87
Guía de Plantas BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán

Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

Guía de PlantasBIODIVERSIDAD YCOMUNIDADES NATIVASDEL BAJO URUBAMBA,PERÚ

Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán

Page 2: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

Ogogetakenkanira ovairopage inchatopageOTIMAGETAKERA OPOSANTEGETAKARA MAGATIRO INCHATOPAGE ONTIRI ITIMAGEIGIRA MATSIGENKAEGI ANTA KAMATIKYA ENIKU, PERU.

Guía de PlantasBIODIVERSIDAD YCOMUNIDADES NATIVASDEL BAJO URUBAMBA,PERÚ

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán

Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)

JUNIO 2013

Page 3: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

Primera edición: 2013Tiraje: 1000 ejemplares

Editor: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad.Avenida República de Colombia 791 Oficina 602, San Isidro, Lima. Teléfono 2028000 RUC [email protected]

Impreso en PerúImpresión: Imprenta Gráfica Biblos S.AMorococha N152, Surquillo- Lima- Perú.

ISBN: 978-612-46451-0-5.

Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú Reg. N 2013-07973

Prohibida la reproducción total o parcial de esta obra sin previa autorización escrita de los autores y el editor.

Cita recomendada: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) 2013. GUÍA DE PLANTAS. BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ. 168 p.

Guía de PlantasBIODIVERSIDAD YCOMUNIDADES NATIVASDEL BAJO URUBAMBA,PERÚ

GUÍA DE PLANTAS. Biodiversidad y Comunidades Nativasdel Bajo Urubamba, Perú. Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) - 1ª ed., 2013.168 p.: il.; 23 x 12 cm. ISBN: 978-612-46451-0-5.

Page 4: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

6 7

Créditos / Okametitashitakerira Agradecimientos / IshineventaigakariraIntroducción / Otsitanakara Mapa de ubicación / Mapa onakeraUso de esta guía / Ogotakenkanira ovairopage inchatopageMapa de unidades de paisaje / Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage.Partes de una planta / Agotantaigakemparorira ovairopage inchatopage

Ficha de especiesSankevanti onantagetakarira ovairopage inchatopage

Spondias mombin L.Eryngium foetidum L.Himatanthus sucuuba (Spruce ex Muell. Arg.) WoodsonTabernaemontana sananho Ruiz & Pav.Xanthosoma pubescens Poepp.Schefflera morototoni (Aubl.) Maguire, Steyerm. & FrodinAstrocaryum murumuru Mart.Bactris gasipaes KunthEuterpe precatoria KunthIriartea deltoidea Ruiz & Pav.Oenocarpus bataua Mart.Phytelephas macrocarpa Ruiz & Pav.Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl.Tessaria integrifolia Ruiz & Pav.Vernonanthura patens (Kunth) H. Rob.Cordia nodosa LamTrema micrantha (L.) BlumeCalophyllum brasiliense Cambess.Jacaratia digitata (Poepp. & Endl.) Solms.Symphonia globulifera L. f.Croton lechleri Muell. Arg.Hevea brasiliensis (Willd. ex A. Juss.) Muell. Arg.Hura crepitans L.Cedrelinga cateniformis (Ducke) Ducke.Copaifera paupera (Herzog) Dwyer.Dipteryx micrantha Harms.Enterolobium schomburgkii (Benth.) Benth.Myroxylon balsamum (L.) Harms.Besleria capitata (Poepp.) WiehlerCorytoplectus speciosus (Poepp.) Wiehler

Drymonia pendula (Poepp.) WiehlerHeliconia rostrata Ruiz & Pav.Talauma amazonica Ducke.Apeiba aspera Aubl.Ceiba pentandra (L.) Gaertn.Heliocarpus americanus L.Matisia cordata Humb. & Bonpl.Ochroma pyramidale (Cav. ex Lam.) Urb.Sterculia apetala (Jacq.) H. Karst.Theobroma cacao LCabralea canjerana (Vell.) Mart.Cedrela odorata L.Swietenia macrophylla KingClarisia racemosa Ruiz & Pav.Ficus maxima Mill.Poulsenia armata (Miq.) Standl.Otoba parvifolia (Markgr.) A. H. GentryMinquartia guianensis Aubl.Phragmipedium pearcei (Rchb. f.) Rauh & SenghasPhyllanthus niruri L.Guadua sarcocarpa Londoño & P.M. PetersonGynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv.Triplaris poeppigiana Wedd.Calycophyllum spruceanum (Benth.) Hook. f. ex K. Schum.Uncaria tomentosa (Willd. ex Roem. & Schult.) DC.Tetrathylacium macrophyllum Poepp.Solanum grandiflorum Ruiz & Pav.Solanum sessiliflorum Dunal.Pourouma cecropiifolia Mart.Urera caracasana (Jacq.) Gaudich. ex Griseb.

Glosario Niagantsi komugetankicharira

Índice de especies (Nombre científico, nombre en español, en matsigenka) / Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora matsigenka inchato Bibliografía / Sankevanti niakogetakerorira.

Índice general Onagetakera magatiro niakogetakerorira

91112142026

36

37

384042444648505254565860626466687072747678808284868890929496

98100102104106108110112114116118120122124126128130132134136138140142144146148150152154156

158161

165

167

Page 5: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

9

Editor: Programa de Monitoreo de la Biodi-versidad.

Autores: Wilfredo Mendoza1 y Hamilton Beltrán2

Coautores:Santiago Ríos Campos, Darwin Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos, Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo Fernández y Jeconías Turco Pacora, de la Comunidad Nativa de Kirigueti; Hilda Aladino Calixto, Valentín Poyenti Aladino, Mardoqueo Carrión Kapeshi, Celso Pascal Silva, Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la Comunidad Nativa de Shivankoreni; Artemio Chávez Simarte, Martín Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, de la Comunidad Nativa de Nuevo Mundo; Gerónimo Otioriti Timpia, Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz, Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de la Comunidad Nativa de Cashiriari; Ricardo Tecori Javanti, Salomón Tecori Javanti, Roberto Cabrera Omañari, Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel Kapeshi Carrión, Alfredo Julián Eva, Ernesto Kandido, Vicente Ankuri Ahuanari, Fermín Kentiava Ahuanari, Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja, Enrique Orquita Aguamary y Americo

Tsirinkaigakerorira: Neaigakerorira yantavageigakerora oposantegetakara inchatopage timagetankitsirira kamiseaku, PMB.

Tavageigakerorira: Wilfredo Mendoza1 & Hamilton Beltrán2

Mutakogeigakeririra:Santiago Ríos Campos, Darwin Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos, Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo Fernández y Jeconías Turco Pacora, de la Comunidad Nativa de Kirigueti;Hilda Aladino Calixto, Valentín Poyenti Aladino, Mardoqueo Carrión Kapeshi, Celso Pascal Silva, Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la Comunidad Nativa de Shivankoreni; Artemio Chávez Simarte, Martín Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, de la Comunidad Nativa de Nuevo Mundo; Gerónimo Otioriti Timpia, Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz, Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de la Comunidad Nativa de Cashiriari; Ricardo Tecori Javanti, Salomón Tecori Javanti, Roberto Cabrera Omañari, Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel Kapeshi Carrión, Alfredo Julián Eva, Ernesto Kandido, Vicente Ankuri Ahuanari, Fermín Kentiava Ahuanari, Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja, Enrique Orquita Aguamary y Americo Sapona Kenticoa, de la Comunidad Nativa de Segakiato; Adner Matías Bernáldez, de la Comunidad nativa de Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy Vásquez Franco, de la Comunidad Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino,

Créditos Okametitashitakerira

1- Investigador asociado del Museo de His-toria Natural, Universidad Nacional Mayor de San Marcos y Profesor de la Facultad de Ingeniería Agraria de la Universidad Católica Sedes Sapientiae. Coordinador del Grupo Vegetación del PMB.

2- Investigador asociado del Museo de His-toria Natural, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Investigador del PMB.

Page 6: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

10 11

Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Reynaldo Choronto Italiano, de la Comunidad Nativa de Camisea.

Tavageigankitsirira timageigatsirira kara:Amalia Cecilia Delgado Rodríguez, Brigitte Katherine Rondón Torres, Carlos Alberto Amasifuen Guerra, Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz Vega Agapito, Edwin Becerra González, Elluz Huaman Melo, Esther Gladys López Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar, Martín Zari Vidal, Neri Fernández Baca Domínguez, Severo Matías Baldeón Malpartida, Susy Juanita Castillo Tamón y Víctor Villalobos Gonzales.

Gishonkakerorira Niagantsiku: Angel Díaz Olivera, itimi Nuevo Mundoku.

Neatakogetakerorira: Robin Foster, Hamilton Beltrán, Wilfredo Mendoza, Neri Fernández-Baca, Severo Baldeón, Víctor Villalobos, Amalia Delgado, Antonio Escalante y Ernesto Benavídez.

Vetsikagetavakerorira otsititakara: Claudia María Bevacqua Arbet

Giavageigakeririra: Nancy Bouzas

Shintakarorira oga PMB: Adriana Khazki.

Gotagantakerorira intiri tsirinkakerorira: Adriana Khazki.

Sapona Kenticoa, de la Comunidad Nativa de Segakiato; Adner Matías Bernáldez, de la Comunidad Nativa de Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy Vásquez Franco, de la Comunidad Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino, Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Reynaldo Choronto Italiano, de la Comunidad Nativa de Camisea.

Coinvestigadores técnicos:Amalia Cecilia Delgado Rodríguez, Brigitte Katherine Rondón Torres, Carlos Alberto Amasifuen Guerra, Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz Vega Agapito, Edwin Becerra González, Elluz Huaman Melo, Esther Gladys López Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar, Martín Zari Vidal, Neri Fernández Baca Domínguez, Severo Matías Baldeón Malpartida, Susy Juanita Castillo Tamón y Víctor Villalobos Gonzales.

Traducción del español al matsigenka:Angel Díaz Olivera, CN Nuevo Mundo.

Fotografías: Robin Foster, Hamilton Beltrán, Wilfredo Mendoza, Neri Fernández-Baca, Severo Baldeón, Víctor Villalobos, Amalia Delgado, Antonio Escalante y Ernesto Benavídez.

Corrección de originales: Claudia María Bevacqua Arbet

Revisión y asistente de edición: Nancy Bouzas

Identidad Gráfica del PMB: Adriana Khazki

Diseño editorial, ilustraciones y diseño de tapa: Adriana Khazki.

Expresamos nuestro especial agra-decimiento y reconocimiento a las Comunidades Nativas del Bajo Urubamba, en particular a todos los coinvestigadores y al equipo técnico científico del Programa de Monito-reo de la Biodiversidad en Camisea. Todos compartieron su experiencia y posibilitaron la transferencia de sus invalorables conocimientos a través de esta Guía.Agradecemos al Consorcio Camisea por su apoyo financiero, por el soste-nido respaldo para llevar adelante el Programa de Monitoreo de la Biodi-versidad y por el interés demostrado a partir de nuestra iniciativa para el desarrollo de esta publicación. Valoramos su acompañamiento en el desafío de difundir la diversidad cultural y biológica, entendiendo la imperiosa necesidad de su conser-vación.

Maika Nokogake noshineventaigakemparira aikido nokogake nogotasanoigakerira maganirio timaigatsirira otimagetagania anta Eniku yogasanoegityo mutakoigakenarira intiegiri govageigatsirira kamaguigakerorira oka tavagerintsipage timankitsirira kamiseaku. Maganiro iriroegi yamutakovakagaigaka ikamantavakagaigakara yogogeigirira ikamantaigakerira pashini oka tyara okantakenkani ogotaenkanira inchatopage timagetatsirira inkenishipageku.Aikiro nokogaigake noshineventaigakemparira yogaegi taageigankitsirira Consorcio Camisea yamutakoigkenaa ipaigakenara koriki kametiniri nagaveaigakeniri nantavageigakerora oka novetsikaiganakerira maika, aikiro yogishineaigakenara kametiniri nosureigakemparora novetsikaigakerora ontimakera sankevanti ontsirinkampara. Aikiro noneaigakero itentaigakenara kametiniri nokotagantaigakerora oka inchatopage tovaigavagetankitsirira, kemetiniri irogoigaeroniri matsigenkaegi aikiro tyara inkantaigakero irineginteigakerora inkempogiaigakemparora.

Cualquier parte de esta publicación puede ser utilizada acompañada de la cita de la misma. Los conceptos y conocimientos aportados por los coinvestigadores de las comunidades nativas son de su exclusiva propiedad y su difusión por este medio no impli-ca cesión de ningún derecho sobre la misma.

Tyarikara kara onkogake ogitovaigakenkanira omirinka ontimake otsirinkakotaempara ogotaenkaniniri, ogari isureigakarira yogoigakerira timaigatsirira kara otimagetaganira onti irashiegi irogotaneegi iriroegi okaoakotaka ogikoneatakenkanira aka sankevantiku tera onkoakotempa omanakotakenkanira irantaneegi.

Agradecimientos Ishineventaigakarira mutakoigkeririra

Page 7: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

12 13

La GUÍA DE PLANTAS constituye la segunda edición de la Serie Biodi-versidad y Comunidades Nativas del Bajo Urubamba, Perú; precedida por la Guía de Aves, publicada en 2009. La flora es un componente importan-te de la Amazonía peruana y específi-camente la zona del Bajo Urubamba, es parte de uno de los cinco centros mundiales de diversidad de plantas vasculares (Wutke & Barthlott 2005). El estudio de la diversidad de plantas vasculares en el área de Camisea se inició hacia 1996 y 1999 con las investigaciones del Instituto Smith-soniano, y posteriormente a partir del año 2005 en forma continua por parte del Programa de Monitoreo de la Biodiversidad en Camisea (PMB), desde donde se obtuvo la informa-ción brindada en esta publicación.

La actual Guía presenta y describe las especies más comunes del área monitoreada por el PMB en el sec-tor de explotación (Lotes 56, 88 y Planta de Gas Malvinas), en especial aquellas de importancia para las Comunidades Nativas de esta región. La información que se presenta es producto del monitoreo realizado en conjunto por investigadores y técnicos del PMB y por pobladores de las Comunidades Nativas, en el área donde se desarrolla el Proyecto Camisea (http://proyectocamisea.org). Cada campaña constituye una ocasión de trabajo en conjunto con los pobladores del área, quienes se integran como coinvestigadores al PMB, generando un mecanismo de participación con 9 años de ejecu-ción y más de ochenta pobladores integrados en el Programa.

Esta publicación constituye un apor-

Introducción

Ogari inchatopage timagetatsiririra kara inkenishipageku onti pairorira okametivageti onagetakera otimagetaganira, ogasanotyo timankitsirira Eniku, ario agakotakero magatiro nankitsirira 5 otimakera magatiro, pashinipage kipatsi osankevantakotunkani shiriagarini 2005. Ogari oposantegetakara inchatopage onti osankevantakotunkani i shiriagarini 1996 ontiri 1999, inti sankevantakoigakero tavageigatsirira instituto Smihsoniano, pairorira okametivagetake isankevantakoigakerora onti itsitantaiganakaro shiriagarini 2005, impo irirokya matasanoiganakero isankevantakoiganakerora omirinka intiegi kamgauigirorira magatiro timagetatsirira posantegetacharira tavageigankitsirira kamiseaku. Ogari timagetatsirira posantegetankicharira inchatopage nagetankitsirira anta eniku itsirinkakoikgakerira PMB.Onti ikogaigake intsirinkakoigakerora oneakenkanira ogotakenkaniniri tyara okantaka oposantegetantagetakaria inchatopage otimagetaganira anta Eniku, yogaegiri kamaguigirorira inchatopage posantegetacharira iriroegi ikogaigake oneakenkanira isankevantakotakerora oka ogogetakenkanira inchatopage timagetatsirira timageigira Matsigenkaegi Enikunirira .Okari oka yantavageigakerira onti ikamantakotantaigakerora ineageigakerira onti yapatoventaigakaro yantavageigakerora kantaka inakañoigakara okyara itsitiiganakerora,intiegiri pashinipage mutakogeigakeririra gotagageigavakeririra intiegi yogaegi timageigatsirira kara Eniku

Otsititanakara oniakogetunkani

te a la difusión y socialización de la información recabada en el marco del PMB y recoge parte del conoci-miento ancestral que los pobladores comparten con el equipo del PMB en cada instancia de trabajo en el terreno. Está destinada a adultos y niños de las comunidades del pue-blo matsigenka y a todos aquellos interesados en conocer los usos y la importancia de las plantas para los habitantes del Bajo Urubamba. Se espera que constituya un aporte para los pobladores que se muestran interesados en el uso de sus plantas, conocidos en su comunidad como los vegetalistas. Asimismo servirá como herramienta de ayuda en las labores académicas en los colegios, para generar interés en el conoci-miento de las plantas usadas por sus ancestros y constituirá un aporte para autoridades y profesionales que realizan la gestión y aprovecha-miento de los recursos en el Bajo Urubamba.

ontimagetaganira patiropage otimagetaganira. Ogari ikañoigakara maika pairo okametitake, ikamantavakagaigakatari iriroegi yogogeigakerira , oga inchatopage opaigetakara ontiri tyara okantaka otimagetakera ovetsikagetakara inkenishipage. Aikiro ikamantavakagaigaka tyara okantagani ogavintantaganira patiropage ineageigakerira magatiro, ontirika ogagani, ovetsikantagani pankotsipage, ogavintantaga ontirika ivegagiropage, okonogakaro pashini tera tatakona onkametitashite, kantankicha otimasanovageti anta inkenishiku otimagetaganira.Okari maika irovetsikaigakerira sankevanti pairo okametitake iriniavantaigakerora matsigenkaegi yogasanoegi kogaigatsirira irogoigakera irogavintantaigakemparora oga inchatopage, inesanotaganirira anta itimageigira ikangaganirira gogetirorira ichatoshipage, aikiro amutakoigakerira irogoigakerora kiaigatsirira esekoerapageku así kameti irishineventaigakemparora inchatopage yogogeigirira pairaninirira aikiro yogavintantaigarira tsitikiiganakeririra, aikiro amutakoigakerira itinkamipage intiegiri govageiganankitsirira tavageigatsirira kameti irineaigakeroniri inintaagakemparora inchatopage timagetatsirira anta otimagetaganira Eniku.

Page 8: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

14 15

Mapa de ubicación

Mapa onakera

Page 9: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

16 17

Yantageigakerira ikamaguigakerira posantegetacharira timagetatsirira kamiseakuYogaegiri pampogiaigirorira magatiro timagetatsirira onti yantavageigakerira tovaiti shiriagarini ikamosoigakerora nagetankitsirira posantegetankicharira onakera yantavageigakera anta kamiseaku onakera kara yantavageigakera 56 ontiri 88 ogari omaranetakera 220,000 has. Ogari okontetanakera isankevantakoigakerora ovashi ikantaigakera yogaegi tavageigankitsirira tyara inkantaigakero irineaigavakerora, irovetsikaigavakerora irineginteigagavakerora ontiri inkyatagavaerora posantegetankicharira. (neero mapa onakera).Yogari ikamaguigakerorira posatepagetankicharira onti itsitiigakero yogotagaigakerira ikamantaigakerira yatavageigakerira neageigakerorira impo tyara okantata agaveagetakerora posantegetankicharira.

Yantavageigakerira KamiseakuYogaegiri kamaguigakerorira oka tavagerintsipage onti onake anta onakera nia Eni, kosokoku onti onake katonko republica peró. Ogari oga yantavageigakerira onti yantavageigakera ipitaigakera yagaataigakerira yoga ienka nagetankitsirira anta onagetakera kañorira San Martin, Kashiriariku ontiri pagoreniku. Kipatsi 88 ontiri 56 ariotari onakeri kara itovaigavagetakera ienka aka otimagetaganira. Yogari ienka kamiseakunirira onti inake ikametitashitakerira kameti iporeaatakoigakerira peroano.

PMBPrograma de Monitoreo de Biodiversidad en CamiseaEl PMB, cuyo cibersitio es www.pmbcamisea.com, es un programa a largo plazo que monitorea el esta-do de la biodiversidad en el área del Proyecto Camisea (PC). En el sector de explotación (lotes 56 y 88), abarca una extensión de 220.000 hectáreas. Los resultados del se-guimiento permiten recomendar a la empresa operadora acciones de prevención, mitigación, corrección y restauración de impactos en la biodiversidad. (Véase el “Mapa de Ubicación”).El monitoreo de la biodiversidad, por lo tanto, constituye un medio de captación de información con relación a las actividades del PC y a su posible influencia sobre la biodi-versidad.

El Proyecto Camisea El PC está emplazado en la cuenca baja del río Urubamba, en el De-partamento de Cusco, en la región sudoriental de la República del Perú. En el marco de este Proyec-to, se realiza la explotación de las reservas de gas natural y de los líquidos de gas natural de los ya-cimientos San Martín, Cashiriari y Pagoreni (Lotes 88 y 56), los cuales albergan una de las reservas más importantes de gas natural en Amé-rica Latina.

Importancia del áreaEl área en la cual se desarrolla el PMB se encuentra comprendida dentro de una región de especial sensibilidad: la Amazonía Peruana, que abarca gran parte del territorio del Perú. Es un área de elevada biodiversidad mayormente inexplorada y conside-rada uno de los 34 hotspots globales de biodiversidad (www.biodiversi-tyhotspots.org). Está circundada por numerosas áreas naturales prote-gidas, indicando la importancia de esta región para la conservación de la biodiversidad del Perú. Las más importantes de la zona son: Parque Nacional Manú, Parque Nacional Otishi, Reserva Comunal Ashaninka, Reserva Comunal Matsigenka y zonas de amortiguamiento del Alto Purús, Manú y Apurimac. A estas se suma la iniciativa binacional entre el Perú y Bolivia del “Corredor de Con-servación Vilcabamba-Amboró”.

El Bosque Tropical Amazónico es reconocido como el ecosistema con mayor diversidad de especies de flora y fauna en el mundo, con ele-vada heterogeneidad tanto a nivel biológico como geográfico y cultu-ral. Se trata de una selva típica de las zonas tropicales húmedas, con formaciones vegetales densas con más de un estrato de árboles y con gran cantidad de epífitas y lianas. Las formaciones vegetales predo-minantes son los bosques primarios densos y los bosques con Guadua sp., una bambúsea localmente lla-mada paca. En general, los diferen-tes tipos de bosques del Bajo Uru-bamba forman parte del complejo sistema ecológico de la llanura amazónica, y estos se caracterizan por un dosel multiestratificado,

Okametitashitakerira oga kipatsiOgari inaigakera maika yantavageigakera onti tyarikara okantaka onagetakera kantatigavagetaka okomutakotakara: ogari inkenishi agavagetakero magatiro ogipatsite Peroku. Onti oga kipatsi oneinkanira oposanteitakara inchatopage terira agagetumatenkani oneinkani onaigakera 34 omonkiigetakera posantegetankicharira. Ogari okañotakara maika otovaigakera inkenishpage opugamentunkanirira,okantake tatoita okametitashitakera onakera kara ashi onegitetavaempara tovaigasanogetankitsirira nankitsirira aka Peroku, ogari pairorira okametitasanotakera onti kañorira oka: parque nacional, parque nacional otishi reserva comunal Ashinka, reserva comunal matsigenka ontiri neagetavakerorira onti pero ontiri Manu ontiri apurimac yokari kañotankicharira , ogari oka itsitiiganakerora timaigatsirira ario onake pero, Bolivia oatakovagetakera ikempogiaigakarira timageigatsirira vilcabamba- Amboro.

Ogari inkenishi irorori oneinkani irorotari shintsitagagetakero magatiro kantatigagetankicharira inchatopage intiri kamarigetatsirira timagetatsirira magatiro kipatsi, otovaigavagetakera magatiro onagetakera niagetatsirira, otimagetira, ontiri ogamegetarira. Onti okantagani inkenishi oparigaatira inkani, ariotari otimagetakeri inchatopage ariotari onagetakeri magatiro inkenishipage ariotari onagetakeri kara otovaigakera inchatopage shivitsapage . ogari tovaigasanotankitsirira inchato onti inkenishi terira omporoimatenkani

Page 10: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

18 19

otovaigavageti kara ario onake kara kapiroshi , okantaganirira kapiro. Magatiro oka okantatigagetakara magatiro inkenishipage timagetatsirira aka Eniku ario otimagetakera kara magatiro inchatopage anta otishigetanakera ovashi onegintegetanaka otovaigagevetakatyo ovashi okontetakotanakera tyara okantaka kipatsi tesakona ontovaige ovashi ario onake kara otimagetakera nia ontitari otimakera nia anta saviaku. Antari anta Eniku ario onake kara tesanorira ontovaige aikiro maani osankevantakotunkani. Oketyorira yovetsikaigake isankevantakoigakerora intagani okontetanake otsirinkakogetakra 254 pemperopage kutagiterikunirira, 165 sagitegetikunirira, 55 yaipage, 54 pitsipage intiri sanipage, 81 tomposopage ontiri 252 etopage, inti sankevantakotakero ipaita Dalmeier, intiri alonson iroro shiriagarini 1996 impo imataka Slleri Zubiri iroro shiriagarini 2002. Impo ovashi imatanakero PMB iriroegi ikamantakoiganakero okametigematityo kara manirira inegageigake avisanakera 8 shiriagarini itsirinkakoigake 1075 inchatopage 530 aragetatsirira 141 tsomigetatsirira, 174 inkiropage ontiri saniripage ontiri 148 tomposopage.

