CUt : IX, Say : 1

59

HADDE DKM, HADDE SEM VE HADDEYE GELEN YKLER

Erdoan ALKAN * )

ZET :Her geen gn biraz daha gelien Trkiye elik Sanayiinde scak ekillendirmenin bir ko lu olan haddeleme mhim yer almaktadr. Bu makalede hadde eitleri, dkm yaplacak e gre hadde seimi ve haddeye gelen ykler incelenmitir.

SUMMARY :Rolling Is an important part of the hot working practice and is taking a great Importance in Turkish Steel Industry that is progressing day by day. Here it is tried to explain the types oi the rolls, choosing the rolls for casting and the loads coming to the rolls.

G i r i : Merdanelerde aranan zellikler : 1. 2. 3. 4. Yksek mukavemet, Darbelere (oklara) kar mukavemet, Deiik scaklklara mukavemet, An burulma ve kesme ykne muka vemet,

5. Deformasyon kaabiliyetinin ykseklii. Merdane eitleri : A P i k merdaneler: 1. Sert dkm pik merdaneler, a) Tamamen sert yapl; 1. 2. 3. 4. Az alaml (55-60)* Yksek alaml (80-70) Krom-Nikelli (75-85) Kresel grafitti alaml (Sfero).

b. e. 2. pik ii 3. neler. a) b) B a) b) c) zemesi

Orta Karbonlu, Yksek Karbonlu. Yan sert dkm pik merdaneler (d yumuak elik), Esmer dkm (kr dkm) pik merda Alaml, Perlitik dokulu. elik Merdaneler : Katksz elik malzemeler (28-38) Molibdenli elik merdaneler (30-42) Adomite elik merdaneler (tngaat mal ekilmesinde) (30-48)

d) zel alaml elik merdaneler (35-50) e) zel dkme ve alaml elik merda neler; a. i dolu (55) b. i bo (58). Hadde merdaneleri dkm : A Pik Merdaneler: Dkm iin istenen artlar: 1. Dkm hznn yksek olmas, 2. Gazlarn dar sratle atlmas. Merdane eksen ve boyunlar kuru kumla kalplanr ve gvde ise ince refrakter malze me (amot) ile kalplanr. Burada, kalp cidar lar % 85'i dente kumu, % 10'u grafit, % 5'i bentonitle hazrlanm kumla boyanmalidir. Boya kalnl merdane kalnlnn % 0,3 kalnlndadr ve boyut mm. dir (Deerler kokil kalb iine yaplan dkm iindir.)

b) Sert yzeyliler; 1 Alaml, a. Az alaml (65) b. Yksek alaml, c. Krom-Nikel-Manganllar (75-85) d. Patenli alam (85-90). 2 Alamsz, a. Dk Karbonlu, ) Metal Yk. Mh. - M.K.E.K. elik Fabrikas. * Rakamlar Shore deerlerini gstermektedir.

60

E. Alkan ; Hadde Dkm Merdane ve Kokil Kaip aplar Arasndaki Bantlar : Merdane ap mm. 305 457 610 762 914 1067 Kokil Kalp ap mm. 323 481 636 788 945 1100 ekme P a y mm. 5,5 8 10 12 15 17

Madencilik

leme Pay mm. 6 6 6 6 6 6

Yolluk Eb'adlan ve Dkme Hzlar : Merdane ap mm. 863 685 685 558 406 Merdane Uzunluu mm. 2439 2032 1422 1372 762 Merdane Ar. Ton 18 9 7 4,5 1,75 Yolluk ap (Tula t ) mm 114 101 101 88 51 Kanal ap (Tula 1$) mm. 114 101 101 88 69 x x x x x 38 28 12 31 25 Dkm Zaman Saniye 100 90 80 55 30

Misl : 1240 ^ apnda ve 4200 mm. bo yunda olan merdanenin dkm iki tarafl ya plr. Temiz bir yzey elde edebilmek iin, d klen madenin dnmesini salamak gerekir. Bu yzden maden girii muylu'ya teet yap lr. Kalp yzeyleri iyi boyanmazsa yzeyler poroziteli (boluklu) olur. Uzun merdanelerin dkmnde st ksm lardaki boluktan merdanenin ekmesini n lemek iin iyi beslemek gerekir. P i k dkmn faydalar : sratli dklmesi halinde

