65
Haiyi ra Las nubes crecientes Lengua huichol Estado de Nayarit

Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

  • Upload
    others

  • View
    16

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

HaiyiraLas nubes crecientesBIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE

Lengua huichol Estado de Nayarit

Portada-Las nubes crecientes_.indd 1 28/01/14 12:38

Page 2: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Las Nubes Crecientes_.indd 1 28/01/14 12:36

Page 3: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Artículo 2º Constitucional

A. Esta Constitución reconoce y garantiza el derecho de los

pueblos y las comunidades indígenas a la libre determinación

y, en consecuencia, a la autonomía para:

[...]

IV. Preservar y enriquecer sus lenguas, conocimientos y todos

los elementos que constituyan su cultura e identidad.

‘Aritikuru 2do. Xapatsie maka ‘uxa

A. ‘Iki xapa xeniu huteikipai meyeka mana nai

miraka ‘uxa tame teiteri ta’hetsiemieme,

meta ta kiekari kemitiuku wetika, meta

kemitiukumane yu naiti niu yi kimana memi

teyukuxaxatiwani, ya meteyuki’hiaweti kememite

yuku´’hiawe xeikia mipai meteka huti.

[...]

IV. Yu nuiki memika te hatitimaiyaniki, meta tita

memitemate, meta yu nay yu yeiyari.

Las Nubes Crecientes_.indd 2 28/01/14 12:36

Page 4: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Haiyira

Las nubes crecientes

Lengua huichol del estado de Nayarit

Las Nubes Crecientes_.indd 3 28/01/14 12:36

Page 5: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Haiyira

Las nubes crecientes

Coordinación editorial

Patricia Gómez Rivera

Asesoría técnica y

traducción

Fidela Pereyra Zamora

Samuel Carrillo Rentería

Texto de la presentación en

lengua huichol y revisión

técnica y pedagógica

Juventino de la Cruz Hernández

Cuidado de la edición

Ericka Danaé Zaragoza Ambríz

Corrección de estilo

Alejandro Torrecillas González

Elaboración y coordinación de la colección

Mónica González Dillon

Diagramación y adaptación al diseño

Enrique Cruz

Ilustración

Sergio Aguilar Álvarez Bay

D.R. © Secretaría de Educación Pública

Argentina No. 28 col. Centro. C.P. 06029 México D.F.

ISBN Colección: 978-607-7879-07-7

ISBN Volumen: 978-607-9200-78-7

Primera edición, 2012

Primera reimpresión, 2013

Impreso en México

Distribución gratuita / Prohibida su venta

Las Nubes Crecientes_.indd 4 28/01/14 12:36

Page 6: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Haiyira

Las nubes crecientes

Lengua huichol del estado de Nayarit

Las Nubes Crecientes_.indd 5 28/01/14 12:36

Page 7: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

PresentaciónAlimenticia y fértil como el maíz, así es la palabra. Dulce o salada, tierna, urgente, amarilla o verde, estruendosa o amorosa, a veces amarga; pero siempre útil, nutricia, necesaria… Sin ella no se puede explicar el mundo, no se puede saber o conocer, sólo se ve un pedacito de planeta, un cuadrito de tierra sin agua: la realidad en el pequeño nivel de los animalitos.

Sin la palabra nada tiene nombre, nadie es, sin palabras el mundo no es. Por eso a la palabra hay que sembrarla, hay que regarla, abonarla, cuidarla para que crezca fuerte y sana, para que nos alimente y nos enseñe todos los mundos que existen, más allá de la pequeña parcelita en que nos ha tocado nacer.

Variedad en la unidad y unidad en la variedad de lenguas distinguen a México. La diversidad de lenguas es la base para tener una mayor cantidad de voces que busquen las posibles soluciones a los problemas que nos aquejan. Nadie puede dudar hoy de que la pluralidad es la materia con la que se construye la riqueza. Y es que las palabras tienen su sabor característico, su visión particular, sus propios colores, su sonido diferente, por eso náhuatl, zoque, tepehuano, huichol, mexicanero, mixteco, mazateco, zapoteco, ngigua, tének, totonaco, chichimeca y hñähñu son términos llenos de sentido, de recuerdos, de tiempos y culturas antiguas, sabias y poderosas; son la memoria de la grandeza pasada, pero también son la memoria de sus hablantes actuales.

Culturas sobrevivientes, cuyos latidos son las palabras dichas. Culturas y palabras que, como las semillas, tienen una vida que perdura en el tiempo y que florece, por eso sembremos hoy Semillas de Palabras, semillas de rosas y de ecos de las lenguas originarias de México. Dejemos que hablen por sí mismas y a través de las voces puras de los niños de México.

