guía · - Zona de especial protección para as aves-ZEPA. Directiva 79/409/CEE, do 2 de abril, relativa á conservación das aves silvestres

Elvira Sahuquillo Balbuena

XUNTA DE GALICIA

COMPLEXO DUNAR DE CORRUBEDO ELAGOAS DE CARREGAL E VIXÁN

PARQUE NATURAL

guíadasorquídeas

EEddiittaa:: Xunta de GaliciaConsellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento SostibleDirección Xeral de Conservación da Natureza

TTeexxttooss:: Elvira Sahuquillo Balbuena

RReevviissiióónn lliinnggüüííssttiiccaa:: Ramiro Combo

FFoottooggrraaffííaass:: Carlos Cortizo Amaro

DDeebbuuxxooss:: David Romero Pedreira

IImmpprreessiióónn ee xxeessttiióónn ggrrááffiiccaa::Alva gráfica, sl

DDeeppóóssiittoo lleeggaall:: C 3822-2008

IISSBBNN::

© desta edición: Xunta de Galicia

3

Guía das orquídeas

PPrróóllooggoo ................................................................................................... 5

FFiigguurraass ddee pprrootteecccciióónn ......................................................................... 6

IInnffoorrmmaacciióónn ssoobbrree eessttaa gguuííaa ............................................................ 7

IInnttrroodduucciióónn ............................................................................................ 8

AAss oorrqquuííddeeaass nnoo ppaarrqquuee nnaattuurraall ee aa ssúúaa ccoonnsseerrvvaacciióónn ... 8QQuuee ssoonn aass oorrqquuííddeeaass?? ............................................................... 10OOrriixxee ee ddiissttrriibbuucciióónn ..................................................................... 11CCoommoo rreeccooññeecceellaass?? ...................................................................... 13CCoommoo vviivveenn ee ccoommoo ssee rreepprroodduucceenn?? ..................................... 17AA ppoolliinniizzaacciióónn ............................................................................... 19FFaaccttoorreess aammbbiieennttaaiiss qquuee ddeetteerrmmiinnaann aa ssúúaa ddiissttrriibbuucciióónn .... 23HHáábbiittaattss oonnddee ssee aattooppaann .......................................................... 26

Sistemas dunares ................................................................. 26Medios húmidos .................................................................. 27Pasteiros e afloramentos rochosos ................................ 29Matogueiras ........................................................................... 29Formacións arbóreas ........................................................... 30

CCllaavvee ddee iiddeennttiiffiiccaacciióónn ddaass oorrqquuííddeeaass ddoo ppaarrqquuee nnaattuurraall .... 31

EEssppeecciieess ................................................................................................... 33

Dactylorhiza elata (Poiret) Soó ................................................ 34Dactylorhiza maculata (L.) Soó ............................................... 37Epipactis palustris (L.) Crantz .................................................. 40Ophrys apifera Hudson .............................................................. 43Ophrys sphegodes Miller ........................................................... 46Orchis morio L. .............................................................................. 49Serapias cordigera L. ................................................................... 52Serapias lingua L ......................................................................... 55Serapias parviflora Parlatore .................................................... 58Spiranthes aestivalis (Poiret) L.C.M. Richard ...................... 61Spiranthes spiralis (L.) Chevallier ........................................... 64

GGlloossaarriioo .................................................................................................. 67

ÍndicePáxina

4

Parque Natural do complexo dunar de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán

BBiibblliiooggrraaffííaa ........................................................................................... 70

ÍÍnnddiiccee ddee nnoommeess cciieennttííffiiccooss ee vvuullggaarreess ddaass eessppeecciieess cciittaaddaass ... 71

SSoolluucciióónnss ddaass aaddiivviiññaass ...................................................................... 72

Dactylorhiza elata (Flor albina)

5


Os parques naturais teñen como obxectivo principal a conservacióndos ecosistemas naturais e a difusión dos seus valores ambientais,resaltando as súas peculiaridades e permitindo gozar deles sen que isoleve á súa degradación. Encadrada neste obxectivo, esta guía de orquí-deas contribúe ao coñecemento e divulgación da riqueza florística doparque natural e facilita o achegamento a esta interesante familia deplantas, popularmente asociada ao mundo tropical. As orquídeas des-tacaron sempre pola beleza das súas flores, pero, ademais do seu valorestético, presentan un importante valor biolóxico e ábrennos os ollosá complexidade do mundo natural. Ao observar unha orquídea fixaré-monos na súa labiríntica estrutura, que indica con que tipo de orga-nismos está relacionada e cal é o seu funcionamento.

As orquídeas son plantas sensibles á alteracióndo seu hábitat. A presenza neste parquenatural de diferentes especies con poboa-cións estables ao longo do tempo indícanosque estamos nun medio ben conservado. Por

todo isto, cando vexas unha orquídea, obsér-vaa, fotográfaa e desfruta dela. Non debes

manipular, arrincar nin pisar estas plantas tan par-ticulares, colaborando así na súa conservación.

Prólogo

6


O Parque Natural do complexo dunar de Corrubedo e lagoas deCarregal e Vixán está situado no concello de Ribeira, e ocupa unhasuperficie de 996,25 ha. Neste espazo natural concorren as seguin-tes figuras de protección:- PPaarrqquuee NNaattuurraall ddoo ccoommpplleexxoo dduunnaarr ddee CCoorrrruubbeeddoo ee llaaggooaass ddee

CCaarrrreeggaall ee VViixxáánn.. Decreto 139/1992, do 5 de xuño, polo que sedeclara parque natural este espazo.

- HHuummiiddaall ddee iimmppoorrttaanncciiaa iinntteerrnnaacciioonnaall--RRaammssaarr.. Dentro doConvenio sobre humidais de importancia internacional, especial-mente como hábitat para as aves acuáticas. Este espazo incluíuseneste Convenio o 26 de marzo de 1993.

- ZZoonnaa ddee eessppeecciiaall pprrootteecccciióónn ppaarraa aass aavveess--ZZEEPPAA.. Directiva79/409/CEE, do 2 de abril, relativa á conservación das aves silvestres.

- LLuuggaarr ddee iimmppoorrttaanncciiaa ccoommuunniittaarriiaa--LLIICC ““CCoommpplleexxoo hhúúmmiiddoo ddeeCCoorrrruubbeeddoo”” ddeennttrroo ddaa RReeddee NNaattuurraa 22000000.. Directiva 92/43/CEE,do 21 de maio, relativa á conservación dos hábitats naturais e dafauna e flora silvestres.

- HHuummiiddaall pprrootteexxiiddoo.. Decreto 127/2008, do 5 de xuño, polo que sedesenvolve o réxime xurídico dos humidais protexidos e se crea oInventario de humidais de Galicia.

- ZZoonnaa ddee eessppeecciiaall pprrootteecccciióónn ddooss vvaalloorreess nnaattuurraaiiss.. Decreto 72/2004,do 2 de abril, polo que se declaran determinados espazos naturais.

Figuras de protección

7


Os datos relativos á distribución, abundancia e períodos de flora-ción das orquídeas no parque natural dispoñibles nesta guía foronobtidos mediante percorridos polos hábitats e zonas especialmenteadecuados para o seu desenvolvemento. A información organízaseen tres apartados. O primeiro, a introdución, sitúanos dun xeito sin-xelo nas particularidades da morfoloxía e bioloxía das orquídeas, epor medio de fotografías facilítanos o recoñecemento dos aspectosmáis salientables. O segundo é unha manexable clave que nos per-mitirá identificar as especies do parque natural utilizando caracte-rísticas de fácil observación, tendo sempre presente que non sepoden tocar nin manipular as plantas. No terceiro apartado, reú-nense as fichas descritivas, ordenadas alfabeticamente, nas que sedestacan as características básicas para recoñecer as especies, seaclaran as posibles confusións que poden xurdir con outras e seachegan datos sobre o seu mecanismo de polinización, hábitat eépocas de floración no parque natural. As fichas están acompaña-das de fotografías xerais e de detalle de cada especie e dun mapade distribución neste espazo natural. Ademais, ao final da guía,inclúese un glosario onde se definen os termos científicos utilizadosnela, a bibliografía citada no texto, o índice de especies cos seusnomes científicos e vulgares e, para rematar, a solución ás adiviñasasociadas a cada unha das especies.

Información sobre esta guía

8


AAss oorrqquuííddeeaass nnoo ppaarrqquuee nnaattuurraall ee aa ssúúaa ccoonnsseerrvvaacciióónn

O Parque Natural do complexo dunar de Corrubedo e lagoas do Carregale Vixán é unha superficie de grande importancia ecolóxica debido ao boestado de conservación dos seus ecosistemas naturais. As orquídeasestán relativamente ben representadas no parque natural, sendo puntual-mente abundantes algunhas especies como Dactylorhiza elata, Serapiaslingua ou Spiranthes aestivalis. Así mesmo, tamén é salientable a presen-za doutras especies que teñen poboacións moi reducidas a nivel deGalicia, como Epipactis palustris, Ophrys apifera ou Spiranthes spiralis.Tras a promulgación da Lei 9/2001, de conservación da natureza, aflora e fauna autóctona encóntranse baixo un réxime de protecciónxeral, o cal ten a súa manifestación máis estrita nun parque natural.As orquídeas aquí presentes, do mesmo xeito que o resto da súaflora e fauna, están amparadas polo decreto de declaración e poloplan de ordenación dos seus recursos naturais, sendo obxecto san-

Introdución

9


cionable realizar actividades que poidan danar as súas poboacións.A nivel mundial, a maioría das orquídeas están protexidas medianteo Convenio CITES, que constitúe o marco xurídico para regular ocomercio internacional de especies de flora e fauna ameazadas.Todas as especies presentes no parque natural están incluídas noanexo II deste convenio para España, que engloba as especies cuxaexplotación pode ser incompatible coa súa conservación. A especie Spiranthes aestivalis está incluída no Catálogo galego deespecies ameazadas na categoría de “vulnerable”, é dicir, susceptible depasar á categoría de “en perigo de extinción” se os factores adversosque actúan sobre as súas poboacións continúan afectándolle. Ademais,no ámbito europeo e debido á desaparición das súas poboacións natu-rais, esta orquídea está considerada como unha especie que requiredunha protección estrita segundo a Directiva Hábitat 92/43/CEE.

QQuuee ssoonn aass oorrqquuííddeeaass??

As orquídeas son unha fascinantefamilia de plantas que presentanespectaculares adaptacións floraispara favorecer a polinización por ani-mais. Este grupo de plantas exerceudesde a antigüidade unha forte atrac-ción no ser humano polas súas carac-terísticas flores e polas particularida-des do seu ciclo vital, durante moitotempo envolvido nunha aura de mis-terio. Así mesmo, trátase dunha fami-lia de grande importancia económica,cuxo comercio está regulado a nivelinternacional para evitar a desapari-ción das poboacións naturais.