2. ekirdek ksmnn yonda olmas ,

tektoid kompozis

3. Slfrlerin dzgn dalm olmas ge rekir.

1. Merdanenin yzeyinin dzgn kmas n salar. (Dkm esnasnda svnn dnme sinden). 2. Parann scak yrtlmasn nler. (Ho mojen ve beraber bir kristalleme balar. Bu nun iin ya alttan beslemeli veya yatk dkl melidir ve yolluktan giren sv maaya dik deil teetsel olmaldr.) (ekil: C). Dkm Scakl : Potaya alnacak maden, normal dkm s caklndan 60 C fazla olmaldr. (10 Tonluk kejpe, dolana kadar takriben 30 C s kaybe der.) 20 Tonluk bir merdane iin maden 1375 C kepeye alnr. 1300 C de kalba d klr. Pik merdanelerde aranan zellikler : 1. Bnyedeki grafitlerin homojen dalm olmas,

OUt : IX. Say : 1

E. Alkan ; Hadde Dkm

61

1. Sert dkm pik merdaneler : Bunlar 400-500 Brinell sertlikte ve (C) yzdesi 2,8-3,3 arasndadr. Ayrca % 2,5 Ni, Cr, Mo k a t a r a k sertlii 820 Vikers'e karmak mmkndr. Kontin haddelerde iyi netice ve rirler. 2. Yar sert dkm (sert bnyeli) pik d kn merdaneler : Bunlarn yzeylerinde ince grafit dalm olduundan ii iyi kavrarlar ve bu yzden sa haddesi olarak kullanlrlar. 3. Esmer (kr) dkm merdaneler : Bunlar kaba (hazrlk) haddelerinde ve inaat elii haddesi olarak kullanlrlar. 4. Kresel grafitti (sfero) dkm merda neler : Mukavemetleri dierlerine nazaran 3 mis li daha fazladr, alaml elik haddelemede kullanlrlar. B elik Merdaneler : Aranan zellikler: a. Mekaniksel mukavemet, b. Anmaya kar mukavemet, c. Scaklk deiimine kar mukavemet. Dkm artlar : 1 Sratli dkm. 2 Balk seviyesine kadar alttan, son ra stten dkm. 3 Byk dkmler iin, seyyar a r k oca kullanarak dkmn an katlamasna mani olunmaldr. 4 Kalplar iin, kaya kumu ile slah edilen meydan kumlar (kullanlm kum) dolgu maddesi olarak kullanlr. Astar olarak ise, % 10-15 bentonit ihtiva eden sentetik kum kullanlr. Ayrca yzeye zirkon sspansiyonu srlr.

Dereceleri Kurutma : 200 C de 24 s a a t bekletilir, sonra kalplar kapatlr ve 200 C de 12 saat tekrar kurutulur. Dkmden 16 saat nce dkm havuzuna yerletirilir. 1 Normal elik merdanelerde karbon, min C % 0,4 max C % 2,2 2 Adomite tipi elik merdanelerde, in aat malzemesi ekiminde kullanlan merdaneler) ; min C % 1,3 max C % 2,2 deiir. Baz merdanelerin dkm ikili olur. Ya ni nce sert metal ksm dklr. Hemen pe inden i ksm metali dklr. Bu biraz da ha yumuak ve darbe tesirlerine kar muka vimdir. Burada esas, hadde boyunlarnn yumuak metal ile kaplanmas, orta ksmn yzeyinin ise sert metalle kaplanmasdr. Hadde dkmnde eitli ocaklar kulla nlmakta isede en iyileri endksiyon ocaklar dr. Zira, hem dkmhane'de temiz hurda salanr, hemde crufa ve sv elie her tr l mdahele mmkndr. Bununla beraber, kk ark ocaklan'da bu i iin ok msaittir. stelik bu ocaklarda sfero dkm yapmak, son redksiyon crufu ile kkrte hakim olunduundan daha ko laydr. ekil: A'da ii, d ayn malzemeden bir hadde dkmn, ekil: B'de ise; d sert (ilk dkm) ii yumuak malzemeden hadde dkm grlmektedir.