Mtra. Rosalinda Morales GarzaDirectora General de Educación Indígena

Las Nubes Crecientes_.indd 6 28/01/14 12:36

Page 8: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Mirayemie‘Ikú mita’iyarihapai panuyine taniuki. Makaka ma’utsiwi, takwie, mexiiwa, mitaxaiye ya mitsiiraiye, xiyarieka ya xeiminake’erieka, heiwa mira’utsiwini, yatiti temei’yahiwá, mita’iyari temeiyahiwá taniuki…

Xikaniuki ‘umaweni tepikayu’enie tanaiti, pikatiyumainia, pikatimatsiiki, pikahekia takwie tsipipe, ‘etsiwa tepihekia, há piwaikawa: wa’ati ‘irawetsixi manamepikaxeirie xeikia.

Xikaniuki ‘umaweni pikatimatsiiki, mitiuyuparewieni pikayiwe, niuki ka’uyeikanike tepikayumaikake, pikatitixaiti, xikateka’utiniukanike kwiemitamatsie… Taniuki ‘aimieme puyeika, taniukiki teputiniukani, tepiyuku hiaweni, tepiyu’enieka, tepi’iwiyani, tepitemawieka tanaiti tepimatiwani naitsarie kiekariemanuhane, temu’uwa, temiwikwe, teminuiwa, takiekariemumanetikatsie.

Temiyimiire temiyini’i, temiyi waikawa temutiniuka, mekiku temimatiwa. Temiyu waikawa niukamete tepayamiire temutiniuka taniukiwaiká piyu’eniiriiki, ‘iki niuki hawaiki pikahehekia pauyewetse temiparewiyaka. Tamematsi waiká temite´tirikariya takwie temanukuhana waikawameki tamewaiká tepite’aye’atia kiekariemuyahane.

Taniuki ‘aixipitiuyu’eniiriiki, tsipitiuyu’eiya, ‘aixipitiuyu’eniiriiki, tsipitiuyu’utiwa, hipame wahapai pikatiuyu’eniiriiki. Nahuatsixi, tsuketsixi, wakirixi, wixarika, mekikanerutsixi, mitsitekutsixi, matsatekutsixi, tsaputekutsixi, nikwatsixi, tenikutsixi, tutunakutsixi, tsitsimekatsixi, yaniyutsixi, waniuki ‘ekanayapapa+meni yikimemite’uhu, yikimemite’uniuka, yikimemiteyukuhiawe, wayeiyari yikipitámi’ane. Yatiti memikaha’eriwa, tematimaiyariexime yatititemiwikwé.

Hakepaiti mireyi temiwikwe, ta’iyari ‘akuxi puyuane temutiniukatsie pirahekia. Tayeiyari pi’imiari pitukari, ta’iyariki tepayeneniere ‘akuxi tepiyumiiriya, ta’ukitsiema hakewapaiti memitate hekuhayewi, wakakaitsie tepa’u, tepiyuhekwatiaka.

‘Ayumieme hiki tepixe’inie taniuki tepika hatimaiyani… Tuturiyari hapai mitiwauke tiyutihekwariya, taniuki hapaina pi’aneni, hikixeikia pika’aneni, taniuki piyuhekwariyani, teputiniukani, taniwema yunaiti, tatiriyama, ‘enatemitama mekikutari.

Mtra. Rosalinda Morales GarzaDirectora General de Educación Indígena

Las Nubes Crecientes_.indd 7 28/01/14 12:36

Page 9: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Las Nubes Crecientes_.indd 8 28/01/14 12:36

Page 10: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Kepaimeti mirayemieMirayemie 7Kwatsa matia tipi 13Meutsani 14Karu 15Haxi piti kuye 16Naika kuikariyari 17Kuikarite 18Tsimuni 19Yaxeikia mitiunitsa 20‘Ukiratsi 21Ne tsiki 22Ta‘iyaritsie miya nunuiwa 23Temú 24Ti’ikitame 25Ne ‘ukiyari 26Nenituname 27

ÍndicePresentación 6El cuervo y el chapulín (Canto) 13El plátano 14El pantalón roto 15El caimán enfermo 16El ratón 17Cantos 18Rima 19El viejito 20Las plumas 21El enfermo 22Poema 23El sapo 24Al maestro (Poema) 25Mi papá 26El huarache (Trabalenguas) 27

Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36

Page 11: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

El naranjo 28Trabalenguas 29Trabalenguas 30Trabalenguas 31Trabalenguas 32Trabalenguas 33Las nubes crecientes (Trabalenguas) 34Trabalenguas 36El que bautiza (Trabalenguas) 37Adivinanza 38Adivinanza 39Adivinanza 40Adivinanza 41Adivinanza 42Adivinanza 43

Narakaxi 28Nenituname 29Nenituname 30Nenituname 31Nenituname 32Nenituname 33Nenituname. Haiyira 35Nenituname 36Nenituname 37Kenetimati 38Kenetimati 39kenetimati 40Kenetimati 41Kenetimati 42Kenetimati 43