Ogari isankevantakoigakerira kipatsi yantavageigakera 56 ontiri 88 irorori pinkante tesakona antavagetenkani tera tyani poroimaterone ikamaguigakerira maika. Okari oka maika ariotari onakeri kara yantavageigakera. Itsamaivageigira, iporoaigira, itogavageigira ipiravageigara ontiri

como resultado de la fisiografía del terreno, no son inundables y están expuestos al flujo estacional de las masas de agua por lo que tienen buen drenaje. Este sector del Bajo Urubamba constituía, hasta hace unos años, un lugar poco estudiado. Las primeras investigaciones aportaron el regis-tro de 254 especies de mariposas diurnas, 165 especies de mariposas nocturnas, 55 especies de hormi-gas, 54 especies de abejas y avispas, 81 especies de escarabajos y 252 es-pecies de arañas (Dalmeier y Alon-so, 1997; Sillero Zubiri et al., 2002). Posteriormente el PMB continuó la generación de información valiosa al conocimiento de esta área poco explorada, habiendo registrado en los últimos ocho años de monitoreo unas 1075 especies vegetales, 530 especies de aves, 141 especies de mamíferos, 174 especies de anfibios y reptiles y 148 especies de escara-bajos (Juárez et al. 2013 e informes anuales previos). Desde el punto de vista del estado de conservación, el área estudiada por el PMB en el sector de explota-ción posee un escaso nivel de inter-vención, sin llegar a alcanzar el 2 % de la superficie total monitoreada. Dichos sectores comprenden áreas de proyecto, cultivos, áreas des-brozadas, deforestadas para fines ganaderos y bosques secundarios en recuperación. Por otro lado, la región del Bajo Urubamba tiene relevancia desde el punto de vista social y cultural por estar ocupada históricamente por población matsigenka perte-neciente a la familia etnolingüística Arawak; una de las más ancestrales

“Ogari otovaigagetakera inchatpage onti onkantakera okantatigagetakara otimagetakera. Antari yapatoitaigakara maganiro niakogeigakerora otovaigagetakera inchatopage iriroroegi isureigakaro okantatigagetakara magatiro timagetatsirira magatiro otimagetakera, ogari inchatopage kipatsikutirira niaakunirira ontiri pashini timagetatsirira niaakunirira ario onake kara aikiro inchatopage nagetankitsirira kara. Yogari matsigenka irorotari itimantaiga magatiro timagetatsirira irorotari oga kantatigagetankicharira yogamegeigarira ario onake kara aikiro posantegetankicharira timagetatsirira”.

inkenishi oporoaganirira ataque oshivokagetanai. Ogari otimaganira ariotari onagetakeri yantageigirira tsitikiiganakerira matsigenkaegi ariotari kara timagigakeri ariotari inaigakeri kara matsigenkaegi ontiri yogamegeigarira ariotari itimageigiri iriroegitari gitovaigakeri Arawaka iriroegitari iponiantaigaka pairaninirira yogamegeigakarira itimavageigakera. Ariotari itimaigakeri itentaigakarira virakocha, ogari itimaigakera matsigenkaegi tsikyatatyo iriroegi ineanontavageigaka ashi igipatsiegite ontiri inkenishipage itimantageigakarora inegintegeigakerora onti itimageigakera parikotipageku, ogari itimashitasanoigakerira yantavageigakera ashi isekavageigakempara onti ishimaavageigira, ikenavageigira, ipankivageigira ipiravageigara ontiri yagaigira okitsokipage inkenishikutirira.

culturas americanas que aún man-tienen vínculos estrechos con su entorno.

Pese a la relación existente con otras culturas no indígenas, la sub-sistencia de las comunidades na-tivas depende todavía del control y el uso de sus territorios así como de los recursos del bosque, así que mantiene una alta movilidad espa-cial con un patrón de asentamiento disperso. Las principales activida-des que realizan las comunidades conforman su sustento de alimen-tación; ellas son la pesca, la caza, la agricultura, la horticultura y la reco-lección de productos del bosque.

“La diversidad biológica es la variedad de las formas de vida. La Convención Internacional sobre Diversidad Biológica la define como ‘la variabilidad de los organismos vivientes provenientes de todos los ámbitos, los ecosistemas terrestres, marinos y otros ecosistemas acuáticos, incluyendo los complejos ecológicos de los cuales forman parte’. El hombre forma parte de los sistemas naturales; por lo tanto la diversidad cultural también se considera como parte de la biodiversidad”.

Page 11: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

20 21

Antari anta otimaganira Eniku ariotari kara otimagetake magatiro inchatopage okantatigagematatyo kara, onti onagetake ogaenokagetakara, niatenipageku ontiri otarankagetira, ariotari onagetakeri kara oposanteigematatyo inchatopage, ogari shiriagarini 2005 isankevantakoigakero kamaguigirorira magatiro timagetsirira. Impo ario kara okontetakotanake irovetsikaigakera sankevanti ogotakenkanira tyara opaigetara, otsirinkakotunkanira irinianeku viroakocha impo aikiro irinianeku matsigenka, iriroegitari timageigankitsirira kara otimagetaganira Eniku, matsigenkaegi iriroegitari aikiro mutakogeigakeririra isankevantakoigakerora yogaegi PMB ikamantaigakerira irantaigakerora ontiri aikiro opaigetakara ovairopage irinianeku.

Okari oka yovetsikaigakerira oneakenkanira ovairopage inchatopage onti onake 60 inchatopage ineasanogeigirira matsigenkaegi timaigatsirira igipatsiegite anta Eniku, ogari iniantageigakarira yovetsikaigakerora itsirinkakoigakerora inchatopage otovagigavageti aikiro okomuvageta, okari oka yantaigakerira isuretasanoigakaro iriniantaigakemparora niagantsi terira onkomutempa oniantavintsataganirira okonogaka tera iragaveaigero, irorotari otsonkanakara oka yogaigakero niagantsi komutankicharira.

Ogari inchatopage, iniakoigakerira yovetsikasanoigakerora kameti ineginteigakero ontsitanakara opaitakara ontiri tovaigakerorira aikiro ovairo inchato, ogari gitovaigakerorira onti yogaigakero ineginteigakerora

El Bajo Urubamba está conformado por diferentes tipos de bosques, localizados en áreas colinosas, quebradas y terrazas, que albergan una gran diversidad de especies de plantas vasculares. Desde 2005, esta zona está siendo estudiada por el Programa de Monitoreo de la Biodi-versidad (PMB). Como parte de sus resultados, se están publicando una serie de guías, tanto en idioma es-pañol como en matsigenka, porque un gran sector del Bajo Urubamba está ocupado por las comunidades nativas matsigenkas, quienes par-ticipan como coinvestigadores en los estudios realizados por el PMB, proporcionando información de usos y nombres en su dialecto.

Para esta GUÍA, hemos seleccionado 60 plantas que son las más comunes en el territorio matsigenka en el Bajo Urubamba. Debido a que el voca-bulario de la botánica descriptiva es muy amplio y técnico, en la presente GUÍA se ha tratado –en la medida de lo posible– de usar palabras sencillas y propias del lenguaje común, aun-que en algunos casos fue imposible; por tal razón, se presenta un gráfico con las partes de una planta y un glosario de los términos usados.

Las fichas han sido organizadas por orden alfabético de las familias y dentro de estas, por orden alfabético de las especies. Las familias han sido clasificadas con el sistema filogenéti-co. Cada planta posee información de su clasificación taxonómica (familia y especie), nombre común, nombre matsigenka, descripción general, forma de uso y hábitat, distribución en América, distribución local y, final-mente, la fenología de las especies.

Uso de esta guía Ogotakenkanira ovairopage inchatopage

kameti ovetsaikakerora. Patiropage inchato otimake ashi ikamantakogeigakerora tyara okanta irorori otimakera ontiri opaitakara. Ipaitirora virakocha, ipaitirora matsigenka antari itsirinkakoigakerora yogaigakero aikiro ikamantakoigakera tyara okanta agaganira antantaganira ontiri otimakera otivarokanakara inkenishipageku , impo tyara okanta irorori inchatopage.Antari itsitiiganakerora itsirinkakoigakerora onti yogaigakero irogotakerora iniakoigakero patiropage maani tyara okantaka otimakera okantatigagetakara, kameti ganiri okomuta ogotakenkanira tyara okanta otimakera inkenishiku.Aikiro ario onake aikiro itsirinkakoigakerora ogotakenkanira maani ovairopage inchatopage, ontiri opaitakara, otimashitakerira, otivarokagetakara onakera aka Peroku, ontiri itivarokaigakerora kamagutirorira inchatopage kantatigagetankicharira ontiri okempogiagetaganira aikiro iniakoigakero omantsigane inchatopage.

Itimira otimagetaganira:

Al inicio de cada ficha, se presenta un diagnóstico breve de cada especie de las características más distinti-vas, para facilitar su identificación en campo. Además, se presenta un sistema de iconos, que permite el conocimiento de cada especie, el hábito, usos, distribución en el Perú, unidad de paisaje dentro del área del PMB, estado de conservación y endemismo.

Con respecto a la distribución local se indica el sitio de monitoreo donde fue registrada la especie y se utilizan una serie de abreviaturas desarrolla-das a continuación y detalladas en cada ficha.

Distribución local:

Pagoreni = PAGNuevo Mundo = NM Kirigueti = KIRCashiriari 1 = CASH1 Cashiriari 2 = CASH2 Cashiriari 3 = CASH3 San Martín = SMMalvinas = MALV Sepriato = SEP Porokari = POR Totiroki = TOTMeronkiari = MERAguas Negras = AGN Alto Camisea = ALC Mipaya = MIPSan Martín 3 = SM3 Pagoreni A = PAGA Pagoreni B = PAGBArmihuari Norte = ARN San Martín Este = SME Potogoshiari = POT Tsonkiriari = TSO

Page 12: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

22 23

Sistema de iconos

A continuación, se presenta la des-cripción de los iconos y los criterios utilizados a los que se refiere cada uno.

Iconos Hábito:Este criterio se refiere a la forma de crecimiento de la especie.

ÁrbolPlanta perenne, de tronco leñoso y elevado, que se ramifica a cierta altura del suelo.

ArbustoPlantas perennes, de tallo le-ñoso y ramas desde la base.

BambúCañas leñosas con entrenu-dos y nudos, principalmente de las poáceas leñosas.

HierbaPlanta no leñosa o escasa-mente leñosa y de tamaño pequeño.

LianaPlanta trepadora leñosa.

Maika tsame aneaigakero itsirinkakoigakero tyara okanta onagetakera ontiri isuregeigakarira irantaigakerira impo oniakoigetakerora patiropage

Onagetakera ovairopage:Okari onti oniakogetakerora tyara okantaka okimogetanakera inchatopage.

Inchato Onti shivokatsirira, opoa otagagani aikiro ogatsantsani, ogari otsegopage ogatsantsagetake aikiro onavageti enoku onavageti savi kipatsi.

PankiritsipagaeOnti pankirintsipage ogari opoa otagagani ogari otsegopage otimake anta otsitiku

KapiroOnti okiitake otagagani ovikavikaatakaro ogeretopage ontiri otimakera tovaiti ogereto ogasanotyo okogakotagani ontagakenkanira.

TovaseriOnti pankirintsi otagagetaganirira ontirika tera ontimasanote tsitsipage aikiro otyomiani okiipage.

KivitsaOnti shivitsa tagutatsirira otagagani

Tyara onkantageta onakera

Iconos de Usos:Este criterio se refiere a la utilidad que les dan a las plantas las comuni-dades nativas.

AlimentoEspecies que son consumi-das como fuente de alimen-to por parte de las comuni-dades nativas.

ArtesaníaPlantas que son utilizados en la fabricación de artesanías o accesorios ornamentales por parte de las comunidades nativas.

ColorantePlantas de las cuales se ob-tiene algún colorante para teñir sus tejidos.

CultivadoPlantas que son sembradas o plantadas, para obtener alguna parte de la planta para consumir.

FibraHilo que se obtiene al se-parar la corteza de algunas plantas.

MedicinalPlanta que es usada para curar o calmar alguna dolen-cia por los comuneros.

MaderableEspecies maderables, que son usadas frecuentemente para la construcción de sus viviendas.

Onagetakera ogotakenkaniraOkari isureigakarira onti onkantakera yogavintaigarira inchatopage matsigenkaegi

OgaganiriraOnti ogagetaganirira ashi isekaigemparira matsigenkaegi

OvetsikagetaganiriraOnti inchatopage ovetsikunkanirira inkiashitakempara ontiri irogagetakempara ivankoegiku matsigenkaegi.

PitsitsariOnti inchatopage ashi ontirigetakempara okirikavageigira.

OmpakitaganiriraOnti inchato opankitaganirira ontirika okitataganirira kameti oshivokanakera ogakenkanira. Iviritsa Onti otsa onti ovetsikaganira agaganira otsa otakitsa inchatopage

OgavintantaganiriraOnti inchato agaganirira ashi ogavintantaganira okatsigetira timaigatsirira kara.

Okotapga inchatoOnti agaganirira ovetsikantakenkanira ivankoegi intimaigakera.

Page 13: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

24 25

Yogaigirira ivankokuOnti inchato yogageigirira ivankoegiku, ashi ontimakeniri otega onkoneatakera

Onagetakera otivarokagetakara onakera aka peroku,Onti inchatopage timagetankitsirira otivarokagetakara aka Peroku,

Onagetakera apatogetakara timagetatsirira inaigakera  kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage (PBM).Ogari okantatigagetakara otovaigakera inchatopage inaigakera PMB ario kara ineaigakerora ovashi iriroegi itsitiigakero itivarokaigakerora patiropage opaigetakara onti ineantaigakaro tyara okantagetaka inchatopage otimagetakera,impo ipaigetakerora patiropage tyara okantaka inchatopage antaropageni ontiri omarapoani.( kamosoigero oneatakotunkanira inchatopage).

Inkenishi terira omporoimatenkani, onti otimakera inchatopage antaropage otovaigavageti kara omarapagenisano onake ogotunkanira 10 cm

OrnamentalPlantas usadas en las cerca-nías de las casas, por tener flores vistosas.

Iconos de distribución en el Perú:Referencia de las plantas en los de-partamentos de Perú.

Iconos de unidades de paisaje dentro del área del PMB Las distintas unidades de vegeta-ción dentro del área del PMB que se contemplaron para indicar la distri-bución de cada especie se basaron, según el tipo de bosque que predo-mina, y han sido definidas en función de la densidad de árboles maduros, de gran porte. (Véase el mapa de “Unidades de paisaje” pag 26).

Bosque Amazónico Primario Den-so (BAPD): Es la formación forestal madura de la región, con una buena cantidad de árboles de gran porte (densidad promedio de árboles de un diámetro mayor o igual a 10 cm, a

Amazonas (am)Ayacucho (ay)Cajamarca (ca)Cusco (cu)Huánuco (hu)Junín (ju)Lima (li)

Loreto (lo)Madre de Dios (md)Pasco (pa)Piura (pi)Puno (pu)Ucayali (uc)San Martín (sm)Apurímac (ap)

la altura del pecho (DAP) = 500 o 600 árboles por hectárea) y una extensa serie de especies vegetales que ocu-pan los diferentes estratos del espacio vertical llegando hasta los 30 metros.

Bosque Amazónico Primario Semi-denso (BAPsd): Similar al anterior, se diferencia por la menor densidad de árboles maduros (densidad prome-dio de árboles de mayor o igual a 10 cm de DAP=300-400 árboles / hectá-rea) y por la presencia muy frecuente de la bambúsea Guada sarcophaga, localmente conocida como paca, cuya cobertura no es mayor al 30 %.

Pacal de Bosque Amazónico (PBA): Corresponde a bosques donde la densidad de árboles maduros es baja y la paca es predominante, en una proporción que varía entre 70 % y el 100 %.

Bosque Secundario (Bs): Son áreas boscosas en proceso de regenera-ción, después de la tala o alteración del Bosque Primario; principalmente formadas por especies pioneras o colonizadoras que producen una abundancia de pequeñas semillas, que son dispersadas por aves y murciélagos, estos árboles tienen un crecimiento rápido, como ocurre con Trema micrantha (Cannabaceae), Cecropia sciadophylla (Urticaceae) y Ochroma pyramidale (Malvaceae). La regeneración y sucesión de estos bosques hasta alcanzar el Bosque Primario puede llevar más de 600 años en el Perú (Foster, 1990).

ogatsantsatakera impo pashini aityo 500 ontirika 600 inchatopage has otovaigavageti onagetakera oposanteitakara aratinkagetakera ogonkevagetaka 30 metero.

Inkenishi terira omporimatenkani, tesanorira otimasanote inchatopage, onti okañovetakaro inkaaratirira onti okantigumataka tesano ontovaige inchatopage antaropageni intagati onake antaroni 10cm impo onake 300 ontirika 400 inchatopage has intagati timasanogetankitsi kapiroshipage antari oneasanotaganira onti okantagani kapiro, tesano ontimasanote intagati onake 30%.

Inkenishi kapiroshi: onti inkenishi otimasanotakera inchatoshipage antaronipage ochariaegiti ogari kapiro iroro tovaigasanotankitsi ariorika onake 70 ontirika 100 %.

Inkenishipage tesakonarira ontovaige inchatopage: onti inkenishi tesano otimasanote inchatopage onti okyaenka shivokagetanankitsi onti otogunkanira ontirika oporoinkanira inkenishi otimasanotira inkenishi, ontirika otimasanotira inchatopage ontirika otimagetakera timatsirira okitsoki tovaiti otimiaegitirira okitsoki iokagigetakerora tsimeripage intirika pijiripage irorori shintsi onkimogetake kañorira oga terema. Irorori onkañotakempa maika impo ogonkevagetanaempa onkañovagetanaemparora otimasanotira inchatopage agaveake ontimakera 60 shiriagarini aka peroku.(tsirinkakotakerorira Foster 1990).

Page 14: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

26 27

Mapa de unidades de paisaje

Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakerakamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage.

Page 15: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

28 29

Oporoinkanira inkenishipage: onti oga kipatsi yantavageigakero matsigenkaegi isankevantakoigakerora. Onti tsamairintsi magatiro ontirikara magashipogo, ipankivageigakera tinaigatsirira kara otimagetaganira. Kantankicha aikiro ario inaigake yantavageigakera tavageigankitsirira neageigiririra ienkapage yagaigakerira ipimantaigakerira.

Onaigakera OkempogiaganiraOgari onakera Okempogiaganira inchatopage oniakotunkanirira aka onti agunkani isureigakarira yapatoventaigakarira pashini kipatsi inchatopage panikyarira ompegagetanakempa kañorira inkenishipagekunirira ontiri inchatopage, ontiri ypatoitaigakara pashinipage kipatsi iniakoigakerora inchatopage ontiri ikantiria koveenkari perokunirira otsirinkakotaka nero oka No. 043-2006-AG.

Yapatoventaigakarora ipimantavageigira pashinipageku kipatsi ashi inchatopage atakerira ontsonkatanakempa inkenishikunirira ontiri inchatopage, onti ikemavakagaventaigakaro timageigatsirira pashiniku kipatsi iniakoigakerora irogaigakera intsatagaigakerira pimantavageigatsirira pashinipage kipatsi irashi niagetatsirira ontiri inchatopage ontiri tyati onti irorori aikiro tatoita okañotaka. Otimake magati irorori ontiri pashini nagetankitsirira niakotakerorira tyati onti irorori onti ogotunkani onagetakera ariorika 30, 000 ipaigetakara kamarigetatsirira ontiri inchatopage maikari maika agagetakero magatiro pimantavageigatsirira pashinipageku kipatsi iroroni yogaiganakakero impimantaiganakerira patiropage ovairopage.

Áreas intervenidas (AI): Se trata de zonas modificadas directamente por la actividad humana en el momen-to del estudio. Generalmente son chacras y purmas, producto de la actividad agrícola de los pueblos que habitan la región. Pero también se incluyen en esta categoría las zonas alteradas por la actividad extractiva y productiva de hidrocarburos.

Iconos ConservaciónRespecto del estatus de conserva-ción de las especies tratadas en esta Guía, se tienen en cuenta los criterios de la Convención Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestres (CITES), de la Unión Mundial para la Naturaleza (UICN) y de la Legislación Nacional Peruana a través del Decreto Supremo N.º 043-2006-AG.

CITESLa Convención sobre el Comercio Internacional de Especies Amenaza-das de Fauna y Flora Silvestres es un acuerdo internacional que busca re-glamentar el comercio internacional de animales y plantas silvestres, así como sus partes y derivados. Posee tres categorías o apéndices según el grado de amenaza, y en ellos son catalogadas más de 30.000 especies de animales y plantas silvestres que están actualmente afectadas por el comercio en el mundo entero regu-lando la exportación e importación de cada especie.

Apéndice I: Incluye las plantas en peligro de extinción que están afec-tadas por el comercio o que pueden estarlo. El comercio de estas especies recolectadas de su ambiente natural está prohibido. Incluye más de 300 especies vegetales.

Apéndice II: Incluye las plantas que actualmente no se encuentran necesariamente en peligro de extin-ción, pero podrían llegar a estarlo si el comercio de ejemplares de dichas especies no se controlara. Se incluyen especies de aspecto similar a las que pueden encontrarse ame-nazadas en un futuro, para hacer un control más efectivo. Está permitido y regulado el comercio de especies reproducidas artificialmente. Incluye más de 29.000 especies vegetales.

Apéndice III: Incluye las plantas sujetas a reglamentación en el terri-torio de un país parte que necesita la colaboración de las otras partes para el mejor control de la explotación de la especie. Incluye más de 100 espe-cies vegetales.

UICN La Unión Mundial para la Conserva-ción de la Naturaleza posee catego-rías para clasificar las especies en alto riesgo de extinción global.

Ogavitunkara I: Ario onake kara inchato okomutanankicharira atakerira ompeganakempa agaveake ovegagatanakerora opimantavagetaganira. Okari oka impimantaigakera yagaigakerira anta otimagetira iroro pinkante okantavitaka. Ario onake kara otovaigavageti 300 inchatopage.

Ogavitunkanira II: Ario onake kara inchatopage timankitsirira maika terira onkomutakotempa ompeganakempara, kantankicha agaveake ompeganakempara garikara isureigavaaro intsotetavaemparora impimantaigakerora. Ario onake kara aikiro inchatopage agaveakerira ompeganakempara impogini, kametiniri oneagetakempara neginte. Mataka okantunkani ompimantakenkanira inchatopage ogitovaigunkanirira ovetsikunkanira kogapage, ario onake 29000 inchatopage timagetatsirira.

Ogavitunkanira III: Ario onake kara inchatopage okantavitunkanirira nagetankitsirira aka kipatsiku pashini okogakotunkani amutakotakenkanira pashini kametiniri oneagetakenkanira ompimantakenkanira inchatopage. Ario onake kara otovaigakera 100 inchatopage timankitsirira.

UICN Yapatoitaigakara timagetatsirira pashini kipatsi ashi irineginteigakerora timagetatisirira inkenishipageku otimagetakera ashi oneagetakenkanira inchatopage matanaka atake ontsonkatanakempara magatiro.

Page 16: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

30 31

Extinto (EX): Un taxón se considera extinto cuando no queda ninguna duda razonable de que el último individuo existente ha muerto. Se presume que un taxón está extinto cuando en las prospecciones exhaus-tivas de sus hábitats, conocidos o es-perados, en los momentos apropia-dos (diarios, estacionales, anuales), y a lo largo de su área de distribución histórica, no se ha podido detectar un solo individuo. Las prospecciones deberán ser realizadas en períodos de tiempo apropiados al ciclo de vida y a las formas de vida del taxón.

Extinto en Estado Silvestre (EW): Un taxón está “extinto en estado silvestre” cuando solo sobrevive en cultivo, en cautividad o como po-blación (o poblaciones) naturalizada completamente fuera de su distri-bución original. Se presume que un taxón está “extinto en estado silves-tre” cuando en las prospecciones exhaustivas de sus hábitats, conoci-dos o esperados, en los momentos apropiados (diarios, estacionales, anuales), y a lo largo de su área de distribución histórica, no se ha po-dido detectar un solo individuo. Las pros-pecciones deberán ser realiza-das en períodos de tiempo apropia-dos al ciclo de vida y a las formas de vida del taxón.

Pegasanotaka: okantakera mataka pegaka ariorika tera ontimutate oneimataenkanira patiro inchato mataka kamasanotake. Ariorika okantunkani oga mataka pegankicharira oneinkani tyara otimirira kara oneasanotagani ontirika ogiinkanira, oneasanotakenkanira kutagiteriku osarigapaakera ontiri patiro shiriagarini) impo otovaigavagetanakera onagetakera kara ovashi otsititanakara otovaigavagetanakera oneanunkanira tera gaveenkani oneakenkanira patirora onake. Ogari osuretunkanira agaveake oneakenkanira otovaigavagetakera otimagetakera oga inchatopage okañotakara maika otimagetakera.

Opegagetanakara magatiro inchatopage: ogari pegagetanankicharira oga inchatopage intagati otimagetanai opankitaganira, onakera atsipereakera otovaigakera ontirikara otovaigasanotakera otimasanogetakera onagetakera terira ontivarokagetempa kantaka otimakera okyara. Onti okantunkani patiro onakera mataka pegaka inchatopage tera ontimae onagetakera oneagetaganirira ontirikara ashirikogetakara, ontirika onakera otivarokagetakara onagetakera tera agaveenkani oneakenkanira patiropage onakera. Ogari isureigakarira agaveake ontimakera kutagiteri ashi onkamosogetakenkanira tyara kara onagetakera otimagetakera inchatopage.

En Peligro Crítico (CR): Un taxón está “en peligro crítico” cuando la mejor evidencia disponible (severa reducción de la población, poblacio-nes muy pequeñas, área geográfica ocupada muy pequeña, o el análisis cuantitativo de la probabilidad de extinción durante los próximos 10 años es > 50 %) indica que se está enfrentando un riesgo extremada-mente alto de extinción en estado silvestre.

En Peligro (EN): Un taxón está “en peligro” cuando la mejor evidencia disponible (gran reducción de la población, poblaciones pequeñas, pequeñas áreas geográficas ocupa-das, o el análisis cuantitativo de la probabilidad de extinción durante los próximos 20 años es > 20 %) indica que se está enfrentando un riesgo muy alto de extinción en estado silvestre.

Vulnerable (VU): Un taxón es “vul-nerable” cuando la mejor evidencia disponible (reducción sustancial de la población, poblaciones pe-queñas, área geográfica ocupada bastante pequeña, o el análisis cuantitativo de la probabilidad de extinción durante los próximos 100 años es > 10 %) indica que está enfrentando un alto riesgo de extin-ción en estado silvestre.

Koveenkatankitsirira okantunkanirira: ogari komutanankicharira agakara otimagetanakera omaanigetanakera timagatatsirira ontirikara magatiro apatogetakara otimagetakera ontirika otyomiaegiti tyarikara kara onakera otimagetakera otyomiani onakera ogari ogogetunkanirira tovaigasanotankitsirira oneagetunkanirira tsonkagetanankicharira anta ogonketakempara 10 shiriagarini ario onake kara 50 % okantakera mataka atake aganaka ontsonkatanakempara mataka atake otimanake ashi ontsonkatanakempara inchatopage.

Ogari ontsokantanakempara: onti koveenkantanankitsirira gasakonarira otimagetanai otovaigakera otyomiaegini maani otimakotake agakerora magatiro, ontirika atake opegagetanaka avisanakera 20 shiriagarini onakera 20% okantakera mataka atake otsititanakara ompegagetanakempara magatiropage inchatopage.

Tsipereankitsarira: onti oga tsipereankicharira ariorikara oneinkani mataka atake otsonkatanaka otimagetakera ontirikara maanirira otimagetake onagetakera otimagetakera otyomiaeginirira ontirika oneagetunkanira otovaigakera oneagetakenkanira atake opegagetanaka avisanakera 100 shiriagarini ontirika 10% onakera mataka atake ovegagatanaka ontsokatanakempara inchatopage.