fer//=/f

Ci.2

fe/ct(* &

62

S. Alkan ; Hadde Dkm

Mixlewllinr

Son senelerde geligen teknoloji, kaba kalibreli hadde dkmn mmkn klmtr, Bylece, sfero hadde dkmnde mhim bir rol oynayan il tabakasn korumak mmkn

olmutur. Aksi halde byk kalibrelerde bu tabaka islenip, yumuak ksm km olurdu ki bu da hadde mrn ok ksaltacaktr,

MERDANELERN SEM : A elik Malzeme Haddelenmesinde : 1. nce ve orta byklkte yuvarlak ve drt ke profiller iin haddeler : Sra No.lar *) O r t a profil iin haddeler Giri standmda Orta k nce profil iin haddeler Giri Orta k Drt kgeler iin haddeler Giri Orta k Yuvarlak iin Giri Orta k Beton direklerle salamlatrlm 2. > 30/20/33 30/34 13/21/25 21/30 14/22 14/22/27 21/30 14/22 2/15/22 21/19 2/15/22 2/4/5/6 25

haddeler

k haddesi

Dz malzeme imalt iin haddeler : Sra No.lar Sieb haddeleri Kaln profil Daha Geni ve orta haddeleri ince profillerde ve ince levhalarda : ki merdaneli iki veya merdaneli Drt merdaneli ki veya merdaneli 4 Merdaneli Giri standi Orta k 3 ve 4 No.lu stantlarda 5, 6 varsa 7 No.lu 4 Merdaneli giri standi 2 ve 3 k standnda 29 30/36 14/8/9 21 9/10 8/9/35 10/11/12 9/35 10/11 6/11/12 9 21/35 4/6/11/12

D a r paralar iin haddeler

*) Sra No.lar in Tabloya baknz.

Ut: rfc, ay:

. Alkan ; Hadde Dkm Sra No.lan ince malzemeler iin haddeler Yzeyi dzeltilmi ve sertletirilmi iin haddeler ubuklar ki ve 3 merdanell giri standi k standi (Sadece paslanmaz elik iin) iki veya 4 merdanell Scak ve souk haddeleme Sertletirilmi merdaneler 6/12 31 16/9 21 11/17

63

4 MerdaneU hadde iin gerileme haddeleri

B Alminyum, bakr ve alamlar iin haddeler : 1. Alminyum alamlarnn scak haddelenmesi : Sra N o l a n Ama haddesi erit haddesi 4 Merdaneli 4 Merdaneli giri standi 4 Merdaneli k standi Geri haddeler Yuvarlak haddeleri Souk haddelemede Giri standi Orta stand k standi 9 9 9 31 2 2 4

2.

Bakr, pirin ve fosfor bronzunun scak haddelenmesi Sra No.lar Ama haddesi erit haddesi tkl merdaneli iki merdaneli giri iki merdaneli k Yuvarlak haddeleri Giri standi Orta k 20 20 21/16 2 2 4

Burada prensip, hadde aplar standart deerlere yakn olduunda nce sath kalibreler ap balang standnda kullanlr. ok iyi olmamakla beraber burada da ypranan

merdane, ap kltlerek baka standlarda kullanlr. F a k a t bu ilem sfero ve pik hadde lerde sert olan il (chill) tabakas and iin iyi sonu vermez.

Sra No. 1 2 3 4 5 6

C 3.33.6 3.43.7 3.43.7 3.53.9 3.23.7 3.23.7

Si 0.30.6 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.30.5

Mn 0.10.3 0.10.3 0.10.3 0.10.3 0.10.3 0.10.3

Cr 0.30.5 0.40.6 0.20.5 0.71.2 0.81.6 0.81.6

Ni

Mo

Brinel Sertlik 425475 475525 475525 525575 575625 650700

Vikers Sertlik 455515 515575 515575 575640 640705 740825

Shore C Sertlik 6066 6571 6571 7076 7579 8086

ekme Mukav. Kg/mm: 1822 2822 1822 1822 1822 1822

Bkme Mukav. Kg/mm 3540 3540 3540 3040 3040 3040

Darbe Burkulmada Mukav. Kesme Muk. U Tabaka Kg/mmi Kg/m^m Derinlii 0.20.3 0.20.3 0.20.3 0.20.3 0.20.3 0.20.3 32 32 2040 2040 2040 2025 2025 2025

