Guía de Estudios 1 Cuatrimestre (Máster Industria e Economía Leiteira)

GGGUUUÍÍÍAAA DDDEEE EEESSSTTTUUUDDDOOOSSS 111ººº CCCUUUAAADDDRRRIIIMMMEEESSSTTTRRREEE OOrriixxee ee ccaarraacctteerriizzaacciióónn ddaa mmaatteerriiaa pprriimmaa

MMÁÁSSTTEERR EENN IINNDDUUSSTTRRIIAA EE EECCOONNOOMMÍÍAA LLEEIITTEEIIRRAA MMAASSTTEERR EENN IINNDDUUSSTTRRIIEE EETT ÉÉCCOONNOOMMIIEE LLAAIITTIIÈÈRREE

((AAuuttoorriizzaaddoo ppoollaa CCoonnsseelllleerrííaa ddee EEdduuccaacciióónn ee OOrrddeennaacciióónn UUnniivveerrssiittaarriiaa ppaarraa aa ssúúaa iimmppllaannttaacciióónn nnoo ssiisstteemmaa uunniivveerrssiittaarriioo ddee GGaalliicciiaa))

((DDOOGG NNºº 2288,, 88//0022//22000077)) VVeerriiffiiccaaddoo ppoossiittiivvaammeennttee ppoollaa CCoommiissiióónn ddee VVeerriiffiiccaacciióónn ddee PPllaanneess ddee EEssttuuddiiooss ttrraass eevvaalluuaacciióónn

ffaavvoorraabbllee ddee llaa AANNEECCAA.. ((RReessoolluucciióónn ddee 2244 ddee xxuuññoo ddee 22000099,, ddee llaa SSeeccrreettaarrííaa GGeenneerraall ddeell CCoonnsseejjoo ddee CCoooorrddiinnaacciióónn

UUnniivveerrssiittaarriiaa.. MMiinniisstteerriioo ddee EEdduuccaacciióónn))

CCuurrssoo 22001100--22001111

2

ÍÍNNDDIICCEE

CCoonnttaaccttooss 33

HHoorraarriiooss 44

AAuullaass ee llaabboorraattoorriiooss 99

PPrrooggrraammaass mmaatteerriiaass 11ºº ccuuaaddrriimmeessttrree 1100

TTiittoorrííaass 3388

AAvvaalliiaacciióónn ee ccaalleennddaarriioo ddee eexxaammeess 3399

CCoonnvveenniiooss ccoonn eemmpprreessaass ee eexxpplloottaacciióónnss 4400

3

CCoonnttaaccttooss

Coordinación xeral do máster:

Mª Elvira López Mosquera

[email protected]

Mª Paz Fernández-Albalat Ruiz

[email protected]

Coordinación académica 1º Cuadrimestre:

Ana Cabana Iglesia

[email protected]

Julio Seijas Vázquez

[email protected]

Cuestións administrativas:

Noelia Alonso

[email protected]

Tf. 982 252231 Ext. 23033

4

HHoorraarriiooss

1º CUADRIMESTRE

Data de inicio: 14 Setembro 2010. Data de finalización: 27 Xaneiro 2011. T: horas expositivas teóricas. P: horas interactivas prácticas. TI: titorías. As materias en negro son obrigatorias e as de cores son optativas 2010 14 setembro 15 setembro 16 setembro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Química orgánica e bioquim. (1T)

Aditivos (1T)


17:00h – 18:00h

Química Bioinorgánica (1T)

Aditivos (2T)


18:00h – 19:00h

Principios Físicos (1T)

Aditivos (3T)


19:00h – 20:00h

Historia gandeiría (1T)

Aditivos (4T)


20:00h – 21:00h


Aditivos (5T)


2010 21 setembro 22 setembro 23 setembro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h


Aditivos (6T)


17:00h – 18:00h


Aditivos (7T)


18:00h – 19:00h


Aditivos (8T)


19:00h – 20:00h


Aditivos (9T)


20:00h – 21:00h


Aditivos (1P)


2010 28 setembro 29 setembro 30 setembro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h


Aditivos (2P)


17:00h – 18:00h


Aditivos (3P)


18:00h – 19:00h


Aditivos (4P)


19:00h – 20:00h


Aditivos (5P)

Historia gandeiría (2P)

20:00h – 21:00h


Aditivos (6P)


5

2010 6 outubro 7 outubro 8 outubro mércores xoves venres 16:00h – 17:00h


Aditivos (7P)


17:00h – 18:00h

Química Bioinorgánica (1P)

Aditivos (8P)


18:00h – 19:00h




19:00h – 20:00h

Produción Leite (1T)



20:00h – 21:00h




2010 13 outubro 14 outubro 15 outubro mércores xoves venres 16:00h – 17:00h



Química orgánica e bioquim. (1TI)

17:00h – 18:00h




18:00h – 19:00h



Principios Físicos (1 TI)

19:00h – 20:00h

Prod.leite explotación (5T)



20:00h – 21:00h



Prod.leite explotación (1TI)

2010 19 outubro 20 outubro 21 outubro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Química orgánica e bioquim. (2 TI)

Aditivos (9P)

Química orgánica e bioquim. (3TI)

17:00h – 18:00h


Aditivos (10P)


18:00h – 19:00h

Principios Físicos (2 TI)

Historia gandeiría (1TI)

Principios Físicos (3TI)

19:00h – 20:00h


Historia gandeiría (2TI)


20:00h – 21:00h


Historia gandeiría (3 TI)


2010 26 outubro 27 outubro 28 outubro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Química orgánica e bioquim. (1P)

Química orgánica e bioquim (5P)

Química orgánica e bioquim. (9P)

17:00h – 18:00h




18:00h – 19:00h




19:00h – 20:00h




20:00h – 21:00h

6

2010 2 novembro 3 novembro 4 novembro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Principios Físicos (1P)



17:00h – 18:00h




18:00h – 19:00h




19:00h – 20:00h

Análise química I (1T)



20:00h – 21:00h



Prod.leite explotación (1P)



17:00h – 18:00h




18:00h – 19:00h




19:00h – 20:00h




20:00h – 21:00h




Variacións calid. do leite (1T)



17:00h – 18:00h

Microbioloxía (1T)



18:00h – 19:00h

Microbioloxía (2T)



19:00h – 20:00h

Microbioloxía (3T)


Aditivos (11P)

20:00h – 21:00h

Microbioloxía (1TI)


Aditivos (12P)

2010 23 novembro 24 novembro 25 novembro martes mércores xoves 16:00h –17:00h


Variacións da calid. do leite (5T)

Variacións da calid. do leite (1P)

17:00h – 18:00h

Microbioloxía (4T)

Variacións da calid. do leite (6T)


18:00h – 19:00h

Microbioloxía (5T)



19:00h – 20:00h

Microbioloxía (6T)



20:00h – 21:00h

Microbioloxía (2TI)

Variacións da calid. do leite (1TI)

7

2010 30 novembro 1 decembro 2 decembro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Microbioloxía (1P)

Microbioloxía (5P)


17:00h – 18:00h

Microbioloxía (2P)

Microbioloxía (6P)


18:00h – 19:00h

Microbioloxía (3P)

Microbioloxía (7P)


19:00h – 20:00h

Microbioloxía (4P)

Microbioloxía (8P)


20:00h – 21:00h

Variacións da calid. do leite (2 TI)

2010 14 decembro 15 decembro 16 decembro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Análise química I (1P)



17:00h – 18:00h




18:00h – 19:00h



Análise química I (1TI)

19:00h – 20:00h




20:00h – 21:00h




2010 21 decembro 22 decembro martes mércores 16:00h – 17:00h

Química bioinorgánica (1TI)

17:00h – 18:00h

Aditivos (1 TI)

Química bioinorgánica (2TI)

18:00h – 19:00h

Aditivos (2 TI)

19:00h – 20:00h

Aditivos (3 TI)

20:00h – 21:00h

2011 11 xaneiro 12 xaneiro 13 xaneiro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Ingredientes (1T)

Ingredientes (3T)

Ingredientes (5T)

17:00h – 18:00h

Ingredientes (2T)

Ingredientes (4T)

Ingredientes (6T)

18:00h – 19:00h

Ingredientes 1P)

Ingredientes (4P)

Ingredientes (7P)

19:00h – 20:00h

Ingredientes (2P)

Ingredientes (5P)

Ingredientes (8P)

20:00h – 21:00h

Ingredientes (3P)

Ingredientes (6P)

Ingredientes (1TI)

8

2011 18 xanerio 20 xaneiro martes Xoves

16:00h – 17:00h

Zona muxido (1T)

Zona muxido (3P)

17:00h – 18:00h

Zona muxido (2T)

Zona muxido (4P)

18:00h – 19:00h

Zona muxido (3T)

Zona muxido (1TI)

19:00h – 20:00h

Zona muxido (1P)

20:00h – 21:00h

Zona muxido (2P)

2011 25 xaneiro 26 xaneiro 27 xaneiro martes mércores xoves 16:00h – 17:00h

Envases (1T)

Envases (3T)

Envases (5T)

17:00h – 18:00h

Envases (2T)

Envases (4T)

Envases (6T)

18:00h – 19:00h

Envases (1P)

Envases (4P)

Envases (7P)

19:00h – 20:00h

Envases (2P)