10


Na cultura occidental as orquídeas son coñecidas desde a antigüida-de, aínda que inicialmente foron máis valoradas polos seus usosmedicinais que pola beleza das súas flores. O seu nome débese aTeofrasto de Ereso (370-285 a. C.), sabio grego, quen utilizou ovocábulo orchis, que significa “testículo”, para describir os tubércu-los radicais esféricos, que aparecían normalmente en parellas nal-gunhas especies de orquídeas terrestres. Dioscórides, médico gregodo século I d. C., incluíu algunhas orquídeas no seu libro sobre plan-

ssaabbííaass qquuee……As orquídeas comezaron a considerarse plantas ornamentais a partir do sécu-lo XVIII coa chegada a Europa dunha especie americana, Bletia verecunda, pro-cedente das Barbados, e dos representantes do xénero Cattleya. As súas visto-sas flores abraiaron a aristocracia e axiña as adoptaron como símbolo de pres-tixio social. A súa importancia ornamental aumentou ao longo do século XIXe a presión exercida polos coleccionistas, con especial interese polas floresmáis raras ou exóticas, levou á extinción na natureza de moitas especies.

ssaabbííaass qquuee……Para as culturas orientais as orquídeas son símbolo da perfección, a beleza e oamor. En China foron debuxadas e descritas cientificamente desde o século IIIe existen escritos de hai 1.500 anos de antigüidade nos que xa se fai referen-cia ao seu cultivo.

Debuxo de orquídeas no CodexNeapolitanus de Dioscórides

11


tas medicinais, destacando certas propiedades curativas, o seu efec-to sobre o apetito sexual e a utilidade dos tubérculos de distintotamaño para procrear homes ou femias. Durante a Idade Media asorquídeas seguiron relacionándose coa bruxaría e o misticismo ataque se empezou a entender a súa bioloxía no século XVII. Na actualidade, os estudos realizados non avalan este tipo de propie-dades afrodisíacas, aínda que nalgúns países da orla mediterráneaséguense utilizando os tubérculos dalgunhas especies de orquídeaspara fabricar unha bebida leitosa, que presenta supostas propiedadesestimulantes, denominada sahlep ou çahleb, termos que derivan doárabe joça ataleb, que significa “testículos de raposo”. Algúns nomesvulgares en Galicia fan referencia a esta característica como “testículosde can” en Dactylorhiza maculata.

ssaabbííaass qquuee……Para producir o sahleb ou salep cóm-pren elevadas cantidades de tubércu-los radicais de orquídeas, o quesupón unha forte presión para assúas poboacións naturais.

OOrriixxee ee ddiissttrriibbuucciióónn

As espectaculares adaptacións que presentan as orquídeas chamarona atención de numerosos científicos e afeccionados desde os temposde Darwin (1809-1882), quen cualificou estas plantas como un mis-terio. A pesar do elevado número de estudos que se realizaron e reali-zan sobre esta familia, a súa orixe segue a ser fonte de controversias.Durante moito tempo as orquídeas consideráronse un grupo evoluti-vamente recente, entre outras cousas, porque os primeiros fósilescoñecidos pertencían ao Terciario. Pero a súa tardía aparición no rexis-tro fósil non xustificaba a súa gran diversificación e especialización.Recentemente o descubri-mento dun fósil de abellacun polinario excelente-mente conservado permitiudatar a existencia dasorquídeas a finais doCretácico e suxerir a súaposterior diversificación(Ramírez et al. 2007). Osestudos de secuencias de

Bandexa con cuncas de salep

Abella fósil con polínario

12


ADN xa indicaran unha orixe das orquídeas moito máis antiga da quesinalaba o rexistro fósil. Estes estudos xa suxerían que probablementea diversificación das orquídeas se producira ao mesmo tempo que ados grupos de insectos superiores (Chase et al. 1994, 2000). Trátase,polo tanto, dunha familia antiga que coexistía cos dinosauros e quehabitaba na Terra moito antes da aparición da especie humana.

Así mesmo, outros estudos indican que as primeiras orquídeas vivíanno solo e só posteriormente evolucionaron cara a formas de vida sobreoutras plantas (epífitas). Ao seren as árbores hábitats pouco explota-dos, as orquídeas puideron desenvolverse sobre elas e diversificarse,sen excesiva competencia, o que axudaría a explicar a súa gran diver-sidade posterior. Na actualidade, os estudos xenéticos tamén permitiron establecercales son os parentes máis próximos das orquídeas. Trátase dun grupode monocotiledóneas, da orde Asparagales, na que se engloban osespárragos, os allos ou os tulipáns, pero dos que as orquídeas se sepa-raron moi pronto na historia evolutiva. Así, as orquídeas, tanto as tro-picais como as propias de zonas temperadas, teñen un devanceirocomún, é dicir, son monofiléticas, o que determina que en termos botá-nicos se considere a súa pertenza a unha única familia, Orchidaceae.As orquídeas pertencen a unha das familias de plantas máis numero-sas dentro do reino vexetal. O número de especies que compoñen estafamilia varía, segundo os autores, entre 15.000 e 35.000, aínda queen xeral fálase de 20.000, que se reparten en 750-800 xéneros.Atópanse distribuídas por case todo o globo, estando ausentes daszonas con climas extremos (os desertos areosos e os polos), e coloni-zan variedades de hábitats, desde o nivel do mar ata os páramos ele-vados. A súa maior diversidade encóntrase en América e Asia tropical,en hábitats que presentan unhaelevada humidade ambiental.En Europa o número de espe-cies varía segundo os autores,desde as 250 especies perten-centes a 38 xéneros deBaumann et al. (2006) ata as485 en 28 xéneros de Delforge

ssaabbííaass qquuee……As orquídeas sufriron un proceso de diversificación tras a extinción masiva quese produciu a finais do Cretácico, a cal supuxo a desaparición do 50% dosxéneros biolóxicos, entre eles, dos ammonítidos e da maioría dos dinosauros(Ramírez et al. 2007).

ssaabbííaass qquuee……Atopáronse ata 47 especies deorquídeas epífitas nunha únicaárbore nun bosque húmido damontaña venezolana.

13


(2001). Na península Ibérica, segundo a Flora Iberica, existen 90especies repartidas en 24 xéneros (Aedo & Herrero, 2005). En Galiciaforon verificadas, ata a data, 39 especies pertencentes a 19 xéneros(Cortizo & Sahuquillo, 1999, 2006).

ssaabbííaass qquuee……En Galicia citáronse 39 especies de orquídeas, unha das cales –Dactylorhizacantabrica Pedersen– só se dá de maneira natural en Galicia, polo que se con-sidera endémica (Pedersen 2006).

CCoommoo rreeccooññeecceellaass??

As orquídeas presentan unha serie de características propias que, enconxunto, as diferencian doutras plantas con flores. En xeral, candoobservamos unha planta, para saber se se trata dunha orquídea debe-remos fixarnos nas seguintes características. En primeiro lugar no seuporte, xa que debe tratarse dun único talo no que hai unha soa inflo-rescencia final, e nas súas follas, que terán que presentar os nerviosparalelos, non ramificados, e finalmente, na estrutura das súas flores.

SSÉÉPPAALLOOSS

PPOOLLIINNIIOOSS

CCAAUUDDÍÍCCUULLAA

RROOSSTTEELLOO

EESSTTIIGGMMAA

LLAABBEELLOO

EESSPPOORRÓÓNN

PPÉÉTTAALLOOSS

BBRRÁÁCCTTEEAA

Partes da flor en Dactylorhiza elata

14


As orquídeas tratadas nesta guía presentan un talo erguido sobre oque se dispoñen as follas e as flores. As súas follas son simples, entei-ras, sentadas (sen pecíolo) e con nervios paralelos. En xeral son deforma linear (Serapias) ou, puntualmente, ovadas. Dispóñense forman-do unha roseta basal ou repartidas unha en cada nó do talo (alternas). Enocasións poden presentar manchas (Dactylorhiza maculata). As inflorescencias, conxunto de flores situadas na parte apical do talo,son de forma variable (cónica, cilíndrica, espiralada, etc.) e as florespoden estar inseridas directamente sobre o eixe (Orchis) ou presentarun pedicelo (Epipactis orchis). Cada flor está acompañada no punto deinserción co eixe da inflorescencia dunha lámina de cor e consistenciavariable, que se denomina bráctea. A cor e a consistencia das brácteasson útiles para identificar algúns xéneros como Dactylorhiza e Orchis.

As flores están formadas por unha serie de pezas que presentan dis-tintas funcións. Nunha flor poden diferenciarse dous verticilos depezas estériles: o cáliz e a corola, formados por sépalos e pétalos, res-pectivamente, que presentan funcións variadas, desde a proteccióndoutras partes florais ata a atracción dos polinizadores; e dous verti-cilos fértiles: o androceo e o xineceo, constituídos por estames e car-pelos, que se encargan da reproducción. Nas orquídeas estas pezasestán moi modificadas, dando lugar á súa particular estrutura floral.

OOVVAARRIIOO

SSÉÉPPAALLOOSS

PPÉÉTTAALLOOSS

AANNTTEERRAA HHIIPPOOQQUUIILLOO

LLAABBEELLOO

EEPPIIQQUUIILLOO

Partes da flor en Epipactis palustris

15


Debido a esas modificacións, considéranse flores irregulares ou desimetría bilateral.Na flor das orquídeas as pezas estériles adoitan presentar a mesmacor e consistencia, aínda que o seu tamaño pode variar, e podenestar libres ou excepcionalmente algo soldadas, ser diverxentes ouatoparse reunidas nun casco. Estas pezas distribúense en dous verti-cilos: o externo, que equivalería a os sépalos, e outro interno, queequivale a os pétalos.Nas flores das orquídeas son salientables as seguintes partes:•Labelo. Equivale a un dos pétalos e é característico dos diferentes

xéneros ou especies. É moi variable na súa forma, tamaño e cor,aspectos moi relacionados co tipo de polinizador e os mecanismosde polinización. Nalgunhas especies o labelo presenta unha pro-longación tubular na súa parte posterior denominada esporón, quepode conter néctar. Noutras especies está dividido en dúas partesben diferenciadas: o hipoquilo, a parte basal, e o epiquilo, a termi-nal. Esta forma pode observarse nos xéneros Epipactis e Serapias.Nas especies do xénero Ophrys o labelo presenta unha particularmorfoloxía relacionada co seu mecanismo de polinización. Neldiferéncianse zonas como o campo basal, situado na base do labe-lo, rodeado da mácula, en forma de “H” ou “U” invertido, e, o apén-dice, pequena prominencia ao final do labelo.

• Columna ou xirostemo é o resultado da fusión dos estames estéri-les e a porción basal do fértil (androceo), o estilo e parte do estig-ma (xineceo). Na columna diferéncianse dous sacos polínicos nosque se produce o gran de pole. Nas orquídeas estes sacos denomí-nanse polinios, debido ao seu funcionamento durante a poliniza-ción; o contido do saco libérase como unha unidade e non cadagran de pole de forma individual, como sucede noutras plantas.Excepcionalmente o pole pode disgregarse en masas pulverulentas,como é o caso de Serapias parviflora. Na columna tamén se encon-tra a superficie estigmática, parte feminina funcional receptora dopole, que está recuberta dunha substancia viscosa para atraparlo.