Las Nubes Crecientes_.indd 10 28/01/14 12:36

Page 12: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Adivinanza 44Adivinanzas 45La víbora 46El jabalí 47La mujer y su burro 48Anécdota 50Anécdota 52Mi perrito 54Mi burro 56Mi mamá 57Un árbol (Copla) 58El río 59Mi perro 60Adivinanza 61El perro y el hombre 62

Kenetimati 44Kenetimati 45Ku netsi’ uti mariu 46Tuixu yeutanaka 47‘Ukaratsi yu puritu matia 49Keminetiuyuri 51Keminetiuyuri 53Ne tsiki 55Ne puritu 56Newarutsi 57Ne‘iteiri 58Há 59‘Eki pepine tsiki 60Kenetimati 61Tsiki matia tewi 63

Las Nubes Crecientes_.indd 11 28/01/14 12:36

Page 13: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

Las Nubes Crecientes_.indd 12 28/01/14 12:36

Page 14: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

13

El cuervo y el chapulín (Canto)El cuervo está bailando,el chapulín está tocando,el cuervo está tocando,el chapulín está bailando.

Kwatsa matia tipi Kwatsa mire neinetipi mire yuitiakwatsa mire neinetipi mire yuitia.

Amalia Salas DíazEscuela Venustiano CarranzaMesa del Caimán, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 13 28/01/14 12:36

Page 15: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

14

El plátanoVamos a comer plátanos,vamos a comer plátanosen la huerta, en Ixcatán,en la huerta, en Ixcatán.

MeutsaniXaweruxi tsatsani,kamixa tsatsani,xaweruxi tsatsani,kamixa tsatsani.

Filogonio González CayetanoEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 14 28/01/14 12:36

Page 16: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

15

KaruKaru tepikwaiyu,karu tepikwaiyu‘itsikatani me xuawe,‘itsikatani me xuawe.

Filogonio González CayetanoEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

El pantalón rotoPantalones rotos,camisas rotas,pantalones rotos,camisas rotas.

Las Nubes Crecientes_.indd 15 28/01/14 12:36

Page 17: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

16

El caimán enfermoEl caimán está enfermoen la orilla del mar,ya tenía cinco díasque no comía.Llegó un señor,era un solitario.El señor duró cincodías cantandopara que se aliviarael caimán;ganaba cinco pesosla cantada.

Haxi piti kuye Haxi piti kuyeharamara tetsita‘auxuwime tukari.Haxi katikuati‘ukaratsi penua‘iku nuiyaneti‘auxuwime tukaritunuiyariekai.Haxi mana yewe’auxiwime ‘iniariyari‘uta wauka.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 16 28/01/14 12:36

Page 18: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

17

Naika kuikariyari Naika meutuxa,kita meutaha,papa metikwai,mexatsie mamakai.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

El ratónEl ratón blancose metió en la cocinay se comió las tortillasque estaban sobre la mesa.

Las Nubes Crecientes_.indd 17 28/01/14 12:37

Page 19: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

18

CantosGallina, gallina,que tiene buen sabor.Mamá, mamá,prepáramela para comer.

Baile del colibrí,baile del colibrí.El cuervo tocaba,el cuervo tocaba.

Abeja que crece,abeja que crecepara darle de comera su mamá,para darle de comera su mamá.

KuikariteWakana, wakana,tsima’ ane,ne mama, ne mama,kene neuka étsi.

Tineineni tineinenikwatsa tiyuitiakakwatsa tiyuitiaka.

Xiete me wierenexiete me wiereneyu mama reminikeyu mama reminike.

Escuela Francisco I. MaderoZapote de Picachos, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 18 28/01/14 12:37

Page 20: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

19

RimaEl niño va cantandouna canción,cuando va caminando montado en su caballo,desde que canta el gallo.

TsimuniTsimuni tsimuni,xeniu, xeniu,tetiata peretia‘awarutsi peka‘uta teutiaka.Kepauka, kepauka,peminuani, ne nemetsi,ha, ‘eriwani.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 19 28/01/14 12:37

Page 21: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

20

El viejitoEra un señorllamado Atole Agrio;sin huaraches el señor andabay comía nopales muy agrios.

Yaxeikia mitiyunitsa Nunutsi mukwikarimemumienitsie muniawarime‘anakaiti yutewatsiewakana muti hiwatsie.

Teodoro García LópezEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 20 28/01/14 12:37

Page 22: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

21

‘Ukiratsi ‘Iki mi ‘ukiratsiti tewati tsinarikahau kakaitimiku yeikakai,nakari matsinakuinie ti kwa ‘ati.

Teodoro García LópezEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las plumasLas plumas soy,me conocen como plumas;yo soy plumas,me llamo plumas.