Page 17: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

32 33

Casi Amenazdo (NT): Un taxón está “casi amenazado” cuando ha sido evaluado según los criterios y no satisface, actualmente, los criterios para considerarlo “en peligro crítico”, “en peligro” o “vulnerable”; pero está próximo a satisfacer esos criterios o, posiblemente, los satisfaga en el futuro cercano.

Preocupación Menor (LC): Un taxón se considera de “preocupación me-nor” cuando, habiendo sido evalua-do, no cumple ninguno de los crite-rios que definen las categorías de “en peligro crítico”, “en peligro”, “vulnera-ble” o “casi amenazado”. Se incluyen en esta categoría taxas abundante y de amplia distribución.

Datos Insuficientes (DD): Un taxón se incluye en la categoría “datos insuficientes” cuando no hay información adecuada para hacer una evaluación, directa o indirecta, de su riesgo de extinción basándo-se en la distribución o condición de la población. Un taxón en esta categoría puede estar bien estu-diado, y su biología puede ser bien conocida, pero carece de los datos apropiados sobre su abundancia o sobre su distribución. “Datos insu-ficientes” no es, por lo tanto, una categoría de amenaza. Al incluir el taxón en esta categoría, se indica que se requiere más información, y se reconoce la posibilidad de que investigaciones futuras demues-

Panikya ontsonkatanakempa: okari oka panikya ompeganakempa ogotunkanira osuretunkanirira tera ogishineante maikari maika oga osuretunkanirira mataka atake okoveenkatanake okantunkanirira, ogari komutanankicharira okenkisureakara mataka atake ochoenitapaake ogishineakempara oka oniinkanirira, garikara impogini ontimake oka garira osamanitasanoti.

Tesakonarira ovankinaventenkani:ogari oka onti onkantakera tesakonarira ovankinaventenkani, anta oneantunkanira tera ontsatagempa mamerisano osuregevetunkanirira onti ogunkani ompeganakempara koveenkatankitsirira. Ogari koveenkatankitsirira shinonkaankicharira mataka osariinkani. Ario onake kara oga inchatopage otovaigagera impo aikiro otsptenkakovagetanaka otivarokagetakara..

Maanirira ogotunkani: ogari oka onti oniakogetakerira tesanorira ogotasanogetenkani magatiro teranika intime kamantakotasanotakeronerira ogotakenkaniniri katinkaniri onagetake impo ariompari oatanakeri ompeganakempara ontivarokagetanakempara ontiri timagetatsirira . ogari timankitsirira oka oniakogetunkanirira maika onti onake osankevantakotunkanira ogari oniakogetakerira oneagetagani magatiro kantankicha tera ontimasanogete ogotasanogetakenkanira otimagetakera ontiri otivarokagetakara. Ogari terira ogotasanotenkani tera

tren que una clasificación de ame-nazada pudiera ser apropiada.

No Evaluado (NE): Un taxón se con-sidera “no evaluado” cuando todavía no ha sido clasificado en relación con estos criterios.

iroro onti okantakera tesano onkamantasanotakotenkani onti oneinkani ariorila agaveake onkamosotasontakenkanira impogini agageake ogotakenkanira iroro mataka ogotunkani okantatigagetakara

Terira ogotenkani: okari oka oneinkani terira ogotenkani teranika ogenkani onakera iniakogeigakerira.

Page 18: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

34 35

LEGISLACIÓN NACIONAL DECRETO SUPREMO N.º 043-2006-AGEl Servicio Nacional de Áreas Na-turales Protegidas por el Estado (SERNANP) (ex-Instituto Nacional de Recursos Naturales - INRENA) posee una clasificación oficial de especies de flora y fauna silvestres según su estado de conservación. Para la clasificación de especies silvestres amenazadas en el Perú, se utilizaron como base los criterios y categorías de la UICN en un proceso abierto y participativo con investigadores y especialistas a nivel nacional, y estu-dios realizados por el INRENA y por otras instituciones.

La clasificación según este Decreto es la siguiente:En Peligro Crítico (CR)En Peligro (EN)Vulnerable (VU)Casi Amenazado (NT)

ONIAKOGETIRIRA IKANTIRIRA KOVEENKARI ONIAKOGETAKERORA INCHATOPAGEKamagugetirorira magatiro timagetatsirira inchatopage ikantavintantakerira koveenkari Yogotagantaigakerora timagetatsirira inkenishipageku, ario onagetakera kara inchatipage intiri inkenishipagekunirira inaigakera anta ikempogiinkanira. Ashi yogageigakerora inchatopage yoga pegagetanankicharira aka peroku onti yantantaigakaro isureigakarira ontiri onagetakera neagetirorira ario kara onake kameti iriaigakera inkamosoigakerora yogaegi govageigatsririra magatiro otimagetaganira aikiro isankevantakoigakerora kamagugeigirorira ontirika pashini niakogetakerorira.

Nero oka yogogeigakerora oniakogetakerora ikantirira koveenkaripageKoveenkatakitsirira okantunkanirirakoveenkatakeokenkisureakaraMataka atake ompeganakempara

EndemismoEl término endemismo tiene nume-rosas acepciones, entre las que se incluye la que se aplica a la entidad biológica cuyo patrón espacial en la naturaleza es manifiesta en una distribución geográfica restringida a un área definida (Gastón, 1994; León et al., 2006).Endémica para el Perú (E): Especies con distribución exclusiva del Perú.No endémica para el Perú (N): Especies de amplia distribución, no exclusivas del Perú.

Omantsigane Ogari okantunkanira omantsigane aityo otovaigavageti oniakogetunkanirira ontirika pashini agunkani oneakenkanira oga niagetatsirira otimakera niakogetakerorira irorotari tivarokagetakerorira magatiro otimagetira tyarikara kara onagetakera itsirinkagetakerora Gaston iroro shiriagarini 1994 impo imatakero Leoni roro shiriagarini 2006.Omantsigane ashi nankitsirira aka peroku intagati tivarokagetankicharira aka perokuTera ontime omantsigane onakera aka Peroku, onti inchatopage tovaiti otivarokagetaka tera patiro onakera ashi perokutirira.

Page 19: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

36

Fichas de especies

Sankevantipage otsirinkakotantagetunkanirira

ovairopage inchatopage

yema terminalotsonkanakara okii

yemas axilaresochomikipage otsego

peciolookoroa

láminaopana

nodoogavitara

talloogati

yema axilarochomiki

peciolookoroa raquis

otsapa

pecioluloovikagetara oshi

hojaoshi, opana

foliolookarashiatira

foliolo terminalokarashiatira

talloogati

Partes de una planta

Hoja simpleOshi papanatiro onake

Hoja compuestaOshi tovaipanatirira

Opaigetakara patiro inchato

Page 20: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

38 39

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Spondias mombin Ubus, Ubos y Ushun / Tsigorioki, ontirika tsigoroki

ANACARDIACEAE

Onti inchato, ogari otaki tagintagiimataka, kisaamatake ontirika okamaratake, onkasankavageteratyo kara, ogari

oshipage tsegireashiamatake ona 7 patiropage. Ogari okitsoki onti okitekitake, choeni opochatakotakero

oshitsakinii aikiro tsirematake.

Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón claro o grisáceo y olor penetrante, hojas imparipinnadas con hasta

7 pares de foliolos. Fruto característico con pulpa amarilla, agridulce, ligeramente fibroso y endocarpo leñoso.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato katinkapoamatake, kanuropoamatake ogatsantsatira ogotaganira onake 30 metero, ogari otaki tagintagiimataka onkaratakenkanirika onkonteatapaake onani saankia. Ogari oshi onti apatoshiataka, okantatigashiagetaka otseretserogoshiatake onavagetakera 7 oshipage apatoshiagetakara, ogari enkagakera kañomataka oenkagira mango. Ogari otega otyomiaegiti kutategatavagetake okitetegatumatake shintsi opogerenki, ogari okitsoki onti okanurokitsotake, aityo ovatsa, choeni opotsatumatake, ogagani, ogari oshitsaki agagani okotaganira ashi shiarontsi, irorokya opoa onti agunkani ashi pankotsi. Onti otimi inkenishiku kantaka tera ogagumatempa, onasanogeti opampatira kipatsi terira ampamankagetero nia aikiro onti onagetake inkenishiku omechomaronkashiagetira.

Otivarokagetakara: Otsitanaka mejikoku oavagetanake brasilku, onasanogetake ogaenokasanogetakara onakera 700 metero.

Itimira otimagetaganira: KIR, MALV, POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO, TOT, SME.

Tyara okanta irorori: Oporenkantasanogeta irorota ontsonkanaempa osarigira ariorika octubre, noviembre impo ontimavagetanake okitsoki kashiri enero ontisaneni marzo.

DESCRIPCIÓN

Árbol de 30 m de alto, tronco principal recto y cilíndrico con corteza agrietada que, al corte, secreta una resina transparen-te. Hojas compuestas, alternas, imparipinnadas de hasta 7 pa-res de foliolos, olorosas al apre-tar (olor a mango). Flores pe-queñas, de color blanco cremo-so, dispuestas en panículas. Fru-to en drupa ovoide amarillenta, con la parte carnosa y agridul-ce, comestible. Las raíces coci-das se usan para la diarrea y el tronco es maderable. Crecen en bosques sin ninguna alteración, principalmente en lugares pla-nos no inundados; ocasional-mente en áreas con bosque se-cundario.

Distribución: Desde México hasta el centro de Brasil y Boli-via, mayormente debajo de los 700 m de altitud.

Distribución local: KIR, MALV, POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO, TOT, SME.

Fenología: Florece principal-mente a fines de la estación seca, entre octubre y noviem-bre, y fructifica entre enero y marzo.

1

Robi

n Fo

ster

Page 21: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

40 41

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

2

DESCRIPCIÓN

Hierba de cortísimo tallo, aro-mática, de hasta 40 cm de alto. Hojas basales agrupadas, muy pocas veces sobre el tallo, limbo obovado que se angosta hacia la base, margen con pequeños dientecillos. Flores pequeñas blancas, azules a moradas; agru-padas a manera de cabezuelas cilíndricas, protegidas por ho-jas pequeñas puntiagudas. Fruto globoso de superficie lisa unido en el ápice. Raíz carnosa. Las ho-jas son usadas como condimen-to en la preparación de comidas y se toman en infusión contra dolores de estómago. Crecen en claros con bastante luz, especial-mente cerca de las poblaciones.

Distribución: Desde Canadá hasta la Argentina, cultivada en huertas familiares. Se comercia-liza a nivel internacional.

Distribución local: KIR.

Fenología: Florece y fructifica casi todo el año.

Eryngium foetidum Sacha culantro / No conocido

Kasankashi oshi otimageti anta shogikya pankotsipageku, choeni okusopanatumatake otsuampiroroigetake okarashiatakera, oenkagakera kañovetaka okantaganirira korantero ontirika

cirantero, kantankicha pairo oenkagasanovagetake, onti okonogantagetagani osekataganirira.

Hierba aromática, que se encuentra frecuentemente alrededor de casas, con las hojas basales duras, con márgenes

dentados. Sabor parecido al culandro o cilantro, pero más fuerte, usada como condimento.

APIACEAE

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Tera ogatsantsakiite otonki, kasakamatake, antari ogatsantsatakera intitagati onake 40 cm. Ogari oshi tsuampiroroitake apatoshigaka, tesano otimasanogete okii, akatsitikiini onake oponiakotakara oshivokakera okarashiagetakera otsempiroroitake. Kutategamatake otega otyomiatisano, okamachokategatake, okisaategatake aikiro apatogitotaka maganatotiro, otikakotakero oshipage tsuampishiagetake, otimi okitsoki tapityonkarekimataka apatogisetakaro magatiro. Ogari opari otimumatake ovatsa. Ogari oshi agagani ovetsikantaganira onkonogakenkanira isekataganirira aikiro okavuatagani oviikaganira así ankatsimotiatera. Onti oshivoki terira ontime tovaseri, yatagagetirora poreatsiri, oshivokasanoti ochoenitira itimageigira.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara kanadaku ogonketakovagetanaka, argentinaku, onti ipankiigiro itsamaireegiku. Aikiro opimantagani pashiniku kipatsi.

Itimira otimagetaganira: KIR.

Tyara okanta irorori: Otimasanoageti otegapage ontiri oipage omirinka shiriagarini.

Page 22: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

42 43

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato katinkapoamatake aikiro okanuropatake, otovaigavageti okashi kutakashiamatake.

Árbol con el tronco recto y cilíndrico, con abundante látex blanco, hojas simples alternas. Fruto con dos folículos

elipsoidales amarillentos y brillantes.

Himatanthus sucuuba Bellaco Caspi / Chomisanto

APOCYNACEAE

3

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato omaretakera onake 20 metero ogatsantsani kara, kanuropoamatake opoa, ogari otaki onkaratakempara okonteatanake kutakashiaamatake oani. Ogari oshi kantaka okañotakara, kachanchashiagetake ovegaraagetaka okaragetanakera okamashiati. Ogari otega kutategamatake okonogake okitetake maani anta nigankitega.

Otivarokagetakara: Onake Venesoeraku ogoketakovagetaka Voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.

Tyara okanta iroririi: Onti otegamaiti irorori sarinku kañorira kashiri setiembre, intirika octubre, ogari otimira okitsoki inti kashiri julio, intiri setiembre.

DESCRIPCIÓN

Árbol de 20 m de alto, con tron-co cilíndrico, con corteza que se-creta abundante látex blanco al cortar. Hojas simples, alternas con el limbo lanceolado a elípti-cas. Flores de color blanco, a ve-ces con una mancha amarilla en el centro. Frutos con dos fo-lículos elipsoidales de 20 cm de largo, glabros brillantes, semi-llas numerosas aladas. Su látex es usado para combatir las her-nias y los dolores lumbares; oca-sionalmente se usa como made-rable.

Distribución: Desde Venezuela hasta Bolivia.

Distribución local: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.

Fenología: Florece a finales de la época seca entre septiembre y octubre, y fructifica en la época seca entre julio y septiembre.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 23: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

44 45

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato otimi inkenishiku ogari oani onkutavageteratyo kara otovaigavageti, ogari opoa kantika kanuropoamatake,

ogari oshi opigapigashiataka, ogari okitsoki piteti onake ovikagetakara okanuroitumatake okitetumatake ontirika

okaniatake ogari ochomiki onti okiraatake.

Arbolillo de sotobosque con látex blanco abundante, tronco recto cilíndrico, hojas simples opuestas, fruto con 2 folículos

semiglobosos de cubierta amarilla a verdosa y pulpa roja.

Tabernaemontana sananho Sananho / Potogowariki

APOCYNACEAE

4

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato otyomiani onake ogatsantsatakera onake 9 m, otimavageti tovaiti oani, ogari otaki onti okutatakitumatake, ontirika okisaatumatake. Ogari oshi kantaka okañotakara oshigetira, aityo ochoeni omarashiatake impo pashini otimiashini oveshintsaashiataka antari okarashiku onti okanuroshiatake.

Otivarokagetakara: Onti onake Kamaaku, opokakovagetake Peroku.

Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.

Tyara okanta iroriri: Irorori onti oporenkamaiti otsitanakara ontirika okarakutanaira oparigaatira inkani, kañorira Setiembreku, intiri marzo.

DESCRIPCIÓN

Arbusto o árbol pequeño de has-ta 9 m, con látex abundante, cor-teza externa blanquecina o gris clara. Hojas simples y opuestas, a veces una más grande que la otra, ovadas elípticas con el bor-de entero a sinuoso. Flores blan-cas con el tubo ligeramente re-torcido. Frutos con la superficie lisa, de color amarillento a ver-doso, con la pulpa rojiza, forma-dos por dos estructuras de forma semiglobosa, con numerosas se-millas marrones. Sus frutos son comestibles y las hojas frescas se calientan al fuego y colocan como emplasto para combatir el reumatismo. Crece en el soto-bosque de varios tipos de bos-ques sin perturbación.

Distribución: Desde Panamá hasta el Perú.

Distribución local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.

Fenología: Florecen a principios o finales de la época lluviosa en-tre septiembre y marzo, fructifi-can a finales de la época lluviosa, hacia marzo.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 24: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

46 47

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

5

Onti tovaseri onake inkenishiku, tovaiti otimake okashi kutashiatake, ogari oshi omarapanani kara otsantsashiagetake,

antari opanaku onagetake otsapa kutatsapatavagetake.

Hierba de sotobosque con abundante látex blanco, con hojas basales cordadas y peciolos largos, con la inflorescencia y

bráctea blanca.

Xanthosoma pubescensNo conocido / Kenashi

ARACEAE

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti tovaseri onake kara inkenishiku, otovaiti oani, ogari oshi oparapanapageni kara, oshitikagetakaro okoroaku, ovetsikagani okañovetakara seri aityo konogakarorira okutapanatumagetake. Ogari okitsoki onti omaikitake otimake inkenishiku, tera onkogakotempa, otimasanoigeti niatenipageku ontirika ampovatsasegetira, ogavintantagani.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara salvadorku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Otegamaiti, otimanake okitsoki sariniku yoga kashiri mayo intiri setiembre.

DESCRIPCIÓN

Hierba del sotobosque, con abundante látex. Hojas simples y alternas, agrupadas en la base, cordadas. Flores pequeñas blan-cas o amarillentas, forman un ci-garrillo que está protegido por una bráctea conocida como es-pata de color blanquecino. El fru-to es una drupa. Crece en el so-tobosque de bosques sin ningu-na alteración y en las orillas de los riachuelos. No se conoce nin-gún uso.

Distribución: Desde El Salvador hasta Bolivia.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3.

Fenología: Produce flores y fru-tos en la época seca de mayo a septiembre.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 25: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

48 49

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato tesano ontimasanote, otimashitakerira otyomiati onake kitepoamatake, ogari oshi ogatsantsashiapage

omarashiani kara, antari savipanaku opana okamarapanatumatake ontiri aikiro okitepanatumatake.

Árbol pionero, propio de áreas alteradas de madera liviana cremosa, hojas palmaticompuestas grandes, el envés de los

foliolos de marrón a amarillento.

Schefflera morototoni No conocido / Chakopiniroke

ARALIACEAE

6

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsanisano onavagetake 18 metero, okatinkapoavageti kara tera ontsegogetumate opoaku, choeni okitepoatake. Ogari oshi ogatsantsashiapageni kara onake 1 m oshitishitikaataka oshi onavagetake 8 ontirika 11 opana, antari otapinapanatake onti okiteripanatumagetake. Ogari otegapage, onti okutategatumatake okaniategatumatake aikiro, onti okanuromaitake okañovetakarora omanpegantaganirira (paragua). Ogari okitsokipage kanurokitsogetake shotuitumatake, aikro opotsitakitumatake. Antari timagaeigira Matsigenkaegi Enikunirira, tera irantantumaigemparo, antari pinkante pashiniku kipatsi, onti yagaigakero yovetsikantaigakerora inchakii ashi poshiporo. Onti oshivokasanogeti tesakonara otime inchatopage.

Otivarokagetakara: Mejikoku, oatakovagetakero Aregetinaku.

Itimira otimagetaganira: NM, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM.

Tyara okanta iroriri: Irorori onti otegamatitake ontiri okitsokitira magatiro shiriagarini omirika otimira okañogetakarora pashini shigakerorira.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 18 m de alto, tronco recto sin ramificaciones en la parte inferior, madera blan-da cremosa. Hojas palmaticom-puestas, alternas, de hasta 1 m de largo; número de foliolos va-ría entre 8 y 11, el envés de los foliolos de color marrón a ama-rillento. Flores de color blanco verdoso, que en conjunto dan un aspecto de paraguas. Los fru-tos son drupas de color morado a negruzco. En el Bajo Urubam-ba, no se ha registrado ningún uso, en otros países, la madera es utilizada para fabricar palitos de fósforo. Crece principalmente en el bosque secundario.

Distribución: Desde México hasta la Argentina.

Distribución local: NM, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM.

Fenología: Probablemente pro-ducen flores y frutos durante todo el año en forma continua, como las otras especies sucesio-nales.

Robi

n Fo

ster

Page 26: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

50 51

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti otimi kara inkenishiku otimakera otovaigavageti aratintiroroitakera apatosegavagetaka, otimagetake ogetopage

opoaku tovaiti otsei okaraagetake potsitatonkimatake otsei, ogari oshi antari savi kutashiamatake, otimake otsei

opagagetakera choeni okiteshiatumatake aikiro.

Palmera usualmente con varios tallos agrupados; los entrenudos del tronco, cubiertos con espinas quebradizas de color gris o negruzco; hojas con el envés de la pinnas blancas,

con espinas aplanadas de color amarillento a marrón.

Astrocaryum murumuruChonta / Tiroti

ARECACEAE

7

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti aratintiitake apatosegavagetakara ogatsantsatakera onake 10 m, ovikagetaka ogereto otimagetakero otseipage potsitatseitavagetake. Ogari ogari oshipage ogatsantsashiapage kara antari saviku okutatumatake otimakero otseipage tovaiti aikiro choeni okitetakotumatakero okañotakarora pashini maempa. Ogari otega, intirika surari vimakashiamataka, irororika tsinane, kipareashiataka, ogatsantsishiani kara tsurinkashiavagetake. Ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka kamiakitsomatake choeni okitekitsotake, okitsokipage ontiri oshipage mechotankitsirira osekatagani ogari oshi ogatsantsatankitsirira agagani ompegunkanira pishimerontsi. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatoshi, otirika ochoenigetira niatenipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanaka korompiaku, oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MIP.

Tyara okanta iroriri: Onti oporenkashiati irorori, panikyara onkarakuatanae, o oparigaatanaira inkani arioka octubre, intirika diciembre ogari okitsokipage onti otimantageta kashiri noviembre intiri febrero.

DESCRIPCIÓN

Palmeras con los tallos agrupa-dos de 10 m de alto, con los en-trenudos con espinas de color gris a negruzco formando ani-llos. Hojas alternas, pinnadas, el envés blanquecino y con espi-nas aplanadas de color amari-llento a marrón, igual que el pe-ciolo. Flores masculinas purpú-reas, y flores femeninas cubier-tas con espínulas, agrupadas en racimos largos. Fruto globoso de color verde amarillento, frecuen-temente cubierto de espinas. Los frutos y las hojas tiernas se usan como alimento, y del raquis de las hojas se extrae fibra. Crecen en bosques primarios y cercanos a los ríos.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MIP.

Fenología: Floración registrada hacia fines de la época seca e ini-cios de la época húmeda, entre octubre y diciembre, y frutos a inicios de la estación lluviosa en-tre noviembre y febrero.

Robi

n Fo

ster

Page 27: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

52 53

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti shireri onake patiro aratinki ovikavikaagetakaro ogereto tovaiti onei potsitatseimatake, gara pineimatiro garira otimi

otsei, ogari otsi onti gotankicha otsei, kamarashiamatake otirika opotsitatakotakero maani, ogari okitsoki kanurokitsomatake, kitetinamatake, ontirika potsonamatake, otirika kiraatinamatake

onti gotankicha ovatsapage tevumatake.

Palmera con tallo único generalmente, con los entrenudos con espinas negras, raramente sin espinas, hojas cubiertas

con espinas marrón a negruzcas, frutos ovoides de color amarillo, naranja o rojo con pulpa harinosa.

Bactris gasipaesPijuayo / Keiri

ARECACEAE

8

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti aratinki patiro, kanuropoa ogatsantsani kara onavageti 18 metero, ogavigaviataka ogereto potsitatseimatake otsei. Ogari oshipage ogatsantsashiapageni, onti gotankicha otsei potsitatseimatake okonogaka choeni okitetumatake, ogari otseipage otaganakutirira otivarokagetaka mavati onake oveshintsaakara. Ogari otega onti opatakotakero onake tsompogi oponatakotaka tseisetakomatake anta enokukya. Ogari okitsoki kanurokitsogematake okitekitakera, okiteritumatake, ontirika okiraakitsotasanotake antari tsompogi tuvemataketyo. Ogari okitsoki irakankitsirira ontiri ovatsa nankitsirira savi osenoku mechomataketyo intagati otimashitakera osekantakenkanira, ogaro oshipage agagani ashi ontiritantakenkanira pitsarintsitsapage. Onti oshivoki niateniapageku inchatoshigetira okaraatuigetakera ontirika otsamaitaganira.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara korompiaku ogotetakovagetanaka voriviaku, impo oatakovageti itimageigira niganki kara.

Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, MIP.

Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkanira iroro atakera okarakuatanai arioka kara kashiri agosto, noviembre, antari otimira okitsokipage onti inkanianiku.

DESCRIPCIÓN

Palmera generalmente solita-ria, de hasta 18 m de alto, el en-trenudo del tallo con espinas ne-gras. Hojas alternas, pinnadas cubiertas de espinas de color ne-gro o marrón, las espinas del pe-ciolo distribuidas en tres hile-ras. Flores agrupadas en racimo de espigas, protegidas por una bráctea o espata espinosa exter-namente. Frutos ovoides, con la superficie amarilla, naranja o roja con la pulpa harinosa. Los frutos maduros y los ápices tiernos de las hojas son comestibles; de las hojas, se obtiene un tinte verde para colorear fibras. Crecen en las quebradas de bosques per-turbados o cultivadas.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia, fue introducida en América Central.

Distribución local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, MIP.

Fenología: Registro de floración a fines de la estación seca, entre agosto y noviembre; fructifica-ción durante la época lluviosa.

Robi

n Fo

ster

Page 28: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

54 55

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti tsireri pakiitiro aratinki otimagetake oparipage shintsitagagetakerorira arantinkakera okiraatake aikiro okitetakotakera,

ogari ogipage ogatsantsashianisano otyomiaegiti oshipage shitikagetankicharira oveshintsaagetaka patsaipagetiro anta okiiku, ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka onti opotsitakitsotake,

antari pinkemetakerora ario pinkante choeni okiraatake.

Palmera con tallo único, en la base del tallo con un montículo de raíces de color rojo naranja intenso, sus hojas pinnadas cuyas vainas forman una funda en la base de la copa y sus

frutos globosos de color negruzco a rojizo.

Euterpe precatoriaHuasai / Shireri

ARECACEAE

9

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti patirorira aratinki, ogatsantsani onake 20 metero, otovaigavageti oshitsakipage aratinkakagakerorira, kiteshitsakitavagetake okiagemati savi antari enoku onti gotankicha otopesetakera.ogari oshipage onti ovemaronkaashiataka ovetsaikashiatakara patiropage omeretapageku okii kaniashiamatake ovikagetakara otonkiku, ogari otega onti okanatake kutamaimatake, ogari okitsokipage kanorokichotagavetake antari enoku onti opotsitakitake, antagitakerira ontirikara irakakera, agagani oshipage tsovankagetankitsirira ogari okitsoki onti osekatagani ochaposetunkanira oviikasetunkanira pochamatake, ogari opoa onti agagani ovetsikantaganira pankotsipage aikiro otantantaganira ivankoigara. Onti otimi niatenipage inkenishiku timasanotira ichatopage onagetakera 2000 metero.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara costa ricaku ogonketakovagetaka voriviaku.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, SM3.

