 1979. Liliç, V, Severozapadna Makedonia vo docna

antika i sredni vek, Pollog, Kiçevijata,Poreçje, Makedonsko nasledstvo. Spisanieza arkieologija i istoria,

Istoria na umetnost i etnologia, Skopje,Markoviç, J, -Regionalna geografia, S.F.R.J.,

Beograd, 1980.

104


Metodia, S, -Osvrt na vakafite i vakafskite imotivo Tetovskata nahija vo XV, XVI, vek,Skopje, 1976.

Milutin, R, -Pregled istorie umetnosti, 2,Sarajevo, 1961.

Muharemi, H, Historia e artit, Prishtinë, 1998.Muzaku, Th, Xoze, K, Humeti, K, -Historia e

mesjetës, vëll.I, Tiranë, 1971.Najdenovski, K, -Tetovo vo minato, kako

kulturna-prosveten i stopanski centar voPollog, Tetovo, 1964.

Osi, M, -Prizreni qytet i lashtë, Muze me thesartë pasur kulturor, Prizren, 2001.

Ostrogorski, G, Historia e PerandorisëBizantine, Tiranë, 1997.

Papazoglu, F, Makedonski gradovi u rimskodoba, Skopje, 1957.

Pavlovski, J, Stefanovski, Zh, Tetovo,(monografija), Tetovo, 1969.

Petar, M, -Putovanje po Ballkanskom poluotoku XVI vjeku, knj. CXXIV, Zagreb, 1895.

Petroviç, Z, Manastiri svete gore, Nish, 1992.Penov, B, Srednovekovna Makedonija, tom III,

Skopje, 1985.Prifti, V, Teknikat e gravurës artistike, Tiranë,

1993.Religije Sijeta, enciklopediski priruçnik, Zagreb,

1987.Riza, E, -Qyteti dhe banesa Shqiptare e mesjetës

së vonë, Tiranë, 1991.Rufati, R, -Mirë se erdhët në Tetovë, Tetovë,

1999.Selicev, A, -Pollog i ego Bollgarsko naselenie, So -

fia, 1929.

Stojanov, P, -Makedonia vo vremeto na Ball kan -skite i prvata svetska vojna, Skopje, 1969.

Stojanovski, A, -Makedonia vo Tursko sredno -vekovije(od krajot na XIV, poçetokot naXVIII vek), Skopje, 1989.

Stojanovski, A, -Nekolku novi podatoci za gra -dot Tetovo od XV, XVI vek, Istoria, III,Skopje, 1967.

Stefanovski Zh, Eftovski, G, Tetovo i Okolinata,Tetovo, 1980.

Svetozar, B, Tetovski Spomenar, (1919-1941),Tetovo, 1999.

Shehapi, B, Plagët e pavdekshmërisë, Shkup,2002.

Tetovo i Tetovsko niz istorijata, Tetovo, 1982.Tomiç, S, -Skopje, Tetovo, Gostivar, Mavrovo,

Galiçnik, “bratsvo”17, Beograd, 1923.Tumori, A, B, Historia Bektashiane, Tiranë,

1929.Thëngjili, P, -Historia e perandorisë Osmane,

Tiranë, 1997.Thomo, P, -Banesa fshatare e Shqipëris veriore,

Tiranë, 1981.Vasiljeviç, H, J, -Prosvetne i politiçke prilike u

juzhnim srbske oblastima u XIX vjeku,Skopje, 1928.

Vasiljeviç, H, J, -Po Tetovskoj oblasti, Beograd,1938.

Vishku, A, -Harabati Teqe e Tetovës dheveprimtaria në të në periudhën e kaluar,Tetovë, 1997.

Zef, Sh, Don, -Islamizimi i Shqiptarëve gjatëshekujve, Prizren, 2000.

REVISTAT

Glasnik, Pregled izvjeshtaja o radu stareshinstva islamske zajednice u S.R. Makedonii,Sarajevo, 1982.

Glasnik Islamske kulture u Makedoniji, Sara je -vo, 1990.