0.30.6 Max.0.1 0.30.6 Max.0.1 0.30.6 0.50.8 1.21.6 0.10.3 3.05.0 0.20.5 3.05.0 0.20.5 . ( %03 P ) ( % 0.15 S )

Yorulma Mukavemeti Kg/mm2 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 3.23.4 3.23.4 3.23.4 3.13.3 3.13.3 3.13.3 3.13.4 3.13.4 3.13.4 3.23.5 3.23.5 3.23.5 1.01.3 1.01.3 0.81.2 0.71.0 0.60.9 0.60.9 0.81.3 0.91.2 0.81.1 1.21.5 1.21.5 1.01.3 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.20.5 0.20.5 0.20.5 0.50.8 0.50.8 0.50.8 0.71.1 1.01.4 1.21.6 1.61.8 1.72.0 1.72.0 0.51.2 0.71.4 0.81.2 1.21.4 1.61.9 1.71.9 3.54.0 4.34.8 4.55.0 4.55.0 4.55.0 4.55.0 2.04.0 2.04.5 2.02.1 3.63.9 3.64.1 4.04.4 (% (% 0.20.5 0.20.5 0.20.5 0.20.5 0.20.5 0.20.5 0.10.5 0.10.5 0.10.4 0.30.5 0.30.5 0.30.5 0.15 P) 0 1 S) . 400450 450500 500550 550600 600650 650700 375425 425475 475525 475525 575625 625675 425485 485550 550610 610675 675740 740825 395455 455515 515575 515575 640705 705780 5863 6368 6873 7377 7781 81-^86 5561 6066 6571 6571 7579 7883 2227 2025 1822 1822 1822 1822 2025 2030 2530 4045 4045 3540 4550 4045 3540 3540 3540 3540 4550 4555 4555 6070 6070 5565 0.30.5 0.20.4 0.20.4 0.20.4 0.20.4 0.20.4 0.20.4 0.20.3 0.20.3 0.30.5 0.30.5 0.30.5 37 35 35 35 35 35 40 40 68 68 68 60 . 60 . 7.0 7.0 70 . 70 . 18

Sra No. 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 28 SO S

C 3.33.5 3.33.5 3.33.5 3.33.5 3.43.6 3.33.5 3.33.5 3.33.5 3.33.5 3.33.5 3.43.7 353.4 3.23.4

S 1.72.0 1.52.5 1.32.4 1.21.7 2.22.6 1.92.5 1.52.5 1.42.4 1.42.2 1.41.8 1.92.3 1.92.3 1.92.3

Mn 0.50.7 0.50.7 0.50.8 0.50.8 0.10.4 0.10.4 0.10.4 0.10.4 0.20.7 0.21.8 0.50.7 0.60.8 0.50.7

Cr Max.0.10 Max.0.10 0.10.3 0.30.7 Max.0.1 Max.0.1 Max.0.1 Max.0.3 Max.0.3 Max.0.3 Max.0.1 Max.0.1 Max.0.1

Ni

Mo

Brinel Sertlik 300325 325375 375425 425475 300325 325375 375425 425475 475525 525575 175225 250300 275325

Vikers Sertlik 310340 340395 395455 455515 310340 340395 395455 455515 515575 S75640 175225 250310 280340

Chore C Sertlik 4548 4855 5461 6067 4548 4855 5461 6067 6673 7379

ekme Mukav. Kg/mm* 5560 5560 5060 4050 7075 7075 7075 6570 6070 5560 5560 6075 7590

Bkme Mukav. Kg/mm* 90100 95120 7585 7080 120130 120130 120130 95110 8595 755 100120 100125 140160

Darbe Burkulmada Mukav. Kenne Muk. Kg/mm* Kg/m 2 m 0.71.2 0.50.8 0.30.5 0.30.4 1.52.0 1.02.0 0.81.5 0.71.2 0.41.0 0.30.6 2.55.0 0.41.0 3.55.0 68 68 65 65 65 67 70 58 65 75

Yorulma Mukav. Kg/mm2 24 20 28 24

1.22.3 0.00.3 1.82.4 0.10.3 1.82.4 0.10.3 2.02.6 0.00.3 3.03.5 0.71.0 3.03.7 0.71.0 3.03.8 0.71.0 3.04.0 0.71.0 2.73.8 0.71.0 3.04.2 0.71.0 1.41.7 M a x . 0 . 1 1.72.2 0.40.6 4.55.0 0.40.6 ( % 0,05 P ) ( % 0,015 S) 0.40.7 0.40.7 0.40.7 Max.0.2 Max.0.2 Max.0.2 Max.0.2 0.20.4 Max.0.2 0.20.4 ( % 0,04 P ) ( % 0,02 S )