Las Nubes Crecientes_.indd 21 28/01/14 12:37

Page 23: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

22

Netsiki‘Eki xeikia pepi hiki netsiki, tsipepi titemaiki, ‘eki pepi ne hamiku, xika pe heu hakamikini nemetimini, xika hiritsie nehuyani, pepinetsi ‘anu kuweiya, pepinetsi teitame tsepa hakenemeutia tsipepitiuka ‘iyari.

Emeterio Jerónimo MárquezEscuela Profesor Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

El enfermoEra un enfermoque su guitarra cargaba,vivió por mucho tiempo,¡qué poco envejecía!

Las Nubes Crecientes_.indd 22 28/01/14 12:37

Page 24: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

23

Ta’iyaritsie miya nunuiwa Kipi nepayanikeyu tsine heu ‘anetineka matimaritiani‘atukaritsie.

Azucena Muñoz MuñozEscuela YirameColonia Mesa Nuevo Valey, municipio de Tepic, Nayarit.

PoemaQuisiera ser mariposay vestirme de colores,para darte una sorpresaen el Día de las Madres.

Las Nubes Crecientes_.indd 23 28/01/14 12:37

Page 25: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

24

TemúTemú tetetsie paka pinutuixie,yu ‘iwama wara ‘eriwati puta tsuaka,pimixime ‘iwamama hukaiwa,me peye kuika waru ‘enieka, putakuikaxi, ‘ipai pitiu kuikaxi, kua, kua,kuinie tiyu xiwie, patsunawe, xika ‘iweiyanihata pau tsuna.

Marcelo M. C.Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

El sapoEl sapo está muy triste sentado en la piedra, porque se acuerda de sus hermanos. Está llueve y llueve; ya mero se muere. Sus hermanos cantan lejos, y al oírlos él también canta, así canta: “Croac, croac”. Es muy meón y brincón, si lo persigues salta y salta buscando agua.

Las Nubes Crecientes_.indd 24 28/01/14 12:37

Page 26: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

25

Ti’ikitame Ti’ikitame hatsianepiretimá‘iki ‘utiarikapanipariyutsi ‘eki,‘a hatsia nepiretimá.

Marcelo M. C.Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Al maestro (Poema)De ti aprendíaquellas palabras,que gracias a tihoy comprendí.

Las Nubes Crecientes_.indd 25 28/01/14 12:37

Page 27: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

26

Mi papáTú eres mi papá, el que me dio la vidadesde pequeño,siempre te llevaré en micorazón y siempre te recordaré.

Ne ’ukiyari ‘Eki ne’ukiyari pepi hikipenetsi ‘uta weriyaxi,tsinemu tewikatsie ne‘iyarikinemetsi ha’eriwani waikawa.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 26 28/01/14 12:37

Page 28: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

27

NenitunameMiki kakaitame, kakai piwewie,yu kakai teta, kakaiya peukawe,kakai yukita meta piwewie kakaite,‘iki ‘ukí piwewie yukakaite waikáputi wewi.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

El huarache(Trabalenguas)El huarachero huaraches hacía en su huarachería,cuando el huarachero en su huarachería hacíahuaraches, huaracheaba el huarachero en suhuarachería sus huaraches.

Las Nubes Crecientes_.indd 27 28/01/14 12:37

Page 29: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

28

El naranjoEn el naranjo hay naranjas anaranjadas,el naranjero vive por el naranjal denaranjas anaranjadas.Naranjo, naranja, naranjada,naranjero, naranjal, naranjal,naranjero, naranja, naranjaday naranjos, todos pertenecen al naranjal.

NarakaxiNarakaxitsata pixuawe narakaxi,narakaxi narakaxitsata pixuawetataxawiti narakaxi pixuawemaya narakaxiya, narakaxititi,narakaxitsata narakaxiya, punarakaxiya, narakaxita, narakaxitsata, narakaxi, narakaxitame, narakaxieya,narakaxi, narakaxitame.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 28 28/01/14 12:37

Page 30: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

29

NenitunameTuruki turukitsixi puwari pituane turuki mimariwe,‘iki turuki, turukitsixi mepetuiyatiwe memariwetsie.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

TrabalenguasCaro acarrea carros en un carro.Ahora Caro es acarreadora de carros,acarreando carros en un carro.

Las Nubes Crecientes_.indd 29 28/01/14 12:37

Page 31: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

30

TrabalenguasAbuelo, abuelo hace tortillas;abuela hace tortillas. Abuelo no come,abuela hace tortillas,abuelo, abuela, abuelo no come;abuela hace tortillas.

NenitunameNe teukari, ne kutsi matia pire pine,ne kutsi papaya neteukari pika kwaimiki,ne kutsimatia pirepine,ne teukari, ne kutsi, ne teukari,ne teukari papaya pika kwaimiki.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 30 28/01/14 12:37

Page 32: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

31

TrabalenguasMi papá come pan,mi papá y su papá.Come pan mi papá,su papá y mi papá comen pan.