•Rostelo. Protuberancia que separa a superficie estigmática dospolinios e actúa como barreira para evitar a autopolinización.

ssaabbííaass qquuee……Darwin en 1862 predixo a existencia dunha bolboreta que presentaría unhaespiritrompa moi longa para polinizar a orquídea Andraecum sesquipedale,propia de Madagascar, que ten un esporón nectarífero de uns 28 cm.Tardáronse 40 anos en atopar a bolboreta nocturna que poliniza esta especie(Xanthopan morgani subsp. preadicta).

16


Nesta protuberancia diferéncianse unha serie de estruturas relacio-nadas co mecanismo de polinización. Na súa parte superior e api-cal existe unha zona pegañenta denominada viscidio,, que estáunida a os sacos polínicos mediante un pedúnculo elástico chama-do caudícula. Cando o insecto roza o viscidio, este adhírese ao seucorpo, e ao deixar a flor, arrastra todo o conxunto que forman o vis-cidio, as caudículas e os polinios (o polinario).

• Ovario. Está situado debaixo das pezas florais fértiles e estériles. Éde cor verdosa, e pódese confundir co pedicelo floral ata que crecetras a polinización. Pode estar recto ou virado 180 º, xunto co restoda flor, para facilitar que o labelo funcione como plataforma de

CCOOLLUUMMNNAA

PPÉÉTTAALLOO

SSUUPPEERRFFIICCIIEEEESSTTIIGGMMÁÁTTIICCAA

PPOOLLIINNIIOO

CCAAUUDDÍÍCCUULLAA

VVIISSCCIIDDIIOO

CCAAMMPPOO BBAASSAALL

MMÁÁCCUULLAA

LLAABBEELLOO

AAPPÉÉNNDDIICCEESSÉÉPPAALLOO

Partes da flor en Ophrys apifera

17


aterraxe para os insectos polinizadores. Na cavidade do ovario ató-panse numerosos óvulos que, despois da fecundación, se transfor-marán en diminutas sementes. O froito característico das orquídeas terrestres é unha cápsula máisou menos alongada que adoita permanecer erguida para favorecera dispersión das sementes polo vento. Ábrese mediante valvas quepoden estar fixas nos extremos, dándolle aspecto de gaiola ouenrolarse para favorecer o espallamento das sementes. Unha cáp-sula pode conter milleiros de sementes debido ao pequeno tama-ño destas, que recordan as limaduras de ferro.

ssaabbííaass qquuee……A esencia de vainilla extráese dos froitos (cápsulas) fermentados da orquídeaVanilla planifolia (orixinaria de México), que debe o seu nome ao parecido dosfroitos coas vaíñas dos legumes (feixóns). Os aztecas utilizábana para prepararo chocolate, considerada unha bebida tonificante. Xa aparece descrita nun tra-tado de plantas medicinais aztecas de 1552. Trátase dunha planta gabeadoraque pode acadar 35 metros de lonxitude. Polinízase de forma natural por abe-llas meliponas (sen aguillón) ou tamén por unha variedade de colibrí, ambospropios de México, polo que para a produción de froitos de forma comercialnoutros lugares, se procede á polinización manual.

CCoommoo vviivveenn ee ccoommoo ssee rreepprroodduucceenn??

As orquídeas son un grupo de plantas moi diversificadas que foroncapaces de colonizar gran diversidade de hábitats grazas ás adapta-cións que presentan no seu ciclo biolóxico e a os seus especializadosmecanismos de polinización.As orquídeas do parque natural, do mesmo xeito que o resto das euro-peas, son plantas herbáceas que viven no solo. Trátase de plantas peren-nes, que poden vivir varios anos, malia que só son aparentes durante osperíodos favorables, sexa este primaveral, estival ou outonal. Durante asépocas adversas presentan estruturas que lles permiten sobrevivir baixoa capa superficial do solo: os tubérculos radicais e os rizomas.

ssaabbííaass qquuee……No trópico as orquídeas son na súa maioría epífitas, é dicir, viven sobre asárbores, utilizándoas como soporte para acadar a luz, pero non son parasitas,pois non se nutren da árbore. En Australia existe unha orquídea, Rhizantella gardneri, de vida totalmente sub-terránea que ata florece baixo terra, sendo polinizada polos térmites.

Os tubérculos radicais están for-mados por raíces engrosadas epola porción basal do talo, redu-cida a unha xema de crecemento.Ademais destas raíces tuberosas,

as orquídeas producen raíces fibro-sas, nas que se establece unha rela-

ción cun fungo que lles permitiránutrirse durante o seu desenvolve-

mento ou toda a súa vida. Este tipo deestrutura subterránea é a máis común

entre as orquídeas europeas. É propia dosxéneros Orchis, Ophrys ou Dactylorhiza.

Os rizomas son talos subterráneos nos que se acumulan substancias dereserva. Presentan xemas, a partir das cales se formarán talos aéreos,follas escamosas e raíces. Atópanse, entre outros, no xénero Epipactis.A pesar do éxito colonizador das orquídeas, dáse un paradoxo aoprincipio do seu desenvolvemento. Malia que producen miles desementes en cada froito que son dispersadas doadamente polovento, só xerminan aquelas que atopan nun hábitat axeitado unfungo no solo apropiado para o seu desenvolvemento. As sementesdas orquídeas son de moi pequeno tamaño porque non presentantecido nutritivo (endosperma). No seu diminuto embrión non se dife-rencia o cotiledón, polo que nas primeiras fases do seu desenvolve-mento o embrión unicamente se pode nutrir a través dun fungo.Entre os fungos e as raíces das plantas, establécese unha asociación(micorriza) por medio da cal os dous organismos obteñen algúnbeneficio e ningún resulta prexudicado.Esta relación, ademais de ser esencial nas primeiras fases da vida dasorquídeas, nalgúns casos prolóngase no crecemento posterior da plan-ta. Se as plantas adultas son verdes (con clorofila e, polo tanto, autótro-fas), usualmente poden crecer sen depender do fungo, mentres que nasespecies sen clorofila (heterótrofas) a dependencia do fungo dura todaa vida. As especies presentes no parque natural son todas autótrofas.Nas zonas temperadas, o agromar das orquídeas vén determinado porunha serie de factores ambientais que activan as xemas presentes nos

18

ssaabbííaass qquuee……En Galicia existe unha orquídea que non ten clorofila e depende totalmentedo fungo simbionte durante toda a vida para desenvolverse e florecer. O seunome é orquídea “niño de ave” (Neottia nidus-avis), pola forma que teñen assúas raíces (Cortizo & Sahuquillo 2006).


19


tubérculos ou nos rizomas. Entres estes factores destacan a duracióndo día (fotoperíodo) e as oscilacións de temperatura, que marcan ofinal do inverno e o comezo do período cálido; tamén inflúe a pluvio-sidade, xa que en moitas poboacións o número de individuos ou aintensidade da súa floración están condicionadas pola cantidade dechuvia caída nos meses previos ou durante o seu desenvolvemento. O período de floración é moi variable, dependendo da especie de quese trate. No parque natural comeza en abril con Dactylorhiza elata ouSerapias lingua e termina en agosto con Spiranthes aestivalis eEpipactis palustris, aínda que hai unha orquídea de floración tardíano mes de setembro, Spiranthes spiralis.

AA ppoolliinniizzaacciióónn

A polinización é o proceso polo que os grans de pole, que se formanna parte masculina da flor, son transportados ata a parte feminina,é dicir, ata a superficie estigmática. Entre as orquídeas é frecuente a“polinización cruzada”, proceso no que o pole é transportado dunhaflor a outra, sexa ou non da mesma planta. Este procedemento deno-mínase alogamia e ten a vantaxe de xerar maior variabilidade xené-tica entre os descendentes e, polo tanto, unha maior capacidade deadaptación á variedade de condicións ambientais. En ocasións nasorquídeas tamén se pode producir a autopolinización ou autogamia,cando o pole que chega ao estigma pertence á mesma flor.

Araña en Serapias lingua

20


Para transportar o pole dunha flor a outra as orquídeas válense deaxentes polinizadores, que normalmente son os insectos. Entre estesdestacan as abellas, avespas e abellóns e, en menor medida, bolbore-tas, tanto diúrnas como nocturnas, escaravellos e moscas ou similares.Accidentalmente tamén poden actuar como axentes as arañas que seesconden entre as flores para atrapar os insectos que as visitan.

Para facilitar o transporte do polepolos insectos, as orquídeas non oliberan de forma individual comosucede noutras plantas, como os car-ballos ou piñeiros, senón que o libe-ran en masas ou polinios, as cales sedeben adherir ao corpo dos insectos.Para atraer os polinizadores, as orquí-

deas mostran unha serie de estratexias que van desde ofrecerlle unharecompensa ao polinizador ata enganalo (orquídeas engaioleiras). Arecompensa que adoitan ofrecer as orquídeas do parque natural é funda-mentalmente o néctar. O néctar é un líquido azucrado que pode atopar-se no extremo do esporón ou noutras partes da flor, como no hipoquilo(en Epipactis) ou na base do labelo (en Spiranthes aestivalis). Nestescasos, a flor libera, ademais, un agradable recendo para atraer o insecto.

ssaabbííaass qquuee……En zonas tropicais taménpoden actuar como polinizado-res diversas especies de paxa-ros (colibrís) e morcegos.

Avespa con polinio adherido na súa cabeza sobre Epipactis palustris

Nas orquídeas danse tamén outras formas de atracción que nonimplican unha recompensa alimentaria, senón que as orquídeas ofre-cen refuxio aos insectos, momento no que se lle adhiren os polinios.Isto é propio dalgunhas especies do xénero Serapias.Por outra banda, as orquídeasengaiolantes presentes no par-que natural atraen os seus polini-zadores mediante enganos queadoitan ser de dous tipos: omimetismo e a atracción sexual.O mimetismo prodúcese candoas orquídeas imitan outras flo-res que ofrecen recompensas,como as flores nectaríferas dasfamilias do estraloque (Digitalispurpurea, escrofulariácea), do chuchamel (Lamium maculatum, labia-da) ou do toxo (Ulex europaeus, leguminosa). Nestas orquídeas éhabitual a presenza do esporón que non contén néctar, dun labelolaminar que actúa como superficie de aterraxe e de manchas ou coresatraentes. Os posibles polinizadores adoitan ser insectos que acabande emerxer, sen experiencia, que tras varias visitas sen obter recom-pensa acaban recoñecendo a orquídea. Este método é utilizado polosatirión corpudo (Dactylorhiza elata).

O outro tipo de engano é a atracción sexual, típico do xénero Ophrys.Neste xénero, a forma, a pilosidade e a coloración do labelo imita afemias de abellas. Para completar a atracción, estas plantas emiten subs-tancias similares a feromonas, polo que os machos que son atraídos

21


ssaabbííaass qquuee……Algúns casos moi salientables de mimetismo atópanse nas orquídeas tropicaisque imitan carne putrefacta, tanto no seu aspecto como no seu aroma, paraatraer moscas da prea. Trátase de especies dos xéneros Masdevallia ouBulbophyllum.

ssaabbííaass qquuee……Nalgunhas especies de orquídeas (como Epipactis helleborine) considérase queo néctar pode sufrir unha fermentación alcohólica que atorda o polinizador.Deste xeito a súa capacidade de voo é menor e non pode afastarse das orquí-deas e tampouco desprenderse dos polinios.

ssaabbííaass qquuee……Nas especies do xénero Serapias aspezas florais estériles forman untubo no que hai unha temperaturamáis elevada que no exterior (entre2-3 °C), o que atrae os insectos polanoite ou cando as condiciónsambientais son adversas.