Tyara okanta iroriri: Itsirinkakoigakero onti otegati irorori eneroku ontiri agostoku impo otimantarira okitsokipage onti okyara tsititanankicha sarini kañorira kashiri marzo, abril, junio intiri jurio.

DESCRIPCIÓN

Palmera de tallo único, de has-ta 20 m de alto, con un montí-culo de raíces de color rojo-ana-ranjado intenso, cuyos extremos están cubiertas por una sustan-cia mucilaginosa. Hojas alternas pinnadas usualmente pendula-res, con las vainas foliares de co-lor verde que forman una funda en su base. El racimo tiene flo-res blanquecinas. Frutos globo-sos, con la superficie de color ne-gro a púrpura a la madurez. Se extrae el palmito de los brotes de las hojas, y los frutos son con-sumidos en forma de bebidas y dulces. Los troncos se emplean como puntales y travesaños para la construcción rural. Crecen en quebradas de bosque primario, hasta los 2000 m de altitud.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, SM3.

Fenología: Registro de floración entre enero y agosto, y fructifica-ción al inicio de la estación seca y durante esta, entre marzo-abril y junio-julio.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 29: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

56 57

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti kamona otyomiani opoa onake ogamonkitumatake, ogari otsempoki apatokempokivagetaka kara

opotsitatumatake apamankakaro magatiro otsempoki.

Palmera con el tallo a menudo con partes abultadas, raíces muy congestionadas, negruzcas y cubierta de aguijones.

Iriartea deltoidea Huacrapona / Kamona

ARECACEAE

10

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti kamona patiro aratinki oshivokakera ogatsantsatakera onake 30 metero, ogari opoa onti shintsitagakero otsempokipage patosegamatakatyo kara okiraatsempokitake impo aikiro opotsitatumatake ogari nankitsirira enoku aratinkaroroimatake ogari opoa onti okarenipoatake, Ogari oshipage kantatigashiamataka ogatsarankapageni oshi ovikagetakara oponatakogetakara apatovanagetaka oveshintsaakara otimagetakerora patiropage otonkiku. Ogari otegapage otyomiaegitisano kara, otovaigavagetityo kara omonki otikakogetakero otakipage omarapageni kañotavagetaka otseipage. Ogari okitsokipage tapigagitsotavagetaka, enoku onti opotsitakitake, antari irakanakera onti okaniatake okisaatake okitetakotumatakero ogari okota onti ovetsikantagani pankotsi omenkotantaganira ontiri otantantaganira okonogaka ovetsikunkani shintipoa onkenantakenkanira, igentsirokiite, ovetsikantagani chakopi, aikiro itogaigakero itsireigakerora ovatsa kameti irogakemparora pagiri impo ontovaiganakera kutagiteri intsiraakotaatempara irogakenkanira.Onti otimi magatiro tomirishiku ogaenokagetakara 1300 metero

Otivakokagetakara: Oponiakotakara costa rikaku, oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkani otegagetakera aikiro okitsokigetakera magatiro shiriagarini ogari otimakera okitsokipage onti oparigaatira inkani yoga kashiri diciembre intiri marzo.

DESCRIPCIÓN

Palmera con tallo único, de hasta 30 m de alto, el tallo con secto-res abultados sostenido por raí-ces congestionadas de color rojo a negruzco, con la superficie con aguijones. Las hojas con el ápi-ce de las pinnas dentadas, con las vainas foliares estrechadas formando una funda en su base. Las flores son pequeñas y nume-rosas, formando racimos que es-tán protegidos por una bráctea grande leñosa en forma de cuer-no. Frutos globosos, la superfi-cie de color negro, azul o verde amarillento hacia la madurez. La corteza del tallo es usado para la construcción de pisos y paredes de las viviendas tradicionales; al-gunas veces, la madera se usa para hacer balsas, arpones y fle-chas. También derriban los tron-cos para criar larvas de coleóp-teros, las cuales son consumidas. Crecen casi en todos los bosques hasta los 1300 m de altitud.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.

Fenología: Registro de floración y fructificación a lo largo de todo el año, con la fructificación fre-cuentemente durante la estación lluviosa, entre diciembre y marzo.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 30: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

58 59

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Irorori patiro oni aratinkira, ogari oshipage onti otontashiatumatake onagetake ovikagetakara

ogatsantashiapageni kutashiatake savi oshitakera, ogari otegapage onagetake saviku oshitakera.

Palmera con tallo solitario, las hojas con el envés de las pinnas blanquecinas, el racimo de flores situado bajo las

hojas.

Oenocarpus batauaUngurahui / Segaki

ARECACEAE

11

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti patiro aratinkake, antari ogatsantsatakera onti onake 25 metero ogari oshi otontashiatake otsantsanshiapageni otovaigavageti kara ovikavikaatakara anta otonkiku, antari anta savikyakona onti otashiatumantake. Ogari otegapage onti otyomiaegiti onake okanatakera onti otsataka savi onakera oshipage enoku. Ogari okitsoki onti okanurokitake ontirika okachanchakitsotumantake antari enoku onti opotsitakitake anta irakanakera. Ogari omeshina okitsoku ogagani ovetsikunkani oviikakenkanira, aikiro ovetsikagani asuti ogari oshipage onti ovetsikagani ashi okoroatagagetunkanira ogari opoa onti vetsikantagani pankotsipage tyarikara kara itimageigira. Onti oshivoku inchatoshitasanotira otovaigavagetakae okonogaka tesano ontovaige.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara Panamaaku, ovashi oatakovagetanake Voriviaku, otimake onakera 1000 metero ogaenokakara.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, PAGA, PAGB, TOT.

Tyara okanta irorori: Irorori onti otagamaiti omirinka shiriagarini, antari otimanakera okitsokipage onti otimanake okagakuatanaira shiriagarini, ariorika setiempereku, intiri noviembereku.

DESCRIPCIÓN

Palmera con un solo tallo, de hasta 25 m alto. Hojas con las pinnas lanceoladas numerosas, dispuestas en un mismo plano, con el envés blanquecino. Flores pequeñas agrupadas en un raci-mo que cuelga debajo de las ho-jas. Fruto globoso a elipsoide, la superficie de color negro a pur-púrea a la madurez. La pulpa del fruto es comestible y, con ella, se preparan refrescos; también se extrae aceite; de los peciolos de las hojas se hacen dardos; algu-nas veces el tronco se usa como postes en la construcción de vi-viendas rurales. Crecen en bos-que primarios inundados y no inundados.

Distribución: Desde Panamá hasta Bolivia, hasta los 1000 m de altitud.

Distribución local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, PAGA, PAGB, TOT.

Fenología: Probablemente flo-rece a lo largo de todo el año; la fructificación se produce prin-cipalmente a fines de la esta-ción seca, entre septiembre y no-viembre.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 31: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

60 61

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti oshitake aratinkake patiro, akatsititi onake oshivokakera savi kipatsi, ogari okitsokipage apatotankuvagetaka

kara onakera 8 ontirika 20 gatankunisanotyo kara tsuampiviitavagetake poregagitsomatake kusoseamatake.

12Phytelephas macrocarpaYarina, Tagua y Marfil vegetal / Kompiroshi

ARECACEAE

Palmera con tallo solitario, corto o subterraneo, con los frutos dispuestos en grupos de 8 a 20 en cabeceras provistas de

protuberancia leñosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti oshitake patiro aratinkake, oshivokake savi kipatsi, mashimashikitsotavagetaka okitsoki, ogari oshipage omarashiapageni kara kusotavagetake antari ovetsainkanakara oshipage ovikavikaatakarora paitiropageku otonki. Yogari surari itegatira onti otovaigavagetake kametini ontimanakera okitsoki paita ovikavikaatakarora onakera savikona oshipage, ogari tsinane otegapage otyomiani onagetake otegapage onti onake ovikagetakara onakera shipage savi omanategagetakara, ogari okitsokipage otovaigavageti kara apatogotitakara tovaiti onake okusokotitakera aikiro okamarakotitakotakerora ariorika oshitikagetakara onake 8 ontirika onake 20 shitikaviogetankicharira ogari okitsoki terkyarira irakasanote onti agunkani ashi irogavintantaigakemparora ogari okitsoki antarokigetankitsirira onti agunkani ashi ovetsikakenkanira ipegaigakerora itsataneegi. Onti oshivokasanogetake otimasanogetakera inchatopage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku oatakovagetake voriviaku ogaenokakara onake 1000 metero.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, AGN.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage oparigaatira inkani yoga kashiri noviembre intiri marezo otimasanotira okitsoki inti kashiri jorio.

DESCRIPCIÓN

Palmera con tallo corto único, subterráneo con cicatrices. Hojas grandes con las bases persisten-tes, las pinnas lineales dispuestas en un solo plano. Las flores mas-culinas con estambres numero-sos que forman racimos densos, localizados entre las hojas y las flores femeninas agrupadas en racimos mucho más pequeños y escondidos entre las hojas. Fru-tos densamente agrupados en cabezuelas cuya superficie tiene protuberancias leñosas; cada ca-bezuela cuenta con 8 a 20 frutos. Las semillas inmaduras son co-mestibles, y se les atribuyen pro-piedades medicinales. La semi-lla se usa para confeccionar di-versos tipos de artesanía. Crecen principalmente en bosques pri-marios.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia, hasta los 1000 m de altitud.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, AGN.

Fenología: Producen flores en la época húmeda de noviembre a marzo y fructifica en julio.

Robi

n Fo

ster

Page 32: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

62 63

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti patiro aratinki kara onti shintsitagagetakero otsempokipage ogatsantsatsempokipageni kara,

opotsitatake, ogari otsempokipage anta oparipageku onti gotankicha otseipage.

13Socratea exorrhizaCashapona y Pona / Kontiri

ARECACEAE

Palmera con tallo solitario, sostenido por raíces fúlcreas, de color negro, con la superficie cubierta por aguijones.

DESCRIPCIÓN

Palmera con un tallo único, de hasta 20 m de alto, el tallo está sostenido por un grupo de raíces fúlcreas no densas de color ne-gro; la superficie tiene aguijones. Hojas alternas, con las pinnas asi-métricas y el ápice dentado. Las flores blancas, agrupadas en un racimo, hacia la base las feme-ninas y hacia el ápice las mascu-linas. Frutos ovoides o elipsoi-des; con superficie de color ama-rillento a la madurez. La corte-za del tallo se prepara como lá-minas para pisos y paredes en la construcción de las viviendas tradicionales, las raíces con espi-nas son usadas como rallador y de las semillas se hacen collares. Crecen en todo tipo de bosques.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia, hasta los 1000 m de altitud.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3.

Fenología: Producen flores y fru-tos durante todo el año, con ma-yor fructificación en la época llu-viosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti patiro aratinki, ogatsantsani kara onake 20 metero, ogari opoa onti shintsitagakero otsempokigetakera tera ontovaigasanote potsitaparigetake, antari oparipage tovaiti otsei. Ogari oshipage onti onti omankushiatake, kamorikeshiatavagetake tyankuririshiatavagetake, ovikagetakarora otonkipage, Ogari otegapage onti okutategagetake, pamonkitiro onake ashi onantakarira tsinane, impo apimonkitene inti surari, Ogari okitsoki kanurokitsogetake, ontirika chanchakitsotavagetake, antari anta enoku irakakera kitekitsomatake. Ogari opoa ovetsikantagani pankotsi otantantaganira, ogari opari onti agagani ashi ompegakenkanira kontiripari onkontitantakenkanira, ogari okitsoki onti ovetsikantagetagani nenketsikipage. Onti oshivokageti kara magatiro inkenishipageku.

Otivarokagetakara: Oponiakotanaka costa Ricaku ogonketakovagetanaka Voriviaku onakera ogaenokakara 1000 metero.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimake otegapage ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini , antari otimasanotakera okitsokipage onti oparigaatira inkani.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 33: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

64 65

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake, ogari oshi onti okiteshiatake, choriashiamatake aikiro okaniashiatumatake kamarashiamatake

aka enoku oshitakera, ogari opoa tagintagiimataka, ovoreapoamatake.

Arbolillo o arbusto, con las hojas de color verde pálido o verde grisáceo, en ambas superficies, con el tallo parduzco,

liso y brillante.

14Tessaria integrifoliaPájaro bobo / No conocido.

ASTERACEAE

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato otyomiani onake ogatsantsatakera onake 7 metero kaniakiimatake okii katinkakiimatake kovoreakiimatake. Ogari oshi kantaka okañotakara, otyomiashiati suashiatamatake, tsuampishiatake okarashiatakera, antari anta enoku kanuroshiamatake kaniashiamatake ontirika maani ochoriashiatake okaniatake maani okamaratake magatiro toviririkishiataka. Otega kamachonkategamatake, apatotegaataka anta ogitotegaku kanurotegatavagetake. Ogari okitsoki, onti ochoviokitake, tyarika okantumataka, okutakitsotumantake aikiro okitekitsotumatake maani. Ogari opoa onti antantagani ashi irovatikashigetakenkanira piratsipage. Onti oshivokageti inkenishipageku tesanonarira ontimasanogete inchatopage, aikiro onti onasanogeti niapageku otsapiapageku.

Otivarokagetakara: Oponiakotanaka costa rikaku oatakovagetake Paraguaiku

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, SM.

Tyara okanta iroriri: Otegamaitanta yoga kashiri agosto intisaneni eneroku ogari otimantarira okitsoki inti kashiri enero.

DESCRIPCIÓN

Arbusto a árbol pequeño de has-ta 7 m de alto, con tallo de co-lor verdoso a parduzco, liso y brillante. Hojas simples y alter-nas, angostas oblongas lanceo-ladas, con ambas superficies pu-berulentas, de color verde pálido o verde grisáceo, con el margen entero o aserrado. Flores mora-das, agrupadas en cabezuelas ci-líndricas. El fruto es un aquenio con proyecciones apicales, cer-doso de color blanquecino a ma-rrón. Los tallos son usados para hacer cercos de corrales. Crecen principalmente en bosques se-cundarios, de preferencia a las orillas de los ríos.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Paraguay.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, SM.

Fenología: Florecen principal-mente desde agosto hasta ene-ro, y fructifican principalmente en enero.

Wilf

redo

Men

doza

Page 34: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

66 67

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchatokii, aityo okii ontiri oshipage tsiripeshiaegitisano, kanuroshiatavagetake aikiro vetseigashiataka, ogari otega

katamaimatake mechomaimatake apatogetagetakara omorinketakera vetseigamankutavagetaka.

Arbolillo con tallos y hojas puberulentos, con el envés estrigoso o glandular, con flores de color blanco a ligeramente

lila, agrupadas en un racimo de forma escorpioide.

Vernonanthura patensOcuera / Poigoro

ASTERACEAE

15

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake shintsi okimotake, ogatsantsatakera onake 8 metero otyomiakiitisanotyo kara tera ontenate. Ogari oshipage kantaka aikiro kantatigashiamataka okanuropanatake tsuampiroroimatake okaragetakera antari okarashiatakera toviririkiamataka. Ogari otegapage kutategatavagetake shintsi oparitegati, apatotegagetaka anta ogitetegagetakera, onegintetaka okanatakotakero kanuronketegamataka otsonkatanakara. Ogari okitsoki akamontirokitisanotyo amatsaitakotakaro tovaiti kononkagetankicharira nashonkaimataka. Tera ogotenkani tatoita otimashitake, otimasanogeti okoneagitetira tsamairintsi terira ontsamaitaenkani ontirika otsapiapageku niaapage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakarora mejikoku, ogonketakovagetanakaro voriviaku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, SM3, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage, ogari otimantarira okitsikipage inti kashiri febrero aikiro abril.

DESCRIPCIÓN

Arbolillo de crecimiento rápi-do, de hasta 8 m de alto, con ta-llo delgado y liviano. Hojas sim-ples y alternas, con el limbo lan-ceolado, con el margen leve-mente aserrado. Flores blancas a ligeramente lilas, agrupadas en cabezuela, formando un racimo escorpioide terminal. Fruto que consta de un aquenio con ápi-ce coronado por numerosas cer-das marrones. No se ha registra-do ningún uso. Colonizando cla-ros, chacras abandonadas y ori-llas de los ríos.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, SM3, POT, TSO.

Fenología: Producen flores y frutos entre febrero y abril.

Robi

n Fo

ster

Page 35: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

68 69

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato aikiro onti inchakii tiputipukiimatakatyo otimagetakero magatiro okiipage anta otegopageku.

Arbusto o arbolillo, mirmecofila cuyos domacios están constituidos por ensanchamiento a nivel de las ramas.

Cordia nodosaAnayocaspi / Matiaguereki

BORAGINACEAE

16

DESCRIPCIÓN

Arbusto a arbolillo, de hasta 7 m, con ramas divididas donde pre-sentan una estructura abultada y hueca denominada domacio que son ocupadas por hormigas. Hojas simples, ovadas con pe-los rígidos en ambas caras. Flores blancas amarillentas, agrupadas, axilares. Fruto en drupas, blancas con superficie cubierta de pelos rígidos. Sus frutos ocasionalmen-te se consumen y se los usa para picaduras de serpiente. Crecen en los sotobosques de cualquier tipo de bosque.

Distribución: Desde Venezuela hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3.

Fenología: Florecen y fructifi-can casi durante todo el año, con mayores picos entre abril y mayo.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchakii onake ogatsantsatakera onake 7 metero otsegororoavagetaketyo kara otivarokatsegogetaka patiropage, onegintegetaka aikiro omotogetakara opoakju ikiantaigakarora matianeriki. Ogari oshi kameti onake okanuroshiatumatake pitishiamatake agaveake onkentakaera otimagetakero apisotapanaku, ogari otega onti okutategatake aikiro okitetegatumatake ovikavikaatakaro otsegogetakera. Ogari okitsoki ovinchaegetaka kutakitsomatake antari enoku pitikitsomatake kosumotyokarekimatake. Ogari okitsoki okonogaka osekatagani aikiro yogavintantagani iragaera maranke, aikiro ashi ampatsaera anta tsompogi. Onti oshivoki ometsomaigetira inkenishipage ontirika tyarikara kara onagetakera inkenishi.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara Venesoeraku ogoketakovagetaka Voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti aikiro otimasanovageti okitsoki magatiro shiriagarini, ogari otimantasanotakarira inti kashiri abril intiri mayo.

Wilf

redo

Men

doza

Page 36: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

70 71

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato otimake omashi asaraagani agakenkanira otsa ogatsantsatsani aikiro kusotsatake, ogari oshi onti

otsiripeshiatake otoviririkiataka ovikagetaka anta okiiku.

Árbol con la corteza interna fibrosa, que sale en tiras largas y resistentes, con hojas trinervadas finamente aserradas y

simétricas en la base.

Trema micrantha Atadijo / Pashiroki

CANNABACEAE

17

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 15 metero shintsi okimoti, ogari otaki nankitsirira enokukya tagirereimataka, tsienkapoamatake okitepoatumatake, ogari otake savitirira onti otsatake kutamatake okitetakotakerora onti asarainkani ogatsantsani onake okusotsavageti. Ogari oshipage kantaka okañotakara akashiagetisano onake chanchashiatavagetake antari okarashiatanakera toviririkiataka mavati onashigetaka aikiro otsaishiaatakara. Ogari otega otyomiaegitisano, apatotegagetaka ovikavikaagetakara anta otonkiku. Ogari okitsoki onti osuakitsotake kiraakimatake tsienkakitsomatake opotsitakitsotumatake aikiro ovatsatumatake. Ogari otsapage onti agagani ashi ovetsikantakenkanira shivitsapagae, onti otimageti kara inkenishiku omechomaigetira ontirika tsamairintsi terira ontsamaitaenkani.

Otivarokagetakara: Oponiakovagetaka mejikoku, ovashi oatakovagetanake paravaiku, otimakera onti ogaenokara 2500 metero.

Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, MER, AGN, MIP, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkanira otegagetira ontiri otimira okitsoki omirinka shiriagarini.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 15 m de alto, de rápido crecimiento, corteza ex-terna lenticelada, de color ma-rrón amarillento, la corteza inter-na fibrosa de color blanquecino a amarillento y se desprenden en tiras largas y resistentes. Ho-jas simples, alternas con estipu-las, el limbo ovado, márgenes fi-namente aserrados, trinervados y simétricos. Flores muy peque-ñas, agrupadas en racimos axi-lares. Fruto ovoide, de color roji-zo a marrón oscuro y carnoso. De su corteza se extraen fibras para confeccionar sogas. Crecen en bosques secundarios o chacras abandonadas.

Distribución: Desde México has-ta Paraguay, hasta los 2500 m de altitud.

Distribución local: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, MER, AGN, MIP, SM3.

Fenología: Registro de floración y fructificación a lo largo de todo el año.

sm

li

uc

ju

pu

hu

pi

cu

pa

ca

md

ay

lo

am ap

Wilf

redo

Men

doza

Page 37: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

72 73

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ona katinkapoamatake, ogari otaki anta enokutankitsiririra karatakimatake toviririkiamataka

kañomatakatyo ovatsaku saniri, okitetakotumatakerora maani, ogari oshi otentagashiavakagaka irorori.

Árbol con el tronco recto, con la corteza externa gris fisurada, con aspecto de piel de lagarto, látex amarillento y hojas con

la venación paralela entre sí.

Calophyllum brasilienseLagarto caspi / No conocido

CALOPHYLLACEAE

18

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato toviriripoari, ogatsantsatira onake 25 metero opoa kantinka aratinkake aikiro kanuropoamataketyo, ogari otaki tagintagiamataka kañovagetakatyo omeshina saniri, choeni okitetakitumatake. Ogari oshi kantaka okañotakara opigapigashiataka, ogaenokashiataka anta otsonkashiatanakara mechoshiamatake ario okañovakagaka. Ogari otega otyomiaegitisanotyo kitemaimatake, apatotegataka okanategatakera otyomiatisano. Ogari okitsokipage tapityonkatekitavagetaka, antari enoku onti onashonkatake irakira okasankavagetiratyo kara. Ogari okota onti antantagani ovetsikantaganira asuropage, itogotavageigira, aikiro yovetsikantavageigarora ivankoegi, ogari omasavika onti okametitashiti ogavintantatenkanira, ogari ogeika okitsoki onti ashi anchakotakera atsanoku, ogari oshipage agavintantakemparora anonagisetakera ontiri onkatsitakera amotiaku. Onti oshivokake ichatotasanogetakera, otishigetanakera ontirika opampatakera ochoenitakogetakerora nia.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejikoku oatakovagetakera Paravaiku .

Itimira otimagetaganira: SEP.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti osariganaira yoga kashiri jorio intiri octubre ogari otimira shintsi otimutaka okitsoki.

DESCRIPCIÓN

Árbol de dosel, de hasta 25 m de alto, tallo recto y cilíndrico, con corteza fisurada, con aspec-to a piel de lagarto, con exudado amarillo. Hojas simples, opues-tas, elípticas con venación se-cundaria finamente paralelas en-tre sí. Flores pequeñas, amari-llentas, agrupadas en pequeños racimos. Frutos globosos, con la superficie lisa de color marrón en la madurez. Es aromático. Su madera es usada en la fabrica-ción de herramientas, carpinte-ría y en construcción rural; exu-dación con propiedades medici-nales; el aceite de las semillas sir-ve para las afecciones cutáneas, y las hojas son usadas con acción antiinflamatoria y para combatir problemas estomacales. Crecen en bosques primarios, principal-mente en colinas o en planicies cerca de los cursos de agua.

Distribución: Desde México hasta Paraguay.

Distribución local: SEP.

Fenología: Florecen durante la época seca entre julio y octu-bre, y fructifican inmediatamen-te después.

Robi

n Fo

ster

Page 38: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

74 75

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato katinkapoari otseisevageti magatiro opoaku, ogari oani onti okutaatake, ogari oshi omarashiapageni kara

ogari okitsoki ogatsantsakitsopageni onti okitekitake.

Árbol con el tallo recto cubierto con aguijones cónicos, con látex blanco, hojas palmadas y frutos subglobosos de color

amarillento.

Jacaratia digitataPapaya silvestre / Panaro

CARICACEAE

19

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onti onake 35 metero, ogari opoa katinkapoamatake, otimakero tovaiti otsei tsuampitseitavagetake, ogari oani kutakashiamatake. Ogari oshi omarashiamatake ogaeronkanisanotyo kara ogashiapagenityo kara. Ogari otega tsinane kutamataketyo okanatega anta ovikakara. Ogari okitsoki kachanchakitsomatake antari irakakera kitekitsomatake, pashini otovaigavatake okitsoki nashonkakimatake. Ogari okitsoki okonogaka ogagani ogari opoa inti garo pagiri irantaitanakerikara irogakenkanira. Onti oshivokageti anta inkenishiku tera ontimumate komutankichanerira.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara korompiaku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN, SM3, PAGA, PAGB.

Tyara okanta iroriri: Onti otimi otegapage ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 35 m alto, tallo recto cubierto con espinas cóni-cas que tienen látex blanco. Ho-jas palmaticompuestas, alternas, con foliolos elípticos. Flores fe-meninas blancas en racimos axi-lares. Fruto subgloboso de co-lor amarillento a la madurez, con numerosas semillas de color ma-rrón. El fruto es ocasionalmen-te comestible. En el interior del tronco viven larvas de coleópte-ros que se consumen. Crecen en bosques sin ninguna alteración.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN, SM3, PAGA, PAGB.

Fenología: Probablemente pro-ducen flores y frutos durante todo el año.

Robi

n Fo

ster

Page 39: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

76 77

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti ichato katinkapoari, ogari oani onti okitekashiataku tovaiti ogari oshipage akapañaegiti, otsapatsapashiataka ario

okañovakagaka.

Árbol con el tronco recto, con látex de color amarillo intenso, hojas pequeñas elípticas, con las venas paralelas entre sí.