Glasnik Prisutnost islamske kulture uMakedoniji, Sarajevo, 1991.

Studime historike, (1-2) viti LII (XXXV), Tiranë,1998.

Studime historike, (1-4), viti XLVIII (XXXXI),Tiranë, 1997.

Etnografia Shqiptare, nr. 11, Tiranë, 1981. Etnografia Shqiptare, nr. 13, Tiranë, 1983. Etnografia Shqiptare, nr, 16, Tiranë, 1989. Dituria islame, nr. 34. Prishtinë, 1970. Glasnik na INI, XXI/1. Skopje, 1974. Drita, revistë fetare dhe kulturore, or gan i zyrës

ipeshkvare, Ferizaj, nr.7, 1991. Lëvizja Islame, nr, 1 dhjetor 2001, Gostivar.

GAZETAT

Hëna e re, Shkup, 1993.El-Hilal, Saat dzhamija vo Tetovo, Shkup,

shtator, 1987.

Shqipëria, Bukuresht, 1897.Drita, Sofje, 1905.Flaka e vëllazërimit, Shkup, 1968.

105


INDEKSI

A

A.Silisçev 8Abdurahman Pa sha 23, 23, 39, 51, 78Abisinian 9Ahmet Baba Ekmekçiu 39Aleksandria 9Alabet arab 20, 31Allaxha 60, 80Alvetitë 21,Amfipol 13Anadoll 35Andrianopojën 15Androniku i III 12Angorës 16Ankarasë 16, 35Antihohia 9Antike 7, 64, 68Arab 9, 19, 20, 31Ara bia 9Arabo-islame 19Arkitektura

5,6,18,20,24,30,34,37,40,41,49,58,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,74,75,76,

Arkitektura islame 64Arkitektura pro fane 66Arti 5,12,13,18,19,Arti is lam 18,19,20,21Arti shqiptar 5,19,30Arti fortifikues 22Azia e vogël 15,17Azia e mesme 16

B

Baba 21,35,38Baba Kasëmi 36Baba Qazim 39Baba Sadredinit 38Bajaziti 16,35Balli Baba 38Ballkan

5,9,14,15,16,17,18,19,20,23,36,38,39,83Ballkanin perëndimorë 38Balkonet 26,89Balltepes 7,22Banjat publike 58Banjiça 8Banjo 58,59Bedevie 36Beglerët 58Bektashian 21,35,36,38,39,40,43,46,57,83

Beratit 13,101Betejën e Maricës 16Bezistanet 63,64,66Bizanti 1,8,9,11,12,14,15,16,19,20,63Bordure 28Bosfor 45Bosnje 16Buçinit 12Bukovikut 7Bullgar 8,12Bullgaria 11,12,13,16Bursa 15

C

Car Dushani 13,14

Ç

Çardak 52,53,57,73,74,88,89Çati 24,43,52,56,57,74,76Çatiza 56Çekë 14Çeshme 18,40,49,57,66Çeshmeja e madhe 40,49Çift 59,61Çifte hamami 23,60,61

D

Dardaneleve 15Debarcës 12Demir Hisar 12Dendur 8,65Dervenit 7Dervishë 35,38Detin Mesdhe 17Dibra 8,11,12,13,18,76Dimetokës 36Dimotika 38Dushani 12,13,14,63Dusikie 36Dyshekllëkët 74

E

Edrenenë 15Egjipti 9Elbasani 13Emirati 15Ertogrulin 14Eski Xhamia 21,33Europës 10,11,16,17,37

106


F

Faltore 38Faltorja kryesore 57Fatimesë 40,50,51Ferizaj 8Fetar

5,9,18,19,20,21,22,31,33,35,39,41,48,54,63,64,69

Feu dal 10,11,13,14,15,16,17,18,22,69,71,62,63Fildish 9Follorinën 14Fontana 47,48Fotourativo-aplikative 19Francezë 11Fura 56Fushë Kosovës 16