22


intentan o que se chama tecnica-mente, a “pseudocópula”, momentono cal se lle adhiren os polinios.Outra especie presente no parquenatural na que se produce o enga-no sexual para levar a cabo a poli-nización é Serapias lingua. Nestaespecie o avultamento avermella-do que presenta no seu hipoquiloe o aroma que emite parecen

atraer os machos dunha pequena abella (Ceratina cucurbitina).Malia que as orquídeas utilizan preferentemente a polinización cru-zada, algunhas especies recorren á autopolinización (autogamia) deforma puntual ou incluso pode ser o seu método de polinizaciónhabitual. Este é o caso de Serapias parviflora, que se autopolinizaantes de que abran as flores. Respecto á autogamia facultativa, noparque natural é frecuente observar individuos de Ophrys apiferaautopolinizándose. Nalgunhas poboacións desta especie, situadasnas áreas máis expostas ao vento, onde a presenza de polinizadorespode ser escasa, a porcentaxe de autopolinización acadou o 90%.

ssaabbííaass qquuee……O francés Georges Morel descu-briu como reproducir vexetativa-mente as orquídeas no ano1956 e na actualidade hai máisde 120.000 híbridos de orquí-deas rexistrados no mercado.

Autopolinización en Ophrys apifera

23


FFaaccttoorreess aammbbiieennttaaiiss qquuee ddeetteerrmmiinnaann aa ssúúaa ddiissttrriibbuucciióónn

Os factores ambientais que condicionan a distribución das plantas,en xeral, e das orquídeas en particular, son o clima, o solo e a vexe-tación. O clima do parque natural está considerado de tipo oceánicohúmido e caracterízase por unha débil oscilación térmica, elevadasprecipitacións nos meses do inverno e por un marcado período deseca no verán entre os meses de xuño e agosto. Esta diminución esti-val das chuvias pon de manifesto unha certa tendencia mediterrá-nea, característica das áreas costeiras do suroeste de Galicia, quecondiciona o tipo de flora que se desenvolve nestas localidades.As orquídeas no contexto europeo manifestan unha maior preferen-cia por climas mediterráneos e substratos alcalinos, polo que as con-dicións de clima e solo galegas, en xeral, non parecen especialmenteaxeitadas para o seu desenvolvemento. Non obstante, as particularescondicións ambientais do parque natural, que goza dun clima concerta tendencia mediterránea e presenta substratos areosos de orixesedimentaria, con pH básico ou neutro, favorecen o desenvolvemen-to das orquídeas, algunhas das cales son moi abundantes(Dactylorhiza elata, Serapias lingua).

ssaabbííaass qquuee……A presenza en Galicia desta zona de influencia mediterránea aumenta consi-derablemente a diversidade de orquídeas, xa que moitas especies prefiren unclima mediterráneo ou son exclusivas como Dactylorhiza markusii, Epipactistremolsii, Ophrys scolopax, Orchis fragrans, etc.

Dactylorhiza elata (satirión corpudo) e Daphne gnidium (trobisco)

24


Un factor importante na distribución das orquídeas é o solo, xa quese trata de plantas terrestres e dependen del para alimentarse. O tipode solo vén determinado polo substrato xeolóxico ou rocha nai, poloclima e pola vexetación que o cobre. O material xeolóxico existenteno parque natural ten dúas orixes; por unha banda, trátase de mate-rial sedimentario de orixe mariña, resultado da deposición polovento, e pola outra, do substrato granítico sobre o que se acumula omaterial sedimentario e que conforma tamén a serra da Barbanza. Enocasións os bloques graníticos emerxen nalgúns lugares do parquenatural orixinando impresionantes afloramentos rochosos. O materialsedimentario dálle un carácter básico ao solo, mentres que o granitollo dá acedo.Entre as orquídeas presentes no parque natural algunhas son indife-rentes ao substrato (Serapias lingua), outras mostran preferenciapolos solos acedos (Serapias cordigera) mentres que outras teñeninclinación polos solos básicos (Ophrys apifera ou Epipactis palustris).Para rematar, a vexetación tamén condiciona o desenvolvemento dasorquídeas, xa que lle afecta á intensidade da luz que chega ao solo, áhumidade do substrato e ao pH do solo nas capas superficiais. O par-que natural está caracterizado principalmente polos amplos sistemasdunares que, debido á súa extensión e estado de conservación, permi-ten unha boa representación da vexetación deste tipo de ecosistemas.

Herbazal e zona húmida de trasduna

25


Tamén son interesantes a marisma e lagoas asociadas, unha das cales,a do Carregal, está influída polas mareas. Cara ao interior do parquenatural existen plantacións de piñeiros (Pinus pinaster), matogueiras detoxo e uces (Ulex spp., Erica spp.) e cultivos. A representación da vexeta-ción potencial formada por carballos (Quercus robur), acompañados derebolos (Quercus pyrenaica) e sobreiras (Quercus suber) é escasa peroaínda se poden observar estas especies de forma dispersa polo interior doparque natural. Tamén son interesantes as formacións de ribeira, domi-nadas por ameneiros (Alnus glutinosa) e salgueiros (Salix atrocinerea),propias dos bordos de ríos que desaugan nas lagoas, e as sebes deloureiro (Laurus nobilis) e abruñeiro (Prunus spinosa), formacións moidensas que aparecen nalgunhas zonas do parque natural.

Mapa do parque natural

26


HHáábbiittaattss oonnddee ssee aattooppaann

As orquídeas presentan distinto grao de afinidade por cada un dosambientes existentes no parque natural, sendo máis abundantes endeterminadas zonas como os sistemas dunares, os medios húmidos epasteiros, e máis escasas nas matogueiras e formacións boscosas.

SSiisstteemmaass dduunnaarreess

O sistema dunar está caracterizado pola existencia de dunas móbilese grises, destacando a gran duna móbil de 1 km de lonxitude situa-da ao norte da marisma do Carregal. A distribución da vexetaciónaquí está determinada por factores ambientais como o vento, a sali-nidade e a mobilidade do substrato. Nas zonas máis expostas, ondeo efecto destes factores é moi marcado, non medran as orquídeas esó sobrevive unha flora moi especializada e en xeral, con escasacobertura debido á dureza das condicións ambientais imperantes.Trátase de especies como a grama mariña (Elytrigia juncea subsp.boreali-atlanticus) ou o feo de praia (Ammophila arenaria subsp. aus-tralis), que pola súa particular forma de crecemento son capaces desoportar a seca, a insolación ou a mobilidade do substrato propiosdestas áreas despexadas.

Helichrysum picardii e vexetación de trasduna

27


As zonas máis adecuadas para o desenvolvemento das orquídeas nos sis-temas dunares son as dunas estabilizadas ou grises, onde o efecto dovento é menor e diminúe a mobilidade do substrato, permitindo o asenta-mento de plantas leñosas de pequeno talle (Helichrysum picardii). Nestaszonas a flora que existe é de grande interese pola elevada porcentaxe deendemismos que aparecen (Iberis procumbens subsp. procumbens, Linariapolygalifolia subsp. polygalifolia), a integración de especies de diferenteorixe xeográfica (Reichardia gaditana) e polas adaptacións que presentanas plantas para sobrevivir nestes medios pouco favorables (Medicago mari-ña). Algunhas especies de orquídeas forman parte destas comunidades,entre as que destacan: Ophrys apifera ou Serapias parviflora.

MMeeddiiooss hhúúmmiiddooss

No parque natural destacan dúas zonas húmidas de gran tamañoque presentan diferentes características: as lagoas do Carregal e deVixán. A lagoa do Carregal é de carácter salobre pola entrada deauga de mar durante as preamares, mentres que a lagoa de Vixán, éde auga doce e só presenta contacto co mar durante os fortes tem-porais. No primeiro caso, é salientable a ampla marisma cunha vexe-tación dominada fundamentalmente polo xunco (Juncus maritimus)e outras especies propias de ambientes salinos como Halimione por-tulacoides e Sarcocornia peren-nis. Esta zona, debido á súanatureza salobre e ás duras con-dicións derivadas da continuaoscilación dos niveis de inunda-ción e salinidade, non son ade-cuadas para o desenvolvemen-to das orquídeas.Na formación palustre da lagoade Vixan é destacable a cana-veira constituída fundamental-mente polo carrizo (Phragmitesaustralis) que está acompañadona parte posterior da lagoa,onde a influencia da auga doceé maior, por espadanas (Typhalatifolia) e polo lirio amarelo(Iris pseudacorus). Nesta zonaaparece o satirión corpudo(Dactylorhiza elata) orquídeapropia de zonas enchoupadas.

Poboación de Epipactis palustrisen zona húmida de trasduna

28


Tamén son salientables para o desenvolvemento das orquídeas aspequenas depresións húmidas que se producen entre as dunas gri-ses, onde non existen capas permanentes de auga pero mantense ahumidade en profundidade. Nestas zonas dominan as plantas herbá-ceas de follas estreitas como as xuncáceas (Juncus acutus), ciperáce-as (Schoenus nigricans) e gramíneas (Festuca juncifolia, Dactylis glo-merata). O solo, aínda que presenta un maior depósito de materiaorgánica, segue sendo areoso e con certo carácter básico. Aquípódense atopar orquídeas como Serapias parviflora, Spiranthes aes-tivalis, S. spiralis, Dactylhoriza elata e Epipactis palustris.

Tamén é posible ver orquídeas nos salgueirais que se desenvolvennalgunhas zonas do interior do parque natural, onde a capa de augaestá en superficie e favorece a aparición de especies herbáceas pro-pias de zonas palustres como Baldelia ranunculoides. Nestas zonaspoden aparecer interesantes orquídeas como Spiranthes aestivalis eDactylorhiza elata.

Pasteiro húmido con poboación de Dactylorhiza elata

29


PPaasstteeiirrooss ee aafflloorraammeennttooss rroocchhoossooss

Os pasteiros inclúen comunidades moi variadas que teñen en comúnestar constituídas principalmente por plantas herbáceas. As súascaracterísticas, como o grao de humidade, a súa diversidade florísticaou o seu grao de cobertura do substrato, son moi variables. Algunhasespecies de orquídeas crecen nestas comunidades como Dactylorhizaelata ou Serapias lingua, dependendo do seu grao de enchoupamen-to, e Serapias parviflora medra nos pasteiros de trasduna.Nos afloramentos rochosos desenvólvense solos esqueléticos, depouca profundidade, nos que son frecuentes algunhas orquídeascomo Serapias cordigera, Serapias lingua e Serapias parviflora.Adoitan estar acompañadas doutras curiosas plantas como o tomiño(Thymus caespitititus), o leucoio (Leucojum autumnale) ou a leite degaliña (Ornithogalum broteroi).