Envases (5P)

Envases (8P)

20:00h – 21:00h

Envases (3P)

Envases (6P)

Envases (1TI)

9

AAuullaass ee llaabboorraattoorriiooss

CCllaasseess tteeóórriiccaass:: Aula 1 (ao lado da cafetería). Facultade de Ciencias CCllaasseess pprrááccttiiccaass::

MMAATTEERRIIAA

PPRRÁÁCCTTIICCAA

LLOOCCAALLIIZZAACCIIÓÓNN

Aditivos alimentarios no leite 1P, 2P, 3P, 4P, 5P,

6P, 7P, 8P, 9P, 10P, 11P, 12P

Aula 1 Facultade de Ciencias

Análise química do leite e produtos lácteos I

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P, 9P, 10P, 11P, 12P

Laboratorio 22 Facultade de Ciencias

Envases e embalaxes 1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P


Estudo da zona de muxido nunha explotación de gando

de vacún de leite

1P, 2P, 3P, 4P Aula 1 Facultade de Ciencias

Historia da gandeiria e as industrias lácteas

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P, 9P, 10P, 11P, 12P


Ingredientes alimentarios 1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P


Microbioloxía do leite e produtos lácteos

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P

Aula de Produtos Lácteos

Principios físicos dos procesos na industria láctea

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P, 9P, 10P, 11P, 12P

Laboratorio física novo Facultade de Ciencias

Produción do leite na explotación

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P, 9P, 10P, 11P, 12P

Lab. Produción Animal (Lab. 4E 001, Pav. IV. Fac. Veterinaria)

Química bioinorgánica dos elementos presentes no leite

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P


Química orgánica e bioquímica de produtos

lácteos

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P, 9P, 10P, 11P, 12P

Lab. Bioquímica. Pav. II. Facultade de Veterinaria

Variacións da calidade do leite e repercusións

tecnolóxicas

1P, 2P, 3P, 4P, 5P, 6P, 7P, 8P

Aula de Produtos Lácteos

10

PPrrooggrraammaass mmaatteerriiaass 11ºº CCuuaaddrriimmeessttrree

OObbrriiggaattoorriiaass::

MMAATTEERRIIAA HHOORRAASS PPRREESSEENNCCIIAAIISS

Microbioloxía do leite e produtos lácteos 6T + 8P + 2TI

Principios físicos dos procesos da industria láctea 9T + 12P + 3TI

Produción do leite na explotación 9T + 12P + 3TI

Química bioinorgánica dos elementos presentes no leite 6T + 8P + 2TI

Química orgánica e bioquímica de produtos lácteos 9T + 12P + 3TI

Variacións da calidade do leite e repercusións tecnolóxicas 6T + 8P + 2TI

OOppttaattiivvaass::

MMAATTEERRIIAA HHOORRAASS PPRREESSEENNCCIIAAIISS

Aditivos alimentarios no leite

9T + 12P + 3TI

Análise químico do leite e produtos lácteos I

9T + 12P + 3TI

Envases e embalaxes Récipients et emballages

6T + 8P + 2TI

Estudo da zona de muxido nunha explotación de gando vacún de leite

3T + 4P + 1TI

Historia da gandería e as industrias lácteas

9T + 12P + 3TI

Ingredientes alimentarios Ingrédients alimentaires

6T + 8P + 2TI

T: horas expositivas teóricas. P: horas interactivas prácticas. TI: titorías.

11

AADDIITTIIVVOOSS AALLIIMMEENNTTAARRIIOOSS NNOO LLEEIITTEE

CCoodd.. 220055

Área de coñecemento: Química Orgánica Departamento: Química Orgánica Descrición da Materia: Estrutura e propiedades dos aditivos empregados na industria láctea Horas presenciais Expositivas: 9 Interactivas: 12 Titorías: 3 Profesores Manuel Paz Castañal ([email protected]) Obxectivos O programa da materia "Aditivos Alimentarios" está deseñada para que o alumnado adquira coñecementos sobre: 1. A función dos aditivos máis comúns empregados habitualmente nos alimentos, con especial énfase no seu uso en derivados lácteos. 2. O método de obtención dos aditivos alimentarios, distinguindo especialmente entre os de orixe natural e sintético. 3. Os aspectos metabólicos e toxicolóxicos máis relevantes dos aditivos alimentarios. 4. As propiedades físicas e químicas dos aditivos alimentarios e as súas implicacións á hora de empregalos. Programa de teoría 1. INTRODUCIÓN

1.1. Aditivos alimentarios. Definición e usos 1.2. Clasificación dos aditivos en función da súa acción 1.3. Criterios para a utilización de aditivos alimentarios 1.4. A problemática asociada AO uso de aditivos. Beneficios e riscos 1.5. Estudios toxicolóxicos

2. COLORANTES 2.1. Absorción da luz. Conxugación 2.2. COLORANTES NATURAIS

2.2.1. Curcumina 2.2.2. Riboflavina 2.2.3. Ácido carmínico 2.2.4. Clorofilas 2.2.5. Caramelo 2.2.6. Carbón vexetal 2.2.7. Carotenoides, xantofilas 2.2.8. Betanina 2.2.9. Antocianinas

2.3. COLORANTES ARTIFICIAIS 2.3.1. Azo compostos tartracina, amarelo laranxa S, azorrubina, amaranto, roxo

Ponceau, negro brillante. 2.3.2. trifenilmetanos: azul V, azul brillante cfc, verde lisamina 2.3.3. Ourtros: eritrosina, amarelo de quinolina, índigo, marrón FK, marrón HT

12

2.3.4. Colorantes para superficies 3. CONSERVANTES

3.1. Métodos históricos de conservación de alimentos 3.2. Métodos de conservación de alimentos que non requiren aditivos químicos 3.3. Ácidos orgánicos de cadea corta. Mecanismo molecular de inhibición de

microorganismos 3.4. Sorbatos, propionatos, acetatos e benzoatos 3.5. Ésteres do ácido 4-hidroxibenzoico 3.6. Produtos para tratamentos externos: bifenilo, ortofenilfenol 3.7. Antibióticos: nisina, pimaricina. 3.8. Outros conservantes: Hexametilentetramina, dicarbonato de dimetilo,

ácido bórico e tetraborato sódico. 3.9. Nitritos e nitratos 3.10. Sulfitos, dióxido de xofre abisulfitos. 3.11. Bacteriocinas e lantibióticos.

4. ANTIOXIDANTES 4.1. Mecanismo da oxidación de lípidos.

4.1.1. Reacción radicalaria de oxidación de lípidos. 4.1.2. Reaccións de lípidos monoinsaturados e poliinsaturados. 4.1.3. Reaccións de rotura de hidroperóxidos 4.1.4. Iniciación da reacción radicalaria. Implicación de catións metálicos.

4.2. Mecanismos de acción de antioxidantes. 4.2.1. Antioxidantes por acción redutora. 4.2.2. Antioxidantes por formación de complexos con catións metálicos.

4.3. Ascorbatos. 4.4. Antioxidantes fenólicos: tocoferoles, galatos, butilhidroxianisol,

butilhidroxitolueno, terbutilhidroquinona 4.5. Axentes quelatantes

4.5.1. Etilendiaminotetraacetatos (EDTA) 4.5.2. Lactatos, tartratos e citratos

5. XELIFICANTES, ESPESANTES E ESTABILIZANTES. 5.1. Modo de acción dos xelificantes. Interacción de polisacáridos con auga. 5.2. Procedentes de algas: alginatos, agar-agar e carraxenanos 5.3. Pectinas 5.4. Gomas vexetais: gomas garrofín, guar, tragacanto, arábica e xantana 5.5. Almidóns modificados 5.6. Celulosa e celulosas modificadas

6. EMULSIONANTES. 6.1. Mecanismo de acción dos emulsionantes. 6.2. Lecitina 6.3. Tweens 6.4. Ésteres de mono e diglicéridos de ácidos graxos 6.5. Caseinatos 6.6. Espumantes

7. REGULADORES DE ACIDEZ 7.1. A regulación da acidez nos alimentos. 7.2. Reguladores de acidez con outras funcións como aditivos. 7.3. Ácidos orgánicos: gluconatos, malatos, fumaratos, adipatos, succinatos 7.4. Ácidos minerais 7.5. Bases: hidróxidos e carbonatos 7.6. Fosfatos e polifosfatos

8. ANTIAGLUTINANTES E ANTAPELMAZANTES 8.1. Mecanismos de acción 8.2. Ferrocianuros, silicatos 8.3. Ácido esteárico e sales

13

9. POTENCIADORES DE SABOR 9.1. A sensación gustativa. 9.2. Glutamatos. 9.3. Ribonucleótidos

10. EDULCORANTES 10.1. Teoría do sabor doce 10.2. Edulcorantes nutritivos 10.3. Edulcorantes baixos en calorías

10.3.1. Ciclamato 10.3.2. Sacarina 10.3.3. Aspartamo e outros dipéptidos 10.3.4. Acesulfamo K

11. SUBSTITUTOS DE GRAXAS. 11.1. Baseados en ésteres de polialcoholes

11.1.1. Triésteres de glicerol: Caprenin e Salatrim 11.1.2. Poliésteres de sacarosa: Olestra

11.2. Baseados en carbohidratos 11.3. Baseados en proteínas

Competencias que debe adquirir o alumnado 1. Identificar os aditivos presentes nun alimento e asignarlles a súa función. 2. Racionalizar a necesidade do seu uso. 3. Analizar a súa idoneidade, baseándose nas súas propiedades físicas, químicas e

toxicolóxicas, e propoñendo alternativas en caso de consideralo necesario. Bibliografía Química de los Alimentos: Mecanismos y Teoría. Wong, Dominic S. H. Zaragoza:

Acribia, S.A, 1995. Aditivos alimentarios : propiedades, aplicaciones y efectos. sobre la salud. Calvo

Rebollar, Miguel./ /Zaragoza : Mira Editores, D.L. 1991. <http://iacobus.usc.es/search%7ES1*gag/aCubero%2C+Nuria/acubero+nuria/-3,-

1,0,B/browse>; Monferrer, Abert; Villalta, Jordi. *Madrid: A. Madrid-Vicente, D.L. 2002.