Symphonia globulifera Sulfuro caspi / Kompuey

CLUSIACEAE

20

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 30 metero ogari opoa katinkapoa, onti shintsitagagetakero otsempokipage, ogari otakipage enokutankitsirira onti onashonkatumatake onashigetaka patiropage, ogari oani kiteaamatake sankiavagetake. Ogari oshipage onti opigapigashiataka, kanuroshiamatake savisaviamataka otsapapage okañovakagaka magatiro ochoenitakovakagaka. Ogari otega onti okiraategatake apatotegataka anta otsegoku okaratsegotanakera. Ogari okitsoku onti otapityonkarekigetaka antari oiku kusomokoiki, okiteitakera. Ogari okotapage onti agagani ashi ovetsikantakenkanira menkotsi, ogari oanipage onti ontiritantagetakenkanira omenkopage pitotsi, ganiri okonteati nia. Onti oshivokageti anta inkenishiku otimasanotira inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara Mejikoku oatakovagetanakera voriviaku, ariorika ogaenokakara 1500 metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SEP.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti osarigira yoga kashiri agosto intiri octubre, ogari otimira okitsoki onti oparigaatira inkani ariorika kashiri enero intiri febrero.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, con el tallo recto sostenido por raí-ces tablares de látex, corteza ex-terna del tallo de color marrón a grisáceo con grietas separadas, con látex amarillo brillante. Hojas simples, opuestas, limbo elíptico con venas secundarias paralelas y muy próximas entre sí. Flores de color rojo intenso agrupadas en las ramas terminales. Fruto globoso, con la superficie lisa, de color amarillo. La madera es usa-da en carpintería para los pisos, y el látex para calafatear los pisos de botes, para impedir el ingreso del agua. Crecen principalmente en bosques primarios.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia, generalmente hasta los 1500 m de altitud.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SEP.

Fenología: Florecen durante la estación seca, mayormente en-tre agosto y octubre, producen frutos en la época húmeda entre enero y febrero.

Robi

n Fo

ster

Page 40: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

78 79

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake mechopamatake onti oshivokake terira otovasetasanote, antari ankaratakerora opoaku onkonteatanake oani kiraamonkiamantake, ogari oshi

mechoshiamatake kiraamatake.

Árbol de madera suave, crece generalmente en áreas claras. Al cortar la corteza, fluye una resina roja traslúcida, con las

hojas tiernas de color rojo.

Croton lechleriSangre de drago / Kasomati

EUPHORBIACEAE

21

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 25 metero opoa mechopoamatake, ogari otakipage onti okutatakitumatake, antari ankaratakerora onkonteatanake oania kirajaa. Ogari oshi kantaka okañotakara tsuampishiamatake antari ovikagetakara otentavakagaka, ogari mechoshiari onti okiraashiatake omarashiagetake okañovakagaka otishitapanaku. Ogari otega apatotegagetaka anta okarategagetanakera. Ogari okitsoki kanurokitsotavagetake tapigagitsotaka, ovetsikagetaka kanurokitsotavagetake. Ogari oani onti ogavintantagani oveganaempara anchakotakera anta tsompogi ontirika enoku. Onti oshivokageti tesakonariraku ontimasanote inchatopage osaagitegetakera.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: AGN, MIP, SM3.

Tyara okanta iroriri: Omirinka otegatakera osarigagiteira yoga kashiri mayoku ontisaneni setiembreku ogari okitsoku onti otimi okarakutanaira sarini.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 25 m de alto, ta-llos de madera suave, corteza de color grisáceo blanquecino, al cortar fluye una resina rojiza. Ho-jas simples, alternas, cordiformes en la base con un par de glándu-las, las hojas jóvenes de color ro-jizo, y tomentosas a ambos la-dos. Flores agrupadas en espigas terminales. Fruto capsular globo-so, formado por valvas leñosas. Su resina es usada como cicatri-zante de heridas internas y exter-nas. Crecen en bosques secun-darios donde la iluminación sea abundante.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia.

Distribución local: AGN, MIP, SM3.

Fenología: Producen flores du-rante la estación seca de mayo a septiembre, y los frutos se pro-ducen al finalizar la estación seca.

Wilf

redo

Men

doza

Page 41: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

80 81

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato kanuropoamatake, antari ankaratakerora opoa inkonteatanake oani ikantavagetanake

shararara kutakashiaamatake, ogari oshipage onti tsegorororoshiamatake ogari okitsoki otimakera mavati

okitsoki.

Árbol de tronco cilíndrico; al cortar la corteza, exuda un látex abundante de color crema a blancuzco; las hojas son trifoliadas y con fruto característico que tiene tres partes.

Hevea brasiliensisCaucho y Shiringa / Koñori22

EUPHORBIACEAE

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 30 metero omarapoanisanotyo kara okonogaka onti shintsitagakero omentsa, antari ankaratakerorika patiro onkotetapaake oani kutaamatake tontaavagetake. Ogari oshipage onti otimagetake vetseigashiatavagetaka, antari opariganakerika savi onti okiraashiatanake, okonogaka onagetakera magatiro. Ogari otegapage otyomiaegitisano apatomankugetakara, ogari okitsoki kanurokitsotavagetake onagetake mavati otsatenigetakera. Ogari okotapage onti ovetsikantunkani ashi kajonakipage, ogari iani onti yovetsikantagani kaocho. Onti oshivoki inkenishisanoriraku anta otishigetanakera.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakera Mejikoku oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB.

Tyara okanta iroriri: Otegamaiti okarakutanaira sarini yoga kashiri agosto intiri noviembreku ogari otimira okitsoki onti otsonkanaara shiriagarini.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, con el tronco cilíndrico, algunas ve-ces sostenida por aletas, al cortar en cualquier parte de la planta se produce la liberación de exu-dado blanco cremoso muy espe-so. Las hojas compuestas trifo-liadas alternas, antes de caer, se tornan de color rojo, con los fo-liolos elípticos de margen en-tero. Flores pequeñas agrupa-das. Frutos capsulares, dividido en tres partes. La madera es usa-da en construcciones livianas y para hacer cajas, con el látex se prepara caucho. Crecen en bos-ques primarios, pincipalmente en áreas colinosas.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB.

Fenología: Florecen a fines de la estación seca entre agosto y no-viembre, y producen frutos hacia fin de año.

Robi

n Fo

ster

Page 42: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

82 83

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato, omaranatopoanisanotyo kara, ontseintseiavagete, ogari otaki tagirereimataka tyarika

onkantumataka okitetakotumatakero okaratakara ogari oshipage kanuripanatavagetake omake piteti niganki antari

okiiku ogatsantsashiatake.

Árbol con el tronco abultado, cubierto con aguijones cónicos; la corteza exuda una secreción traslúcida amarillenta al

cortar, las hojas son acorazonadas denticuladas, con dos glándulas en la base y tienen el peciolo largo.

Hura crepitans Catahua / Kamana

EUPHORBIACEAE

23

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 20 m de alto, tallo recto y cilíndrico, la corteza cu-bierta de aguijones cónicos, con látex cremoso a amarillento. Ho-jas simples, alternas, acorazona-das con margen dentado, pro-vista cada una de dos glándulas basales y un peciolo largo. Flo-res masculinas y femeninas se-paradas, las primeras son roji-zas. El fruto es una cápsula con 9 a 15 valvas. Su madera se usa en carpintería, de tronco ahuecado, con el que se fabricaban canoas; las semillas crudas son purgan-tes, y los frutos se utilizan en ar-tesanía. Crecen en bosques pri-marios.

Distribución: Desde Guatemala hasta Bolivia, principalmente de-bajo de los 700 m de altitud.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME.

Fenología: Florecen mayormen-te entre agosto y diciembre; des-pués pierden todas las hojas, y recién entonces empiezan a pro-ducir frutos.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 20 metero katinka, aikiro omonkipoatake, ogari otaki otimakero magatiro otseipage ogari oani okitetakotumatakero ontirika kiteaamatake. Ogari oshipage kanuroshiatavagetake okaragetakera pitetiropage onagetake patiro okaratanakera ogatsantsashiani onake. Ogari otega surari ontiri tsinane onashigetaka oketyorira kiraashiatake maani ogari okitsoki onti oponatakota onagetake 9 ontirika 15 okoroapage. Ogari okota onti okametitashitake agakerora ovetsikantakenkanira, ogari opoa onti ovetsikantagani pitotsi, ogari okitsoki kaniari ashi agakemparora inkamanakera tsomiri ogari okitsoku onti ovetsikantagani inenkevagetenkanirira. Onti oshivokagetake ontimasanotira inkenishipage.

Otivarokagetakara: Onti oponiakotanaka vatemaraku ogonketakovagetaka voriviaku ontimake ogaenokagetakra 700 metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME.

Tyara okanta iroririi: Otimasanoti otega anta kashiri agostoku intiri diciembreku onkuanakempara magatiro oshi impo ovashi ontimanakera okitsoki.

Robi

n Fo

ster

Page 43: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

84 85

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake omaranesantyo kara, ogari otaki okañovetakara opotsitatira kaju vatsavatsaimataka, ogari

oshi akashiaegitisanotyo otyomiashiasanotyo, ogari okitsoku otyomiakitisano okañotasanotakarotyo okitsoki paria.

Árbol de gran tamaño, con la corteza de color café fisurada o agrietada, hojas bipinnadas con foliolos muy asimétricos,

frutos estrechos alargados que se asemejan a un tornillo.

Cedrelinga cateniformisTornillo / Paria

FABACEAE

24

DESCRIPCIÓN

Árbol de 40 m de alto, tronco ci-líndrico con corteza profunda-mente fisurada. Hojas compues-tas, alternas, bipinnadas, con los foliolos opuestos que tienen la base desigual. Flores blancas pe-queñas y numerosas, agrupa-das en racimos. El fruto es una legumbre estrecha y alargada a manera de tornillo, con membra-nas segmentadas, en cada seg-mento con una semilla. Su ma-dera es muy apreciable y tiene demanda en el mercado inter-nacional, algunas veces fabrican del tronco botes. Crecen en bos-que primarios, principalmente en áreas colinosas.

Distribución: Desde Venezuela hasta Bolivia.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM.

Fenología: La floración ocurre entre agosto y diciembre, los fru-tos se producen entre enero a abril.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake, ogatsantsatakera onake 40 metero, ogari opoa ogapoanisano kara kanuropoamatake, ogari otaki tagirereimataka karagaraimatake. Ogari oshi apatoshigavageta kara, okantatigashiageta, otyomiashiaegini, oveshintsashiatakara tera ontentagavakagempa. Ogari otega onti okutategatake ontyomiategani onake otovaigavagetira kara, apatotegatakara kañotaka ontinirikatyo okanatake. Ogari okitsoki otyomiakichonisano aikiro choeni ogatsantsakitsotumatake ariotari okantari paria, oponatakogetaka patiropage patiropage oponatakogetakara ario onake kara okitsoki. Ogari okotapage pairo okogasanotagani aikiro ipimantaigakerora oatakotanakera pashiniku kipatsi, okonogaka ogari opoa ovetsikagani pitotsi. Onti oshivokageti otimasanotira inchatopage, otimasanogeti otishigetanakera.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara venesoeraku oatakovagetakera Voriviaku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP, PAGB, ARM.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti otsititanakera agostoku ontisaneni diciembreku, antari otimira okitsoki inti ontimanta kashiri enero ontisaneni abrilku.

Wilf

redo

Men

doza

Page 44: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

86 87

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake, ogari otaki enokutirira kosutakimatake, ogari oshi onagetake magatiro

apatoshigagetakara otyomiashiaegini onegitegetakara onegintegetaka okametishiatakera.

Árbol con el tronco cilíndrico, con la corteza externa lenticelada, hojas compuestas con foliolos pequeños

marcadamente asimétricos.

Copaifera pauperaCopaiba / Jagaro

FABACEAE

25

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onti onake 30 metero, ogari opoa onti okantinkapoatake, otaki enokutankitsirira saatakimatake onkasankavageteratyo kara. Ogari omirinka omechoshiati, veshintsaashiamataka aikiro okonogaka tera ovetsikashiatempa oveshintsaashiatakara onti okepishitakanakera. Ogari otega kutategaimataka ityomianisanotyo kara apatotegatakara okanatakotakerora. Ogari okitsoki kanurokitsomatake kavogutakitsomatake enokukya kusomatake potsitakematake tovaiti onti okiraakitsotake choeni okitetakogetakero, ogari okotapage antari ovetsikagetanakempara impogini ogavintantagani ashi ankaratakempara ontiri anonagisetakera anta atsanoku. Onti okimoti okimogeti anta inkenishiku. Onti oshivokageti otimakera inchatopage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara brasilku oatakovagetake voriviaku, ogaenokakara onale 700 mil metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, SM, POR, ALC, SEP, CASH2, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage antari otimira oipage pairorira otimantasanotaka setiembre intiri eneroku.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, con el tronco cilíndrico, corteza ex-terna con lenticelas y contenien-do oleorresina aromática. Hojas compuestas alternas, imparipin-nadas o paripinnadas, con folio-los marcadamente asimétricos. Flores blancas, pequeñas, agru-padas en racimos. Fruto discoi-dal aplanado, con la superficie lisa y glabra con una semilla ne-gra, encerrado en un arilo car-noso de color amarillo a anaran-jado. La madera se usa en cons-trucciones, y la oleorresina se usa contra heridas e inflamaciones y para afecciones de la garganta. Crecen principalmente en bos-ques primarios.

Distribución: Desde Brasil has-ta Bolivia, debajo de los 700 m de altitud.

Distribución local: PAG, KIR, SM, POR, ALC, SEP, CASH2, SM3.

Fenología: Producen flores a lo largo de todo el año y fructifican principalmente entre septiem-bre y enero.

vu

Robi

n Fo

ster

Page 45: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

88 89

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake okota onkusovageteratyo kara ogari otaku enokutankitsirira

otagitagiataka opariganakerira koneatake opariganakera, ogari oshipage onti apatoshiagetaka okusopanatakera aikiro

patiro oneantasanotagani.

Árbol con el tronco cilíndrico de madera dura, con la corteza externa con ritidomas que se desprenden dejando huellas, las hojas compuestas imparipinnadas, con el raquis

estrechamente alado.

Dipteryx micrantha Chihuahuaco / Oaroki y Komagi

FABACEAE

26

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 45 metero ogari opoa onti okatinkapoatake, ogari otake enokutankitsirira onti okovoreapoatake, okonogaka ogari otaki omeshina opariganake impo omatanaara aikiro, onti okanake agaveakara. Ogari oshi mechoshiatake otimashigetaka magatiro ogari oveshintsaashiatakara akashiaegitisano mechoshiamatake okametitasanovageti. Ogari otega gera ompitikumate apatotegataka anta otsitipariku panikyara ontsokanaempa. Ogari okitsoku kanurokitsomatake kanuromatake choeni okitekitsotumatake, kañovetaka arina ontiri opotsitakitsotake aikiro onkasankavageteratyo kara. Ogari okota onti ovetsikantagani menkotsi ontiri ovetsikantagani aikiro omenk. Onti oshivokageti anta inkenishisanoriraku.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku ogonketakovagetaka voriviaku.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, POR, SM3.

Tyara okanta iroriri: Onti otimi otega osarigagitetira aikiro otimira okitsoki okarakutanaira.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 45 m de alto, tallo cilíndrico y recto con la corteza externa lenticelada, con ritido-mas que se desprenden dejando huellas. Hoja alterna y compues-ta imparipinnada, con los folio-los alternos, fuertemente asimé-trico, el raquis ligeramente ala-do. Flores púrpuras, agrupadas en ramas terminales. Fruto elípti-co leñoso, ligeramente aplanado con la superficie externa de co-lor amarillento, harinoso y olea-ginoso, con una sola semilla fra-ganciosa. La madera es emplea-da en pisos y estructuras y se ob-tiene carbón. Crecen en bosques primarios.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, POR, SM3.

Fenología: Producen flores en la estación seca y fructifican a fi-nes de esta.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 46: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

90 91

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake katinkapoari, ogari oshi mechoshiamatake tsiripeshianisano ariorika onake 10 ontirika 28 oshipage, antari oshiriaganaara oparishiatanai, antari opariganaira otimanaira

oshipage omechoshiatanaira. Ogari okitsoku kañovetaka pankirintsi okonogaka onti okañovetakara igempita matsigenka.

Árbol de tronco recto, con hojas bipinnadas alternas, de 10 a 28 pares de pinnas; pierde todas las hojas en la época seca y los repone al inicio de la época húmeda; con fruto legumbre

que asemeja a la oreja humana.

Enterolobium schomburgkiiOreja de diablo / Koitori

FABACEAE

27

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 30 metero, okatinkapoavageti kara kanuropoamatake, ogari otaki choeni okitetakitake. Ogari oshipage onti omechoshiageti tsiripeshiatisanotyo onagetake 10 ontirika 28 oponagetakara ovetsikashiagetakara kamaeti kañotakatyo oviikantagetaganirira, antari sariniku onti oparishigeti oshipage antari oparigaatanaira otimanaira oshipage. Ogari otegapage otyomiaegitisano kutategamatake apatotegagetaka okaragetakera tapitegatavagetaka. Ogari okitsoki kañovetaka pankirintsi aikiro kañomataka igempita matsigenka, ogari otaki onti okaniatumatake aikiro okiraatakotumatakero irakira. Ogari okota onti ovetsikantagetagani antari pashini kipatsi onti ovetsikantagani paperishi. Onti otimi otimasanotira inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara mejikoku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: MIP, PAGA, PAGB.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti aikiro otimi okitsoku osarigagitetira.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, con el tronco recto y cilíndrico, con la corteza externa gris a amari-llenta. Hojas alternas, bipinna-das, con 10 a 28 pares de pinnas, peciolo con glándulas en forma de copa. Las hojas caen en la es-tación seca y se reponen a ini-cios de la estación lluviosa. Flo-res pequeñas blancas, agrupadas en cabezuelas globulares. Fru-to legumbre, con forma de ore-ja humana, con la corteza exter-na de color verde a marrón rojiza al madurar. Ocasionalmente usa-do como madera, en otros países lo usan para fabricar papel. Cre-cen principalmente en bosques primarios.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: MIP, PAGA, PAGB.

Fenología: Florecen y fructifican en la época seca.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 47: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

92 93

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato tapipoamataka, ogaru itaki savitirira onkasankavageteratyo kara okarataganira, ogari oshi onti

osankenavantaka magatiro anta enoku.

Árbol de tronco cilíndrico, la corteza interna presenta fuerte olor al ser cortado, las hojas tienen unas diminutas líneas

traslúcidas en toda la superficie.

Myroxylon balsamumBalsamo y Estoroque / Iribatiki

FABACEAE

28

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsani onake 40 metero, ogari otaki mechotakimatake, otimasanovageti osesereki aikiro okasankavageti. Ogari oshi omechoshiati omirinka opatoshiagetaka onake 3 ontirika 9 oshipage oveshintsaashitakara. Ogari otegapage onti okutatake apatotegagetaka ovikagetakara otsonkatanakara. Ogari okitsoki ogatsantsakitsoni okonogakaro otyomiakichonisano ovikakarora otsegoku, okitetake aikiro choeni okiraatake ogari okitsoki kitekitsomatake onkasankavageteratyo kara. Ogari oani onti ogavintantagani ashi omashikitanaera achakovetakara ogari okasankatakera onti ashi ontiritakenkanira menkotsi. Onti otimi inkenishiku otimasanotira inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara Mejekoku oatakovagetake argentinaku ogaenokakara otishi 700 metero.

Itimira otimagetaganira: MER, AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME.

Tyara okanta iroriri: Oporenkamati irorori osarigagiteira yoga kashiri abril irorosati Junio ogari otimira okitsoki onti osarigira yoga kashiri Junio intiri Jorio.

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 40 m de alto, cor-teza externa agrietada finamen-te, con secreción resinosa y con fragancia. Hojas alternas, impa-ripinnadas, con foliolos de 3 a 9 pares con las láminas glabras con diminutas líneas traslúcidas. Flores blancas, agrupadas en ra-cimos axilares o terminales. El fruto es una sámara, con ápice ancho que se adelgazada hacia la base, semillas amarillentas con olor muy fragante. La resina es usada como cicatrizante de he-ridas y en perfumería, la madera es usada en construcciones para pisos. Crecen principalmente en bosques primarios.

Distribución: Desde México has-ta la Argentina, debajo de los 700 m de altitud.

Distribución en las localidades evaluadas: MER, AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME.

Fenología: Florecen en la esta-ción seca entre abril a junio, y producen frutos durante la esta-ción seca entre junio y julio.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 48: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

94 95

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

E

Onti tovaseri, mechoshiaegimataka, ogari otega oneasanotagani kitetegamatake otega aikiro kitematake,

otimi kara okoneagitetira.

Hierba pubescente; flores vistosas con cáliz anaranjado y corola amarillenta; crece en áreas claras.

Besleria capitata No conocido / No conocido

GESNERIACEAE

29

DESCRIPCIÓN

Hierba de hasta 60 cm de alto, pubescente. Hojas ovaladas. Flo-res con cáliz anaranjado y coro-la amarillenta, agrupadas en ra-cimos comprimidos lateralmente que se asemejan a una cabezue-la. Los frutos son bayas anaranja-das. No se ha registrado ningún uso. Crecen en el sotobosque con bastante luz, generalmente en bosques secundarios.

Distribución: Su distribución está restringida al Perú.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, MALV.

Fenología: Se ha registrado en flor y fruto en la época lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti tovaseri ogatsantsatakera onake 60 cm mechoshiamatake. Ogari oshi suashiamatake, ogari otega antari nigankitega kitetetamatake apatotegagetaka okanatakotakerora antari niganki okañovetakara ogitotega. Ogari okitsoki okitetumatake. Tera ontsirinkakotempa tatoita otimashiti. Onti otimasanoti okitetumatake onti otimi inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchato iporeasanotakera, inkenishiku terira onchatosetasanote.

Otivarokagetakara: Ogari otivarokagetakara tesakona ontimasante aka Peroku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, MALV.

Tyara okanta iroriri: Itsirinkakoigakero otegamaitira ontiri otimira okitsoki oparigaatira inkani.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 49: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

96 97

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti tovaseri, ogari okii onti okiraakiitake okiraatakera okiipageku, ogari oshipage onti otsiovanataka okonogakaro

okiraagetakera, ogari otegapage onti okiraagetake pitegamatake.

Hierba con el tallo apical rojo piloso, con el envés de las hojas púrpuras, flores de color rojo piloso.

Corytoplectus speciosus No conocido / No Conocido

GESNERIACEAE

30

DESCRIPCIÓN

Hierba de hasta 0,4 m de alto, tallo con la parte apical de co-lor rojizo. Hojas simples opues-tas, ligeramente de diferentes ta-maños, ovadas, margen crena-do, haz verde oscuro y cerca a los nervios principales verde claro, envés púrpura. Flores con cáliz rojizo, flores amarillas protegidas por brácteas, elípticas, rojas, ex-ternamente rojo piloso, agrupa-das en racimos terminales y axi-lares. E fruto es una baya trans-parente, globosa; glabra y semi-llas numerosas de color negro. Se desconoce su uso. Crece en el sotobosque con bastante som-bra, generalmente en bosques primarios.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia, hasta los 2400 m de altitud.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3.

Fenología: Producen flores y frutos en la época húmeda.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti tovaseri ogatsantsatakera onake 0,4 metero ogari okii nigankikii kiraakiimatake. Ogari oshi omirinka omechoshiatakera okantatigashiagetaka osuapanatake okaragetakera otogetakara, onti okaniatakera opotsitatakotakero antari nigankipana onti okaniapanatake, aikiro oposantegetaka okiraagetakera. Ogari otega aikiro onti okiraatake, aikiro okitetegagetake onegintegetakara ganiri okamategati, kaniapanamatake aikiro kiraategamatake antari enoku onti okiraategatake, apatogagetaka ovikagetakara anta oshitikagetakara. Ogari okitsoki saakitsomatake tapityonkarekimataka ogari okitsokipage otovaigavagetiratyo kara potsitakitsokatake. Tera oneenkani tatoita otimashitake. Onti oshivoki tesakonarira onti inkenishi onagetakera otsimankagetakara, aikiro inkenishiku terira omporoimatenkani.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara costa ricaku oatakovagetake voriviaku ogaenokakara 2400 metero.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega ontiri aikiro okitsokipage onti oparigaatira inkani.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 50: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

98 99

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti tpvaseri onake, ogari otegapage avintsaakotakaro patiro otega onake ogatsantsatakera 1 metero, ogari otega

kitetegamatake, otikakotakero pashini kiraategamatake.

Liana con flores amarillas, sostenidas por un péndulo de más de 1 m, protegidas por brácteas rojas.

Drymonia pendula No conocido / No Conocido

GESNERIACEAE

31

DESCRIPCIÓN

Liana con hojas simples y alter-nas, distinguible por el tamaño del pedúnculo que alcanza los 150 cm de largo y desde el cual penden las flores. Flores amari-llas formando un tubo, cubiertas por brácteas rojas. Los frutos son cápsulas carnosas. Se desconoce su uso. Crece en el sotobosque de bosques primarios, principal-mente en áreas de colinas bajas.

Distribución: Desde Colombia hasta el Perú.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3.

Fenología: Producen flores y frutos en la época húmeda.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti tovaseri ogari oshi kantaka omechoshiatakera okantatigagetaka otimagetakera ogempitapage onagetake 150 cm ogatsantsatakera oatakovagetake ovikakara otegapage. Ogari otegapage onti okitetegatake omotonakitaka onti gotankicha kiraari, ogari okitsoki ovegitsoaka ovatsatakera. Tera ogotenkani tatoita otimashitake. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira ontime inchatopage aikiro otimasanotira inchatoshipage, otimasanoti terira ontimasanote otishipage otsateniagetira.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara korompiaku oatakovagetakera aka peroku

Itimira otimagetaganira:CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsoki anta oparigaatira inkani.

Wilf

redo

Men

doza

Page 51: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

100 101

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti tovaseri, ogari oshi ogatsantsashiani kara onake 2 metero ogapanaani kara akya oati akya oati, aityo tikakotakerorira omaranesano aikiro onti okiraatake.

Hierba con hojas de hasta 2 m, inflorescencia dispuesta en zigzag, protegida por brácteas gruesas y rojas.

Heliconia rostrata Platanillo / Sagonto

HELICONIACEAE

32

DESCRIPCIÓN

Hierba rizomatosa, de hasta 2 o 3 m de alto, erguida. Hojas oblon-gas dispuestas en abanico, mi-den hasta 2 m de largo. Flores de color amarillo claro, agrupa-das en inflorescencias pendula-res, dispuestas en zigzag, cada inflorescencia está compuesta por numerosas brácteas gruesas y rojas. Los frutos son drupas de color azul intenso. Usado como ornamental. Crece en el sotobos-que en lugares abiertos.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3.