Vexetación herbácea sobre afloramentos rochosos

MMaattoogguueeiirraass

A matogueira está dominada polo toxo (Ulex spp. e xestas, Cytisusspp.), ademais de uces, queirugas ou carrasca (Erica spp., Daboeciacantabrica, Calluna vulgaris), acompañadas de carpazas (Cistus psi-losepalus, C. salvifolius ou Halimium alyssoides). A representación de

30


ssaabbííaass qquuee……As provincias de Galicia que presentan maior representación de orquídeas son asde Ourense e Lugo, con 33 e 31 especies respectivamente, mentres que na Coruñase localizaron 16 especies e en Pontevedra 14 (Cortizo & Sahuquillo 2006).

orquídeas nestas zonas é escasa aínda que se poden atopar algun-has especies como Serapias lingua, S. cordigera e tamén se poderíaatopar Dactylhorhiza maculata.

FFoorrmmaacciióónnss aarrbbóórreeaass

Os piñeirais son as formacións arbóreas máis estendidas polo parquenatural debido ao seu uso forestal ou pola propia colonizaciónespontánea de zonas abertas. En xeral, non son moi propicios para odesenvolvemento de orquídeas, debido á difícil degradación doarume, que forma voluminosos depósitos e dá lugar a un substratoacedo que impide o desenvolvemento doutras especies. De todos osxeitos, os piñeirais desenvolvidos nas áreas de trasduna son intere-santes cando a acumulación de follas é menor, o que favorece o cre-cemento dun tapiz herbáceo continuo, con certa humidade onde seten observado a Dactylorhiza elata.

Piñeiral de Pinus pinaster e pasteiros de sotobosque

31


Claves de identificación dasorquídeas do parque natural

Esta clave de identificación permite recoñecer as diferentes especiesde orquídeas presentes no parque natural. O método é sinxelo: haique elixir unha das dúas opcións que propón (trátase dunha clavedicotómica) e ir avanzando desde o número 1, seguindo os números,ata chegar ao nome do xénero ou da especie.

1. Flores brancas ou verdosas .............................. 22 ((XXéénn.. SSppiirraanntthheess))1. Flores rosas, rosadas, purpúreas ou pardas ................................... 33

2. Talo florido con roseta basal de follaslinear-lanceoladas. Floración xuño-xullo ..... SSppiirraanntthheess aaeessttiivvaalliiss

2. Talo florido cunha roseta lateral defollas ovadas. Floración setembro-outubro .... SSppiirraanntthheess ssppiirraalliiss

3. Flores sen esporón .................................................................................. 443. Flores con esporón .................................................................................. 99

4. O labelo imita o corpo dun insecto ...................... 55 ((XXéénn.. OOpphhrryyss))4. Labelo sen estas características .......................................................... 66

5. Sépalos rosados ....................................................................... OO.. aappiiffeerraa5. Sépalos verde-amarelados ............................................ OO.. sspphheeggooddeess

Ophrys apifera

6. Flores branco-rosadasSépalos e pétalos separados ............................... EEppiippaaccttiiss ppaalluussttrriiss

6. Flores púrpura-violáceas Sépalos e pétalos reunidos nun tubo ................. 77 ((XXéénn.. SSeerraappiiaass))

7. Base labelo con avultamentogrande e escuro, visible............................................ SSeerraappiiaass lliinngguuaa

7. Base labelo con dúas engurras oulamelas, pequenas e pouco visi-bles (para observalas hai queabrir a flor) .............................................. 88

8. Labelo pequeno con epiquilo de6-11 mm de lonxitude ......................................... SSeerraappiiaass ppaarrvviifflloorraa

8. Labelo grande, con epiquilo enforma de corazón de 14-30 mm ..................... SSeerraappiiaass ccoorrddiiggeerraa

9. Brácteas avermelladas, poucoconsistentes. Esporón horizontal oudirixido cara arriba .......................................................... OOrrcchhiiss mmoorriioo

9. Brácteas verdosas. Esporón curvadoe dirixido cara abaixo ....................................1100 ((XXéénn.. DDaaccttyylloorrhhiizzaa))

10. Esporón de (2,5) 3-4 mm de anchura. Sépalos laterais verticais ou claramentedirixidos cara arriba ............................................... DDaaccttyylloorrhhiizzaa eellaattaa

10. Esporón de 1-2 (3) mm de anchura.Sépalos laterais separadoshorizontalmente ou lixeiramentecara arriba.......................... DDaaccttyylloorrhhiizzaa mmaaccuullaattaa

32


Epipactis palustris

Dactylorhiza elata

Especies

34


O nome deste xénero fai alusión á forma dixitada ou palmeada quepresentan os seus tubérculos radicais. Dactylos é un termo de orixegrega que significa “dedo” e rhiza “raíz”. É un xénero de distribucióneurasiática. No parque natural está presente unha especie, enGalicia hai 5 e na península Ibérica 8.O uso de especies deste xénero como plantas de xardín ou macetaestendeuse por Europa debido, entre outras causas, ao gran tamañodalgúns representantes.

DDaaccttyylloorrhhiizzaa eellaattaa ((PPooiirreett)) SSooóóSSaattiirriióónn ccoorrppuuddoo

CCuurriioossiiddaaddeessA especie denomínase elata, que en grego significa “elevado”, pologran tamaño que poden presentar algúns exemplares. No parquenatural pódense atopar exemplares de flores totalmente brancas(albinismos). Trátase dunha orquídea enganadora: atrae os insectos amosandocaracterísticas propias de especies con néctar, como ter esporón e unlabelo amplo con liñas ou apigarados de cores rechamantes, peronon ten néctar e non lles ofrece recompensa. Existen datos da súapolinización por abellóns, aínda que entre outros posibles poliniza-dores atópanse ademais escaravellos, abellas ou avespas e moscas.

DDaaccttyylloorrhhiizzaa NNeecckkeerr eexx NNeevvsskkii

adiviña .Cal é a flor que ten as cincovogais?


CCoommoo rreeccooññeecceellaa??

É unha planta de cor e tamaño moi variables aínda dentro da mesmalocalidade. No parque natural pódense observar un elevadonúmero de pés ou plantas, algunhas de gran tamaño,alcanzando ata un metro de alto. As súas flores sonmoi características, de cor rosada máis ou menosintensa, con sépalos laterais dirixidos cara arriba elixeiramente maiores que os pétalos, cun robustoesporón, cónico e tubular virado cara abaixo,de (2,5) 3-4 mm de anchura.

Outras características: Talo de(30) 35-100 cm, púrpura nasúa parte superior. Follasgrandes, erectas, lanceola-das. Inflorescencia xeral-mente grande, con (15)30-120 flores rosas,avermelladas ou mora-das. Brácteas verdes,longas que podenexceder as flores, ver-des con tons púrpuramáis ou menos estendi-dos. Labelo con tres lóbu-los ou case enteiro, de corlila ou rosada, con puntos eliñas máis intensas.

35

36


PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssPódese confundir con D.maculata, da que se distin-gue pola anchura do espo-rón e pola posición dossépalos laterais.

OOnnddee hhaabbiittaa?? É posible atopala, princi-palmente, nas xunqueirasde trasduna, pero tamén efrecuente en prados húmi-dos e cunetas encharca-das, ou en depresiónsbaixo piñeiros. Prefire osambientes soleados, máisraramente de semisombra.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaEspecie moi frecuente na franxa costeira, sobre todo da provincia daCoruña, onde probablemente é a orquídea máis abundante, sendomáis escasa cara ao interior.

CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natural principalmente en abril e maio, aínda que ásveces poden verse exemplares en flor ata finais de xuño. Noutraszonas de Galicia pode observarse ata mediados de xullo.

Non camiñes fóra dos sendeiros e pasarelas. Se os abandonas causarás un dano innecesario

XXaanneeiirroo FFeebbrreeiirroo MMaarrzzoo AAbbrriill MMaaiioo XXuuññoo

XXuulllloo AAggoossttoo SSeetteemmbbrroo OOuuttuubbrroo NNoovveemmbbrroo DDeecceemmbbrroo


DDaaccttyylloorrhhiizzaa mmaaccuullaattaa ((LL..)) SSooóó SSaattiirriióónn aappiiggaarraaddoo

CCuurriioossiiddaaddeessO seu nome específico fai referencia ás man-chas que frecuentemente presentan as follas;é un termo que procede da palabra latinamaculata, que significa “manchada”.Trátase dunha orquídea enganadora,igual que a maioría das especiesdeste xénero, aínda que neste casoas papilas do labelo ou a substanciaviscosa que recobre a superficie doestigma podería ser recollidapolos insectos. Entre os seus poli-nizadores figuran escaravellos,abellas, avespas e moscas.

CCoommoo rreeccooññeecceellaa??As follas de lineares a lanceola-das, frecuentemente con man-chas, a forma da flor con perian-tio abrancazado ou rosado e apresenza dun esporón cilíndrico

37

adiviña .Unha especie de coroa de corque atrae os visitantes á flor


e estreito son moi caracterís-ticos. Hai que dicir que setrata dunha especie moivariable en canto ao tamañodo labelo e do esporón, etamén na cor das flores.

Outras características: Talo de15-60 cm, con 3-9 follas, asinferiores en roseta e as supe-riores con aspecto de bráctea.Inflorescencia densa.Brácteas verdes, xeralmentemáis curtas que as flores.Sépalos laterais horizontaisou pouco dirixidos cara arri-ba. Labelo case enteiro outrilobulado con liñas e pun-tos rosados ou avermella-dos sobre fondo branco. Asúa cor pode oscilar desdecase totalmente branca ataa lila ou púrpura máis oumenos intensa. Esporóncilíndrico e estreito, abran-cazado, de 6-12 (15) x 1-2(3) mm, de menor lonxitudeque o ovario.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssSó se pode confundir con Dactylorhiza elata, da que se diferencia polotamaño do seu esporón (máis estreito en D. maculata) e a posición dossépalos.

OOnnddee hhaabbiittaa??Está presente en lugares húmidos como prados, brañas e gándaras,bordos de mananciais ou regatos. Tamén en uceiras, toxeiras e cune-tas. É propia de substratos acedos e ten preferencia polas zonasabertas ou a media sombra.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaMoi abundante en toda Galicia, pode chegar a presentar altas densida-des cando o hábitat é axeitado.

38

39


CCaannddoo fflloorreeccee??En áreas costeiras atopouse en flor desde maio a finais de xuño.

Os vehículos só poden circularpolas zonas sinalizadas



40


A orixe do nome Epipactis é confusa, suponse que Dioscórides(médico e botánico da antiga Grecia) o utilizou para designar unhaplanta non relacionada coas orquídeas. No parque natural atopouseunha especie, en Galicia hai 4 e na península Ibérica 14.

EEppiippaaccttiiss ppaalluussttrriiss ((LL)) CCrraannttzzRRaaííññaa ddaass bbrraaññaass

CCuurriioossiiddaaddeessO nome da especie, palustris, fai referencia ás súas preferencias eco-lóxicas, xa que é propia de áreas máis ou menos húmidas ou, polomenos, temporalmente encharcadas (palustres).

Os seus polinizadores son fundamentalmente avespas, pequenasabellas e moscas, aínda que tamén se citaron escaravellos, chinchese pulgóns.