Aditivos y auxiliares de fabricación en las industrias agroalimentarias. Multon, J.L. (coordinador), Zaragoza: Acribia, D.L.2000.

Bibliografía complementaria: Antioxidantes de los alimentos: aplicaciones prácticas. Jan Pokorny, Nedyalka

Yanishlieva, Michael Gordon (editores) Zaragoza: Acribia, D.L. 2004. Conservación química de los alimentos : características, usos, efectos . Erich Lück,

Martin Jager. 2ª Ed. Zaragoza: Acribia, D.L.1999 Los Aditivos en los alimentos según la Unión Europea y la legislación española.

Antonio Madrid Vicente, Javier Madrid Cenzano (coordinadores) Madrid: AMV Mundi Prensa, 2000.

Sistema de avaliación da aprendizaxe

O método principal de avaliación consistirá nun exame escrito ó final do curso (60% da nota). Ademáis valorarase a participación nas clases e na exposición e discusión de traballos con un 30% da nota. A asistencia ás clases de laboratorio será un requisito imprescindible. A realización das prácticas e a presentación do informe das mesmas valoraráse con un 10% da

14

nota.

Tempo de estudos e de traballo persoal que debe dedicar un estudante para superala

Estudo dos contidos da asignatura: 30 horas Preparación de traballo práctico: 10 horas

15

AANNÁÁLLIISSEE QQUUÍÍMMIICCAA DDOO LLEEIITTEE EE PPRROODDUUTTOOSS LLÁÁCCTTEEOOSS II

CCoodd.. 222200

Área de coñecemento: Química Analítica, Nutrición e Bromatoloxía Departamento: Química Analítica, Nutrición e Bromatoloxía. Horas presenciais Expositivas: 9 Interactivas: 12 Titorías: 3 Profesores Prof. Manuel Aboal Somoza ([email protected]) Tlf. 982 285 900 Ext. 24063 Titorías: Martes, Mércores e Xoves 11:00-13:00 Despacho: 15 (1º andar) Facultade de Ciencias Obxectivos O obxectivo xeral da asignatura é introducir ó alumno no campo das principais técnicas analíticas aplicables e aplicadas á análise do leite e produtos lácteos. Para iso serán obxectivos concretos formar ó alumno en: • O proceso analítico. • O fundamento e a aplicabilidade das técnicas analíticas de interese. • O tratamiento de datos e a súa interpretación para obter os resultados buscados. Avaliación Na medida do posible e razoable, a evaluación da materia farase de modo continuo. Realizarase (o 16 de Decembro de 2010) unha proba escrita para avaliar os coñecementos teóricos adquiridos. As clases prácticas de laboratorio evaluaranse a partir dos correspondentes informes de prácticas, así como en función da actitude e traballo no laboratorio. Dada a proporción entre as horas presenciais teóricas (9 horas) e de prácticas de laboratorio (12 horas), a nota final resultará da suma ponderada das notas de ambas partes da asignatura. Dito de outro modo, a “nota de teoría” e a “nota de prácticas” supoñen un 45,5 % e un 54,5 %, respectivamente, da nota final. Para poder aprobar a asignatura será obligatoria a asistencia á totalidade das sesións de prácticas de laboratorio. Ademáis, será necesaria a realización dos experimentos que se programen. Programa de teoría

Tema 1: Introdución Tema 2: Toma e tratamento da mostra Tema 3: Tratamento de datos Tema 4: Técnicas ópticas (I): Espectrofotometría Ultravioleta-Visible (UV-Vis) Tema 5: Técnicas ópticas (e II): Espectrofotometría Infrabermella (IR) Tema 6: Técnicas cromatográficas (I): Cromatografía Líquida de Alta Resolución (HPLC) Tema 7: Técnicas cromatográficas (e II): Cromatografía de Gases (GC)

.

16

Programa de prácticas Práctica 1: Espectrofotometría UV-Vis Práctica 2: Cromatografía Líquida de Alta Resolución (HPLC) Práctica 3: Cromatografía de Gases (GC) Competencias que debe adquirir o alumnado

Coñecer o fundamento e a utilidade das principais técnicas analíticas aplicables na análise do leite e dos produtos lácteos.

Ter coñecementos básicos para seleccionar e aplicar a técnica de análise máis adecuada para resolver un problema concreto.

Saber planificar e levar a cabo análises sobre diferentes mostras. Bibliografía CAMARA (Editora):“Toma y Tratamiento de Muestras”, Síntesis, Madrid (2002). N.T. CROSBY, I. PATEL:“General Principles of Good Sampling Practice”, Royal

Society of Chemistry, Cambridge (1995). D.C. HARRIS:“Análisis Químico Cuantitativo” 2ª Ed., Reverté, Barcelona (2001). L. HERNANDEZ HERNANDEZ, C. GONZALEZ PEREZ:“Introducción al Análisis

Instrumental”, Ariel Ciencia, Barcelona (2002). F. ROUESSAC, A. ROUESSAC:“Chemical Analysis. Modern Instrumentation,

Methods and Techniques” 2nd Ed., Wiley, Chichester (2007). K.A. RUBINSON, J.F. RUBINSON:“Análisis Instrumental”, Prentice Hall, Madrid

(2001). D.A. SKOOG, D.M. WEST, F.J. HOLLER, S.R. CROUCH:“Fundamentos de

Química Analítica” 8ª Ed., Thomson / Paraninfo, Madrid (2005) D.A. SKOOG, F.J. HOLLER, T.A. NIEMAN:“Principios de Análisis Instrumental” 5ª

Ed., McGraw-Hill / Interamericana, Madrid (2003). Nota: cando sexa oportuno, indicaranse ademais textos especializados sobre temas ou aspectos concretos. Observacións Aínda que hay prerrequisitos normativos específicos para cursar esta materia, para acadar uns mellores comprensión e aproveitamento desta asignatura é desexable que se posúan/adquiran coñecementos previos sobre as características físico-químicas do leite e os produtos lácteos, como base para o estudo das técnicas analíticas, así como coñecementos básicos de Química Analítica.

17

EENNVVAASSEESS EE EEMMBBAALLAAXXEESS

CCoodd.. 220099

Departamento: Agroalimentario. Agrocampus-Ouest. Francia. Descrición da materia: O mercado do embalaxe; técnica de embalado; principais materias empregados; interaccións alimento/envase; aspectos lexislativos. Horas presenciais Expositivas: 6 Interactivas: 8 Titorías: 2 Profesores e titorías Prof. Valérie Lechevalier-Datin([email protected]). Agrocampus Ouest. Departament agro-alimentaire 65, rue de Saint-Brieuc -CS 84215- Rennes Cedex, Francia 35042 Tlf. 33 223485695 Fax. 33 223485578 Obxectivos O obxectivo desta materia é permitir que aos alumnado aprenda a importancia crecente do embalaxe nos produtos alimentarios, e particularmente no caso dos produtos lácteos, así como coñecer a evolución das súas funcións (técnica, servizo, marketing, medio ambiente). Conseguir que o alumnado sexa consciente de que o embalaxe non é un ente pasivo, senón que interacciona co produto para mellorar a súa conservación, de xeito que sexan capaces, nun futuro, de concibir eles mesmos un tipo de embalaxe. Programa de teoría 1. O mercado do embalaxe. 2. A técnica de embalado: os principais materiais (plástico, vidro, metal, papel-

cartón...). 3. As relacións continente-contido. 4. O marketing e o embalaxe. 5. Os aspectos regulamentarios. 6. Análise de casos particulares. Competencias que debe adquirir o alumnado

Coñecer a situación do sector do envase e embalaxe. Coñecer as vantaxes e desvantaxes dos diferentes materiais empregados

para, chegado o momento, poder escoller o mais axeitado. Saber cales son os mecanismos de interacción envase/alimento para, segundo

o caso, previlos ou potencialos. Aplicar a lexislación vixente en materia de envase e embalaxe en cada caso

concreto, sabendo cales son as limitacións existentes.