3845 4249

32 33 34 35 36

1.21.5 1.51.8 1.82.1 1.21.5 1.21.5

0.30.6 0.30.6 0.30.6 0.30.6 1.21.5

0.81.2 0.81.2 0.81.2 0.81.2 0.71.0

0.81.2 0.81.2 0.81.2 0.81.2 0.20.6

250275 275300 300325 300350 275300

250280 280310 310340 310370 280310

3842 4245 4548 4551 4245

7080 6070 4555 6575 7090

110120 95105 7080 110120 100140

2.02.5

72

,

23

0.61.2 2.03.0

24

66

E. Alkan ; Hadde Dkm HADDEYE GELEN YKLER : H Hadde Yk ve Burkulma Yknn Ekelund Forml ile Hesab : Pv Pv P P

Madencilik

Bu forml dikdrtgen, kare kesitli veya dz i haddeleyen haddelerde kullanlr. Bura da malzemenin enine yaylmas serbest kabul edilmektedir. hj 1^ b, b2 R V C Mn Cr t tik bm XQ Vh y n [X Malzemenin giri kalnl (mm.) Malzemenin k kalnl (mm.) Malzemenin giri genilii (mm.) Malzemenin k genilii (mm.) Kalibrenin dibinden merkeze olan me safe (mm.) = Kalibrenin en derin ksmnn evresel hz (mm/sn) = Yzde Karbon deeri = Yzde Mangan deeri = Yzde Krom deeri = Malzemenin haddeye girdii scak lk (C) olarak aadaki Parametreler hesaplanr; = Malzemenin ortalama genilii (mm.) = Malzemenin deme - en fazla ezilme noktas arasndaki mesafe (mm.) = Dikine ezilme hz (mm/sn) = t Derecesinde malzemenin akma muvemeti (kg/mm2) = Malzemenin t scaklnda viskozite katsays (kg.sn/mmZ) = t Scaklnda malzeme ile hadde ara sndaki srtnme katsays. = = = = =

= Hadde zerine den yk (kg/mm?) aadaki deerden bulunur. = P (1 + m) Sonu olarak; = Toplam yk = P . b .Xv m o

Eer (kalibre ukurundaki) toplam y k hesaplarsak, ortalama kalnlk olah, + h 2 formlnn tatbik rak h = 2 edilmesi gerekir. P = Y + 2h

2 Vh lm + *2a

bu zaman,m =

1.6 [x V R (h,hj) 1,2 (hjh 2 )1..h

.

h

lm + 2m

Aada h Gotik ukurlar Elmas ukurlar Yuvarlaklar Ovallar iin Kareler iin

iin verilen deerler kullanlr. = 0,63 h = 0,55 h = 0,78 h = 0,67 0,85 h = 0,50 0,65 h

Buradaki h kesitin max. kalnldr. izimle zm (Nomgoram ile zm) Misl: Haddenin ap : D = 1050 mm. h 72,1 mm. = 66,1 mm. *2 = h 5,9 nun. bm = 2540 mm. "C t = 1100 2,9 m/sn V = C = % 0,36 Mn = % 0,66 1. ekil: 5 teki diyagramn orta ksmn daki mutlak daralma (absolute draught) hj hj = 5,9 mm. den hadde ap (roHdiameter) zerinden 1050 mm. ye birletir. Bu nun a dorusunu kestii a noktasn malzeme scakl olan (temperature of stock) 1100 C birletir. Bu dorunun A dorusunu kestii noktadan 3 No.lu dik inilir ve bunun I erisi ni kestii noktadan B dorusuna dik inilir. Bu nokta ile hj h 2 = 5,9 noktas birletirilerek 5 No.lu doru ve bunun C dorusunu kestii noktadan 1^ = 66,1 noktas birletirilerek 6 No.lu doru bulunur. Bunun D dorusunu kes tii yer ile hj = 72,1 mm. birletirilerek 7 No.lu ok bulunur. 7 No.lu okun hj yi kestii

Aadaki formlleri kullanarak Parametreler hesaplanr; *, + b 2 bm = '