G

Gadishullin Ballkanik 9,15,18,19Galipolin 15Gorjan 76Gostivar 7,8,18,20,21,22,70,72,76,79Grupçini 7Guri i latuar 21

GJ

Gjergj Pahimeri 8Gjuhën osmane 24,25,34,37,43,46,47

H

Hajat 21,24,33,36,43,53,56,72,73,76,89Halifeve 31Hamam

19,20,22,23,58,59,60,61,62,63,64,65,66Hane 18,19,20,63,64,66,72Harabati Baba Teqe

21,36,39,40,42,47,49,50,56Hardhi rrushi 48Hark 50,53Hasan e Xhafer Baba 38Haxhi bektash Veliu 35Haxhi Emin Baba 39Helvetie 36Hidbeja 31Hirshide 22,60Hisar Kalanë 38Hrela 13,14Hungaria 16Hurshideja 23

I

Indi 9,17Iraku 45Irani 9Is’hak Beut 29Isa Beut 21,31,33Is lam 18,20,23,30,35,36,37,38,39,40,60,63Islamizimin 68,15,33Islamo-Shqiptare 6,21Italianë 10,32Ivan Aleksandrin 13

J

Javer Baba 38Jeniçerët 15Jerusalemin 10Jezu Krishtit 10Joan Kantakuzen 14Joani V Paleologu 13Jovan Cvijiq 8Justinjan 9

K

Kadirie 36Kalaja e Tetovës 22,38,78Kaligrafuara 36Kalishtë, 76Kalldërma 74Kalorësit-spahinjtë 15Kalorsiake 35Kapiteli 26,27,Karavan Sarajet 18,19Karballa 45Karlo Valoas 11Kasolla 11Katedralja 9Kavalla 11Kërçova 8,11,13,18,38Kësh evi 40Këzëll Baba 34Kibles 34Kina 9,17Klerikale 38,54Kodi i Justinjanit 9Kojun Baba 38Kompleksit

21,24,30,33,36,38,39,40,41,42,43,45,47,49,50,56,72

Konaku i Musysafirëve 40,53Konstantinopoja 9,10,11,13,16,17Kosovë 7,8,16,63,64,76,Kosturin 14

107


Koxha Rexhep Pa sha 38,39Krishtit 10,68Kristian 10Krujës 13Kryepeshkopi Danilo 11Kryqëzata 10,14,16Kube 24,26,31,34,60,62Kuklin Beu 21Kullat e Sahatit 20, 22,66,67,69,79Kulti 39,60,65,68Kultura islame 37,63Kulturo-historik 5,20,30,40,41,60,66Kuzhina e teqes 40,56

L

Laga 9Laike 60,63Lezha 13Lindja 9Lug 8Lugina 7Lutje-falje 24,33,35,43,44,54,57

M

Mahfili 21,25,26,28,31Makedonski Brodit 7Malit Sharr 7,8,22Maqedoni

7,9,10,11,12,13,14,16,18,19,63,64,66,67,69,76

Maqedonisë Perëndimore5,18,19,23,64,65,68,69,81

Mat 12Medinës 31Medrese 18,20,21,30,31,33,58,65,66Mehmet Ali Baba 45Mehmet Beut 39Mehmet Harabati Baba 39Mehmetit të II Pushtuesit (Fatihut) 17,36Mejdani i teqes 40,57Meka 31Melevitë 21Melnikun 13,14Mëndafshi 9Mensura 22,23,60Mentae 56Mesepit 45Mesxhide 18,19,68Mihail Shishmani 12Mih rab 21,25,26,28,31,34Milosh Kopiliqi 16Milutin 11,12,13,63

Minareja 21,24,25,31,33,34,79Minberi 31,34,21Mistike 35,43,57Mon u men tal 20,21,34,58,60,62Monumentete 5,6,18,20,23,60,63,64Mullinj 75Murati I 15,18,60Musafirhane 30Mustaf Ruhi Hanhani Efendiut 39