18

EESSTTAANNCCIIAA EENN EEMMPPRREESSAA,, EEXXPPLLOOTTAACCIIÓÓNN OOUU LLAABBOORRAATTOORRIIOO

CCoodd.. 110099

Área de coñecemento: Varias Departamento: Varias Horas presenciais Expositivas: 15 Interactivas: 20 Titorías: 5 Profesores e titorías O alumno terá un titor na Empresa que o introducirá no traballo habitual que se desenvolve na mesma. Tamén terá un titor na Universidade que o guiará nas dudas e na realización dunha memoria sobre a súa estadía. Obxectivos O rematar o Módulo I (1º Cuadrimestre do 1º Curso) o alumno deberá realizar unha estadía curta, de un mes de duración (5 créditos), nunha empresa láctea, explotación gandeira ou laboratorio ralacionado co sector. O obxectivo desta pequena estancia neste primeiro Módulo é acercar ao alumno a realidade do sector lácteo. O final da estadía o alumno deberá elaborar unha memoria do traballo realizado durante ese tempo. Avaliación O 70% da nota será adxudicado polo titor da Empresa tendo en conta os seguintes criterios: asistencia, autonomía, iniciativa, motivación e rendemento do alumno. O 30% restante será adxudicado polo titor da Universidade a través da valoración da memoria presentada polo alumno. Programa Os contidos serán variables en función do lugar donde se realice a estancia (envasadora de leite, fabricación de produtos lácteos, queixería, explotación, control leiteiro, laboratorio de calidade, etc). Competencias que debe adquirir o alumnado Coa realización desta pequena estancia o alumno terá un primeiro contacto co sector que lle debe servir para adquirir unha primeira visión do traballo que se fai nunha industria, explotación ou laboratorio lácteo.

19

EESSTTUUDDOO DDAA ZZOONNAA DDEE MMUUXXIIDDOO NNUUNNHHAA EEXXPPLLOOTTAACCIIÓÓNN DDEE GGAANNDDOO

VVAACCÚÚNN DDEE LLEEIITTEE

CCoodd.. 220011

Área de coñecemento: Enxeñería Agroforestal Departamento: Enxeñería Agroforestal Descrición da Materia: Nesta materia estúdanse as características que debe ter a zona onde se leva a cabo o muxido das vacas. Para iso vaise partir dunha serie de contidos relacionados coa descrición dos elementos que a compoñen, da organización dos mesmos e do procedemento de dimensionado que permite deseñar cada un deles para facer que o labor de muxido se leve a cabo dunha maneira eficiente, favorecendo tanto a organización e bo desenvolvemento do traballo coma o benestar das vacas. Horas presenciais Expositivas: 3 Interactivas: 4 Titorías: 1 Profesores e titorías M. Elena Fernández Rodríguez ([email protected]) Titorías: Luns, martes e mércores de 17:00 a 19:00 h Obxectivos Nesta materia estúdanse as características que debe ter a zona onde se leva a cabo o muxido das vacas. Para iso vaise partir dunha serie de contidos relacionados coa descrición dos elementos que a compoñen, da organización dos mesmos e do procedemento de dimensionado que permite deseñar cada un deles para facer que o labor de muxido se leve a cabo dunha maneira eficiente, favorecendo tanto a organización e bo desenvolvemento do traballo coma o benestar das vacas. Os obxectivos que se pretenden acadar son o coñecemento das partes da zona de muxido e cómo levar a cabo o seu dimensionado, de maneira que se poidan propoñer distintas posibilidades como alternativas para a solución final, valorando adecuadamente a súa idoneidade para as circunstancias de partida e propoñendo, finalmente, a opción máis apropiada. Programa de teoría - Introdución.

Principais sistemas de muxido. A zona de muxido na explotación de leite, elementos e características das áreas que a compoñen. Influencia na organización do conxunto do aloxamento.

- Sistemas de estabulación para gando vacún de leite. Descrición e análise. Explotacións en réxime extensivo. Organización do traballo e instalacións necesarias. Explotacións en réxime intensivo: estabulación trabada, estabulación libre. A corte: áreas que a compoñen, tipoloxía, elementos de distribución interna, estudo dimensional. Factores relacionados co aloxamento que poden incidir na calidade do leite.

20

- Estudo dimensional da zona de muxido. Capacidade da área de espera: dimensións. Rutina de muxido. A sala de muxido: tipoloxía, estudo dimensional. Sistemas de muxido voluntario. Outras dependencias.

- Encaixe dimensional. Análise da organización do conxunto corte-zona de muxido. Influencia do sistema estrutural. Estudo de casos: solucións de distribución en planta.

Programa de prácticas

- Horas presenciais de carácter práctico. Estudo de casos concretos de dimensionado de zonas de muxido.

- Horas de traballo persoal do alumnado: Estarán relacionadas coa realización de exemplos prácticos de dimensionado de zonas de muxido, organización do conxunto corte-zona de muxido en relación con diferentes distribucións da zona de muxido e encaixe dimensional:

- Estudo de casos: análise das características, vantaxes e inconvenientes, proposta de solucións.

- Traballo de curso: dimensionado de zonas de muxido para diferentes condicións de partida, integración no conxunto da explotación.

Competencias que debe adquirir o alumnado A materia está orientada a proporcionar a formación necesaria para dar unha solución final válida para levar a cabo o muxido de gando vacún de leite de xeito eficiente. Para isto, como competencias específicas, vaise adquirir o coñecemento dos aspectos fundamentais necesarios, o das bases e criterios para o dimensionado desta zona, e o coñecemento da esquematización de todo o proceso de deseño e dimensionado. Como competencias xenéricas que vai adquirir o alumnado, perséguense os seguintes valores:

- Capacidade de análise: para valorar as condicións de partida e as posibles solucións que se poidan presentar.

- Capacidade de síntese: para extraer os aspectos máis relevantes dos diferentes enfoques das solucións que se propoñan.

- Creatividade: á hora de propoñer alternativas ás solucións. - Organización e planificación: durante o proceso de deseño, dimensionado e

elección da solución máis axeitada. Bibliografía Actas do congreso bianual: Western Dairy Management Conference. USA. Bickert, W.G.; Holmes, B.; Janni, K.; Kammel, D.; Stowell, R.; Zulovich, J. 2000.

Dairy freestall: housing and equipment. Ed. Midwest Plan Service. Ames. Iowa. Buxadé Carbó, C.; Torres Caballero, M. 2007. Vacuno de leche de alta producción

(V.L.A.P.): sus alojamientos e instalaciones. Ed. Euroganadería. Madrid. Buxadé Carbó, C. (coord.). 2009. Bienestar animal y vacuno de leche: mitos y

realidades. Ed. Euroganadería. Madrid. Buxadé Carbó, C. (coord.). 2002. El ordeño en el ganado vacuno: aspectos claves.

Ed. Mundi-Prensa. Madrid. Callejo Ramos, A. 2009. Cow comfort: El bienestar de la vaca lechera. Ed. Servet.

Zaragoza. Carreira Pérez, X. C. 1996. Aloxamentos para gando vacún de leite. Ed.

Consellería de Agricultura, Gandería e Montes. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

21

Fernández Rebollo, M. J.; Ortiz Somovilla, V. (coord.). 2002. Manual de instalaciones para explotaciones lecheras. Ed. Junta de Andalucía. Consejería de Agricultura y Pesca. Sevilla.

Observacións É interesante revisar empregando a bibliografía recomendada as características do aloxamento das vacas de leite, para dispor desa información no momento de estudar especificamente a zona de muxido.

22

HHIISSTTOORRIIAA DDAA GGAANNDDEERRÍÍAA EE AASS IINNDDUUSSTTRRIIAASS LLÁÁCCTTEEAASS

CCoodd.. 220044

Área de coñecemento: Historia Contemporánea Departamento: Historia Contemporánea e de América Descrición da Materia: Ofertar unha visión histórica da evolución da gandería e da industria de transformación láctea na contemporaneidade co fin de comprender a realidade actual. Horas presenciais Expositivas: 9 Interactivas: 12 Titorías: 3 Profesores Ana Cabana Iglesia ([email protected] ) Ext. 24728 Titorías: Luns 17:00-19:00 e xoves 16:00-18:00 na Facultade de Humanidades. Despacho 118 (2º andar) Obxectivos 1. Proporcionar unha visión sintética, razoada e multicausal da evolución da gandería

nos séculos XIX e XX 2. Situar historicamente os procesos fundamentais que outorgan sentido á actual

configuración da cabana gandeira 3. Adquirir coñecemento sobre o funcionamento dos procesos de cambio da política

agraria en materia de gandería 4. Comprender os procesos de innovación tecnolóxica e o xurdimento das industrias

lácteas Programa de teoría 1. A crise agraria finisecular (1880-1900): as mudanzas na cabana gandeira o

comezo da evolución gandeira en España e Galicia 2. As razas bovinas: debate agronómico sobre as razas e as súas aptitudes. Entre a

selección e o cruzamento. A “frisonización” da cabana gandeira. 3. O papel dos técnicos: os enxeñeiros agrónomos e os veterinarios.

Experimentación Agronómica. Condicións de hixiene, reprodución e programas de mellora

4. Desenvolvemento pecuario e políticas agrarias: do Agrarismo e a Autarquía á PAC 5. A innovación tecnolóxica arredor da gandería 6. O papel das industrias lácteas. Os seus inicios e o despregue da actividade de

transformación Programa de prácticas O alumnado desenvolverá un traballo individual sobre algún dos contidos do curso titorizado pola profesora, a partir do cal deberá facer unha breve exposición na aula.