R Y

n nkP m P

= (144),01 t) ( l , 4 + C + M n + 0 , 3 Cr) = 0,01 (14 0,01 t ) = (2.05 0,0005 t) k = Haddenin kalitesine baldr ve umu miyetle (0,81) arasnda deiir. Optimum hadde yk (kg/mm*) Srtnme tolerans2

v

= Y + T]

h

h

+\

CUt : IX, Say : 1

E. Alkan ; Hadde Dkm.

67

noktadan dik klarak 8 No.lu okun m No.lu eriyi kestii b noktas bulunur ve b nokta sndan 5 dorusuna dik klr. Dikin do rusunu kestii c noktas bulunur. Sonra 7 No. lu okun h, kestii nokta ile 6 No.lu okun h 2 yi kestii noktalar birletirilip uzatlarak 10 No. lu ok bulunur. Bunun E dorusunu kestii noktadan dik klr ve 11 No.lu okun II No.lu eriyi kestii d noktas bulunur, d Noktasn dan 8 dorusuna dik inilerek 12 No.lu ok bu lunur, (e noktas), e ile c birletirilerek f nok tas bulunur (13 No.lu okun 8 kestii nokta), f Noktas ile torn = 2540 noktas birleerek 14 No.lu ok bulunur. 14 No.lu okun doru sunu kestii g noktas m noktas ile birle tirilip uzatlarak 15 No.lu ok bulunur, bm ze rindeki h noktas 1 No.lu okun a dorusunu kesim noktas olan o noktas birletirilir. Bu dorunun mutlak daralma (hj hj) kestii noktas bulunur. 2. Sonra yukardan 0,66 mm. deeri (17 No.lu ok) konarak Krom yzdesinin (burada sfr) kestii noktadan dik inilerek 18 No.lu ok bulunur. C = 0,36 alnarak 19 No.lu ok bulunur. Bunun F dorusunu kestii nokta ile K noktas birletirilerek 20 No.lu ok bulunur. G Dorusunu 20 No.lu okun kestii noktadan dik klarak ktk scaklm (1100 C) kes1tirilir. Buradan e dorusuna dik inilir ve J noktas bulunur. 3. Tekrar hj zerinden 66,1 mm. alna rak hj = 72,1 ile birletirilir ve 23 No.lu okun L dorusunu kestii noktadan dik klarak 24 No.lu ok bulunur. Bu noktadan dik kla r a k 25 No.lu ok bulunur, (k noktas) 4. Sonra hj h2 = 5,9 alnarak (en st ten) hadde ap 1050 ile birletirilerek 26 No.lu ok bulunur. Bunun X dorusunu kestii 1 noktasndan hadde hz = 2,9 m/sn. birle tirilir ve bunun p, dorusunu kestii m nokta snda ktk scakl 1100 C birletirilerek 28 No.lu ok bulunur. Bu okun hadde hz do rusunu kestii noktadan 3 No.lu paragrafta bulunan k noktas birletirilerek 29 No.lu ok bulunur. Bu okun O dorusunu kestii nokta dan dik klarak 30 No.lu ok bulunur. Sonra 31 No.lu ok bulunur ve bu okun P dorusunu kestii 2 No.lu paragraftaki J noktas birle tirilerek 32 No.lu ok bulunur. Bu okun R do rusunu kestii noktadan dik klarak 33 No. lu ok bulunur. Tekrar 34 No.lu okun n do rusunu kestii n noktas bulunur, n Noktas ile 1 No.lu paragrafta bulunan t noktas bir letirilerek O noktas bulunur. O Noktas ile H noktas birletirilip uzatldnda hadde ykn kestii deer bizim aradmz deer olup P = 1300 tondur.

Haddelerin Burkulma Ykleri iin Sims Forml : Ekelund Formlndeki gibi P = P . bv m

. X ddr.o

Mc Crum ve Cook bunu daha basit ola rak deitirdiler. (ekil: 1) P = Rl . J . C . bp p m

Rl = Haddenin deforme olduktan sonraki y a n apdr. Bylece hadde aralndaki gerek ap byktr.

r = Rlativ daralma =

>

4Cook ve Mc Crum J o nin fonsiyonu ola rak ezilme miktarn redksiyon scakl 900 1200 C geni snrlar iinde hazrlad lar. (ekil: 4 ) .