CCoommoo rreeccooññeecceellaa??O seu labelo dividido en dúas partes ben diferenciadas e móbilesentre si é moi característico. A sección superior (hipoquilo) é cónca-

EEppiippaaccttiiss SSwwaarrttzz

adiviña .Está no edificio, do que fagofincapé, tamén no testo, éque non a ves? Pois cóllelana horta e lévala no pé


va, cun lóbulo a cada lado e de cor branca con nervios rosas ou tingui-duras avermelladas, e a inferior (epiquilo) ten o bordo ondulado, concristas ou engurras amareladas na súa base. O epiquilo é móbil respec-to ao hipoquilo, como se estivese articulado.

Outras características: Talo de 15-60 cm,con 4-8 follas, as inferiores lanceola-das, de 7-18 x 1,5-4 cm; as superioresson menores. Inflorescencia laxa con7-20 flores bastante grandes, pén-dulas. Brácteas inferiores de lonxi-tude similar ás flores (as superio-res máis pequenas). Sépalos ver-des ou pardentos, oval-lanceola-dos, pilosos, similares ou algomaiores que os pétalos, que sonbrancos con tinguiduras aver-melladas e glabros. Ovario epedicelo moi pubescentes.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssSó se podería confundir coas outrasespecies do xénero Epipactis citadas enGalicia (E. helleborine, E. tremolsii ou E. fage-ticola), que, debido aos seus particularesrequirimentos ecolóxicos, non existen noparque natural.

41

42


OOnnddee hhaabbiittaa??Aparece nas depresións húmidas entre as dunas con outras plantas her-báceas (gramíneas ou ciperáceas) e nas xunqueiras de trasduna. É propiade zonas abertas, sobre substratos preferentemente básicos (calcarios).

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaÉ unha especie moi escasa que aparece en puntos illados da costa dasprovincias da Coruña e Pontevedra asociada aos complexos dunaresben desenvolvidos (desde Valdoviño a Ferrol e de Ribeira ao Grove).

CCaannddoo fflloorreeccee??No parque naturalpode observarsedesde finais do mesde xuño, florecendoplenamente entrexullo e agosto.

Os cans non están permitidos na praia, nasdunas, no areal, nas lagoas e nos camiños epasarelas que os atravesan



43


OOpphhrryyss LL..

Xénero caracterizado pola forma e a pilosidade do labelo. O seunome Ophrys provén do grego e significa “cella”, o cal fai referenciaao aspecto veludo do labelo. Trátase dun xénero de distribucióneurasiática, representado no parque natural por unha especie, enGalicia por 3 e na península Ibérica por 13.Os tubérculos de varias especies son utilizados nalgúns países doleste do Mediterráneo para producir o salep (ver páx. 11).

OOpphhrryyss aappiiffeerraa HHuuddssoonnAAbbeelllleeiirraa ccoommúúnn

CCuurriioossiiddaaddeessO nome da especie fai referencia á forma do labelo, que recordaunha abella; vén do latín apis- (“abella”) e -fera (“portadora”).É a única especie do xénero que se autopoliniza correntemente,aínda que tamén pode ser polinizada por abellas. Este proceso pro-dúcese ao pouco tempo da apertura da flor cando non é polinizadapor insectos, debido a que as fráxiles caudículas se dobran facilmen-te, levando o pole ata o estigma da propia flor. No parque natural efácil observar este fenómeno.

adiviña .Pode ser de papel, pode sera coitela e na árbore aquelacomo parasol se emprega


Nalgunhas zonas costeiras de Galicia existe unha variedade na quea metade do labelo presenta unha coloración verdosa amarelada nasúa parte basal e parda no extremo, que se coñece como variedade“bicolor”.

CCoommoo rreeccooññeecceellaa??Diferénciase ben doutras orquídeas pola forma do labelo, que recor-da un insecto, e doutras especies do xénero en Galicia pola cor rosa-da de sépalos e pétalos.

Outras características: Talo de 20-50 cm. Follas basais en roseta,ovais; as do talo menores, envaiñantes. Inflorescencia laxa, con 3-10flores. Sépalos oval-lanceolados, de cor rosa púrpura ou rosa abran-cazada. Pétalos moito menores. Labelo trilobulado, con dous avulta-mentos laterais pilosos e de cor parda e un lóbulo medio globoso,pardo escuro. Este lóbulo medio ten un campo basal grande e pardo-alaranxado e está rodeado pola mácula pardo-azulada de bordoamarelado ou verdoso. Tamén é característica a presenza dun apén-dice estreito e longo na base do labelo, amarelo ou verdoso, dirixidocara atrás. Xinostemio moi desenvolvido, de ata 10 mm, curvadocerca do ápice.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssSó se pode confundir con outra especiedo xénero Oprhys sphegodes, da que sedistingue porque presenta os seussépalos e pétalos verdosos.

44

45


OOnnddee hhaabbiittaa??En pasteiros e prados de trasduna, xa sexa en zonas abertas ou entrepiñeiros dispersos. Ten preferencia por substratos calcarios.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaExiste nas catro provincias galegas, aínda que en ningunha é abun-dante. Presenta maior densidade nas zonas costeiras, principalmen-te da provincia da Coruña.

CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natu-ral de mediadosde maio a finaisde xuño.

Non pises nin arrinques as plantas.A lei protéxeas



46


OOpphhrryyss sspphheeggooddeess MMiilllleerrAAbbeelllleeiirraa eessccuurraa

CCuurriioossiiddaaddeessO seu nome específico fai referencia á similitude do labelo conalgunhas avespas; o termo ven do latín sphex- (“avespa”) e -eides(“similar a”).

Especie polinizada porabellas que son estimula-das polo debuxo centraldo labelo e a distribuciónda súa pilosidade. O debu-xo reflicte a luz ultraviole-ta da mesma forma que ofan as ás dos polinizado-res, e a distribución dapubescencia actúa comoestímulo táctil determi-nando a posición do insec-to sobre a flor.

adiviña .En verdes campos nacín,atada de verdes lazos, eaquel que chora por min é oque me fai pedazos


CCoommoo rreeccooññeecceellaa??Diferénciase doutras orquídeas abelleiras de Galicia polos seus sépa-los e pétalos de cor verdosa, polo debuxo en forma de H ou U inver-tido no labelo e pola ausencia do apéndice amarelo no seu extremo.

Outras características: Talo de 10-60 cm. Follas basais en roseta,oval-lanceoladas. Inflorescencia con 3-10 flores. Sépalos e pétalosoval-lanceolados verdosos, ás veces con tons ocres ou rosados, cosbordos ondulados. Labelo enteiro, pardo escuro con tons avermella-dos, sen apéndice. Debuxo central en H ou U invertido, de cor gris aazul-violáceo que rodea o campo basal, o cal é pardo-avermellado epequeno. Bordo do labelo máis ou menos piloso, ás veces amarelo.Especie moi variable nas súas características florais.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssSoamente coa outra especie de abelleira presen-te no parque natural, Ophrys apifera, daque se diferencia ben pola coloración ver-dosa dos sépalos e pétalos.

OOnnddee hhaabbiittaa??Na costa é propia das dunas fixas conpasteiros, prados ou piñeirais.De plena luz a media sombra,sobre substratos variados,aínda que prefire oschans alcalinos.

47

48


DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaEspecie mellor representada na provincia de Ourense e na costanorte da Coruña, moi rara en Lugo.

CCaannddoo fflloorreeccee??En zonas costeiras fundamentalmente en abril e maio; noutras zonasde Galicia, desde mediados de marzo a principios de xuño.

Camiña en silencio, os ruídos alterana tranquilidade do parque natural



49


OOrrcchhiiss LL..

O nome deste xénero fai alusión á forma e o número de tubérculosradicais que presentan os exemplares; vén do grego Orchis, que sig-nifica “testículo”. Este xénero ten distribución eurasiática e estárepresentado en Galicia por 8 especies e na península Ibérica por 19.Os tubérculos de varias especies son utilizados nalgúns países doleste do Mediterráneo para producir o salep (ver páx. 11).

OOrrcchhiiss mmoorriioo LL..SSaattiirriióónn eennccaarrrraappuucchhaaddoo

CCuurriioossiiddaaddeessO seu nome específico fai referencia á forma que adquiren sépalose pétalos agrupados nun casco similar ao gorro dos bufóns; vén dolatín morio , que significa “bufón”.

Trátase doutra orquídea enganadora que, do mesmo xeito queDactylorhiza elata, atrae os polinizadores mediante enganos, postoque non produce néctar. A súa estrutura floral con esporón amplo,labelo a modo de superficie de aterraxe e manchas recordan outras

adiviña .Ten dentes e non come, tencabeza e non é home


familias de plantas que si ofrecen néctar. Ademais, a súa época defloración coincide coa de emerxencia dos insectos, atraendo, sobretodo, individuos recentemente emerxidos e pouco experimentados.É polinizada por abellóns e abellas solitarias.

CCoommoo rreeccooññeecceellaa??A cor violácea da inflorescencia, xeralmente con poucas flores; a cordas brácteas; a forma do casco e a parte abrancazada central dolabelo son moi características.

Outras características: Talo de 10-50 cm con 5-10 follas basais, senmanchas, lanceoladas. Inflorescencia con 5-20 flores violetas ou púr-puras, tamén rosas ou case brancas. Brácteas violáceas, de lonxitudesimilar ao ovario. Sépalos e pétalos ovais, reunidos en casco. Labelotrilobulado, claramente máis ancho que longo, co centro abrancaza-

do con manchas violetas ou avermelladas.Esporón grande, horizontal ou dirixido e

curvado cara arriba.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssNon pode confundirse con nin-gunha das presentes no parque

natural.

OOnnddee hhaabbiittaa??Propia de prados e pastei-

ros, principalmente de plenaluz a media sombra, en todotipo de substratos.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaEspecie escasa pero

repartida nas catroprovincias galegas.

50

51


CCaannddoo fflloorreeccee??En zonas costeiras citada desde finais de marzo ata finais de maio.

Respecta as plantas e animais,son parte inseparable da natureza



52


SSeerraappiiaass LL..

O nome deste xénero utilizouse para designar unha orquídea supos-tamente afrodisíaca, polo que se dedicou a Sárapis, deus grego-exip-cio da fertilidade e a medicina. Trátase dun xénero distribuído porzonas con influencia mediterránea. No parque natural, e tamén enGalicia, presenta 3 especies, habendo un total de 7 en toda a penín-sula Ibérica.Os tubérculos de varias especies son utilizados nalgúns países doleste do Mediterráneo para producir o salep (ver páx. 11).

SSeerraappiiaass ccoorrddiiggeerraa LL..CCrriissttaa ddee ggaalloo ggrraannddee

CCuurriioossiiddaaddeessO seu nome fai referencia á forma de corazón do epiquilo; procededo termo latino cordi- (“corazón”) e -gera (“portadora”). Como as especies do xénero Serapias, son pouco selectivas nosinsectos que atraen para polinizarse (agás S. lingua), e é doado quese crucen entre si, producindo híbridos. En xeral, ofrecen refuxio aestes polinizadores, xa que dentro do casco tense observado unhatemperatura de 2-3 ºC superior ao exterior. Tamén emiten fragran-cias que atraen os insectos. Entre os seus polinizadores atópanse asabellas, as avespas ou os escaravellos.

adiviña .Se cho comento rapaciña,non che digo un disparate,que dunha vaíña obtense orecendo que se engade aochocolate


CCoommoo rreeccooññeecceellaa??A forma da flor en casco pechadoe o labelo grande con forma decorazón, de cor pardo-avermelladaa púrpura escura, piloso na partecentral, con dúas engurras lixeira-mente diverxentes na base dolabelo, e no interior do casco, sonos seus caracteres diferenciais.