23

Avaliación O alumnado desenvolverá un traballo individual sobre algún dos contidos do curso titorizado polo/a docente. Valorarase a participación activa nas aulas. Competencias que debe adquirir o alumnado o Adquirir perspectiva e capacidade para a comprensión dos actuais problemas da

gandería. o Coñecer e valorar as transformacións políticas como indutoras do cambio da

gandería ao longo da contemporaneidade o Reparar e avaliar en termos económicos, sociais e medioambientais as

transformacións técnicas. o Ver con perspectiva histórica a realidade actual do agro europeo, español e galego

e a súa problemática. Bibliografía BERNÁRDEZ SOBREIRA, A., (1998), Os atrancos do sector pecuario galego no

contexto da construcción do mercado interior español, 1900-1921, Documentos de Traballo do IDEGA, Santiago, USC

BERNÁRDEZ SOBREIRA, A., (1999), "Desenvolvemento pecuario e autarquía : as prospostas de mellora bovina na Galicia de postguerra (1940-1950)", Ingenium, 6, pp.65-80

BERNÁRDEZ SOBREIRA, A., (1998), "A evolución do sector pecuario na Galicia contemporánea, especialización productiva e mercantilización na sociedade rural", Semata, 9, pp 371-388

CLAR MOLINER, E., (2005), "Del cereal alimento al cereal pienso. Historia y balance de un intento de autosuficiencia ganadera: 1976-1972", Historia Agraria, 37, pp. 513-544

CONTRERAS HERNÁNDEZ, J. (1997), "Alimentación y sociedad. Sociología del consumo alimentario en España", en GÓMEZ BENITO, C.; GONZÁLEZ RODRÍGUEEZ, JJ. (ed.), Agricutura y sociedad en la España contemporéna, Madrid, CIS

DOMÍNGUEZ MARTÍN, R., (2001), "Las transformaciones del sector ganadero en España (1940-1985), Ager, 1, pp. 47-84

DOMÍNGUEZ MARTÍN, R., (2003), "La industria láctea en España", en BARCIELA, C.; VITTORIO, A., (eds.), Las industriass agroalimentarias en Italia y España durante los siglos XIX y XX, Alicante, Publicaciones de la Universidad de Alicante, pp. 457-496

FERNÁNDEZ PRIETO, L., (1992), Labregos con ciencia. Estado, sociedade e innovación tecnolóxica na agricultura galega, 1850-1939, Vigo, Xerais

FERNÁNDEZ PRIETO, L, (2006), "A creación da raza rubia", en A Gandaría Tesouro de Galicia, Santiaago de Compostela. Xunta de Galicia, Ternera Gallega, pp. 97-106

GARCÍA PASCUAL, F. (1998),La ganadería en Cataluña, Lleida, Milenio LANGREO NAVARRO, A., (1995), Historia de la industria láctea española: una

aplicación a Asturias, 1830-1995, Madrid, MAPA LIÑARES, A. (ed.), Feiraco e o Val da Barcala : un camiño de progreso, Negreira,

Feiraco, 1995 LÓPEZ MARTÍNEZ, M., (1995), Análisis de la industria agroalimentaria española,

1878-1989, Madrid LÓPEZ IGLESIAS, E., O Sector leiteiro galego : análise de algúns aspectos

demográficos, Agalia, 1, pp. 76-97

24

PUJOL ANDREU, J. et al, (2006), "El consumo de leche fresca en Cataluña entre mediados del siglo XIX y 1935: la difusión de un nuevo alimento", Historia Agraria, 42, pp. 303-325

PUJOL ANDREU, J., (2002), "Especialización ganadera, industrias agroalimentarias y costes de transacción: Cataluña, 1880-1935", Historia Agraria, 27, pp. 191-219

SINEIRO GARCÍA, F., (1993), "Caracterización do aprovisionamento, producción e mercados das industrias lácteas galegas", Cooperativismo e economía social, 8, pp. 147-165

VENCE DEZA, X., (1999), "O Caso Leyma", Tempos Novos, 29, pp. 29-32

25

IINNGGRREEDDIIEENNTTEESS AALLIIMMEENNTTAARRIIOOSS

CCoodd.. 220066

Departamento: Agroalimentario. Agrocampus-Ouest. Francia. Descrición da materia: Diferentes ingredientes empregados na industria láctea. Funcións e método de aplicación. Características dos produtos obtidos. Lexislación implicada. Horas presenciais Expositivas: 6 Interactivas: 8 Titorías: 2 Profesores Francoise Nau ([email protected]) Agrocampus Ouest. Departament Agroalimentaire 65, rue de Saint-Brieuc -CS 84215- Rennes Cedex, Francia 35042 Tlf. 33 223485695 Fax. 33 223485578 Obxectivos Introducir ao alumnado no campo dos ingredientes alimentarios tecno-funcionais: orixe, propiedades bioquímicas e tecnolóxicas, procedementos de obtención. Programa de teoría

1. Introdución: complexidade dos alimentos; noción de tecno-funcionalidade; o por que dos ingredientes; lexislación implicada.

2. Propiedades reolóxicas e textura dos alimentos: definicións reolóxicas; métodos de análise reolóxico e exemplos de aplicacións.

3. O ovo, ingrediente polifuncional: propiedades interfaciais (espumas e emulsións), propiedades xelificantes.

4. Os substitutos do ovo: proteínas lácteas; xelatina; almidón; outros polisacáridos.

5. Mercado e tendencias no sector dos produtos lácteos intermediarios. Competencias que debe adquirir o alumnado

Coñecer cales son os principais ingredientes empregados na industria láctea. Comprender o modo de actuación dos ingredientes, e as formas de manexo

nos produtos. Estudar as características dos produtos obtidos. Coñecer a lexislación implicada que limita o uso dos diferentes ingredientes

estudados.

26

MMIICCRROOBBIIOOLLOOXXÍÍAA DDOO LLEEIITTEE EE PPRROODDUUTTOOSS LLÁÁCCTTEEOOSS

CCoodd.. 110066

Área de coñecemento: Microbioloxía Departamento: Microbioloxía e Parasitoloxía Horas presenciais Expositivas: 6 Interactivas: 8 Titorías: 2 Profesores Joaquín Manuel Garrido Vázquez ([email protected]) Rosa Ana Sueiro Benavides ([email protected]) Obxectivos Ten como obxectivo proporcionar ao estudante a información necesaria para que poida recoñecer os distintos microorganismos que poden atoparse no leite como flora normal, alterante ou patóxena, recoñecendo os efectos coa súa presenza pode causar nos produtos lácteos, as fontes e as vías de contaminación. Programa de teoría

1. Principios básicos que afectan ao crecemento e, supervivencia de microorganismos en leite e derivados.

2. O leite e derivados como ambientes axeitados para a proliferación bacteriana: propiedades físicas, químicas e nutricionais.

3. Orixe e importancia dos microorganismos presentes en diferentes tipos de leite e produtos lácteos.

4. Destrución e inhibición de microorganismos: estratexias de conservación de leite e derivados.

5. Microorganismos indicadores e criterios microbiolóxicos aplicables o leite e derivados.

6. Microorganismos patóxenos transmisibles por leite e derivados. 7. Microorganismos alterantes de leite e derivados. 8. Microorganismos e actividades fermentativas de importancia en produtos

lácteos.

Programa de prácticas PREPARACIÓN DAS MOSTRAS DE LEITE E PRODUTOS LÁCTEOS. Toma de mostras. Trituración e obtención de homoxeneizados. Preparación de dilucións decimais. ANÁLISE MICROBIOLÓXICO DO LEITE E PRODUTOS LÁCTEOS. Illamento e reconte de xermes totais. Investigación e reconte de enterobacterias totais. Investigación e reconte de estafilococos coagulasa positivos. Investigación de patóxenos (Salmonella spp. y/o Listeria monocytogenes). Comparación dos resultados coa normativa vixente.

Bibliografía

Microbiología alimentaria: metodología analítica para alimentos y bebidas. María del Rosario Pascual Anderson, Vicente Calderón y Pascual. Díaz de Santos, Madrid (1999) - (2ª ed.)

27

Microbiología de los alimentos. David A.A. Mossel, Benito Moreno García, Corry B. Struijk. Acribia, Zaragoza (2002) - (2ª ed.)

Microbiología de los alimentos. W.C. Frazier, D.C. Westhoff. ACRIBIA, Zaragoza (1993) - (4ª ed.)

Higiene de los alimentos, microbiología y HACCP. S.J. Forsythe, P.R. Hayes. Acribia, Zaragoza (2002) - (2ª ed.)

Microbiological applications: laboratory manual in general microbiology. Harold J. Benson. McGraw-Hill, Boston (2002) - (8th ed.)

Food Borne Pathogens, an illustrated text. A.H. Varnam y M.G. Evans. Wolfe Publishing Ltd

Food Microbiology Fundamentals and Frontiers. M.P. Doyle, L.R. Beuchat y T.J. Montville. ASM Press

Guía práctica para el análisis microbiológico de la leche y los produtos lácteos. Henri Beerens, François M. Luquet. ACRIBIA, Zaragoza (1989)

Leche y produtos lácteos: Tecnología, química y microbiología. Varnam, A. H., Sutherland, J. P. Ed. Diaz de Santos. 1995.