Burada Q rometredir.

birimsiz ve r, R'/hj bal P a -

Cook ve Mc Crum C nin R'/hj, karg diyogramlarn izmiler. Bu izimde r = 0,5 kadardr^ Burada kil: 3). in sistemi kullanmlardr. (e

1 Burada birinci kabul Rl = R kabul edilmitir. (ekil: 2) de saniyedeki ezilme miktarlar okunabilir. 2 (ekil : 3) de r ve R ' / h 2 kar C p de erleri grlr. 3 (ekil: 4) de ise r ve X J nin deter minant elik scakl ve scaklk sorusu iin J paslanmaz elikler (18/8) 1100 C de sadee bir misl gsteriyor. 4 Sonu: Hadde yk hesaplamak iin aadaki forml kullanlr: P = Rl . J . C . b =p p m

sonra burkulma momentini hesaplamak iin sadece dz levhalar eklinde paralar iin (e kil: 1) deki gibi hesap yaplabilir.

68

E. Alkan ;

Hadde Dkm

Madencilik

Cut : S. San : 1

fi. Alkan ; fiadde Dkm

69

M v = Burkulma momentidir. Bu da p hesiz hadde ykne ve aktif apa baldr. M v = P.a P = Hadde yk a = Aktif ap Aktif ap = veya Ri deforme oknu yar ap dersek; 1/2 yj Ri ( h , h 2 ) aktif ap verir. Mamafih pratikte P a ve D arasndaki yar yolu hareket etmeyip aktif yar ap gerek olarak m y/ Ri (h t h 2 ) olur. ki Alman melifi m deerinin 0,4 0,64 arasnda deitiini ve ktk kalnlna ve hadde apma, daralmaya bal olarak deiti ini gsterdiler. Bundan baka ktk kalnln arttr mak, hadde ap nisbetinde m nin kymetini artrr. Netice olarak rolatdf aplar, alak kaln lklar ve kk redkslyonlar birletirmek iin m maxsimumdur. Toplam Burkulma : M v = P. V - (hj h 2 ) M = R.Ri.Jg.Cg.bm stenen kuvvet N Kw da aadaki for mlle elde edilir : Mv.n N = 974000 My = Burkulma kg-, mm. (Ton.tn) n = Hz rpm. Blum ve Siebter in Haddeyi Dndren Motorlarn Eb'ad ve Tiplerine Tesir Eden Faktrler : T = 275 x C ( A j A 2 ) D T = Motor momenti = Paund x Feet C = Ezme faktr = n3 Aj = Haddeye girmemi malzemenin kesit alan = ln2 A 2 = Hadelendikten sonraki kesit alam = InZ D z= lk malzeme giriindeki hadde ap = n Buradan kacak rakamlara (T deerine) 20.000 ile 25.000 paund feet ilve edilir.

Bu rakamlara ilveten ilk hz momentide (ivmelendirme momenti) ilve edilecektir. Bylece max. motor momenti testait edilir. vmelendirme momentide u ekilde he saplanr : ta

=

.

0,003255 x WR2 X r.p.rn. . ,

t r.p.m. = Dakikadaki devir says t = vmelendirme momenti Paund Feeta

t WR2

ta

= vmelendirme iin lzumlu zaman Sn. = Hareket eden parann atelet mo menti 0,003255 x 4,250.000 x 20 = = 138.000 2 Paund - Feet

7000 Beygir gcndeki bir motorun atelet mo menti 250.000 lb/ftf dir. Btn bunlardan ba ka, motorun alma amnda fazla snmasna mani olmak iinde seilecek faktre dikkat edilmelidir. Sekron ve Endiksiyon u formlle hesaplanr : 60 X F N = 1/2 P N = Hz (r.p.m.) F = Frekans P = Kutup numaras (motorun) Gerilimlerin Hesab : Direk kesme kuvveti ve gerilimi : P Kuvveti haddede bir enine T kesme kuv veti meydana getirir. Bundan da kesme geri limi hesaplanr. motorlarnn hz

T

= Kesme gerilimi Tl T = Kesitteki enine kesme kuvveti D = Kesitteki hadde ap Bklme Gerilimi : Mb.rgb=