Outras características: Talo de 15-50 cm de altura, con 4-8 follaslineares a lanceoladas, en xeral naparte basal do talo. Inflorescenciadensa e curta, con 3-10 flores.

Casco de cor gris-lila con nervios avermellados formadopola conxunción de sépalos e pétalos. Labelogrande, de cor pardo-avermellada a púrpuraescura, dividido en dúas partes: hipoquilo,situado no interior do casco con dúasengurras que diverxen lixeiramente, eo epiquilo, con forma de corazón e coravermellada ou violácea, con pilosi-dade densa que adoita estar dirixi-do cara abaixo.

53

54


PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssSó con outras especies doxénero, das que se diferen-cia por ter flores maiores ecun epiquilo máis grande.Ademais, Serapias linguapresenta unha calosidadegrande, escura e moi visi-ble no hipoquilo, mentresque S. parviflora e S. cordi-gera teñen dúas calosida-des pequenas, na primeiraparalelas e na segundaalgo diverxentes.

OOnnddee hhaabbiittaa??En lugares abertos conpasteiros e matogueiraspouco densas; tamén

entre piñeirais ou nos solos esqueléticos que se desenvolven sobreos afloramentos graníticos de gran tamaño que se atopan dispersospolo interior do parque natural. Ten preferencia por zonas a plenaluz ou media sombra, pero sobre substratos acedos.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaRepartida polas catro provincias galegas, sendo relativamente fre-cuente a baixa altitude..

CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natural pódese observar nos meses de maio e xuño; noresto de Galicia, desde mediados de abril a principios de xullo.

O lume pode destruír a vida.Non acendas fogueiras nin tires cabichas



55


SSeerraappiiaass lliinngguuaa LL..LLeennggüüeeiirraa

CCuurriioossiiddaaddeessO nome da especie débese á forma do labelo, en con-creto do epiquilo, que recorda unha lingua. Acor do labelo varía moito en intensida-de, non sendo rarosos exemplares deflores moi pálidas.Especie que presen-ta un mecanismo de polini-zación moi particular, xa que as súasflores son polinizadas por unhapequena abella (Ceratina cucurbi-tina) mediante engano sexual.Os machos son atraídos polocheiro e pola calosidade escurado hipoquilo, que lembra unhafemia acochada; as abellasmacho entran no casco buscan-do a femia, tocan os polinios coacabeza, a onde se adhiren, etranspórtanos a outras flores.

adiviña .Adoita tela o peixe e taména ten a rosa. Aínda que nonse parecen en nada, sabes tique é esta cousa?

56


CCoommoo rreeccooññeecceellaa??Pola estrutura da flor con sépalos e pétalos reunidos nun casco e pololabelo, co epiquilo lanceolado, de cor rosada ou avermellada e cunhacalosidade escura, no hipoquilo, ben visible desde o exterior da flor.

Outras características: Talo de 10-35 cm, con 4-8 follas linear-lance-oladas. Inflorescencia laxa, con 2-6 (8) flores, con brácteas máis cur-tas que as flores, de cor similar ao casco. Sépalos e pétalos reunidosnun casco pechado, máis ou menos horizontal. Labelo de 15-30 mm;hipoquilo cunha soa calosidade escura, brillante, ben visible desde oexterior, e cos lóbulos laterais avermellados; epiquilo lanceolado, decor rosada ou avermellada, ás veces de tons amarelados con partesmáis pálidas, moi lixeiramente piloso na súa base.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssDistínguese das outras dúas especies do xénero Serapias presentesno parque natural pola calosidade do hipoquilo e polo tamaño doepiquilo.

57


OOnnddee hhaabbiittaa??No parque natural en pasteiros e matogueiras de trasduna, taménen prados e pasteiros lixeiramente enchoupados e nos claros de bos-que (piñeiral, etc.). De ambientes abertos ou a media sombra, sobresubstratos variados.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaEstá presente nas catro provincias galegas pero ausente das zonasde montaña. Probablemente sexa a especie máis abundante, xuntocon Dactylorhiza maculata.

CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natural florece fundamentalmente en abril e maio, aíndaque noutras zonas de Galicia pode verse desde finais de marzo aprincipios de xuño.

Non introduzas plantas nin animais exóticos.Causan un gran dano no equilibrio da natureza



58


SSeerraappiiaass ppaarrvviifflloorraa PPaarrllaattoorreeCCrriissttaa ddee ggaalloo mmiiúúddaa

CCuurriioossiiddaaddeessO seu nome específicoalude ao pequeno tamañodas flores. É un termo pro-cedente do latín parvus-(“pequeno”) e floris (“flor”).

A diferenza da maioría dasespecies do xénero, queson polinizadas por insec-tos que se refuxian nointerior do casco, estaespecie autopolinízaseregularmente antes daapertura da flor pola dis-gregación dos poliniossobre o estigma.

adiviña .Fíos como cabelos, finiños evermellos son. Bótanse napaella e danlle moi boa cor


CCoommoo rreeccooññeecceellaa??Parecida ás outras especies do xénero, diferénciase ben polo seulabelo pequeno, con hipoquilo con dúas engurras paralelas e epiqui-lo lanceolado, de cor pálida, dirixido con frecuencia cara atrás.

Outras características: Talo de 10-35 cm, con 4-7 follas linear-lance-oladas. Inflorescencia con 3-12 flores pequenas. As brácteas son demenor ou igual lonxitude que a flor e da mesma cor que o casco.Casco gris-verdoso a gris-lila, formado pola reunión dos sépalos epétalos. Labelo pequeno; hipoquilo avermellado con dúas engurrasou calosidades paralelas e epiquilo lanceolado, de6-11 x 3-5 mm, de cor vermella-alaranxada (ásveces algo amarelada).

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssDistínguese das outras especies domesmo xénero polo pequeno tamaño doepiquilo e pola presenza de dúas engurrasparalelas no hipoquilo.

OOnnddee hhaabbiittaa??Principalmente enpasteiros, sobre todoen dunas estabiliza-das e con certa humi-dade; máis rara en cla-ros de mato-gueira e piñei-ral. Propia dezonas abertase de media som-bra. En todo tipode substratos perocon preferenciapolos alcalinos.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaBastante frecuente na costa,principalmente na provincia daCoruña. Cara ao interior é máisescasa e dispersa.

59

60


CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natural, de mediados de abril a principios de xuño; nou-tras zonas de Galicia, desde mediados de abril ata finais de xuño.

Leva o teu lixo ou deposítaonos colectores de recollida selectiva



61


SSppiirraanntthheess RRiicchh..

O nome do xénero alude á disposición das flores en espiral. Derivado latín spira, (“espiral”) e anthos (“flor”). É un xénero distribuídoprincipalmente por zonas temperadas do hemisferio norte. No par-que natural están presentes as dúas especies existentes en Galicia ena península Ibérica.Diferentes especies deste xénero foron utilizadas con variadas fina-lidades; por exemplo, como afrodisíacos, para feitizos amorosos, enmedicina tradicional ou como alimento.

SSppiirraanntthheess aaeessttiivvaalliiss ((PPooiirreett)) LL..CC..MM.. RRiicchhaarrddEEssppiirraall ddee vveerráánn

CCuurriioossiiddaaddeessO seu nome específico fai referencia ao seu período de floración; véndo latín aestivalis, que significa “estival”.Presenta un particular mecanismo de polinización, debido ao peque-no tamaño do tubo que forman os sépalos e pétalos e pola situacióndo néctar na base do labelo. É unha especie xeralmente polinizadapor abellas ao intentaren acadar o néctar, que, debido á estreitezado tubo floral, rozan os polinios e quedan adheridos ao insecto.

adiviña .Dime ti qué cousa simpáti-ca, que canto máis crecemáis baixa


Cando perde os polinios, o rosteloenderéitase e queda libre o acce-so ao estigma, de forma quecando outro insecto visita a florpolinízaa máis facilmente.

CCoommoo rreeccooññeecceellaa??Son moi características as súaspequenas flores abrancazadas etubulares, que se dispoñen nainflorescencia formando unhaespiral máis ou menos marcada.

Outras características: Talo de 10-30 cm dealtura, con 3-6 follas basais, erectas, linear-lanceoladas, que rodean o talo florido.Inflorescencia laxa con ata 25 flores bran-cas ou lixeiramente verdosas. Sépalos, péta-los e labelo forman un tubo acampanado de

5-7 mm. Labelo pequeno, de bordos ondula-dos que sobresae pouco do tubo floral.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssCoa outra especie do xénero,Spiranthes spiralis, pero a época

de floración impide a confusión.

OOnnddee hhaabbiittaa??Principalmente, nas zonas de trasduna

con pasteiros ou xunqueiras. Propiade zonas abertas.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaCitada nas 4 provincias galegas,sendo máis abundante na costa da

Coruña e Pontevedra. Esta especie ató-pase en regresión no conxunto da súa

área de distribución e desapareceu en moitaszonas de Europa debido á alteración dos

seus hábitats. No parque natural exis-ten algunhas boas poboacións.

62

63


CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natural desde mediados de xuño a finais de xullo.Noutras zonas de Galicia pódese observar desde principios de xuñoata principios de agosto.

Respecta as indicacións recollidasna sinalización do parque natural



64


SSppiirraanntthheess ssppiirraalliiss ((LL..)) CChheevvaalllliieerrEEssppiirraall ddee oouuttoonnoo

CCuurriioossiiddaaddeessO nome da especie fai refe-rencia á marcada espiralque presenta a inflorescen-cia. Procede do latín spiralis,que significa “en hélice”,complementando o nomexenérico.

Trátase dunha orquídeaanómala pola súa floraciónoutonal. Ademais, presentaa particularidade de que asfollas se atopan á beira dotalo floral. Isto débese aque, cando florece, as follascorrespondentes ao talodese ano desapareceron eas que se observan son asdo ano seguinte.

adiviña .Medra dentro da flor, é unfinísimo arame que ten cal-quera cor


É polinizada por diferentes especies de abellas, aínda que tamén semencionou a visita de bolboretas nocturnas. A disposición en espi-ral axuda aos polinizadores na procura do néctar; ademais presentaun desenvolvemento floral desigual, madurando antes o xineceo queo androceo; así, as flores inferiores son receptivas, mentres que assuperiores son as que dan o pole.

CCoommoo rreeccooññeecceellaa??As características principais que permiten recoñecela son a época defloración, a súa inflorescencia, que presenta unha espiral moi marca-da, e o pequeno tamaño das flores.

Outras características: Talo de 6-30 cm,verde, glandular-pubescente en todaa súa lonxitude, con follas basaiselípticas, en roseta á beira do taloflorido. Inflorescencia con 6-20 floresbrancas con tinguiduras verdosas, dis-postas formando unha liña espiral moimarcada. Sépalos laterais lixeiramenteseparados ou estendidos cara aoslados; o central forma xunto cos péta-los e o labelo un tubo acampanado. Olabelo, de 6-7 mm, verde-amarelado, cobordo branco e ondulado, sobresae dotubo no extremo.