Fenología: Florecen y fructifican a finales de la época lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti tovaseri kusomatyakimatake ogatsantsatakera 2-3 metero, okatsitikona. Ogari oshiipage omarapanapageni kañotavagetaka evarontsi ogatsantsatakera onagetake 2 metero. Ogari otegapage okitetake koneatasanotake, apatotaka magatiro otegatakera okamuchankagetaka akya oati akya oati patiropage otegapage oponatakogetaka tovaiti kara omarapagerikatyo aikiro kiraamatake. Ogari okitsoki onti okamachonkatake. Onti agagani ashi ogakenkanira kara. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira onti inchatopage apomagashiku okoneagitetakera.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejekoku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira:CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Onti otegati aikiro otimake okitsoki panikyara ontsonkantanaempa inkani.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 52: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

102 103

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari otaki onkasankavageteratyo kara antari ovikagetakra aityo oviti ogatsantsapageniratyo kara

onkitevagete, otsapatsapaatakara, ogari otegapage onti okutategatake onkasankavageteratyo kara.

Árbol con la corteza aromática; en los nudos, presenta pelos largos amarillos, caducos, con flores blancas aromáticas.

Talauma amazonica No conocido / Iritoinkeimora y Iansidenpinikemari

MAGNOLIACEAE

33

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 12 m de alto, con el tronco aromático, ápice de las ramas protegidas por grandes estípulas caducifolias que dejan una cicatriz. Hojas simples, alter-nas, elípticas; el peciolo con ci-catriz. Flores grandes y solitarias con varios pétalos blancos, aro-máticos. Fruto globoso, con se-millas rojizas péndulas. Se des-conoce el uso. Crecen principal-mente en el bosque primario.

Distribución: De Ecuador hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, SEP.

Fenología: Producen flores y frutos finales de la época seca, principalmente entre septiembre y octubre.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 12 metero ogari opoa onkasankavageteratyo kara ogari otsegopage oshintsitagagetakero pashini omaratsegoni ario okañotaka maika mashimashikiamataka. Ogari oshi omirinka omechoshiatake otsapatsapashiataka aikiro omashikishiataka. Ogari otega omarane patiro onake otsatategatakara tovaiti oshitishitikaatakara onti okutategatakera kasantategamatake. Ogari okitsoki okanurokitsotake, ogari okitsoki nankitsirira tsompogi okiraakitsotake oshimpereokipage. Tera ogotenkani tatoita otimashigetake. Onti otimasanotake anta otimasanotira inkenishi terira omporoimatenkani.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara Ecuadorku oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, SEP.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage, ontiri okitsokipage okarakutanaira sarini yoga kashiri setiembreku intiri octubreku.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 53: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

104 105

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari otaki onti okiraatumatake koneatasanovagetake ogari opoapage okantatigagetaka

otivarokagetakara, ogari oshi otsapashiagetaka ogatsantsashiatakera, otovaigakera oviti anta oshiku onagetakera nigankipage ogari okitsoki kanurokitsomatake otimagetakerora

otseipage anta okitsokiku kañotavagetaka kishirintsi.

Árbol con la corteza externa de color marrón claro con lenticelas circulares y regularmente distribuidas, hojas con nerviación palmeada, con mechones de pelos diminutos a

cada lado del nervio central; fruto discoide y espinoso.

Apeiba aspera Peine de mono / Tampiraniro y Tamboraniroki

MALVACEAE

34

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 20 m de alto, tronco recto la corteza externa con lenticelas circulares de co-lor negruzco. Hojas simples, al-ternas, peciolo con los extremos engrosado, el limbo de 3 a 5 ve-nas, con mechones de pelos a cada lado del nervio central, fre-cuentemente en las axilas de los nervios secundarios en el envés. Flores de color amarillo, agrupa-das en racimos que salen opues-tas a las hojas. Frutos en cápsulas redondas, aplanados, cubiertos de espinas rígidas poco punzan-tes con una pequeña apertura. Usado en construcción ligera de techos y tableros. Crece en bos-ques primarios y secundarios.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia, hasta los 1200 m de altitud.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME.

Fenología: Florece y fructifican durante todo el año, pero con mayor ocurrencia a fines de la estación seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 20 metero katinka, ogari otaki sarasaraitake, onti opotsitatumatake. Ogari oshi omirinka omechoshiatake omarapanapageni, antari opanaku onake 3 ontirika 5 otsapagetakara, ogari omechoshiare otimagetake ovitipage patiropage ovikagetakara oshipage magatiro onagetakera anta ovikagetakara. Ogari otega kitetetamatake apatotegagetakara okontegetapaake onakera savikona oshi. Ogari okitsoki onti okanurokitsotake shipetyakitsomatake onti gotankicha otseipage tsuampimantake maani otankagetake. Onti ovetsikantagani ashi pankotsipage ontiri taberapage. Onti otimi inkenishiku otimasanotira inchatopage ontiri tesakonarira ontimasanote.

Otivarokagetakara: Onti onagetake consta rica oatakovagetake voriviaku ogaenokakara onake 1200 metero.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaitake aikiro otimake okitsoki magatiro shiriagarini antari pairo otimasanotake panikyara ontsonkanaempa sarini.

Robi

n Fo

ster

Page 54: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

106 107

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 40 metero omaranesanotyo kara, antari anta opoaku aityo tovaiti otsei, ogari oshi tsapatsapashiataka ogari otega

kitetegavagetake.

Árboles altos que superan los 40 m, con el tronco ligeramente abultado, provisto de aguijones; las hojas digitadas con los

foliolos enteros y con flores de color amarillento.

Ceiba pentandra Lupuna / Pasaro

MALVACEAE

35

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 50 m de alto. Tronco ligeramente abultado, con la corteza externa agrietada de color marrón grisáceo a ver-duzco, sostenido por raíces ta-blares. Hojas compuestas alter-nas, digitadas, con 7 a 9 foliolos lanceolados, con el margen en-tero o finamente aserrados. Flo-res de color blanco a amarillen-to, agrupadas en nudos de 8 a 15 flores. Los frutos son cápsu-las elipsoides con la superficie lisa, semillas numerosas cubier-tas de material algodonoso de color blanquecino, brillantes. Su tronco se usa para fabricar ta-blas y las fibras de las semillas para relleno de almohadas. Cre-cen en diferentes bosques sin al-teración, mayormente debajo de 1500 m de altitud.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: POR, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, TOT.

Fenología: Florecen durante la estación seca entre abril y agos-to, y producen frutos durante la estación lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsanisano onakera 50 metero, omaranesanotyo ogari otakipage ontagirereivagetempa ogari otaki okiraatumatake aikiro choeni okaniatumagetake aityo otsempoki. Ogari oshi kantaka omechosiatakera ariorika onake 7 ontirika 9 otsatakogetaka okametishiagetakera aikiro ovetseigagetaka otsonkatanakara oshipage, ogari otega kitategamataka aikiro choeni okitetegatumatake apatotakara magatiro onake 8 ontirika 15 otegapage. Ogari okitsoki onti oponatakotaka onakera anta tsompogi ogari okitsoki tovaiti onake kara onti okañovetakaro otega ampei onkutavageteratyo kara. Ogari opoa onti ovetsikagani tablas ontiri oshivitsate, ogari otsapage onti ashi avetsikakerora anagitotakempara onti otimageti omakera 1500 metero ogaenokakara. Onti oshivoki kara okantatigagetakara inkenishipage tera ovegagatgempa.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejekoku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: POR, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO, TOT.

Tyara okanta iroriri: Otegamaivageti kara anta osarigagiteira yoga kashiri abril intiri agosto ogar otimira okitsoki onti otimi oparigagiteira.

Robi

n Fo

ster

Page 55: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

108 109

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato otimi kara oporoagetaganira shintsi okimoti, ogari oshhi onti otsegoshiatumatake okañovetakaro

nigakintsi 3 onake onti otsapatsashiataka antari okiraatakera aikiro onti okitetakotumatakera ogari ogishi onti kutari.

Árbol de crecimiento rápido, frecuente en bosques secundarios, con las hojas en forma de corazón con 3 puntas,

las venas del haz de color rojizo a amarillento con pelos blancos.

Heliocarpus americanus Huampo / Shinti

MALVACEAE

36

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 15 m de alto, cor-teza fibrosa con mucílago trans-parente. Hojas simples y alter-nas ásperas, con el limbo en for-ma de corazón a veces con tres puntas, con glándulas dispues-tas en el margen. Flores peque-ñas y cremosas agrupadas en ra-cimos terminales. Frutos de co-lor marrón. La madera es liviana, ocasionalmente las fibras de la corteza son usadas como sogas. Crecen en bosques secundarios o chacras abandonadas.

Distribución: Desde México has-ta Paraguay.

Distribución local: MER, AGN, TSO.

Fenología: Florecen y fructifican en la época lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 15 metero, ogari otaki aityo otsa tovaiti ogarentsaka saankiamatake. Ogari oshi omirinka omechoshiatake tontashiamatake, antari opanaku onti okañovetakara nigakintsi okonogaka onake mavati opana, antari okaragetakera ario kara ovikagetaka okiiku. Ogari otegapage otyomiaegini choeni okitetegagetake apatotegagetaka anta okarategagetanakera. Ogari okitsoki onti okamaratake. Ogari opoa tera ontenate, ogari otsa onti agagani ashi shivitsa ampitsatakenkanira. Onti oshivokageti inkenishiku tesanorira ontimasanote inchatopage ontirikara tsamairintsiku okaganirira.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara mejikoku oatakovagetake paraguay.

Itimira otimagetaganira: MER, AGN, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otegamaiti aikiro otimke okitsoki anta oparigaatira inkani.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 56: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

110 111

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake ogari oshipage otsegopanagetake aikiro omarapanapageni, ogari okitsoki omaramokoikipageni

okitetumatake ogagani.

Árbol con hojas cordadas anchas y grandes; sus frutos son globosos amarillentos comestibles.

Matisia cordataSapote / Panashinteki

MALVACEAE

37

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 18 m de alto, tronco recto y liso, algunas ve-ces sostenido por aletas. Hojas simples y alternas, ampliamen-te cordadas. Flores blanco, cre-mosas o amarillentas, agrupadas en nudos. Frutos globosos, con la superficie lisa de color marrón amarillento, con pulpa carnosa anaranjada a amarillenta y dulce. Su fruto es comestible por su sa-bor y aroma; se preparan jugos, dulces y mermeladas; por eso, se cultivan en algunos lugares. Cre-cen en lugares abiertos de bos-ques primarios.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME.

Fenología: En la época seca, producen flores en forma masiva y frutos durante la época húme-da entre noviembre y febrero.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 18 metero ogari opoa katinkapoamatake aikiro kusopoamatake, okonogarantaka onti kusotagagetiro omentsa. Ogari oshipage omirinka omechoshiageti, onti otovanagetaka, antari enoku okusopanatake, onti okamarapanatake aikiro okitepanatake, ogari apitene onti okitetumatake aikiro ompochavageteratyo kara. Ogari okitsoki onti osekatagani aikiro oenkagakera kasankamatake, ovetsikagani oviikakenkanira opochavageti aikiro ovetsikagani opotsa irorotari opankitantagetaganirira. Onti oshivokageti tyarikara kara otimasanotira inchatopage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakra costa rica oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME.

Tyara okanta iroriri: Antari osarigira otimasanovageti otegapage tovaitisano ogari okitsokipage otimasanovageti kara onti anta oparigaatanaira inkani yoga kashiri noviembre intiri febrero.

Wilf

redo

Men

doza

Page 57: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

112 113

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari opoa saragavoamataka, ogari oshipage omarapanapageni antari savipanaku kañovetaka

pariantipana ogari okota onti terira ontenate.

Árbol con la copa aparasolada, con hojas anchas y grandes, con el envés ferrugíneo; madera blanda.

Ochroma pyramidale Palo balsa y Topa / Paroto

MALVACEAE

38

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 25 m de alto, ta-llos rectos de madera suave, tie-ne la copa aparasolada. Hojas simples alternas, enteras y gran-des ampliamente acorazonadas, envés de las hojas con pelos es-trellados. Flores solitarias blan-cas, grandes en forma de embu-do, con estambres numerosos. Fruto capsular con numerosas semillas cubiertas por vellosida-des sedosas de color café amari-llento. El tallo se usa para hacer balsas; la corteza fibrosa se usa como sogas; las vellosidades de las semillas se utilizan como re-lleno de colchones y almohadas; algunas veces se aprovecha la madera. Crece generalmente en los bosques secundarios y a ori-llas de los ríos.

Distribución: Desde México has-ta la Argentina hasta los 1500 m de altitud.

Distribución local: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO.

Fenología: Florecen mayormen-te en la estación seca entre junio y septiembre, y fructifican a fines de dicha estación.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 25 metero ogari opoa katinkapoamatake mechopoamatake, otimake oani karentsapoamatake. Ogari oshipage kantaka okañotakara omechoshiatakera, omarapanapageni kañovetaka nigakintsi okonogaka oga oshi motokiroroimataka. Ogari otega patiropage onagetake onkutavageteratyo kara, omarapageni onti ovenakigetaka tovaiti onake ochoviatakera. Ogari okitsoki onti okoroatake tovaitisano okitsokipage oponatakogetakaro ovitipage karentsamatake onti okitetumattake okañovetakaro kaju. Ogari opoa ovetsikantagani ashi shintipoa, ogari otakipage aityo otsapage opegakagagani shivitsa, ogari ampeitankitsirira onti opegakagunkani onoriantaganirira ontirika nagitorintsi, okonogaka oga okota onti ovetsikantagetagani. Onti otimi kara inkenishiku tesakonarira ontimasante inchatopage aikiro kara otsapiapageku nia.

Otivarokagetakara: Oponiakotaka mejikoku oatakovagetanake anta argentinaku ogaenokakotaka 1500 metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otegatasanovageti kara anta osarigavagetira yoga kashiri jonio intiri setiembre antari otimanakera okitsoki otsonkanakara sarini

Ham

ilton

Bel

trán

Page 58: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

114 115

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato tapivoamataka, ogari otaki tankatankaimatake vuavuaitaka. Ogari oshi omarapanapagenisanotyo aikiro

tapivanatavagetaka, antari otsititakara tsuampiviimataketyo apataakarotyo oviti kovoreapititavagetake.

Árbol de tallo cilíndrico, con la corteza con lenticelas circulares, hojas grandes y lobuladas, con la base cordada y

cubierta por pelos estrellados.

Sterculia apetala Huarmi caspi / No conocido

MALVACEAE

39

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, tronco con la corteza externa es-camosa, con lenticelas circulares, sostenida por raíces tablares. Ho-jas simples, alternas, aglomera-das en el ápice de las ramas, lim-bos de 3 a 5 lobulos, con el en-vés densamente cubierto de pe-los estrellados. Flores púrpuras, cubiertas por pelos estrellados externamente, agrupadas en ra-cimos terminales. Frutos de pén-dulos, formados por 3 a 5 folí-culos leñosos, con la superficie amarillenta, con una densa pub-escencia ferrugínea, con nume-rosas semillas negras. No se co-noce ningún uso. Crece general-mente en bosques primarios.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, SM3.

Fenología: La floración se pro-duce a mediados de la estación seca en el mes de julio y fructifi-ca a fines de dicha estación.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera 30 metero ogari opoa ontiri otaki anta enoku tagirereimataka aikiro onkusovageteratyo kara ogari shintsitagagetakerorira onti omentsapage. Ogari oshi kantaka okañotakara omirinika omechoshiatakera otsegororoitakera ariorika onake 3 ontirika 5 otsegogetakera, antari savipana omaranerika apamankakarora magatiro ovitipage kovoreatavagetake. Ogari otega kovoreamatake apataakarotyo ovitipage kovoreamatake anta enoku, apatotegatakara magatiro anta otsonkategaanakara. Oagari okitsoki, onti apatotaka magatakutiro onagetake 3 ontirika 5 okitsokipage kitekitsomatake, otovaigavagetityo kara ovikavikaatakarora otsatagetakara ogari okitsoki onti opotsitakitsotake. Tera ogotenkani tatoita ovetsikantagani. Onti oshivoki inkenishisanoriraku otimasanotira inchatopage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejikoku oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, SM3.

Tyara okanta iroriri: Antari otimasanotakera otegapage onti niaganki sariniku yoga kashiri jorio, antari otimanakera okitsoki onti otsonkatanaara sarini.

Robi

n Fo

ster

Page 59: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

116 117

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake tsegororoamatake oponianakara otsitiku, ogari oshipage kaniashiamatake okonogakaro

opotsitashiatake maani ontirika okiteshiatake anta savipanaku, ogari okitsoki omaramokoikini otimake okitsoki

onti okitekitsotake ontirika okaniakitake.

Árbol con el tallo ramificado desde la base, hojas de color verde oscuras en el haz y más pálidas en el envés; el fruto es

una baya grande, carnosa de color amarillo o púrpura.

Theobroma cacao Cacao / Sareguemineki

MALVACEAE

40

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 7 m de alto, a ve-ces con más de dos tallos prin-cipales, ligeramente inclinados. Hojas simples, alternas, con el limbo de forma oblonga a elípti-ca, glabra, de color verde oscuro en el haz y más pálidas en el en-vés, con el peciolo en los extre-mos engrosado. Flores con el cá-liz blanquecino o rosado y péta-los blancos, rosados o purpuras agrupados en racimos de 20 a 25 flores sobre protuberancias. El fruto es una baya carnosa oblon-ga, de color amarillo o purpura, con numerosas semillas. La pul-pa del fruto es comestible, y con ella se preparan refrescos; de las semillas, se extrae aceite o man-teca. Crece principalmente en bosques primarios y es cultivado.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.

Fenología: Producen flores y frutos casi todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 7 metero, okonogaka aratinkagetake pitepageti inchakii kametigetankitsirira, onti okanagagetaka. Ogari oshipage onti kantaka okañotakara omechoshiagetira, kanuroshiagetake okonogaka onti okiteshiagetake, aityo pashini onti okaniashiatake opotsitatakotumatakero maani, otsatatsataagetakara otsegogetakera ovetsainkagetakara oshipage. Ogari otegapage oporenkanakera kutategatavagetake ontirika choeni okiraatake maani antari magatiro kutategamatake aikiro choeni okiraatake apatotegagetakara magatiro onake 20 ontirika 25 otegagetakera patatogegagetakara magatiro. Ogari okitsoki onti otimake anta tsompogi okitsoki akakichoegiti kitekitsotavagetake ontirika okovoreakitakera otovaigavageti kara onti agagani aceite ontirika igeika. Onti oshivoki anta inkenishiku otimasanotira inchatipage aikiro opankitagani.

Otivarokagetakara: Oponiakotaka mejikoku oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Onti otimi otega otovaiti aikiro okitsoku magatiro shiriagarini.

Wilf

redo

Men

doza

Page 60: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

118 119

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato omarane tera onkusote, ogari otaki enokutirira otyomiaegiti onake otagiagetakara ogatsantsatakipageni,

ogari oshipage otimagetake oponashiagetakara ogashiapageni ogari oipage kanuroitavagetake onti

okisaatumaake aikiro okiraatumatake.

Árbol de madera suave, corteza externa con pequeñas grietas longitudinales, hojas compuestas con los foliolos glabros y

frutos globosos de color morado a rojizo.

Cabralea canjerana Cedro masha y Requi blanca / Seiguiriki

MELIACEAE

41

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 40 m de alto, con tronco cilíndrico, corteza grue-sa fisurada suave y rojiza. Ho-jas compuestas, alternas, impa-ripinnadas, foliolos oblongos con base fuertemente asimétri-ca, el haz y envés glabras. Flores con pétalos de color verde cre-ma, agrupados en racimos axila-res. Frutos globosos de color mo-rado a rojizo, la superficie con lenticelas. Usado como madera-ble, pero de poco valor comer-cial. Crece en bosques secunda-rios en áreas abiertas.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Paraguay, debajo de 2500 m de altitud.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO.

Fenología: Producen flores en la época seca entre junio y sep-tiembre y producen frutos a ini-cios de la época lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 40 metero ogari opoa omaraponanisano, ogari otakipage omarakotapageni karagaraimatake mechokotamatake aikiro kiraakotamatake. Ogari oshipage oashiatake magatiro kantaka okañotakara maika omechoshiatavake oashitakotakero magatiro apatoshiagetakara otapishiatakotakarora aikiro otontapanatakotakerora aikiro opigapigavanatakara. Ogari otegapage onti okaniategatake apatotegagetakara magatiro anta ovikategagetakara otsegoku. Ogari okitsoki onti otagigamotikigetaka onti onashonkamokoikigetaka aikiro okiraatakotakerora anta enoku onti osaamokoikitake. Onti otimashitake agakenkanira okota impogini onti ompimantanunkanira. Onti oshivokake inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage okoneagitetira.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara costa rica oatakovagetanake paraguay, ogenokakara 2500 metero.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage anta osarigagitetira, yoga kashiri jonioku intiri setiembre, ogari otimira okitsoki onti otsititanaara oparigaatanaira.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 61: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

120 121

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka opoaku, onti okitetumantake mechotakimatake ogari oenkagakera

santarienkamatake, ogari okitsoki anurokitsotavagetake choeni okitetumatake, otapatakotakaro otaki

kutatakutumatake.

Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón claro, con suave olor a ajo; fruto capsular de color marrón claro,

cubierta de lenticela blanquecina.

Cedrela odorata Cedro / Santari

MELIACEAE

42

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m alto, con ta-llo lenticelado y fisurado, soste-nido por raíces tablares peque-ñas. Hojas compuestas, alternas, agrupadas en el ápice de las ra-mas, foliolos asimétricos. Flores pequeñas, agrupadas en un raci-mo terminal o axilar. Frutos cap-sulares, con la superficie de color marrón claro, cubierta por len-ticelas blanquecinas, se abren en 5 valvas leñosas, con semi-llas aladas. Usado como madera-ble de buen valor comercial, su corteza se usa como tinte. Crece en bosques primarios, principal-mente en áreas colinosas.

Distribución: Desde Venezue-la hasta Paraguay, debajo de los 1600 m de altitud.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SME.

Fenología: Florecen durante la estación seca, mayormente entre julio y octubre, y fructifican a fi-nes de la estación seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 30 metero ogari opoa tankatanpoavagetake aikiro karagarapoamatake, onti oshintsitagagetakero omentsapage otyomiaegitirira. Ogari oshipage onti gotankicha oshipage apatoshiagetakara anta otsegopageku otyomiashiegitisanotyo. Ogari otega otyomiategaegiti apatotegagetakara anta okarashigetakera ovikavikaatakara otsegoku. Ogari okitsoki akakichoegitisano okamarakitsotakera oponagetakarao otakipage kutakitsomatake, pintagierora onake 5 okitsoki metsokimatake, ogari okitsoki ogatsantsakitsomatake. Onti otimashitake ashi okota ompimantakenkanira ogari otaki onti agagani opitsitsatakenkanira. Onti shivokageti anta inkenishisanoriraku, ogasanotyo otishigetanakera ario onake kara.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara venesoeraku ogonketakovagetanaka paraguay ogaenokakara onake1600 metero.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SME.

Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage osarigapaakera, yoga kashiri jorio intiri octubre ogari otimanakera okitsokipage onti atake otsonkatanaara sarini.

ll VU

Robi

n Fo

ster

Page 62: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

122 123

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari otakipage tankatankaimatake onti kiraari ogari oparipage onti okotagetake, ogari oshi ario

kara onagetake tesano ontentavakagempa, ogari okitsoki omarapageni aikiro aityo ovatsa, otankanakerika ario kara

oneinkani ario onakera okitsoki.

Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón rojizo, con raíces tablares; hojas compuestas, con pocos pares de foliolos asimétricos, frutos grandes y leñosos, que se abren

desde la base hasta el ápice.

Swietenia macrophylla Caoba / Yopo

MELIACEAE

43

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 40 m de alto, tronco recto y cilíndrico con corteza de color marrón roji-zo, usualmente con raíces ta-blares. Hojas compuestas, alter-nas, imparipinnadas, agrupadas en el ápice de las ramas, foliolos opuestos y subopuestos, oblon-gos con base asimétrica. Flores de color verde crema agrupadas en racimos. El fruto es una cáp-sula ovoidea, que se abre de la base hacia el ápice, en cinco val-vas leñosas, con semillas aladas numerosas. Usado como ma-derable de alto valor comercial. Crecen principalmente en el bos-que primario.

Distribución: Desde México hasta Bolivia, debajo de los 1200 m de altitud.

Distribución local: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SM3.

Fenología: Floración durante la estación seca, entre agosto y oc-tubre, y fructifica frecuentemen-te hacia fin de año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato omaranerika kara ogatsantsatakera onake 40 metero ogari opoa katinkavagetake aikiro ogapoanisano ogari otakipage onti okitetumatake, ogari otaparipage onti okotagetake. Ogari oshipage apatoshiagetaka magatiro otimagetake tovaiti apatoshiagetaka ovikagetakarora anta otsegopageku. Opigashiagetaka ontiri choeni omarashiagetake ovikagetakara okiiku onagetakera magatiro. Ogari ontegapage okaniatake apatotegagetaka anta okanategagetakera. Ogari okitsoku onti otsantsakitsotake, otankakotanakera magatiro okitsoki onagetakera 5 okitsokigetakera otovaigavagetityo kara. Ogari otimashitakerira onti agakenkanira okotapage opunavagetatari kara. Onti oshivokageti otimasanogetakera inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara mejikoku oatakovagetanake voriviaku antari ogaenokakara onake 1200 metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage osarigagiteira, yoga kashiri agosto intiri octubre ogari otimantarira okitsoki irorotanake ontsonkanaempara shiriagarini.

ll VU

Ham

ilton

Bel

trán

Page 63: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

124 125

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake ogari otakipage tagiririimataka okitepoatumatakera ogari oani kutakashiamatake

otovaigavagetiratyo kara oani.

Árbol con la corteza externa lenticelada de color anaranjado, con látex blanco muy abundante.

Clarisia racemosa Mashonaste / Erapatza

MORACEAE

44

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 40 m de alto, tronco cilíndrico con corteza anaranjada con numerosas len-ticelas alargadas, con látex blan-quecino. Hojas simples, alter-nas, ovadas, dispuestas en un solo plano, glabras y rígidas. Flo-res pequeñas, las masculinas con un solo estambre, agrupadas en racimos. Los frutos son drupas subglobosas, de rojizas a amari-llentas y lisas, carnosas con una semilla. Usadas como maderable de poco valor comercial. Crecen principalmente en bosques pri-marios.

Distribución: Desde Nicaragua hasta Bolivia, debajo de los 1200 m de altitud.

Distribución local: PAG, KIR, POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA.

Fenología: Registro de floración durante la estación seca, produ-cen frutos a fines de la estación seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 40 metero opoa ogapoanisano, ogari otakipage onti okitetakotumatakero otovaigavagetiratyo kara ogatsantsatakipageni, ogari oani onkutakashiavagetetyo kara. Ogari oshipage aityo otimakerora osuashiagetakera aikiro pampashiamataketyo omarapani kusoshiamatake. Ogari okitsoki apatogisetaka akachomontekiegitisano onti okiraakitsogetake aikiro okitetakotakerora, kusokitsomatake, otimakera ovatsa anta okitsokiku. Onti otimashitake ashi agakenkanira okotapage ompimantavagetakenkanira. Onti oshikageti otimasanogetira inkenishipage terira omporoimatenkani.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara nikaragoaku, ogonketakovagetanaka voriviaku otimakera ogaenokakara onake 1200 metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA.