Microorganisms in foods 6. Microbial ecology of food commodities. ICMSF. Blackie Academic & Professional, 1998.

28

PPRRIINNCCIIPPIIOOSS FFÍÍSSIICCOOSS DDOOSS PPRROOCCEESSOOSS NNAA IINNDDUUSSTTRRIIAA LLÁÁCCTTEEAA

CCoodd.. 111100

Área de coñecemento: Física Aplicada Departamento: Física Aplicada Descrición no plan de estudios: Propiedades físicas de interese do leite e dos produtos lácteos. Bases físicas dalgúns procesos importantes na industria láctea Horas presenciais Expositivas: 9 Interactivas: 12 Titorías: 3 Profesores Proupín Castiñeiras, Jorge ([email protected]) Facultade de Ciencias D-2.1 Rodríguez Núñez, Eugenio A. ([email protected]) Facultade de Ciencias D-2.3 Obxectivos Analizar certas propiedades físicas de interese do leite e dos principais productos lácteos, así como algúns dos principios físicos implicados en operacións do seu procesado. O estudante debe darse conta da importancia que ten o coñecemento das propiedades físicas do leite, e derivados, en relación co deseño óptimo das súas operacións de procesado industrial. Debe chegar a comprender o interese de integrar eses coñecementos cos correspondentes a outros campos de estudio (Química, Bioquímica, Microbioloxía, Enxeñería Química,…) co fin de mellorar a súa apreciación xeral no campo das operacións e procesos na industria láctea. Programa de teoría PROPIEDADES FÍSICAS DO LEITE E DOS PRODUTOS LÁCTEOS Tema 1. Introdución Tema 2. Fluídos alimentarios: estática e dinámica Tema 3. Propiedades térmicas BASES FÍSICAS DOS PROCESOS NA INDUSTRIA LÁCTEA

Tema 4. Xeneralidades sobre operacións e procesos na industria láctea. Tema 5. Conservación de alimentos por depresión da actividade da auga Tema 6. Conservación por tratamentos térmicos Tema 7. Conservación por refrixeración e conxelación Tema 8. Conservación por axentes químicos Tema 9 Conservación por fermentación Programa de prácticas

- Determinación de propiedades físicas do leite e outros produtos lácteos. - Estudo da velocidade de penetración de enerxía calorífica. - Análise e control de envases.

(Nota: A posibilidade de realizar estas e outras posibles prácticas dependerá da dispoñibilidade do material específico preciso)

29

Competencias que debe adquirir o alumnado Ser capaz de:

- Realizar estudos de almacenaxe de leite, e do seu transvase. - Determinar e analizar propiedades térmicas. - Analizar o secado e curado dalgúns produtos lácteos. - Tratar situacións de conservación da leite mediante esterilización. - Coñecer os principios básicos da conservación de alimentos mediante axentes

químicos, por fermentación, e mediante refrixeración e conxelación. - Analizar diferentes tipos de envases e de procedementos de envasado.

Bibliografía

CASP, A.; ABRIL, J. Procesos de conservación de alimentos. Mundiprensa, 1999.

GILLÉ-PÉREZ, J.M. Diccionario de la industria de la leche y de los productos lácteos, 2005.

JEANTET, R.; ROIGNANT, M.; BRULÉ, G. Introducción a la tecnología quesera, 2003.

JEANTET, R.; ROIGNANT, M.; BRULÉ, G. Ingeniería de los procesos aplicada a la industria láctea, 2005.

LEWIS, M. J. Propiedades físicas de los alimentos y de los sistemas de procesado. Editorial Acribia, 1993.

JOWITT, R. Physical Properties of foods. Elsevier (2 Volúmenes). PAUL SING., R.; R. HELDMAN, D. Introducción a la ingeniería de los

alimentos. Editorial Acribia, 1997. IBARZ, A.; BARBOSA-CÁNOVAS, G. V. Operaciones unitarias en la ingeniería

de los alimentos. Technomic Publishing Company, 1999. WALSTRA, P. Química y física lactológica, Editorial Acribia, 1987. WALSTRA, P, GEURTS, T.T.; NOOMEN, A.; JELLEMA, A.. Ciencia de la leche

y tecnología de los productos lácteos, Editorial Acribia, 2001.

30

PPRROODDUUCCIIÓÓNN DDOO LLEEIITTEE NNAA EEXXPPLLOOTTAACCIIÓÓNN

CCoodd.. 110011

Área de coñecemento: Produción animal Departamento: Anatomía e produción animal. Descrición da Materia: Nutrición e Fisioloxía . Cría e reprodución. Muxido e tecnoloxía do leite. Horas presenciais Expositivas: 9 Interactivas: 12 Titorías: 3 Profesores Profesorado USC: Prof. Ignacio García Lara ([email protected] ) Prof. Dr. Antonio Iglesias Becerra ([email protected] ) Prof. Dra. Mª Teresa García Lara ([email protected]) Profesorado externo: D. Ramiro Fouz Dopacio. AFRICOR, Lugo. D. José Manuel Pérez Camiña. SETNA. Madrid. Titorías: Luns e martes: 9-12 h Produción Animal. Pav. IV . Facultade de Veterinaria. Obxectivos O programa da materia pretende aportar aos participantes os elementos necesarios que lles permitan adquirir coñecementos teóricos e prácticos, respecto das características do leite, aspectos reprodutivos, produtivos, sanitarios e de manexo do rabaño leiteiro así como os métodos máis axeitados para a súa obtención. Avaliación Sistema de avaliación continua ponderado, no que se valorará a asistencia e a participación activa nas clases teóricas e prácticas (40 %). Exame: proba escrita, con preguntas curtas (duración 90 minutos) (60 %). Programa de teoría

CAPITULO 1: GANDERÍA LEITEIRA: Explotación do vacún leiteiro. CAPITULO 2: NUTRICIÓN E FISIOLOXÍA: Efectos da alimentación sobre a

produción leiteira. Factores fisiolóxicos que afectan á produción. CAPITULO 3: CRÍA E REPRODUCIÓN: Manexo reprodutivo dos efectivos do

rabaño. Factores ambientais que afectan á produción CAPÍTULO 4: MELLORA XENÉTICA: Aspectos e efectos sobre o rabaño. CAPITULO 5: MUXIDO E TECNOLOXÍA DO LEITE: Aspectos extrínsecos e

intrínsecos.

31

Programa de prácticas

Práctica 1. VISITAS TÉCNICAS: PROGRAMACIÓN DE TRABALLO NA EXPLOTACIÓN LEITEIRA “Inspección dun modelo de explotación”.

Práctica 2. ANÁLISE CRITICO DE RACIÓNS NAS DISTINTAS FASES PRODUTIVAS MEDIANTE SOFTWARE. Aula de informática .

Práctica 3. DESEÑO DE PROGRAMAS SANITARIOS, REPRODUTIVOS E DE XESTIÓN TÉCNICA EN VACÚN DE LEITE

Práctica 4. XESTIÓN TÉCNICA DA GANDERÍA LEITEIRA. Práctica 5. AVALIACIÓN XENÉTICA DE REPRODUTORES: CÁLCULO E

INTERPRETACIÓN DE ÍNDICES LEITEIROS. Práctica 6. MÁQUINA DE MUXIDO: RECOMENDACIÓNS, CONTROL E

PUNTOS CRÍTICOS, “TESTAXE DO EQUIPO DE MUXIDO”. Competencias que debe adquirir o alumnado Capacidade técnica para levar a cabo o diagnóstico e toma de decisións en aspectos reprodutivos, produtivos, sanitarios e de manexo do rabaño leiteiro. Bibliografía BERTRAND, G., 1996. Conceptos básicos en calidad de leche y su repercusión

económica. En Buxadé (coord..) “Ganado vacuno de leche: gestión y economía”. FESLAC.

BLOOD, D.C. y RADOSTITS, O.M., 1992. Medicina veterinaria (7ª Ed.). McGraw-Hill-Interamericana de España. Madrid.

BROSTER, W.; T. Swan. 1992. Estrategias de alimentación para vacas lecheras de alta producción. AGT Editor, S.A. México. 380 p.

BUXADÉ, C., (y otros autores), 1996. Zootecnia. Bases de Producción Animal. Tomo VII: producción vacuna de leche y carne. Ed. Mundi Prensa, Madrid.

BUXADÉ, C., 1993. Gestión de la explotación ganadera. Ed. Ayala, Madrid. BUXADÉ, C., 1997. Vacuno de leche: aspectos clave. Ed. Mundi Prensa, Madrid. CASTLE, M.E., WATKINS, P., 1988. Producción lechera moderna. Ed. Acribia,

Zaragoza. CHAMBERLAIN, A. T. 2002 Alimentación de la vaca lechera. Ed Acribia. Zaragoza. CORDONNIER, P., GUINET, A., 1981. Economie de l'explotation laitière. Ed.

I.N.R.A., Versailles, París. HOLMES, C. W. 1989. Producción de leche en praderas. Ed acribia. Zaragoza. JARRIGE, R. (Ed.), 1990. Alimentación de bovinos, ovinos y caprinos. Ed. Mundi

Prensa, Madrid. LUQUET, F.M., 1989. Leche y produtos lácteos. 2 volúmenes. Ed. Acribia,

Zaragoza McDONALD, L.E., 1991. Endocrinología veterinaria y reproducción (4ª ed.).