N

N. Pazari 18Nadi Bilmenoglu 30Neoliti 19

O

Oaeneumi 7Oguzë 14Ohri 12,13,14,18,63Ori en tal 18,20,37,65,68,69,71,72Ori en tal Osmane 62,70Ornamentikën 40,53,76,99Osman

5,6,18,19,25,28,31,34,35,36,37,49,58,59,60,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,104

Ovçe Pole 11,12,Oxhaku 51,52,56,76

P

P.Grujiç 9Paleoliti 19Paleolog 12,13,Palestina 9,10,11Pano 26,29Papa i Romës 10Papa Urbani II 10Parmak 42,44,52,57,73Pashallarë 39,54,58Pashallëkut të Tetovës 39patriarkale-fisnore 15,16Patriku serb 14Peja 18Pellagoni 12Perandoria Bizantine 9,11,12,16,35Perandoria Mongole 16Perandoria Latine 11Perandoria Osmane

5,6,17,19,35,37,58,60,64,67Perandoria Romake 9Perlepës 12Per sia 19,35Pijanecin 11

108


Piktura 20,40,57,62Polakë 14Pollog

5,6,7,8,9,11,12,19,20,21,23,36,60,70,72,74,75,76

Poroj 38Portali 27,30Portat 39Pozharan 76Prehëri i Kubes 26Princ Lazari 16Prishtina 14Prizreni 18Pro fane 18,47,58,66,70Profetëve 31prosekut 12,14Pykë 16

Q

Qabeja 31Qepenga 42Qeramide 60Qystendilit 12

R

Radovishi 13,Rekës,11Rexhep Pa sha 38,39,50Rifaie 36Romake 19,20,37Romës 17Rozeta 48,51,53,73Rumelisë 16Rumit 15

S

Sahat Kullat 20,22,66,67,69,79Sadie 36Aadredin Baba 38Safa 49Sakral 19,21,30,42,79Salla 21,24,33,34,43Sarajevës 18,58Sasanit 20Sekteve 19,21,36Sektit Bektashijan 38Selaniku 9,13,14,16Selxhuk 10,14,39Serb 11,12,13,14,16,63Serbo-bullgare 12,13,Serez 11,13Sersem Ali Baba 21,38,42,57

Sersem Ali Dedes 38Sfeanca 13Sinanie 36Sirgijani 13Siria 9Skulptura 20Sofa 25,26,27,29Sokoleci 8St. Romanski 9Stamboll 17,38,45,101Stefan Deçani 12,13Stili 20,37,63,64,68,71,72Struga 18,76Struma 13Strumica 12,13Sulltan Bajazitit të I 16,35Sulltan Murati i II 15,16Sulltan Sulejmanit 45Suvatuara 21

SH

Shadërvanet 19,21,22,29,33,47Sharr 7,8,22,23,38,40Shazlie 36Shën Klimentit 63Shën Naumit 63Shën Sofisë 9Sherife 25,31,79Shiitë 45Shipkovicë 38Shkumb 7,22,23,60Shkup 7,11,12,14,18,19,39Shqipëri 12,16,98Shtëpia Dimërore 45,53,54Shtëpia e Kaltërt 50Shtipi 13Shtylla 21,24,26,27,31,39,41,47,56,57,74,76,

T

Tarikate 35,36,43Tarik 25Tempull 38,Teqe

18,19,20,35,36,39,54,56,57,63,65,68,99,102Teqeja e Hajdar Babës 21,38Teqeja e Harabat Babës

36,38,39,40,41,47,49,56Tërnovës 14Tetova

5,7,9,15,18,20,21,22,23,30,31,33,36,37,38,39,42,45,50,59,60,61,76,80,81,82

Tjegulla 42,43,49,52,56,57,74

109


Toma Sllavi 10Trakë 12,15Tulla 21,39,60,62Turbe 18,20,24,42,68,85Turkomene 35Turq 10,14,15,16,17,18,19Turqinë 35Tyrbeja 29,57Timur 16