Tyara okanta iroriri: Otsirinkakotunkanira otovaigavagetityo kara otegapage anta osarigagitetapaakera ogari okitsoki onti otimasanoti otsonkanaara osarigagitetapaakera.NT

Seve

ro B

alde

ón

Page 64: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

126 127

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake ogapanagetakera oshipage onkusopanavageteratyo kara okonogaka onti

okiraapanagetake ontirika okamarapanagetakera ogari oanipage onti okutakashiagetake otovaigavagetiratyo kara.

Árbol con el envés de las hojas ásperas al tacto y peciolo rojizo y escamoso, con exudado blanco abundante.

Ficus maximaOje / Potogo

MORACEAE

45

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 25 m de alto, cor-teza lisa, con exudado blanco y abundante, con estípulas glabras o puberulentas. Hojas simples, alternas y elípticas. Tiene una in-florescencia globosa en cuyo in-terior están las flores. Los frutos son siconos globosos, verdosos con pulpa roja. Usado como an-tihelmíntico se aprovecha su ma-dera para el entablado de las vi-viendas. Crece en el bosque pri-mario, principalmente en áreas colinosas y cerca de la orilla de los ríos.

Distribución: Desde México hasta Bolivia.

Distribución local: KIR, MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR, SM3.

Fenología: Producen flores y frutos en la época seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 25 metero ogari otakipage kusotakimatake ogari oanipage kutakashiamatake otovaigavageti kara, otontakotatakera agaveake okusotakera maani. Ogari oshipage kantaka okañotakra ogatsantsashiagetakera. Ogari otegapage otapitegagetaka anta tsompogi otegaku. Ogari okitsoki otyomiakichoegitisano tapigagichotavagetake, kaniakitsomatake ontiri aikiro okiraakitakera. Otimashitake ashi ogavintantaganira aikiro agagani ovetsikantakenkanira pankotsi. Onti oshivokageti inkenishiku otimasanotakera inchatopage, aikiro anta otishigetanakera ochoenigetakera niaapage.

Otivarokagetakara: Oponiakotanaka mejikoku oatakovagetanakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: KIR, MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ogari okitsokipage onti otimi osarigasanotira.

Wilf

redo

Men

doza

Page 65: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

128 129

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ontseisevageteratyo kara magatiro opoaku akatsititseiegiti, onti shintsitagagetakero omentsa ogari oanipage onti okutakashiagetake aikiro onti

osaankiatakotakero okiteaatumatake shintsi opotsitaatanake okianakerora oenka.

Árbol cuyo tronco tiene espinas cónicas y cortas, sostenidas por aletones, con exudado de color blanco claro a amarillento

que se oscurece rápidamente con el aire.

Poulsenia armataLlanchama / Kotokiriniro

MORACEAE

46

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, ta-llo cilíndrico, cubierto de espi-nas cónicas y cortas, las cuales se desprenden fácilmente; en la parte interna del tallo, con un exudado de color blanco a ama-rillento. Hojas simples, alternas, en el limbo, ovadas de base cor-dada; de color verde oscuro el haz y verde pálido el envés. Flo-res de color verdoso, agrupadas en racimo. Los frutos son drupas comestibles. Se usa como made-rable y se emplea en cajonería, ebanistería, para hacer hamacas, esteras, mantas, vestimentas y elementos folclóricos. Crecen ge-neralmente en bosques prima-rios con relieve planos.

Distribución: Desde México has-ta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO.

Fenología: Producen flores y frutos en la época húmeda.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 30 metero omaragantonisano, otimakera otsei magatiropage akatsititseiegiti shintsi ontsokiakempa antari okiiku onti okutapoatake aikiro okitepoatake maani. Ogari oshipage kantataka okañotakara maika omechoshiatakera okavogutashiatakera okonogaka onti opatuavanagetake onti okaniapanatake aikiro opotsitatumatake aikiro okaniatakotumatakero anta savipana. Ogari otegapage onti okaniategatake apatotegagetaka magatiro okanatakotakero. Ogari okitsoki onti osekataganirira. Onti otimashitake agakenkanira okotapage ovetsikakempara kajonakipage mesapage, aikiro ovetsikakempara opionkakotantaganirira, shitatsipage tsagompurontsipage manchakintsipage ashi irimatikantaigemparira. Onti oshivoki ontimasanotira inkenishisanorira ontirika opampatapaakera.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara mejikoku oatakovagetanake anta voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri okitsoki anta oparigaatira inkani.

Seve

ro B

alde

ón

Page 66: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

130 131

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka, onti opotsitatumatake, okiraatakotumatakero otovaigavageti oanipage ontirika onkaratakenkanira onkantavagetanake

sararara oaniapage.

Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón rojizo, abundante savia traslúcida y rojiza al cortar.

Otoba parvifolia Cumala / Iririanpinosheto y Joyo

MYRISTICACEAE

47

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 20 m de alto, de tallo recto, con la corteza exter-na agrietada, con exudado roji-zo, de sabor muy amargo y per-tinente. Hojas simples y alternas; limbo elíptico y envés glauco. Flores masculinas más pequeñas que las femeninas, agrupadas en un racimo. El fruto es una cáp-sula globosa con dos valvas, con la superficie lisa, de color ama-rillento; la semilla es negra, cu-bierta por un arilo blanco. Usado como maderable. Crece en bos-ques primarios, generalmente sobre áreas colinosas.

Distribución: Desde Panamá hasta Bolivia, hasta los 2000 m de altitud.

Distribución local: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO.

Fenología: Florecen durante la estación seca, entre agosto y oc-tubre, y la fructificación es a fines del año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onake 20 metero okatinkavagetira kara ogari otakipage tagirereimataka okiraatumatake antari antsikakerora kepishimatake agaveake osakakaera. Ogari oshipage mechoshiamatake otontashiatakotakero omarapanapageni. Ogari otegapage yogari surari ityomiani inake ogari tsinane choeni omaranetumatake, apatotegagetaka okanamonkitakera. Ogari okitsoki onti okoroatake otapityonkarekitakara onagetake piteti okitsoki onkusotegavageteratyo kara okitetegatakera ogari okitsoki onti opotsitatumatake ogari opeshiki onti okutatake. Ogari otimashitakerira onti ashi okota. Oshivokagetake kara otimasanotakera inchatopage aikiro anta otishigetanakera.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara panamaaku ogonketakovagetanaka voriviaku antari otimakera ogaenokakara onake 2000 metero.

Itimira otimagetaganira: PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage osariganakera yoga kashiri agosto intiri octubre ogari otimakera okitsoki onti otsonkatanaara shiriagarini.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 67: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

132 133

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari otaki mechotakimatake otagitagiapoavagetaka antari pinkaratakerorika onkonteatanake oani kutakashiamatake ontirika

okiteatumantake shinti oporegi onti okiraatake maani ogari otegapage onti okitetumatake maani.

Árbol con corteza finamente fisurada a escamosa. Cuando se realiza un corte, la corteza interna de color blanco

amarillento se oxida rápidamente y pasa a un color rosado intenso; flores color crema.

Minquartia guianensis Huacapú / Jahuantishi

OLACACEAE

48

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 30 m de alto, con el tronco cilíndrico, con la corte-za externa finamente fisurada a escamosa. La corteza interna es de color blanco amarillenta, se oxida rápidamente y pasa a un rosado intenso. Hojas simples, al-ternas, con el peciolo fuertemen-te acanalado, limbo oblongo a elíptico, coriáceo y glabros. Flo-res cremosas, agrupadas en ra-cimos. Frutos subglobosos, li-sos de color verde, púrpura o ne-gruzco, carnosos de sabor dulce. Se usa como maderables. Crece principalmente en bosques pri-marios.

Distribución: Desde Nicaragua hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3.

Fenología: Producen flores y frutos en la época seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsarika kara onake 30 metero omarapoanisano ogari otaki mechotakimatake tovaiti otakigetakera antari tsompogi onti okutatakitake aikiro okitetumatake, shintsi oyogetake shintsi omporoakenkanira. Ogari oshipage kameti onake kantaka okañotakara otovaigavageti opana aikiro otovaigashivagetira okusoshitumatake aikiro otimagetakera magatiro oshi otsatashiagetakara. Ogari otega okitetegatumata apatotegatumataka ovikavikaatakara otonkipageku. Ogari okitsoki onti otapimotikitakitaka kusokimatake okaniamotikitake, ogari okitsoki onti opotsitatumatake otimakera ovatsa apochatakotakerora. Ogari otimashitakerira onti otimakera okotapage ovetsikakenkanira pankotsi. Onti otimageti kara otimasanogetira inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakarora nikaragoaku oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsoki anta osarigasanotira.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 68: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

134 135

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti tovaseri okusoshivageteratyo kara antari oshipageku onkusoshivagete kovoreashimatake ogari otega

okutategatake kaniatsapamatake otsapagetakara.

Hierba rizomatosa, con el envés de las hojas brillantes. Flores blancas con líneas verdes.

Phragmipedium pearceiNo conocido / No conocido

ORCHIDACEAE

49

DESCRIPCIÓN

Hierba con rizomas estoloníferos de 5 cm de largo. Hojas lineales con un haz de color verde oscuro y con el envés de color verde bri-llante. Flores con sépalos blan-cos con líneas verdes, pétalos la-terales lineales del mismo color de los sépalos, el labelo saccifor-me externamente con líneas ver-dosas, internamente con puntos verdes y púrpuras; agrupadas en racimos de 4 a 9 flores cada uno. Fruto capsular, glabro. Se desco-noce el uso. Crecen generalmen-te en bosques primarios.

Distribución: En Ecuador y Perú hasta los 1200 m de altitud.

Distribución local: NM, KIR.

Fenología: Producen flores y frutos casi todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti tovaseri onake apatoshinagetakara onake ogatsantsatakera 5 cm. Ogari oshipage okatinkashigetake okaniashiatakera aikiro okaniatakotakero oporeakotakerora. Ogari otega onti okutategatumatake otsapatsapaatakotaka aikiro okaniatakera otegapage ogatsantsategagetake otimasanovagetakera kara otegapage antari anta tsompogi onake kara okaniatakera ontiri otegapage apatogetaka onagetakera 4 ontirika 9 otegapage. Ogari okitsoki otsantsakitsotakera. Tera tatoita ovetsikantumantenkani. Onti oshivokageti otimasanotira inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara ecuadorku opokakovagetake aka peroku ogaenokakara onake 1200 metero

Itimira otimagetaganira: NM, KIR.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri aikiro okitsokipage onti otimi magatiro shiriagarini.

NTll

Víct

or V

illal

obos

Page 69: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

136 137

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti tovasri ogari otsego onti aratintisegororoatake, ogari oani onti okutakashiatake, ogari oshipage

omirinka omechoshiagetake akachanchashiageni, antari otapinapanaku onti okamarashiatake.

Hierba con ramas horizontales, con látex blanco, hojas alternas subsésiles y envés grisáceo.

Phyllanthus niruri Chanca piedra / No conocido

PHYLLANTHACEAE

50

DESCRIPCIÓN

Hierba anual, de hasta 50 cm alto, con látex blanco, tallos y ho-jas glabras con ramas horizonta-les. Hojas simples, alternas, sub-sésiles con la base fuertemen-te asimétrica. Flores de color ver-doso, agrupadas en la base las femeninas y las masculinas ha-cia el ápice. El fruto es una cáp-sula. Se usa toda la planta con-tra la formación de cálculos bilia-res y renales. Crecen en bosques secundarios y en chacras aban-donadas.

Distribución: Desde México hasta Paraguay.

Distribución local: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.

Fenología: Florecen y fructifican durante todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Tovaseri onake otimi omirinka shiriagarini, ogatsantsatakera onake 50 metero, ogari oaeni onkutakashiavagetiratyo kara ogari oshi otsatavanagetaka ogari otsego onti aratinkatsegororoatake. Ogari oshi onti kantaka okañogetakarora omechoshiatakera, antari otapinapanaku onti otsataka okusopanatake akapañaegitakera. Ogari otega kaniategatumantake apatotegataka oga tsinane, ogari surari onti ovikaka anta otsegoku. Ogari okitsoki onti okanurokitsotake. Onti otimashitake ashi ogavintantaganira otimakaira amapukite anta ashinkanaku ontiri achomoneku. Onti oshivokageti anta inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage, ontiri tsamairintsi ovashigantaganirira.

Otivarokagetakara: Oponiakotaka mejikoku oatakovagetanake paraguay.

Itimira otimagetaganira: KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.

Tyara okanta iroriri: Onti otimavageti otegapage tovaiti ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 70: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

138 139

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti kapiro otagaganira, ogari oshi ogatsantsashiamatake akatsitishiegiti akachanchashiageti onake, onti

ogavigaviataka agaveake onkonogakemparora inchatopage, ogari okitsoki okanurokitsogetake otimake ovatsa.

Bambú leñoso, con hoja lanceolada con corto pseudopeciolo. Forma parches homogéneos o puede estar mezclado con

árboles. Con fruto cariópside carnoso.

Guadua sarcocarpa Paca / Kapiro

POACEAE

51

DESCRIPCIÓN

Bambú leñoso con tallos ergui-dos o arqueados, de hasta 20 m, presencia de espinas en los nu-dos de hasta 10 cm de largo. Ho-jas lanceoladas hasta 20 cm lar-go con corto pseudopeciolo, gla-bras a ligeramente piloso. Flores con los estambres de color púr-pura, que forman racimos termi-nales. Fruto cariópside carnoso. Los tallos rectos son usados en la construcción de casas para fa-bricar entarimados; los entrenu-dos son usados para la cocción de pescado en la brasa, el fruto es comestible. Crecen formando parches uniformes, denomina-dos pacales o pueden estar mez-clados con algunos árboles.

Distribución: En Bolivia, Brasil y Perú.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC, MIP, SM3.

Fenología: Producen flores y fru-tos después de 40 años; después de la floración producen frutos en forma masiva toda la pobla-ción, para posteriormente morir y ser reemplazado por el estable-cimiento de las nuevas plantas de bambú que germinan.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti kapiro onake otagagani, ogari okoroa ogavigaviataka ontirika opitake ogatsantsatakera onake 20 metero aityo tovaiti otseipage onagetakera ogereto onake 10 cm ogatsantsatakera. Ogari oshipage akashiaegiti ogatsantsashiagetakera onake 20 cm ogatsantsatakera akatsititakera ovikagetakara entyashiamatake tera ontenashiatumate tsuampishiamatake. Ogari otega onti ovikatankutaka magatiro onti okanatake okarakutanakera. Ogari okitsoki akakichoegiti timake ovatsa. Ogari okoroa katinkamatake, onti ovetsikantaganira pankotsipage aikiro ontikakotantakenkanira ogari ovetseigaganira onti okametitashitake inkentavatsatantakenkanira ivatsa shimapage intashitakenkanira, ogari okitsoki onti ogagani. Onti oshivokake ogavigaviatakara otentavakagaigaka opaitantakarira kapiroshi agaveake ontentagakemparora inchatoshipage.

Otivarokagetakara: Otimakera voriviaku, brasilku, ontiri Peroku.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC, MIP, SM3.

Tyara okanta iroriri: Onti otimasanoti otega ontiri okitsoki avisanakera 40 shiriagarini, impogini ontegamaitanaera ontimanake okitsoki ontovaigavagete kara impogini onti onkamanake ompugapaerora pashini okarira tsovankanaatsine kapiro.

Wilf

redo

Men

doza

Page 71: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

140 141

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchakii omaranerika kara ogari oshi onti ogatsantsashiatake opegakara evarontsi, ogari oshi onti

okañovetakari ivanki ogatsantsatakera onake patiro metero.

Hierba grande, con las hojas dispuestas en abanico; su inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m de

tamaño.

Gynerium sagittatum Caña brava / Saboro

POACEAE

52

DESCRIPCIÓN

Hierba rizomatosa, con tallos er-guidos huecos hasta 6 m de alto, cubiertos por las vainas de las hojas. Hojas lanceoladas, alter-nas, dispuestas en un solo plano, en forma de abanico. Flores nu-merosas, la inflorescencia se ase-meja a una pluma de hasta 1 m de tamaño. Los ejes de la inflo-rescencia se usan para hacer fle-chas, lanzas de pesca, y en arte-sanía, los tallos se aprovechan como cercos de jardines o pare-des de las casas; sus rizomas son hervidos como diurético. Crecen en la orilla de los ríos, en los bos-ques secundarios.

Distribución: Desde los Estados Unidos hasta Paraguay.

Distribución local: CASH1, CASH2, CASH3.

Fenología: Producen flores y frutos durante todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchakii onake katinkakiimatake ogatsantsatakera onake 6 metero apataakaro magatiro oshipage. Ogari oshipage ogatsantsashiapageni kara pashiatiro onake kanuroshiamatake agaveake ovetsikakenkanira evarontsi. Ogari otega tovaitisanotyo, opoegamaitakera onti okañovetakari ivankipage ogatsantsatakera onake 1 metero. Ogari okii oporenkagetake ashi ovetsikakenkanira chakopi kurikii shimakirontsi ontirika pashinipage, aikiro okii onti otimashitake ontantakotantakenkanira otegapage ontiri tantarintsi ashi pankotsi ogari ovatsapage okotagani ashi antiritemparora. Onti oshivokageti niaapageku otsapiaku ovogeshigetira.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara Estados unidos ogonketakovagetaka paraguay.

Itimira otimagetaganira: CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanoti otegapage ontiri okitsokipage magatiro shiriagarini.

Wilf

redo

Men

doza

Page 72: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

142 143

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato, katinkakiimatake ogari otsegopage omotogetaka, itimantavagetaro kañai, ogari otegapage

otimagetake mavati otegapage otimagetake otega kanurotegatavagetaka antari okaratakera onti otapigaka

maani ogari okitsokipage onti okiraakitsogetake.

Árbol con el tallo y las ramas huecas. Se lo asocia con hormigas. Las flores tienen tres brácteas formando una

estructura globosa en la base; fruto de color rojizo.

Triplaris poeppigiana Tangarana / Kanai

POLYGONACEAE

53

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 12 m de alto, tronco principal y ramas con ori-ficios donde viven hormigas; con estípulas que rodean comple-tamente al tallo, que al caer de-jan una cicatriz. Hojas simples y alternas, con el limbo oblon-go. Flores femeninas solitarias, con tres brácteas formando una estructura globosa en la base y agrupadas en racimos. El fruto es un aquenio con tres ángulos, en-cerrado en un tubo con tres ex-pansiones alares, de color roji-zo. Las picaduras de las hormi-gas que viven en el tallo se usan contra el reumatismo. Crecen en bosques secundarios próximos a la orilla de los ríos.

Distribución: Desde Bolivia has-ta el Perú.

Distribución local: NM, SM, MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.

Fenología: Florecen y fructifican en la época seca.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato ogatsantsatakera onake 12 metero ogari opoa katinkapoamatake ogari otsegopage onti otimagetake onake itimagetakera katitoripage, yapatosegagetakaro magatiro yonkuatakaro opoa antari opariganakera okanakero okashikisetakera. Ogari oshipage omirinka omechoshiatakera onti gotankicha oshipage. Ogari otegapage tsinake patiro onake, onake mavati otimanakera oveshintsaanakera otapityonkarekigetakara anta oshitikagetakara ario kara apatogetaka okana. Ogari okitsoki tsiripekiegiti mavati onake ogatsantsagetakera ashitakotakara akakorioati onake mavati okononkagetakara choeni okiraatumatake. Antari irogakempirika kañai nankitsirira kara inti ashi ashinkovakotempara. Onti oshiki inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatoshi, ontiri otsapiapageku niaapage.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara voriviaku oatakovagetake peroku.

Itimira otimagetaganira: NM, SM, MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega aikiro okitsokipage osarigagitetapaakera.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 73: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

144 145

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake ogari otaki onkusovagete aikiro saapoamatake aniapoamatake okonogaketakero kiraaripage,

ogari oshipage otyomiashiegini otentagagetakaro opitigetakera anta ovikagetakra oshitsakipage

otovaigavagetakera otyomiaegitirora oshipage.

Árbol con la corteza lisa y lustrosa, verde con ritidomas papiráceos de color rojizo, hojas pequeñas provistas de diminutos pelos en las axilas de los nervios secundarios

en el envés.

Calycophyllum spruceanumCapirona de altura / No conocido

RUBIACEAE

54

DESCRIPCIÓN

Árbol deciduo de hasta 30 m de alto, tronco liso, recto y brillan-te de corteza marrón o verde pe-tróleo, madera rojiza, provisto de ritidomas papiráceo. Hojas sim-ples, opuestas, con estípulas en-tre ellas, el limbo ovado. Flores pequeñas, blancas y aromáticas, agrupadas en racimos termina-les. Los frutos son cápsulas pe-queñas elipsoidales, pubescen-tes en la superficie, con muchas semillas aladas. Se las usa en la construcción de viviendas. La sa-via se usa en cosmética. Crecen en forma gregaria en bosques primarios.

Distribución: Desde Colombia hasta Bolivia, debajo de los 1200 m de altitud.

Distribución local: POT, TSO, POR.

Fenología: Florecen toda la es-tación seca, y fructifican entre agosto y septiembre.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato okusogetira kara ogatsantsatakera onake30 metero, opoa onkusovagete, katinkapoa, kovoreapoamatake otaki okiratumatake maani aikiro okaniatakitake okañovetakari peteroreo, ogari okota kiraatake onkusotavageteratyo kara. Ogari oshi otyomiashiaegini otyomiashianisano suashiatavagetake. Ogari otega otyomiaegitisano onkutategavagete onkasankavageteratyo kara, onti apatotegataka okanatakotakero otsonkanakara. Ogari okitsoki onti okarakitake otyomianisano ovikavikaagetakaro otyomiakichoeginisanotyo oporokigisetakera. Ogari okotapage onti ovetsikantagani pankotsipage ogari oani onti agagani ovetsikagetaganira. Onti oshivokageti anta otimasanotira inchatopage omarapageni.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara korompiaku oatakovagetakera voriviaku ogaenkakara onake 1200 metero.

Itimira otimagetaganira: POT, TSO, POR.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage anta osarigagiteira ogari okitsoki onti otimi yoga kashiri agosto intiri setiembre.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 74: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

146 147

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti ataguti inchatoku antari okiiku onti gotankicha otseipage, mentamentatsamatake, otovaigavageti oani kara,

ogari otegapage otyomiategaegini kitetegatavagetake.

Liana con tallo provisto de espinas, corchoso; almacena abundante agua. Flores pequeñas amarillas.

Uncaria tomentosa Uña de gato / Shamento

RUBIACEAE

55

DESCRIPCIÓN

Liana de más de 40 m de largo, tallo fisurado, su textura inter-na es fibrosa, con un par de es-pinas curvas no retorcidas. Hojas simples y opuestas con estípulas; limbo elíptico, con el envés to-mentoso. Las flores son peque-ñas, pubescentes y amarillentas agrupadas en cabezuelas globo-sas. El fruto es capsular con las semillas aladas. Usada contra la artritis y contra mordeduras de serpiente, su sabia es bebible y las espinas son utilizadas como sujetadores. Crece en terrenos planos a ondulados con pen-diente suave, es colonizadora, de rápido crecimiento; por ello pue-de ser hallada generalmente en claros, campos de cultivo, cha-cras abandonadas y al borde de los caminos.

Distribución: Desde Guatemala hasta Bolivia.

Distribución local: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV.

Fenología: Florece y fructifica en la época lluviosa.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti otsatake avuatakara inchatoku ogatsantsatakera onake 40 metero ogari okii okaragaraitake, ogari ovatsasanorira onti oshitsaroroimatake otimagetake otseipage okiiku gara opiganaa ontimaera otseipage. Ogari oshipage onti akashiaegitisano onake ovikavikaatakaro okiiku onagetake parikotikonapage tera ampatoshiatempa aikiro otapigashiagetaka. Ogari otega otyomiategatisano enkagategamatake aikiro choeni okitetegatake apatotegagetakaro ogitotegaku otapigategagetakara. Ogari okitsoki onti otsantsakitsogetake ogari ogatsantsakitsotumatake. Onti ogavintantagani mantsigarintsi ashinkovakotempara iragaera maranke ogari oani onti oviikagani ogari otsei onti okentakotantagani. Onti oshivoki opampatira ometsopatsagetira, onti otimagetake parikotipageku shintsi okimoti oshivokira onti oneagetakenkani anta onkoneagetakera tyarikara kara, otsamaitakotaganira tsamairintsiku ovashigantunkanira ontirika avotsiku okenapinitaganira.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara gatemaraku oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otega ontiri aikiro okitsoki oparigaatira inkani.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 75: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

148 149

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari oshi tesano ontimasanote oshisano akapañaegiti onake totatotaitaka, ogari otega onti

oponategatakotaka onti okitetegatake ogari okitsoki onti okanurokitake aikiro okiraakitake.

Arbusto a arbolillo con las hojas irregularmente dentadas con la base cordada; flores sin pétalos, con los estambres

amarillos. Los frutos son capsulares rojizos.

Tetrathylacium macrophyllum Llaja / Seripini

SALICACEAE

56

DESCRIPCIÓN

Arbusto a arbolillo de hasta 13 m de alto, con estípulas. Hojas sim-ples alternas, oblongas, base cor-dada y los márgenes espaciada-mente dentados. Flores peque-ñas, sin pétalos, con cuatro es-tambres amarillos, agrupadas en racimo con el pedúnculo ro-jizo. El fruto es una cápsula glo-bosa rojiza, con numerosas semi-llas. No se ha registrado ningún uso. Crecen en bosques prima-rios, preferentemente en las que-bradas.

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME.

Fenología: Producen flores y frutos a finales de la época seca, entre octubre y noviembre.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchatoshipage ogari ogatsantsatakera onake 13 metero, onti osuapoatake. Ogari opana onti omechoshiagetake apatoshiagetaka ogari oshitikakara ovikagetakara opana oveshintsaagetakara. Ogari otega otyomiani onake onake otega 4 okitetegagetake, ogari apitene otega apatotegagetaka okañovetakaro okana parianti okiraategatake. Ogari okitsoki onti oponatakotaka okiraakitsotakera otyomiaeginisanotyo okitsokipage. Tera ogotenkani tatoita okametitashitake. Onti oshivokake inkenishiku otimasanotira inchatopage anta otimagetira niatenipage.