PPoossiibblleess ccoonnffuussiióónnssSó se pode confundir coa outra especie do xéne-ro, S. aestivalis, pero diferéncianse ben polaépoca de floración, entre outras características.

OOnnddee hhaabbiittaa??En pasteiros e xunqueiras de trasduna e enprados húmidos, nun ambiente similar aSpiranthes aestivalis, aínda que nonrequire tanta humidade. É propia dezonas abertas.

DDiissttrriibbuucciióónn eenn GGaalliicciiaaÉ unha especie bastante escasa enGalicia, aínda que está citada nascatro provincias. É máis abundantenas zonas costeiras.

65

66


CCaannddoo fflloorreeccee??No parque natural florece no mes de setembro; noutras partes deGalicia pode atoparse tamén en outubro.

A túa colaboración é fundamental para a con-servación das especies e do equilibrio ecolóxico



67


Glosario

Albinismo. Ausencia de pigmentación.

Alogamia. Polinización entre flores diferentes, pertencentes ou non ao mesmopé de planta.

Androceo. Conxunto de estames ou órganos masculinos da flor.

Arume. Folla de piñeiro.

Autogamia. Polinización co pole da mesma flor. Sinónimo de autopolinización.

Autótrofo. Organismo con capacidade de elaborar a súa materia orgánica a par-tir de substancias inorgánicas.

Bráctea. Órgano foliáceo situado na base da flor, de cor e consistencia variable.

Calcario. Substrato rico en carbonato cálcico.

Campo basal. Parte basal do labelo característico do xénero Ophrys.

Cápsula. Froito seco que nas orquídeas se abre por valvas e presenta unha soacavidade.

Carpelo. Folla fértil propia das plantas con flores.

Caudícula. Estrutura filiforme propia das flores das orquídeas que une o viscidioaos polinios.

Ciperáceas. Familia de plantas herbáceas perennes, de aspecto graminiforme,con talos macizos, follas lineares con vaíña pechada e flores pouco vistosas.Propias de medios enchoupados. Por exemplo, a chufa ou xunca.

Clorofila. Pigmento responsable da cor verde das plantas, imprescindible para arealización da fotosíntese.

Columna. Estrutura floral característica das orquídeas, resultante da fusión daspartes masculina e feminina da flor. Sinónimo de xinostemio.

Cretácico. Último período da era Mesozoica cuxa extensión é de 145-65 millónsde anos.

Elíptico. Forma das follas que presentan a súa lámina oval, coa parte centralmáis ancha.

Endosperma. Tecido nutricio presente na maioría das sementes das plantas,excepto nas orquídeas.

Envaiñante. Follas ou brácteas que abrazan na base o talo.

68


Epiquilo. Porción final do labelo nas especies que o presentan dividido en dúaspartes.

Esporón. Prolongación tubular presente na base do labelo nalgunhas orquídeas.

Estame. Órgano reprodutor masculino da flor que contén os sacos polínicos,onde se producen os grans de pole.

Estigma. Parte do pistilo receptora do gran de pole que nas orquídeas está situa-do na base da columna. Tamén é denominado “superficie estigmática”.

Estilo. Parte do pistilo que une o estigma co ovario no xineceo das plantas conflores. Nas orquídeas non está diferenciado, xa que forma parte da columna.

Feromona. Substancia química liberada ao aire polos animais coa finalidade deatraer sexualmente outro membro da mesma especie.

Gramíneas. Familia de plantas herbáceas, con talos cilíndricos e ocos, follas line-ares con vaíña aberta, flores sen periantio e froitos característicos. Por exemplo,o centeo, o millo, o trigo, etc.

Hábitat. Ambiente no que se desenvolve un organismo.

Heterótrofo. Organismo incapaz de elaborar a súa propia materia orgánica a par-tir de substancias inorgánicas. Por exemplo, os fungos e as plantas que nonposúen clorofila.

Hipoquilo. Porción basal do labelo nas especies que o presentan dividido endúas partes.

Inflorescencia. Conxunto de flores da mesma planta.

Labelo. Pétalo moi modificado en canto a súa forma, tamaño e cor, característi-co das orquídeas.

Lanceolado. Forma das follas cuxa lámina é estreitamente elíptica e remata enpunta nos dous extremos.

Mácula. Sinónimo de mancha. Aplícase nas orquídeas á zona basal do labelo quepresenta unha coloración máis escura.

Marcescente. Termo que se aplica cando as follas quedan na planta secas sendesprenderse.

Micorriza. Asociación simbiótica entre un fungo e as raíces das plantas.

Néctar. Solución azucrada producida por algunhas plantas, frecuentemente aso-ciada ás flores e relacionada co seu mecanismo de reprodución.

Oblongo. Forma das follas nas que a súa lámina é máis longa que ancha.

69


Opostas. Referido á distribución das follas, cando aparecen en parellas unha acada lado do talo.

Ovado. Lámina das follas en forma de ovo.

Ovario. Recipiente constituído polos carpelos, situado na parte inferior do pisti-lo, que contén os óvulos.

Papila. Nas orquídeas aplícase a algunhas protuberancias superficiais, de aspec-to granuloso, máis ou menos coloreadas que aparecen no labelo.

Pedicelo. Eixe que sustenta unha flor.

Periantio. Envoltura floral que rodea a parte fértil da flor e que está constituídapolo cáliz e a corola.

Pétalo. Pezas florais que constitúen a corola.

Polinio. Propio das orquídeas, fai referencia á masa compacta que forma o poledun saco polínico.

Pseudopole. Substancia de cor amarela e aspecto fariñento que aparece no labe-lo dalgunhas orquídeas.

Radical. Propio das raíces.

Rizoma. Talo subterráneo.

Roseta. Conxunto de follas moi próximas situadas na base do talo.

Rostelo. Estrutura propia das orquídeas, situada na columna e formada por unhamasa de tecido lixeiramente prominente para evitar a autopolinización.

Sépalo. Pezas florais que constitúen o cáliz.

Terciario. Período de era Cenozoica cuxa extensión é de 65-1,5 millóns de anos.

Tubérculo. Talo subterráneo máis o menos engrosado pola acumulación de subs-tancias de reserva.

Valva. Cada unha das divisións nas que se abre o froito.

Verticilo. Conxunto de pezas florais o vexetativas dispostas ao mesmo nivel.

Viscidio. Peza viscosa propia das orquídeas, situada na parte apical do rosteloque está relacionada co mecanismo de transporte do pole.

Xuncáceas. Familia de plantas herbáceas, perennes, que presentan talos macizose follas estreitas con vaíña pechada e flores con periantio aparente. Propias delugares húmidos. Por exemplo, os xuncos.

70


Bibliografía

AEDO C. & HERRERO A. (eds.) (2005). Flora ibérica, vol. XXI. Smilacaceae –Orchidaceae. Real Jardín Botánico. CSIC. Madrid.

BAUMANN H., KÜNKELE S & Lorenz, R. (2006). Orchideen Europas. 333 páxs. UlmerNaturführer. Stuttgart.

CORTIZO C. & SAHUQUILLO E. (1999). “La familia Orchidaceae en Galicia (N.O.Península Ibérica)”. Nova Acta Científica Compostelana (Bioloxía), 9: 125-158.

CORTIZO C. & SAHUQUILLO E. (2006) Guía das orquídeas de Galicia. Baía Edicións.172 páxs. A Coruña.

CHASE M. W., CAMERON K. M., HILLS H. G. & JARRELL D. C. (1994). DNA sequencesand phylogenetics of the Orchidaceae and other lilioid monocots. In: PridgeonA.M., ed. Proceedings of the 14th World Orchid Conference. Edinburgh: HMSO,61-73.

CHASE M. W., FAY M. F. & SAVOLAINEN V. (2000). “Higher-level classification in theangiosperms: new insights from the perspective of DNA sequence data”. Taxon,49: 685-704.

DELFORGE P. (2002). Guía de las orquídeas de España y Europa. 592 págs. LynxEdicions. Barcelona.

DRESSLER R. L. (1990). The Orchids. Natural History and classification. HarvardUniversity Press. Harvard.

PEDERSEN H. (2006) Systematic and evolution of the Dactylhoriza romana/sam-bucina polyploid complex (Orchidaceae). Botanical Journal of the LinneanSociety. 152: 405 - 434.

RAMÍREZ S. R., GRAVENDEL B., SINGER B. S., MARSHALL C. R. & PIERCE N. E. (2007).“Dating the origin of the Orchidaceae from a fossil orchid with its pollinator”.Nature, 448: 1042-1045.

VAN DER CINGEL N. A. (1995). An atlas of orchid pollination. European orchids.A.a. Balkema. Rotterdam.

71


Índice dos nomes científicos e vulgaresdas especies citadas

Abelleira común ............................................................................................................. 43

Abelleira escura ............................................................................................................. 46

Crista de galo grande ................................................................................................... 52

Crista de galo miúda .................................................................................................... 58

DDaaccttyylloorrhhiizzaa eellaattaa (Poiret) Soó .................................................................................. 34

DDaaccttyylloorrhhiizzaa mmaaccuullaattaa (L.) Soó .................................................................................. 37

EEppiippaaccttiiss ppaalluussttrriiss (L.) Crantz .................................................................................... 40

Espiral de outono ........................................................................................................... 64

Espiral de verán .............................................................................................................. 61

Lengüeira .......................................................................................................................... 55

OOpphhrryyss aappiiffeerraa Hudson ............................................................................................... 43

OOpphhrryyss sspphheeggooddeess Miller .............................................................................................. 46

OOrrcchhiiss mmoorriioo L. ................................................................................................................. 49

Raíña das brañas ............................................................................................................ 40

Satirión apigarado ......................................................................................................... 37

Satirión corpudo ............................................................................................................. 34

Satirión encarrapuchado ............................................................................................. 49

SSeerraappiiaass ccoorrddiiggeerraa L. ..................................................................................................... 52

SSeerraappiiaass lliinngguuaa L. ........................................................................................................... 55

SSeerraappiiaass ppaarrvviifflloorraa Parlatore ....................................................................................... 58

SSppiirraanntthheess aaeessttiivvaalliiss (Poiret) L.C.M. Richard ......................................................... 61

SSppiirraanntthheess ssppiirraalliiss (L.) Chevallier ............................................................................... 64

72


Solucións das adiviñas

A orquídea ................................................................................................................... 34

A corola ........................................................................................................................ 37

A planta ........................................................................................................................ 40

A folla ........................................................................................................................... 43

A cebola ........................................................................................................................ 46

O allo ............................................................................................................................. 49

A vainilla ...................................................................................................................... 52

A espiña ........................................................................................................................ 55

Estigmas da flor (O azafrán) ................................................................................... 58

A raíz .............................................................................................................................. 61

O estame ...................................................................................................................... 64

Aproveita estes momentos para gozar docontacto coa natureza e préstalle atenciónás pequenas cousas

PáxinaSolución

Documents

guía · - Zona de especial protección para as aves-ZEPA. Directiva 79/409/CEE, do 2 de abril, relativa á conservación das aves silvestres