NenitunameNe ‘ukiyari pani pika kwa’a,ne ‘ukiyari yu ‘ukiyarimatia,pani pikua’a, ne ‘ukiyari,yu ‘ukiyarimatia pani mepi kua’a.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 31 28/01/14 12:37

Page 33: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

32

TrabalenguasLos niños están tirando con arco,en el campo están tirando con arco los niños,están tirando con arcos los niños en el campo,en el campo están tirando con arco los niños.

NenitunameTiri tupiki mepite mitiwe tupiriyatsata,tupiriyatsata, mepite mitiwe tupiriyatsata,tupiriyatsata mepite mitiwe tupiki.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 32 28/01/14 12:37

Page 34: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

33

NenitunameTuka tuka peutuka,tukariki putuka,tuka tuka mutuka,tukariki putukaiye.

Vicente González CarrilloEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

TrabalenguasLa araña al mediodía brilla,en el día el agua es brillosa,en el día la araña brilla,también brillan sus patitas.

Las Nubes Crecientes_.indd 33 28/01/14 12:37

Page 35: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

34

Las nubes crecientes(Trabalenguas)Cuando se oscurece la casitade Haiyira, se queda oscuro;en las noches no se puede caminar,pues no se ve el camino.

Haiyira tiene fajas de colornegro y también azules,cuando está oscuro queriéndose fajar,hace que cualquiera se confunda.

Las Nubes Crecientes_.indd 34 28/01/14 12:37

Page 36: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

35

Nenituname HaiyiraHaiyira miki yiyiretsiekitana kaniuye yiyixareni,yiwikita pika ‘uku hekikiarehuye pika yu yeiyania.

Haiyira heyemeki yuyuawime pi hikitsiere yuyuawime kanexeiyenitsepariki ke’anemeki manayu hiaya.

Emilio Salas LópezEscuela Venustiano CarranzaMesa del Caimán, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 35 28/01/14 12:37

Page 37: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

36

NenitunamePauru tsiki pikeipauru tsiki puwakiyeki tsiki putatsua, tuixu ‘umierieku miki ‘ikweti tsiki katiniuyu keni, tuixu waiyari hau kwamiti.

Flavio Díaz GonzálezEscuela Venustiano CarranzaMesa del Caimán, municipio del Nayar, Nayarit.

TrabalenguasEl perro mordió a Pablo,Pablo le pegó al perro,el perro chilla y Pablole echa carne de puerco.

Las Nubes Crecientes_.indd 36 28/01/14 12:37

Page 38: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

37

El que bautiza (Trabalenguas)El que bautiza está bautizando,bautizando el bautizante bautiza, bautiza, bautizante,bautizando, bautizaré.

NenitunameTeukaritame peka teukaritaxi,reteukaritati teukaritame peteukari,peteukari teukaritame reteukaritati,pireteukaritaxi teukaritame.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 37 28/01/14 12:37

Page 39: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

38

KenetimatiTsepa hakewanetsi haye muwa,kitsie, meta kurarutsie,nenepa hete, meta netitse’í.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

AdivinanzaDonde quiera me necesitan,en las casas o en el corral,estoy pesada y dura.¿Qué soy?

(La piedra)

(Tete)

Las Nubes Crecientes_.indd 38 28/01/14 12:37

Page 40: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

39

AdivinanzaMe gusta brincaren el patioy con quien sea.No digo ni sí, ni no.¿Qué soy?

KenetimatiPuti tsukwaka,tsepa hakewa,metahianí ‘a hatsia,pika ‘iyuitiani.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

(La pelota)

(Peruta)

Las Nubes Crecientes_.indd 39 28/01/14 12:37

Page 41: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

KenetimatiKaneu karanini,hata kani yeyeikani,nitima kapiwatineika,haiwa ke.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

AdivinanzaSu piel es dura,vive en el agua,a veces sale y a veces no.¿Qué es?

(La tortuga)(‘Aayé)

Las Nubes Crecientes_.indd 40 28/01/14 12:37

Page 42: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

41

KenetimatiNehau manetsikiti,naitsarie,heiwa memi netsi,ku’ eriwa.¿Tita ti hiki?

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

AdivinanzaSoy chiquita,tengo una orejay una boca.¿Qué soy?

(La taza)

(Watsu)

Las Nubes Crecientes_.indd 41 28/01/14 12:37

Page 43: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

42

KenetimatiHautsinaiyeti,tuxati,tiu tsuaka ma, me,meta muu.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

AdivinanzaEs un animal pintocon blanco o amarillo,brama: ma, me, mu.¿Qué es?

(La vaca) (Wakaxi)

Las Nubes Crecientes_.indd 42 28/01/14 12:37

Page 44: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

43

KenetimatiTa ‘aurie kaniukuyeikani,kayu hekiati.¿Tita ti hiki?