Otivarokagetakara: Oponiakotaka costa rica oatakovagetake voriviaku

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage panikyara ontsonkanaempara sarini yoga kashiri octubre intiri noviembre.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 76: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

150 151

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato otimakera tovaiti otseipage ogari opana onti osuapanagetake, ogari otegapage okutategatake

okamachonkategatumatake.

Árbol con espinas en el tallo y en el envés de las hojas, con las flores de color blanco violáceo.

Solanum grandiflorumNo conocido / Poiniro

SOLANACEAE

57

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 15 m de alto, de rápido crecimiento, con espi-nas en el tallo y envés de las ho-jas. Hojas simples, alternas con el margen profundamente denta-do, el limbo ovado con pelos es-trellados diminutos en el envés. Flores blancas violáceas, agrupa-das en racimos. El fruto es esféri-co de color anaranjado, con nu-merosas semillas aplanadas. Se desconoce su uso. Crece en bos-ques secundarios o en chacras abandonadas.

Distribución: Desde Brasil y Co-lombia hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER, AGN.

Fenología: Producen flores y fru-tos durante todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake ogatsantsatakera onti onake 15 metero, shintsi okimotake oshivokakera otimagetakero otseipage anta opoaku otovaigavageti oshipage. Ogari oshipage omirinka omechoshiagetakera anta okarapanagetakera aikiro okusopanagetakera osuapanagetakera opitipanagetakera opotsitapanatake maani. Ogari otega onti okutategatake opotsonatakotakero maani apatotegagetakara okanaku. Ogari okitsoki akakichoti okitetumatake, otovaigavagetake okitsoki kavogutakimatake. Tera ogotenkani tatoita otimashitakera. Onti oshivokake inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage ontirika tsamairintsi ovashigantunkanirira.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara brasilku, oatakovagetanake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER, AGN.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage magatiro shiriagarini.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 77: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

152 153

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Inchato onake shintsi okimotake oshivokakera, ogari okii tipurokiimataka kusokiita aikiro kamarakiimatake,

ogari oshi ogapanapageni kaniashiamatake aikiro choeni onatsirigashiatake, ogari okitsoki onti okiteitake

maani okirajaitakotakero enkaenkamatake okitsoki poshinienkamatake.

Arbusto de crecimiento rápido, con el tallo de pubescencia dura y grisácea; las hojas con el envés de un color verde más claro que el haz, y los frutos de color amarillo a anaranjado.

Sus semillas tienen aroma agradable.

Solanum sessiliflorumCocona / No conocido

SOLANACEAE

58

DESCRIPCIÓN

Arbusto de 2 m de alto, tallo de pubescencia dura y grisácea. Ho-jas simples alternas, limbo ova-do, asimétricas en la base, pub-escentes en el envés, de color más claro que el haz. Flores de color verde amarillento, agrupa-das en pequeños racimos. Fru-tos globosos de color amarillen-to a anaranjado, con numerosas semillas, redondas y planas, de sabor ácido y aroma agradable. Con los frutos maduros se pre-paran refrescos y con los inma-duros, ensaladas. Se las cultiva y crecen en lugares abiertos.

Distribución: Desde Colombia hasta el Perú.

Distribución local: NM, KIR.

Fenología: Producen flores y frutos durante todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake onake antari ogatsantsatakera onake 2 metero ogari okii onti otiputipugiitaka kusokiimatake aikiro kamarakiimatake. Ogari oshipage kantaka okañotakara omechoshiageti omirinka, omarapanai ovetsikashiatakara otoviririkishiatakara anta ovikakara okiiku antari okiiku koneatasanomatake avisakero pashini inchato. Ogari otega onti okitetegatake apatotegagetakara okanurotegatakera. Ogari okitsoki onti okanurokitsotake okitekitakera maani okiraatakotakerora, otovaigavagetiratyo okitsokipage aikiro tapityokarekitavagetaka ontiri shimpetyaimataka, onti okachotake poshinienkamatake onekagira. Ogari oi irakankitsirira agunkanira ovetsikunkanira oviikakenkanira, ogari tyakarira irake onti ovetsikunkani ashi ogakenkanira. Onti oshivokageti otsamaigetaganira akiro onti opankitagani.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakra korompiaku oatakovagetanake Peroku.

Itimira otimagetaganira: NM, KIR.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovati otegapage aikiro oipage omirinka shiriagarini.

Ham

ilton

Bel

trán

Page 78: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

154 155

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato onake katinkapoamatake, ogari oshipage onagetake 7 ontirika 11 ovikagetakara omarashiapageni ovikagetakara antari okarapanatakera otimake okitsoki

kanurokitavagetake kañotakato ova.

Árbol con tronco recto, sus hojas con 7 a 11 lóbulos grandes, el peciolo inserto al borde de la lámina, con fruto globoso a

manera de uvas.

Pourouma cecropiifoliaUvilla / Sevantoki

URTICACEAE

59

DESCRIPCIÓN

Árbol de rápido crecimiento, de hasta 25 m de alto, tallo rec-to sostenido con raíces fúlcreas. Hojas simples alternas, con 7 a 11 lóbulos y envés blanquecino. Flores muy pequeñas, agrupadas solamente las flores masculinas, y en forma separada, las femeni-nas. Frutos globosos, con la su-perficie lisa, de color guinda os-curo, carnoso y dulce. El fruto es comestible cuando está maduro con aspecto de uvas. Crecen en bosques secundarios o en cha-cras abandonadas

Distribución: Desde Costa Rica hasta Bolivia.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME.

Fenología: Producen flores y frutos principalmente al final de la estación seca, entre julio y no-viembre.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake shintsi okimotake antari ogatsantsatakera onake 25 metero, katinkapoamatake onti shintsitagagetakero otsempokipage. Ogari oshipage kantaka okañotakara ovikagetakara patiropage onagetake 7 ontirika 11 antari otapinapanake onti okutapanatake. Ogari otegapage otyomiategaegiti apatotegagetakara intagati intega surari ogari otega tsinane tera ampatotegatempa.ogari okitsokipage kanurokitavagetake kisaakitsomatake metsokimatake pochamatake aikiro. Ogari okitsoki ogagani irakakerikara okañovetakara okitsoki ova. Onti oshivokageti inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage ontirikara tsamairintsiku terira ontsamaitaenkani.

Otivarokagetakara: Oponiakotakara Costa Rikaku oatakovagetake Voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, SME.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage ontiri oipage okarakuatanaira sarini yoga kashiri jorio intiri noviembre.

Wilf

redo

Men

doza

Page 79: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO TIMAGETATSIRIRA

CONSERVACIÓN / OKEMPOGIAGANIRA

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ONAKERA AKA PEROKU

am

lo

ay

md

ca

pa

cu

pi

hu

pu

ju

uc

li

sm

BAPD BAPsd

CITES IUCN DS

PBA Bs AIEND

156 157

ENDEMISMO / OMANTSIGANE

N

Onti inchato ogari okiipage choeni okiraakiitumatake ogari oshipage omagarashiapagenityo kara ogari opitigetakera

onti onagetake okarashiagetakera.

Árbol con el tallo de color más o menos rojizo, las hojas grandes acorazonadas, con pelos urticantes en el envés.

Urera caracasana Ishanga / Tango

URTICACEAE

60

DESCRIPCIÓN

Árbol de hasta 8 m de alto, ra-mificado desde la parte inferior, con la corteza internamente ver-dosa, con las huellas de las espi-nas. Hojas simples, alternas, lim-bo acorazonado, margen denti-culado, el envés de las hojas con pelos urticantes. Frutos de co-lor anaranjado. Las hojas se usan para artritis. Crecen principal-mente en bosques secundarios y quebradas cercanas a los ria-chuelos.

Distribución: Desde México has-ta la Argentina.

Distribución local: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT, TSO, TOT.

Fenología: Producen flores y fru-tos casi todo el año.

ITSIRINKAKOIGAKERORA

Onti inchato onake antari ogatsantsatakera onti onake 8 metero otsegotsegoitakera anta enokupage, ogari otakipage kaniatakimatake, onti gotankicha otseipage. Ogari oshipage kantaka okañotakra omechoshiatira, okavogutoshiatakera, okarashiatakera antari otapinapanaku onti gotankicha ipitigetakera. Ogari okitsoki kitekitsomatake. Onti otimashitake agavintantakemparora ashinkovakotempara. Onti oshivokageti anta inkenishiku tesakonarira ontimasanote inchatopage ontiri otimagetira niatenipage aikiro ochoenigetira nia koteagetatsirira.

Otivarokagetakara: Oponiakotanakara mejikoku oatakovagetanake Argetinaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT, TSO, TOT.

Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti otegapage aikiro okitsokipage patiropage shiriagarini.

Robi

n Fo

ster

Page 80: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

158 159

Aquenio: Fruto seco con una semilla, unida a la cáscara en un solo punto.Árbol: Planta de más de 5 metros de alto, de tallo principal; que se ramifica formando una copa.Arbusto: Planta de menos de 5 metros de alto, sin un tronco princi-pal; se ramifica desde la base.Arilo: Excrecencia que cubre total o parcialmente la semilla.Axilar: Relacionado a la axila. Fondo del ángulo superior que forma una hoja, bráctea o rama.Baya: Fruto carnoso con numerosas semillas.Bipinnada: Cada folíolo de la hoja se divide de manera pinnada.Bosques primarios: Vegetación primaria –poco alterada– caracteri-zada por árboles y lianas grandes.Bosques secundarios: Bosques degradados o en estado sucesional.Brácteas: Semejante a la hoja en forma, pero con distinto tamaño, color y consistencia.Cáliz: Conjunto de sépalos externos, generalmente de color verde en la flor.Capítulos: Tipo de inflorescencia en el cual las flores se disponen en un pedúnculo rodeado de varias brácteas.Cápsula: Tipo de fruto seco que se abre al madurar.Cariópside: Fruto seco indehiscente, con la cáscara fuertemente ad-herida a la semilla.Caulinar: Relacionado con el tallo.Cima: Inflorescencia cuya rama termina en una flor.Cordiforme: En forma de corazón.Coriáceas: De consistencia dura como cuero.Deciduo: Caedizo.Dehiscente: Que se abre.Dísticas: Que se disponen en dos filas.Divaricado: Ramas o ramitas secundarias que forman, con la rama principal, ángulos muy abiertos.Drupa: Tipo de fruto carnoso con una sola semilla.Envés: Cara inferior de la hoja.Espiciforme: Que tiene el aspecto de una espiga.Espiga: Inflorescencia cuyas flores sésiles se disponen en un eje principal.

Espinescente: Que se vuelve espinoso, que tiene muchas espinas.Espinuloso: Que presenta espinas pequeñas.Estilo: Porción de la flor femenina que une el estigma y el ovario.Estolón: Brote lateral del tallo subterráneo o sobre el suelo.Fascículos: Tipo de inflorescencias muy contraídas.Fisura: Superficie con grietas o hendiduras lineales.Foliolo: Segmento de una hoja compuesta.Forma biológica: Categoría dentro de la cual se incluyen los vege-tales que coinciden en su estructura morfológico-biológica y, de for-ma especial, en los caracteres relacionados con la adaptación al am-biente ecológico. Ejemplos: árboles, hierbas, etcétera.Fúlcrea: Aplícase a raíces sobre el suelo, que sirven de apoyo.Hábitat: Lugar con características físicas y biológicas donde se en-cuentra una especie.Hermafrodita: Que tiene los dos sexos.Hierba: Planta no leñosa de consistencia blanda.Imparipinnado: Es una hoja pinnada cuyo raquis termina en un fo-liolo.Indehiscente: Que no se abre.Inflorescencia: Conjunto de flores que se disponen sobre un eje.Lanceolada: En forma de lanza con la base y el ápice agudos.Látex: Secreción de las plantas al corte, blanco lechoso.Lenticelas: Pequeñas aberturas visibles de forma lenticular.Liana: Tallo sarmentoso que trepa los árboles.Limbo: Porción más ancha de la hoja.Monocaule: Formado por un solo tallo.Oblanceolado: Limbo más ancho hacia el ápice.Oblongo: Más largos que anchos con bordes casi paralelos.Obovada: En alusión a la forma del huevo, pero en posición invertida.Ovoide: En alusión a la forma del huevo.Palmaticompuesta: Es una hoja compuesta cuyos foliolos nacen de un peciolo común.Palmatinervias: Nervaduras que se originan de un solo punto y di-vergen como los dedos de una mano abierta.Panícula: Tipo de inflorescencia que está doblemente ramificada de un eje central y que termina en una flor.

Glosario

Page 81: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

160 161

Pétalo: Cada una de las partes que compone la corola.Pinnada: Hoja dividida cuyos segmentos se dispone a ambos lados del nervio principal.Pinnatinervio: Es una hoja en la que existe un nervio principal y de las que arrancan otras laterales o secundarias a ambos lados, como del raquis de las plumas, las barbas.Puberulento: Con pelos muy finos y escasos.Racimo: Tipo de inflorescencia, las flores pedunculadas sobre un eje central.Resina: Sustancia de secreción de diversa composición química.Rizoma: Tallo subterráneo.Sacciforme: En forma de saco.Samara: Tipo de fruto provisto de una prolongación membranácea.Sépalos: Cada una de las partes que compone el cáliz.Sicono: Fruto compuesto de forma globosa con abertura apical o en cuyo interior se encuentran los frutos.Tricomas: Excrecencia a manera de pelos de varias formas.Unisexuales: Con los sexos separados.

Kamantakogetakerorira niagantsipage komugetankicharira

Kusoki okitsoki: Okitsokipage orogankitsirira oponatakotaka anta osamaku.Inchato: Onti inchato ogatsantsanisanotyo kara onake 5 metero aityo opoa; impo omatapaaka otsegopage ovashi otimanakera oshipage.Inchashimpo: Onti opankitaganirira ogatsantsani onake 5 metero tera ontime, opoa oshivo oponiakara savi onti otsegororoitake.Ponatakori okitsoki: Onti savotakotirorira magatiro okitsoki nankitsirira tsompogiOtsegotira: Onti natsirira okegoku. Onake enokukya ovikakara oshi, ontirika otsego.Metsori oni: Onti timatsirira oipage aityo ovatsa otovaigavageti okitsokipage.Otsegoshiatira: Patiropage ovevirikaakara oshipage otivarokana pashini oshipage.Inkenishipage terira omporoenkani: Onti inchatoshipage tekyarira oporoimatenkani otimasanotakera inchatopage ontiri opoapage omarapageni tera omporoimatenkani.Inkenishi tesano ontime inchato: Inkenishipage oporoanatunkani ontirika antavagetantunkani.Kantatigashiari: Okañovakagaka oshipage ovetsikakara, kantankicha okantatigaka omarapagetakera okaniatakera ontiri okusotakera.Otega kaniategari: Apatogetakara magatiro nankitsirira enoku ariorika onti okiraatake otegaku.Posanteri otegapage: Oposantegetakara otegagetakera, nerotyo otegapage otimanakera otega omonkiitanakera onkuatanakarora magatiro otakipage.Orogarioi: Oposantegetakara oi orogankitsirira impo avireanakara irakanakera.Okitsoki orogiri: Onti oi orogake okamaitakera ogari otakipage okusotakera ovetsikanakara okitsoki.Okii: Onti oniakogetakerora okiipage.Tsegororointo: Otegamaitakera antari otsegomaitakera.Kasamatirorira: Ovetsikashiatanakara okañovetanakarora nigakitsi.Kusomeshinaro: Onti kusotatsirira okusotasanovageti kara

Page 82: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

162 163

kañovetaka imeshina.Timari onani: OanipageTankari: TankagetatsiriraVetsainkari: Onti timatsirira piteti otsaipageTsegororoiri: Onti otsego ontirika tsegogetatsirira oatanakara anta otimanakera otsego pashini otsego, otentagakara otankanakerikaKitsokiri metsori: Timagetatsirira oipage ogaganirira patiro okitsoki.Enokushia: Oshi nankitsirira savipanaMonkitatsirira: Timatsirira ontirika kañovetarorira omonki agaganiriraTegantopage: Onti timagetatsirira otegapage aityo patiro shintsitagagetakerorira.Tseinto: Onti timagetatsirira otseipage aikiro timasanogetatsirira otseipageTimari otyomiati otsei: Onti timagetatsirira otseipage otyomiaeginiPatotegatacharira: Onti maanipage otega tsinane nankitsirira anta ontiri otimantarira otega.Okii natsirira kipatsiku: Onti oshivokanaira akiro okii oponiapaakara savi kipatsi.Tovaigari otega: Otovaigakera otegapage ontirika otovaigasanovagetakera.Tsempokiri: Nankitsirira otsempokipage ontirika oshintsitantagetarira oparipagePonashiari: Onti oga opana oshi oponavonataka.Niashiagetatsirira: Onti otimagetakera inkenishipage onti okañovakagaka otentavakagakara oniakogetakerira niagetatsirira okantativagetaka, okañogetakarora oshigavakagakara timagetatsirira kara kañorira. Inchatopage ontiri tovaseripage.Kusotarigorira: Onti timatsirira oshitsakipage onakera nata kipatsi shintsitagakerorira.Otimira: Onti ogite onagetetakera terira anie intiri niagetatsirira tyarikara karaPitegetacharira: Onti piteanitacharira piteni onagetake.Tovaseri: Pankirintsi terira ontagenkani tera ontimumate ovatsa. Imparipinnado.

Savoshiaripage: Onti timatsirira oshi patoshitacharira antari otsonkatanakera apatoshiataka.Vimakacharira: Terira ampigirempa.Tegamairi: Apatotegagetakara otegapage onti onagetake otsitiku ovikagetakara.Tsegori: Onti otimakera oshi kañovetaka otsei ogari shintsitagakerorira kuvagetake.Osesereki: Oseserekisetakera inchato okarataganira, kutaamatake oanipage.Tankaventyakiri: Otyomiaegitiria otankakera koneatake onagetakera tankagetankitsirira.Taguri: Okii otsatake atagutanakerora inchatopage.Ogapanashiani: Otovaigakera omarapanatakera opana.Pakiitirorira: Aratinkakera patiro opoa. Katsitishiri: Oshi omarashitakera oatakotakera ovikakara.Katsantsashiari: Avisachantatakera patiro oshi antari okarashitanakera ario okañovakagaka.Kanuroshiari: Onti kañovetakarorira igitsoku kantankicha onti oatake parikoti.Kavogutashiari: Onti oshi ovetsikakara okañotakarira igitsoku.Tovaipanatirira: Onti oshi apatovanagetakara otimake patiro opana okañovakavaka.Tsapashiari: Onti inchato tsegororoitatsirira otsego patiro onake opoa okañovetanakaro patiro chapakintsi opakoreaganira.Tsegomairi: Otovaigagetakera otegapage otsegororoitakera otsego patiro otinkamitsego ovashi otsonkantanakara otimapaira otega.Osevita: Otimagetira patiropage otegapage.Tivarokashiari: Oshi otivarokagetakara otimagetakera patiropage impo niganki aityo shintsigagakerorira.Tsaparoroshiari: Onti timatsirira oshitsaki niaganki ovashi oagetanakera okaragetakera apitegetanakarora, okañovetanakaro oshipatonataganira.Pitishiari: Otimakera oviti mechopiti aikiro terikara ontime.Kanurotegari: Onti otimagetakera otegapage otsovankagetakera otsitiku niagankitankitsirira.Oani: Onti timatsirira oani oposantegetakara ovashi opeganaka

Page 83: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

164 165

kepigari.Opari savitirira: Timatsirira opoa savipatsaku.Orogari: Inchato otimakera okañovetakarora saco.Kitsokigetatsirira: Onti timatsirira okitsoki otovaigakovagetanake onakera anta onatoku.Anigetatsirira: Patiropage timagetatsirira onakera oanipage.Oigetatsiria: Timatsirira oi tapityonkarekitagavetaka otankakera oponatakota anta tsompogi ontira timankitsi okitsokipage.Pitipoari: Otimagetakaera magatiro ovitipage tovaitisano ovetsikakara.Nashigetacharira: Patiro osuraritake; patiropage onashigetaka.

Apeiba aspera, peine de mono, tampiraniro/ tamboraniroki 104Astrocaryum murumuru, chonta, tiroti 50Bactris gasipaes, pijuayo, keiri 52Besleria capitata, - 94Cabralea canjerana, cedro masha/ requi blanca, seiguiriki 118Calophyllum brasiliense, lagarto caspi, - 72Calycophyllum spruceanum, capirona de altura, - 144Cedrela odorata, cedro, santari 120Cedrelinga cateniformis, tornillo, paria 84Ceiba pentandra, lupuna, pasaro 106Clarisia racemosa, mashonaste, erapatza 124Copaifera paupera, copaiba, jagaro 86Cordia nodosa, anayocaspi, matiaguereki 68Corytoplectus speciosus, - 96Croton lechleri, sangre de drago, kasomati 78Dipteryx micrantha, chihuahuaco, oaroki/ komagi 88Drymonia pendula, - 98Enterolobium schomburgkii, oreja de diablo, koitori 90Eryngium foetidum, sacha culantro, - 40Euterpe precatoria, huasai, Shireri 54Ficus maxima, oje, potogo 126Guadua sarcocarpa, paca, kapiro 138Gynerium sagittatum, caña brava, saboro 140Heliconia rostrata, platanillo, sagonto 100Heliocarpus americanus, Huampo, Shinti 108Hevea brasiliensis, caucho/ shiringa, koñori 80Himatanthus sucuuba, bellaco caspi, chomisanto 42Hura crepitans, catahua, kamana 82Iriartea deltoidea, huacrapona, kamona 56Jacaratia digitata, papaya silvestre, panaro 74Matisia cordata, sapote, panashinteki 110Minquartia guianensis, huacapú, jahuantishi 132Myroxylon balsamum, bálsamo/ estoroque, iribatiki 92Ochroma pyramidale, palo balsa/ topa, paroto 112Oenocarpus bataua, Ungurahui, Segaki 58Otoba parvifolia, Cumala, Iririanpinosheto y Joyo 130Phragmipedium pearcei, - 134Phyllanthus niruri, Chanca piedra, - 136Phytelephas macrocarpa, yarina/ tagua y marfil vegetal, kompiroshi 60

Índice de especiesNombre científico, común y matsigenka

Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora matsigenka inchato

Page 84: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

166 167

Poulsenia armata, llanchama, kotokiriniro 128Pourouma cecropiifolia, uvilla, sevantoki 154Schefflera morototoni, -, chakopiniroke 48Socratea exorrhiza, cashapona y pona, kontiri 62Solanum sessiliflorum, cocona, - 152Solanum grandiflorum, -, poiniro 150Spondias mombin, ubus/ubos/ ushun, tsigorioki 38Sterculia apétala, huarmi caspi 114Swietenia macrophylla, caoba, yopo 122Symphonia globulifera, sulfuro caspi, kompuey 76Tabernaemontana sanano, sanano, potogowariki 44Talauma amazonica, -, iritoinkeimora/ lansidenpinikemari 102Tessaria integrifolia, pájaro bobo, - 64Tetrathylacium macrophyllum, llaja, seripini 148Theobroma cacao, cacao, sareguemineki 116Trema micrantha, atadijo, pashiroki 70Triplaris poeppigiana, tangarana, kanai 142Uncaria tomentosa, uña de gato, shamento 146Urera caracasana, ishanga, tango 156Vernonanthura patens, ocuera, poigoro 66Xanthosoma pubescens, -, kenashi 46

Dallmeier, F. y Alonso, A. (eds.) (1997): Biodiversity assessment and long- term monitoring of the Lower Urubamba Region, Perú: San Mar-tín- 3 and Cashiriari 2 well sites. SI/MAB Series 1, Smithsonian Institu-tion/ MAB Program, Washington, D. C., EE. UU.

Font Quer, P. (1985): Diccionario de Botánica, s. l., Editorial Labor.

Foster, R. B. (1990): “Long-term change in the successional forest community of the Rio Manu floodplain”, en Four Neotropical rainfo-rests, A. H. Gentry, ed. New Haven, Yale Univ. Press.

Gaston, K. J. (1994): “Capítulo 17”, en Measuring geographic range si-zes. Ecography, s. l., pp. 198-205.

León, B., J. Roque, C. Ulloa-Ulloa, N. Pitman, P. M. Jorgensen y A. Cano. (2006): “El Libro rojo de las plantas endémicas del Perú”, Revis-ta Perú. Biol., Vol. 13, Número 2 especial.

Marcelo, J. L.; Reynel, C. y A. Daza (2007): Manual de identificación de 20 especies maderables de Atalaya, Región Ucayali, Perú.

Martín, M. (2011): Amazonía. 2011. Guía ilustrada de flora y fauna, s. d.Pennington, T. D., Reynel, C. y A. Daza (2004): Illustrated guide to the Trees of Peru. Published by David Hunt, The Manse, Chapel Lane, Mil-borne Port, England.

Reynel, C., T. D. Pennington, R. T. Pennington, C. Flores y A. Daza (2003): Árboles útiles de la Amazonía peruana y sus usos, s. d.

Sillero Zubiri, C., L. Albrechtsen, V. Ferretti, J. Marino, M. J. Packer, F. M. Palmada, Rodrigues Achung, M. y G. E. Soave (2002): Monitoring Biodiversity in Camisea: Scoping Study Report. Enviromental Resources Managemnet Argentina, Buenos Aires, Argentina. (497 pp.) Versiones en español y en inglés; en soporte digital, en papel y en línea, dispo-nible en http://www.camisea.com.pe.

Soave, G. E., V. Ferretti, G. Mange y C. A. Galliari (2009): Diversidad biológica en la Amazonia Peruana. Programa de Monitoreo de la Bio-

Bibliografía

Sankevanti niakogetakerorira

Page 85: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú

168

diversidad en Camisea, s. d.

Valenzuela, L., G. Calatayud, J. Farfán, I. Huamantupa, A. Monteagu-do y E. Suclli (2007): Flórula de la Reserva Ecológica Inkaterra, s. d.

Vásquez, R. (1997): Flórula de las Reservas Biológicas de Iquitos, Perú Allpahuayo-Mishana Explornapo Camp, Explorama Lodge. Monogra-phs in Systematic Botany from the Missouri Botanical Garden, volumen 63.

Wutke, J. y W. Barthlott (2005): Patterns of vascular plant diversity at continental to global scale. Biol. Skr., 55, pp. 521-538.

Zamora, N.; Jiménez, Q. y L. J. Poveda (2000): Árboles de Costa Rica. Vol. II. INBio, s. d.

Se terminó de imprimir en Junio de 2013, en los talleres gráficos de Biblos S.A, Lima, Perú.

Page 86: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú
Page 87: Guía-de-Plantas.-Biodiversidad-y-Comunidades-Nativas-del-bajo-Urubamba-Perú