I Mb = Bklme momenti r = Haddenin merkezinden olan uzaklk

70

. Alkan ; Hadde Dkm

adencc

CUt: IX, Say: 1

E. Aucun. ; Hadde Dkm n EM

71

I

= Atelet momenti (kesitteki) = 64 (r = D/2 yuvarlakta)

Maksimum bklme momenti boyunlarda meydana gelir. Eer M..bt max

Pj > P 2 ise (ekil: 6) = P..L./2 olur.1 '

(ekil: 6) dan Max moment : ( a + b / 2 ) (c+b/2) Mb u = Q. Q. L 8 b

Bklme gerilimi g bt hadde boynunda Sbt = 32 M, bt n d3d3

10 M u olur.

Q = nform hadde yk L, a, b, c (ekil: 6) daki mesafelerdir. Eer hadde yk ortada toplanmsa a = c olur. 2Lb Mb,b max

Kavislerde Gerilim Birikmeleri : (ekil : 7) Diyagramdan elde edilen kavis faktrleri katkl elik haddeler iin kullanlr. Dk Karbonlular iin l'den yukar olan fak trn % 60' almr. Dkme demiri iin 0,35, eer bu katsay 1,8 olarak diyagramdan okunmusa karbon elii haddeleri 1,48 dkme de miri haddeleri 1,28 Mb ( m a x olarak hesaplanr. Burkulmadan Doan Kesme Kuvveti : Haddeleme esnasnda srtnmeyi yenmek iin bir burkulma momenti yaratr. mentte bir kesme kuvveti dourur. Bu mo

= Q^

olur.

8 .-.Eer birinci durumdaki hadde yk tek noktada toplanabildii dnlrse (bir nok tadan temas ederse) ; b = o Mb.b max

a -f c = I olur. a.c eer yk ortada ise, = P. L

La = c = D/2 ve Mb bmax

= P. 4

olur.

72

E. Alkm ; Hadde Dkm

Murtwirllffc-

Yalnz btn yukardaki hesaplar emniyet faktrleriyle arplmaldr. Bu da tecrbelere dayanarak n = 5 alnabilir. Scak Haddelerin Soutulmas : Kifyetli au aktmal ki, s transferi mmkn olsun ve hadda fazla snmasn. Haddenin fazla snmamas iin, s trans ferini kfi miktarda yapabilecek kadar su ak tlmas gerekir. Buna ramen hadde merkezinin snmas na mani olunamaz. Belli bir scakla kldk tan sonra durulmaldr. Su miktar iin genel bir kaide yoktur. zerinde klcal atlaklar bulunmyan haddeler iyi bir soutma olduunu gsterir. Haddeler teker teker soutulmahdr. Soutma suyu hadde yzeyinden daha so uk ise haddeleme balamadan evvel su veril memelidir. Su hadde yzeyinden daha scaksa, haddeleme balamadan nce verilmelidir. Scakl yksek ve para boyu uzun olan i ler iin hadde soutma suyu arttrlr. ki haddeleme arasnda ksa fazlar olursa su ke silmez. Eer fazla uzun olursa su kesilir. Sa bit haddelere termal gerilim meydana gelme mesi iin hi bir zaman su sklmaz. Hadde suyunda herhangi bir arza olursa ekilen par a hemen haddelenir. Su arzas giderilinceye kadar haddeleme ii bekletilir. Haddenin alam miktar arttka souma suyu artmaldr. Keza alaml elikler hadde lenirken soutma suyu fazlalamaldr. Eer hadde yzeyinde bir klcal atlak grlrse bu atlan daha fazla ilerlememesi iin hadde derhal tamire alnmaldr. Kalite Kontrol : Sfero dkmlerde Pb % 0,002 den titan da % 0,02 den az olmaldr. il (Chill) tabakasnn kalnl ultrasonlk aletlerle tesblt edilir. Ya deliklerine 500 kg/mm 2 ya baslarak mukavemeti llr. BBLYOGRAFK TANITIM [1] The Making Shaping and treating of Steel. n D3 [2] Demir ve elik 1968 Say : 10, 11 Merdane Dk m Nurettin Aras. [3] A.B. Akers styckebruk rolls for ferrous and non ferrous mills. [4] Herrn IBLE G.M.B.H. - Boll Foundry and mac hine shops (Walzen IKLE)

5 h = Kombine gerilim.

5h = '35 8b + -65 V Sb2 + 4 v

Kombine Kesme ve Bkme Gerilimleri :