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

AdivinanzaPasa por un lado de ti,y ni lo ves ni lo sientes.¿Qué es?

(El aire)

(‘Eka)

Las Nubes Crecientes_.indd 43 28/01/14 12:37

Page 45: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

44

KenetimatiWati xawá, muwa heiwatepi teukapine,heiwa hawaiki.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

AdivinanzaTiene un agujero en elque a veces todos guardamoscosas y a veces nada.¿Qué es?

(El morral)(Kitsiiri)

Las Nubes Crecientes_.indd 44 28/01/14 12:37

Page 46: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

45

Adivinanzas¿Qué es?Sube y bajay no se mueve.¿Qué es?

Kenetimati¿Ttita ti hiki?Mumie muhane, nemitiketsinanemikahe ‘iwawe kakuyuane.¿Tita ti hiki?

Benjamín González LópezEscuela Venustiano CarranzaSanta Bárbara, municipio del Nayar, Nayarit.

(El camino)

(El azúcar)

(Huye)

¿Qué es? Es blancay dulce.¿Qué es?

¿Tita ti hiki?Kani tuxani,kuinie rakakati.¿Tita ti hiki?

Benjamín González LópezEscuela Venustiano CarranzaSanta Bárbara, municipio del Nayar, Nayarit.

(Hatsukari)

Las Nubes Crecientes_.indd 45 28/01/14 12:37

Page 47: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

46

La víboraCuando yo caminabapor un camino, de repentese me atravesó una víbora;como venía rápidosin pensar la pisé,y de puro susto,¡nomás me puse a zapatear!

Ku netsi’uti mariuNe ‘umieti huyeta, ‘atsi nekara ‘eriwati, yapauka ku, ne hixie kaniu yayani, ‘atsi nekara ‘eriwati ne ‘umiekaku, hetsiena nekana keni, ne’i makati nekatiniu kaneini nei makaxeti nekatiniu kaneini.

Escuela Francisco I. MaderoZapote de Picachos, municipio de Tepic, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 46 28/01/14 12:38

Page 48: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

47

El jabalíMaté un jabalí en mi coamil cuando estaba pizcando; lo tatemé y después invité a otras personas, para que entre todos nos lo comiéramos.

Tuixu yautanaka Tuixu yeutanaka nepewi, waxata te he ‘itsananeti, ne pika’ima, teiteri tewaruta ‘ini temi takwaniki tanaiti takie.

Escuela Francisco I. MaderoZapote de Picachos, municipio de Tepic, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 47 28/01/14 12:38

Page 49: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

48

La mujer y su burraUna vez iba una mujerpor un camino montada en su burra,se encontró a otro burro que comenzóa seguir a la burra de la señora;de repente, la mujer se cayó,se levantó lentamente,montó otra vez a su burra y siguiócaminando hacia donde iba.

Las Nubes Crecientes_.indd 48 28/01/14 12:38

Page 50: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

49

‘Ukaratsi yu puritu matiaHeiwa ‘ukaratsi niu miekaitini,huyeta puritutsie ‘anakaiti,nenuku nake hepaina puritu ‘uki,nenuku weiya ‘ukaratsi manakatei kaniuta nautsa,miya meyiakaku ‘ukaratsi kanana kaweni,wairiyarika ‘anikukeka ’anutiyerika,kaneyani hakewa meuyakai.

Eleuteria González de la CruzEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 49 28/01/14 12:38

Page 51: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

50

AnécdotaCuando yo era pequeña, me acuerdo que un día fui al coamil, ahí estaba un pájaro arriba de un árbol, era muy grande y, sobre todo, la cola era muy larga. Al momento que lo vi me sorprendí y caí para atrás, porque nunca había visto un pájaro así de grande y con un copete tan alto, me levanté asustada y me fui corriendo con mucho miedo; más adelante, me encontré con un burro, entonces sentí que se me quitaba un poco el miedo, me senté asustada en una piedra que estaba a un lado de mi casa, pensando en aquel pájaro tan raro y feo.

Las Nubes Crecientes_.indd 50 28/01/14 12:38

Page 52: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

51

KeminetiuyuriNetsine mutewikaitsie, neputimariutsie,ne waxata ne heuyaka muwa kauka neuyekatei,wikí, kiye ‘emariwemetsie, ne heiti makaka ne pekawe ne metakurupixi, nemekunua, puritu nemanuku nakixi ‘aixi nemireka ‘erietiya, nekie ne heta ‘aximeti tetetsie ne hayarika nemeneti ‘iyaritia kari mepite xuawe yamete ‘aneneti. Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 51 28/01/14 12:38

Page 53: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

52

AnécdotaUna vez mis amigos y yo fuimos de paseo, cada quien llevó su soga, de repente, encontramos un becerro y se nos ocurrió lazarlo entre todos, uno le atinó y el becerro corrió muy rápido. El niño se enredó la mano con la soga y corrió atrás del becerro, pero ahora de panza, hasta que se atoró en un tronco; nosotros nos reíamos, pensando que estaba vacilando, hasta que lo vimos llorar fuerte.