McGraw Hill-Interamericana, Madrid. McDONALD, L.E., 1991. Endocrinología veterinaria y reproducción. (4ª ed.).

McGraw-Hill-Interamericana de España. Madrid. ORMAZABAL, J.; K. OSORO. 1995. Efecto del pasto disponible en la producción y

calidad de la leche y en la ganancia de terneros. VI Jornadas sobre Producción Animal. ITEA. Nº 16 , Tomo I. España. p 195-197.

PÉREZ Y PÉREZ, F., 1985. Reproducción animal. Inseminación artificial y transplante de embriones. Ed. Científico-Médica, Madrid.

PETERS, A.R., y otros., 1991. Reproducción del ganado vacuno. Ed. Acribia, Zaragoza.

Revista BOVIS.

32

SANZ PAREJO, E., 1990. Los nuevos sistemas de alimentación en vacuno lechero. Ed. Aedos, Barcelona.

REVISTAS: Dairy Illustrated, Frisona española Hoard's Dairyman Holstein-Friesian Journal Journal of Dairy Research Journal of Dairy Science

33

QQUUÍÍMMIICCAA BBIIOOIINNOORRGGÁÁNNIICCAA DDOOSS EELLEEMMEENNTTOOSS PPRREESSEENNTTEESS NNOO LLEEIITTEE

CCoodd.. 113322

Área de coñecemento: Química inorgánica Departamento: Química Inorgánica Descrición da Materia: Esta materia abranguerá os aspectos biolóxicos máis relevantes dos elementos inorgánicos contidos no leite. Horas presenciais Expositivas: 6 Interactivas: 8 Titorías: 2 Profesores Marcelino Maneiro Maneiro ([email protected]) Ana María González Noya ([email protected]) Obxectivos - Introducir ó alumnado no coñecemento do papel que xogan nos organismos vivos

os elementos inorgánicos contidos no leite. - Dominar os fundamentos necesarios na área de Bioinorgánica facendo fincapé nos

distintos bioelementos inorgánicos (metais e non metais) e nas súas propiedades máis relevantes para poder entender os procedementos para corrixir os excesos/déficits destes elementos.

- Coñecer a importancia nos seres vivos dos elementos bioinorgánicos contidos no leite.

- Aprendizaxe e uso dunha linguaxe rigorosa relacionada coa disciplina cursada. - Adquirir o hábito de falar en público de xeito rigoroso adoptando unha actitude

crítica e non dogmática. - Para o desenvolvemento destas ideas potenciarase como ferramenta de

aprendizaxe e formación do alumno a resolución de problemas e cuestións, e a análise sistemática de modelos bioinorgánicos.

Avaliación Os aspectos que se terán en conta na avaliación e os criterios que se empregarán serán os seguintes: • Seguimento continuado dos coñecementos do alumno • Participación activa en clase, seminarios e prácticas de encerado • Avaliación dos coñecementos teóricos e prácticos, mediante proba ou exame Programa de teoría TEMA 1.- INTRODUCIÓN Orixe e especificidade dos elementos inorgánicos en sistemas biolóxicos e no leite. Propiedades dos elementos inorgánicos e os seus ligandos nos sistemas biolóxicos. Métodos de caracterización en Bioinorgánica. TEMA 2.- BIOINORGÁNICA DO SODIO E POTASIO Presenza do sodio e do potasio no leite. Absorción do sodio e do potasio polos organismos vivos: formas de presentación de ambos. Principal función do sodio nos seres humanos. Actividade biolóxica do potasio. Problemas asociados coa deficiencia en potasio. TEMA 3.- BIOINORGÁNICA DO CALCIO E MAGNESIO

34

Composición e distribución do calcio nas fases do leite: calcio hidrosoluble e calcio coloidal. Contido de calcio en lácteos. Proteínas que conteñen calcio. Caseina. Aplicacións da caseina. Absorción do calcio polos organismos vivos. Formas de presentación do calcio. Principais funcións do calcio nos organismos vivos: Formación e conservación de ósos, transmisión de impulsos nerviosos, contracción muscular, coagulación sanguínea. Deficiencia en calcio. Presenza do magnesio no leite: relación entre as concentracións de calcio e magnesio. Absorción de magnesio polos organismos vivos. Formas de presentación do magnesio. Enzimas de magnesio. Interacción do magnesio co ADN e ARN TEMA 4.- BIOINORGÁNICA DOS ELEMENTOS METÁLICOS TRAZA Fe, Cu e Zn O ferro, cobre e zinc. Abundancia no leite e importancia no complemento dietético. Bioinorgánica do Fe: transportadores de diosíxeno e procesos bioquímicos redox. Bioinorgánica do cobre: principais funcións biolóxicas en mamíferos. A participación do cobre no metabolismo do osíxeno. O zinc e as súas funcións biolóxicas: papel encimático e implicación na regulación da expresión xénica TEMA 5.- BIOINORGÁNICA DOUTROS ELEMENTOS METÁLICOS TRAZA Os metais esencias cobalto e manganeso. Papel do cobalto nos organismos superiores: a vitamina B12. Manganeso no metabolismo do osíxeno. Outros metais traza como contaminantes: efectos nos mamíferos. Competencias que debe adquirir o alumnado - Coñecer o mecanismo de actuación das principais metaloenzimas presentes no

leite. - Identificar as vías de correción dos excesos ou déficits dos elementos inorgánicos

contidos no leite. Bibliografía Bibliografía básica E.J. BARAN, "Química Bioinorgánica", Madrid: McGraw-Hill/Interamericana, 1995. J.S. CASAS, V. MORENO, A. SÁNCHEZ, J.L. SÁNCHEZ, J. SORDO, “Química

Bioinorgánica”, Síntesis, 2002. R.M. ROAT-MALONE, “Bioinorganic Chemistry, a Short Course”, New Jersey, John-

Wiley and Sons, 2002. M. VALLET, J. FAUS, E. GARCÍA-ESPAÑA, J. MORATAL, “Introducción a la Química

Bioinorgánica”, Síntesis, 2003. J.A. COWAN, "Inorganic Biochemistry. An introduction", NewYork VCH, 1993.

Bibliografía complementaria I. BERTINI, H.B. GRAY, S.J. LIPPARD E J.S. VALENTINE "Bioinorganic Chemistry",

USA: University Science Books, 1994 S. B. DERGAL, “Química de los Alimentos” Zaragoza, Editorial Acribia, S. A., 1992. J.J.R. FRAÚSTO DA SILVA, R.P.J. WILLIAMS, “The biological Chemistry of the

Elements. The Inorganic Chemistry of Life”. Oxford. Clarendon Press. 1997. W. KAIM & B. SCHWEDERSKI, "Bioinorganic Chemistry: Inorganic elements in the

chemistry of Life", NewYork, J. Wiley & Sons, 1991. M.J. KENDRICK, M.T. MAY, M.J. PLISHKA, K.D. ROBINSON. “Metals in biological

siystems” New York. Ellis Horwood, 1992. KRAATZ, H.B., Concepts and models in bioinorganic chemistry, 2006 S.J. LIPPARD & J.M. BERG, "Principles of Bioinorganic Chemistry", USA: University

Science Books, 1994. A. MAS, J.M. AZCUE, “Metales en sistemas biológicos” Barcelona PPU, 1993. P. WALSTRA, T. J. GEURTS, A. NOOMEN, A. JELLEMA, M. A. J. S. VAN BOEKEL,

"Ciencia de la Leche y tecnología de los produtos lácteos", Zaragoza, Editorial Acribia, S. A., 2001.

35

P. WALSTRA, R. JENNESS, "Química y Física Lactológica", Zaragoza, Editorial Acribia, S. A., 1984.

36

QQUUÍÍMMIICCAA OORRGGÁÁNNIICCAA EE BBIIOOQQUUIIMMÍÍCCAA DDEE PPRROODDUUTTOOSS LLÁÁCCTTEEOOSS

CCoodd.. 110022

Áreas de coñecemento: Química Orgánica, Bioquímica e Bioloxía Molecular Departamentos: Química Orgánica, Bioquímica e Bioloxía Molecular. Descrición da Materia: Estrutura e reactividade das sustancias químico-orgánicas dos produtos lácteos. Horas presenciais Expositivas: 9 Interactivas: 12 Titorías: 3

Profesores Departamento de Química Orgánica:

SEIJAS VÁZQUEZ, JULIO ([email protected]) VÁZQUEZ TATO, PILAR ([email protected])

Departamento de Bioquímica e Bioloxía Molecular: BARCIA VIEITEZ, RAMIRO ([email protected])

Obxectivos Adquirir coñecementos teóricos e prácticos en: - estrutura e química das compoñentes do leite e os produtos lácteos. - bioquímica das compoñentes do leite e os seus derivados. Avaliación Para a avaliación consideraranse: - Os traballos individuais e en grupo realizados polos alumnos. - Un exame escrito. Programa de teoría Tema 1. Introdución ás moléculas orgánicas. Grupos funcionais: estrutura,

propiedades e reactividade. Tema 2. Biosíntese dos compoñentes do leite: lactosa, lípidos, proteínas. Causas

de variacións na secreción. Tema 3. Azucres nos produtos lácteos: Lactosa: estrutura e propiedades químicas.