TH

Thesali 13,Thesarin 5, 58,96

U

Umevitve 19Urat 20Uroshit II 14Utilitar 20,37,75,102,103

V

V.Tomashek 8V.Radovanoviq 8Vardari 9Velbuzhdës 12veles 14,Vezirët 58Vllahi 16Vllanicës 7Vodenit 14

Vratnica 8

XH

Xhamia 18,19,20,21,24,25,26,27,28,30,34,45,58,63,65,68

Xhamia e Pashës (Xhamia e Larme)23,26,29,60,80

Xhamia Eski 21,33Xhamia Muharemçe 21Xhamia e Çarshisë 21Xhamia e Gam-Gamit 21,31,32Xhamia e Larme (Xhamia e Pashës) 21,22,23Xhamia e Sahatit 21,22,30,70Xhamia e Tabakhanes 21Xhamia e Vogël 21Xhamia Alaxha 21,22,23Xhamitë klasike 20Xhamitë monumentale 20,21Xhelvetie 36

Y

Yllëza 31,27,28Ylli gjashtërembësh 26

Z

Zejtar 36,69Zemlenit 12Zerze Haki 45Zhedenit 7Zletovës 11

110


PËR AUTORIN

Hamdi Mediu u lind në Tetovë nëvitin 1956. Shkollën fillore dhe tëmesme i kreu në vendlindje. Në vi tin2000 diplomoi në USHT, Fakul tetiFilozofik, Katedra e Historisë. TitullinMagjistër në Historinë e Arteve emori në USHT më 2003. KurseDoktoroi në Akademinë e Shken cësdhe Arteve – Tiranë, Republika eShqi përisë në vitin 2009, ku morititullin Doktor i Shkencave nëHistorinë e Arteve.

Fillimisht punoi në sektorin privat nëBosnjë, Kroaci dhe Maqedoni. Pastaj 8 vjet ushtroi detyrën e drejtorit në ndërmarrjen D.D.E. – Pirok.

Në vitin 2007 u punësua si bashkëpunëtorë nëSektorin për Veprimtari Publike (Arsim, Kulturëdhe Sport ) në Komunën e Tetovës, ku ende ështëduke punuar.

Deri tani ka publikuar këto punime:

– "Gjurmime Historike", Instituti Albanologjik –Prishtinë, Seria e shkencave Historike Nr.35-2005.

– “Arkitektura Osmane në Maqedonin Perën -dimore”, Instituti Arkeologjik i Kosovës.Projekte nga sfera e historisë së artit:

– “Harta Arkeologjike e Kosovës” (2004-05), dhe“Gërmime shkencore-profesionale në forti -fikatën e Harilaqit” (Fushë Kosovë 2005).

– Bashkëpuntor në botimin e monografisë“Arbrit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjesgjatë Mesjetës” e botuar në Zagreb në vitin2008.

– Fakti: ”Lëvizja për ngritjen e pasurisë së feu -dalëve”; “Kryqëzata e parë dhe e dytë”;Rënia dhe shkatrimi i Konstantinopojës”;“Për Kry qëzatat janë ruajtur monumente të shumta”; “Ipeshkvia e Prizrenit ishte nënjurisdiksionin e Arqipeshkvisë së Ohrit”.

– Flaka: “Disa njoftime të reja për jetën dheveprën e Dr. Mi lan Shuflaj”; “Komiteti iL.N.D.SH në Tetovë dhe rrethinë”.

Punime të papublikuara:

– “Arkitektura e urave të Pollogut gjatëperiudhës Osmane”.

– “ Arti Is lam në Pollog”.

– "Arkitektura e banimit në Pollog gjatëperiudhës Osmane".

“Pollogu – thesar i kulturës shqiptare – është librii tij i parë i botuar

111


Botimin e këtij librit e ndihmuan:

AFET TURS – Pirok

AUTO MEKANIK – Pirok

BULLA TRANS – Tetovë

HIT 92 – Kamenjan

DAUTI KOMERC - Tetovë

112


Documents

Hamdi Mediu POLLOGU THESAR I KULTURES SHQIPTARE