Las Nubes Crecientes_.indd 52 28/01/14 12:38

Page 54: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

53

Keminetiuyuri Meripaiti ne ‘iwama newaraweiyati tekanikikine tanaiti kaunari te’u hurieti, yapauka tsikeru tekaniuka xeiya, neuxei tepenawiyaxi xewiti ta ta’iwá kanena wiya, mikita kaunarieya muyuta kuikui. Kui kariki kaunari mamayatsie meyuta xamuri, tame nanaiki xeikia te mi xeiyakai, kari yuri piyianekai ‘arike temi xei natsuakani.

Oranza Carrillo LópezEscuela Venustiano CarranzaEl Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 53 28/01/14 12:38

Page 55: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

54

Mi perritoMi perrito, mi perrito,mi perrito ladra mucho;le gusta morder a la gente.Mi perrito es pinto,a donde quiera que voy me sigue;es muy tragón,le gustan mucho las tortillas,así le hace cuando ladra:¡Guau! ¡guau! ¡guau!

Tú eres el único perrito bueno,tú eres mi amigo fiel,cuando tú tienes hambre,yo te doy de comer,y cuando voy al monte,tú me acompañas también.

Las Nubes Crecientes_.indd 54 28/01/14 12:38

Page 56: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

55

Ne tsikiNe tsiki, ne tsiki, ne tsiki,kwinie tiyu ha’ariwie,kwinie tiyu keweti,hautsinaiyeti,kwinie tiyu weweiya,kwinie tiyu kwaiwieti,papa kwinie ti kwa’ati,‘ipai katiniu he’ewani,wau, wau, wau.

Ne puritu kwinie hukayawa,ne pexeiya, kwinie tiu tsuati tukariki,kwinie tsuri tewiti, ‘aixi mitiu ka’iyari.

Emeterio Jerónimo MárquezEscuela Oliverio Vargas HernándezEl Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 55 28/01/14 12:38

Page 57: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

56

Mi burroMi burro es muy panzón,cuando me ve empieza a rebuznar.Todos los días se la pasa en la casa,es muy educado.

Ne purituNe puritu kwinie hukayawa,ne pexeiya, kwinie tiu tsuati tukariki,kwinie tsuri tewiti, aixi mitiu ka‘iyari.

Escuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 56 28/01/14 12:38

Page 58: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

57

Mi mamáMi mamá es cariñosa y amable,¡te quiero mucho mamá!,¡no hay otra igual a ti!No hay otra que se comparecon mi mamá.

NewarutsiNewarutsi tsipepi tiuka ‘iyari,nemetsi nake’erie newarutsi,nixewiti’ ena ka’uyeika,‘ahapai tiuka ‘iyariti newarutsi.

Escuela Oliverio Vargas Hernández.Zoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 57 28/01/14 12:38

Page 59: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

58

Un árbol(Copla)Eres el árbol que me da la sombra,yo estaré muy feliz a tu lado.Cada día creces y crecerásal igual que yo, ¡tú crecerásy yo seré feliz!

Ne’iteiri ‘Eki pepine ‘iteiri, pepinetsi ‘etiriwiya,‘a’aurie nepitayarini tsinereu’erieti,tukariki pepiwereni pepiye wewereni,ne’a hepaitsita nepi wereni tsinereu ‘erieti.

Epitacio González MuñozEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 58 28/01/14 12:38

Page 60: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

59

El ríoEres el río que corre cerca de mi casa,diario te veo brillar con el agua pura y limpia,siempre me sirves para mi vida alimentar y para crecer.

Há‘Eki pepine há, yapetiu hane nekie ‘aurie, ya nemeti xeiya pemutimerika. ‘Eki pepine há, ’aixi pepine waikawame ne metseuya’iwá.

Mario de la Cruz LópezEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 59 28/01/14 12:38

Page 61: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

60

‘Eki pepine tsiki ‘Eki pepine tsiki, pemuta he’ewa,tukariki, tikariki, kepauka ‘eki pemeu hakamikini, ne nemetsi kutitiwa papa kepauka tewi muwa mamieni ‘eki pepita mariuta ‘ahe ‘ewariki, kepauka pemuta he’ewa ne nepanuta neniere.

Abraham de la Cruz GonzálezEscuela Oliverio Vargas HernándezZoquipan, municipio del Nayar, Nayarit.

Mi perroTú eres mi perro que ladras por las noches, cuando tú tienes hambre yo te doy tortillas, cuando viene alguien tú ladras,y cuando ladras yo despierto.

Las Nubes Crecientes_.indd 60 28/01/14 12:38

Page 62: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

61

AdivinanzaSin sentirlo puede irsede un lugar a otro,él no tiene vida, es artificialy rompe la gravedad del planeta.¿Qué es?

KenetimatiYaxeikia reu’erieti piye’animikitsie kaniwewiyaka metini,kwie tirikarieya kaniti tsanani.¿Tita ti hiki?

Cándido López TorresEscuela Venustiano CarranzaMesa del Caimán, municipio del Nayar, Nayarit.

(El avión)

(Mawiwe)

Las Nubes Crecientes_.indd 61 28/01/14 12:38

Page 63: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

62

El perro y el hombreCuentan que tiempo atrás existió un hombre que vivía acompañado por un perro negro. El señor se dedicaba a desmontar, por lo que dejaba solo a su perro y se iba; llegaba por las tardes a su casa, y el perro luego luego se sentaba al pie de la puerta muy contento. Cuando el señor entraba a la cocina, encontraba las cosas aseadas y siempre había tortillas calientes en la batea: “¿quién torteará?”, pensó. Al día siguiente, cuando aclaraba la mañana se fue nuevamente: “a ver, lo voy a espiar”, pensó y se fue a la cima del cerro. En cuanto el dueño se fue, el perro se revolcó en el suelo hasta que se le cayó el cuero, enseguida se convirtió en una bella mujer; empezó a poner nixtamal, a hacer la limpieza de la casa y a moler, después de moler, vio que no había agua, tomó un bule y se fue al arroyo a traer agua. En cuanto se fue, el dueño bajó, al llegar a su casa vio el cuero tirado en el suelo, entró a la cocina y vio la masa y la casa limpia; salió de allí y levantó el cuero que estaba en el suelo y lo echó al fuego, entonces el perro sintió dolores, salió corriendo y ladrando adolorido; el dueño se asustó tanto que inmediatamente corrió hacia la cocina en busca de agua, pero no encontró nada, sólo encontró un poco de agua sucia, con ella trató de apagarlo, fue cuando el perro dejó de quejarse, a partir de ese momento, el dueño supo que era su propio perro el que le torteaba. Desde esa vez, el perro quedó convertido en mujer.

Las Nubes Crecientes_.indd 62 28/01/14 12:38

Page 64: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

63

Tsiki matia tewiMerikitsi waniu meripaiti xewiti uki niuyeikakaitini xeime tsiki heuyiwime uyeti, niutiwatakatini yu tewa uku e eriwati, kutsiyari taikai mununuwakaitsie tewaya katinei yepiriwakaitini muwa tiutikani kuinie tiyutemawieti, kita meuta hakekaitsie rewayenieretiyani, aixia tiuye aneni, pateyutsie papa tiyemaneni tsii tsii tiu taineni tsikiya. ¿Ke ane kuta pitiutipine? Waniu tiniu erieni. Uxa ariekakata, ukatareku kaneyani tawarie, tsipa ne mi ti hupieni, tiu erieka neyani tekia na kayerini, tsikita waniu kutsiyarieya heyaku yapauka niutikurupe nawiyarieya niuka hine, ya iyikatari uka nayani. Anatari kaniuka xakuitsa, kita kanewaye itietiyani, aixitari tiuyeyurieka kaniutitixitiyani, ukatuxika ta ha kauka niumawekai kixauri uti hanaka wata neukamiekatini heu haniimieka aki utia, mana heukamiekaku kutsiyari nakayani yukie ni nuani, nawi niuxeiya mana tikaime, kita neuta hani tixi mana namakaitini muwa ayeneka nawi kuiepa mitikatei iti hurieka taipa kaneiwiwieni, tsikita kauka nei eni neikuinixi muwa ¡kei, kei! Tiutsuati natinautsatiyani. Kutsika meta waniu yapauka kita nautsariki ha heu hanimieka mita tixai karekaxei xeikia hatuxari muwa nawekaitini mikikiri kanita hatuiya, anari tsiki tsuarieya neunuatiyani, manari tewakame timaiti nayani kename tsiki yatiti tihiawariwakai. Anatitiri ukaratsi yu heyeme kanayani.

Adriana Rivera DíazEscuela María Esther Zuno de EcheverríaEl Nayar, Nayarit.

Las Nubes Crecientes_.indd 63 28/01/14 12:38

Page 65: Haiyira - SEB | SEP | Gobierno | gob.mx · Al maestro (Poema) 25 Mi papá 26 El huarache (Trabalenguas) 27 Las Nubes Crecientes_.indd 9 28/01/14 12:36. El naranjo 28 Trabalenguas

HaiyiraLas nubes crecientes,

de la colección Semilla de Palabras,se imprimió

por encargo de la Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de

En su formación se utilizaron las familias tipográficas: Helvética Neue y Minion Pro.

El tiraje fue de 33,000 ejemplares.

Las Nubes Crecientes_.indd 64 28/01/14 12:38