Derivados. Tema 4. Lípidos nos produtos lácteos: Tipos, estrutura, propiedades e

reactividade. Tema 5. Proteínas nos produtos lácteos: Estrutura, propiedades físicas, hidrólise e

outras reaccións das proteínas, polimorfismo. Caseinas, micelas, encimas coagulantes. Estabilidade e estrutura do sistema coloidal do leite.

Tema 6. Vitaminas nos produtos lácteos: Tipos: liposolubles e hidrosolubles. Estrutura, propiedades e reactividade.

Tema 7. Fermentación. Modificacións en azucres, lípidos, proteínas e vitaminas. Modificacións na cor, olor, sabor. Produción de toxinas.

Tema 8. Cambios producidos polo quentamento: a súa influencia na composición dos produtos lácteos.

Tema 9. Derivados lácteos: modificacións na composición do leite. Queixo. Iogur. Manteiga. Outros derivados lácteos.

37

Programa de prácticas Práctica 1. Determinación da actividade fosfatasa ácida e da actividade fosfatasa alcalina antes e despois do tratamento térmico do leite. Práctica 2. Análise da actividade proteolítica da lisozima e outras proteasas mediante electroforese I: deseño experimental, preparación dos xeles de poliacrilamida. Determinación de proteínas. Práctica 3. Análise da actividade proteolítica da lisozima e outras proteasas mediante electroforese II: preparación das mostras, realización da electroforese, análise dos resultados. Competencias que debe adquirir o alumnado - Coñecer a estrutura dos principais compostos presentes no leite e os seus derivados. - Entender os procesos bioquímicos desas compoñentes. - Adquirir destreza nas técnicas experimentais de utilidade no campo da industria láctea. Bibliografía P. F. Fox, P. L. H. McSweeney. Dairy Chemistry and Biochemistry. Blackie

Academic & professional, Suffolk, 1998. Gösta Bylund. Dairy Processing Handbook. Tetra Pak International AB. 2003. B. H. Webb, A. H. Johnson. Fundamentals of Dairy Chemistry. The AVI Publishing

Company Inc., 1998. P.F. Fox. Developments in Dairy Chemistry. Volumen 1-4. Applied Science

Publishers, 1989. P.F. Fox, P. McSweeney. Advanced Dairy Chemistry, Volumen 1-3. Springer, 2006. P. Y. Bruice. Fundamentos de Química Orgánica, Pearson Prentice Hall, 2008.

38

VVAARRIIAACCIIÓÓNNSS DDAA CCAALLIIDDAADDEE DDOO LLEEIITTEE EE RREEPPEERRCCUUSSIIÓÓNNSS

TTEECCNNOOLLÓÓXXIICCAASS

CCoodd.. 113344

Área de coñecemento: Tecnoloxía dos alimentos Departamento: Química analítica, Nutrición e Bromatoloxía Descrición da materia: Curva de lactación. Factores de variación. Efectos y consecuencias sobre las propiedades de la leche Horas presenciais Expositivas: 6 Interactivas: 8 Titorías: 2 Profesores e titorías Luis Aldeanueva Potel Enxeñeiro Agrónomo. Aula de Produtos Lácteos. Recinto Ferial de Lugo. Avda. De la Fábrica de la Luz, s/n. 27004 Lugo. España. Tlf. 982 252231 ext-21307. Fax. 982 251611. e-mail: [email protected] Obxectivos O coñecemento do proceso de variación dos compoñentes do leite, así como os mecanismos que regulan esa variación é indispensable para poder empregar ese leite na elaboración de produtos lácteos homoxéneos no tempo. Por todo elo, esta materia ten como obxectivo principal facilitar ao alumnado os coñecementos sobre os principais factores de variación da composición do leite e as súas consecuencias nos diferentes procesos tecnolóxicos. Programa de teoría

1. Factores de variación Factores intrínsecos. Factores extrínsecos

2. Efectos sobre as propiedades do leite: Composición físico-química Microbioloxía.

3. Consecuencias. Modificación da aptitude tecnolóxica do leite Prácticas en planta piloto Realizaranse na planta piloto e laboratorio de propiedades físicas, onde se farán diferentes ensaios con leites sometidos a distintos tratamentos e observarase:

Aptitude do leite á coagulación Propiedades reológicas Comportamento en procesos fermentativos

Competencias que debe adquirir o alumnado

Estudar a curva de lactación e os factores de variación da calidade do leite. Coñecer as consecuencias que ten a variación da calidade do leite sobre as

características deste e sobre os procesos de elaboración dos produtos lácteos.

39

TTiittoorrííaass

MMAATTEERRIIAASS OOBBRRIIGGAATTOORRIIAASS

HHOORRAARRIIOO LLUUGGAARR


Titorías virtuais /on line

Principios físicos dos procesos na industria láctea

Eugenio Rodríguez Núñez Despacho 2.3 Dpto. de Física Aplicada. Facultade de Ciencias Xurso Proupín Castiñeiras Despacho 2.1 Dpto. de Física Aplicada. Facultade de Ciencias

Produción do leite na explotación

Luns e martes 9:00-12:00 Dep. Produc. Animal. Pav. IV Fac. Veterinaria


M. Maneiro Martes, mércores 17:00-20:00h Ana Mª González Noya

M. Maneiro Despacho 7, 2º andar Facultade de Ciencias Ana Mª González Noya

Química orgánica e bioquímica de produtos lácteos

Luns, mércores 13:00-14:00 h 17:00-18:00 h.

Facultade de Ciencias

Variacións da calidade do leite e repercusións tecnolóxicas

Xoves 11:00-13:00h

Aula Produtos Lácteos

MMAATTEERRIIAASS OOPPTTAATTIIVVAASS

HHOORRAARRIIOO LLUUGGAARR

Aditivos alimentarios no leite

luns, martes, mércores 12:00-14:00 h

Despacho 12. 1º andar Facultade de Ciencias

Análise química do leite e produtos lácteos I

Martes, Mércores e Xoves 11:00-13:00

Despacho 15. 1º andar Facultade de Ciencias

Envases e embalaxes Titorías virtuais /on line Estudo da zona de muxido nunha explotación de gando de vacún de leite

Luns, martes e mércores de 17:00 a 19:00 h

Pav. II EPS

Historia da gandeiria e as industrias lácteas

Luns 17:00-19:00 Xoves 16:00-18:00

Despacho 118. 2º andar Facultade Humanidades

Ingredientes alimentarios Titorías virtuais /on line

40

AAvvaalliiaacciióónn ee ccaalleennddaarriioo ddee eexxaammeess

Avaliación:

Tal e como recolle a normativa (Regulamento dos estudos oficiais de

posgrao, 12/06/2007), a asistencia debe ser un requisito para poder superar

o máster. Para aprobar requírese un 80% de presenzalidade.

Igualmente, a normativa sinala a necesidade de que existan datas de

exame oficiais, alén de que os docentes decidan facer uso deste sistema de

avaliación ou non. Neste senso acordouse que todas aquelas materias con

tres créditos habilitarán, dentro das horas asignadas no seu horario, o

tempo que estimen pertinente para a realización da proba (que debe

corresponderse co que está indicado na guía docente).

Para aquelas materias con menor número de créditos rexirá o seguinte

horario de exames, que poderá ser modificado por acordo entre alumnos e

profesores dentro de periodo de avaliación establecido pola Universidade

(12-27 Xaneiro):

Calendario de exames:

MMAATTEERRIIAA DDAATTAA HHOORRAARRIIOO

Envases e embalaxes

27 xaneiro 18:00-20:00h

Estudo da zona de muxido nunha explotación de gando vacún de leite

21 xaneiro 16:00 - 18:00h

Ingredientes alimentarios

13 xaneiro 18:00-20:00h


12 xaneiro 17:00 - 19:00h


18 xaneiro 16:00 - 18:00h

Variacións da calidade do leite e repercusións tecnolóxicas

26 xaneiro 16:00 - 18:00h

41

CCoonnvveenniiooss ccoonn EEmmpprreessaass,, EExxpplloottaacciióónnss ee

LLaabboorraattoorriiooss

Empresas: 1. Arqueixal Albá, Palas de Rei Lugo 2. Casa Grande de Xanceda, SAT Mesía 15685 A Coruña 3. Corporación Alimentaria Peñasanta S.A. Robra, s/n Outeiro de Rei (Lugo) 4. Feiraco Lácteos, S.L.U. Ames. 15864 A Coruña 5. GES INTERNATIONAL BP 222- 35342 Liffré Cedex Bretaña (Francia) 6. Grupo Lactalis Iberia S.A. Edificio de Oficinas Planta 7ª, Ctra Villaverde a Vallecas Km. 3'500 Madrid 7. INNOLACT, S.L. 27260 Castro de Rei. Lugo

9. LE GROUPE LACTALIS Francia

9. LACTALIS-NESTLE PRODUCTOS LÁCTEOS REFRIGERADOS GUADALAJARA S.L. Guadalajara 10. LACTALIS-NESTLE PRODUCTOS LÁCTEOS REFRIGERADOS VILADECANS, S.L. Viladecáns-Barcelona 11. LÁCTEOS CASA MACÁN S.L. Seixo-Piñeira (Taboada-Lugo)

42

12. Leche de Galicia S.A. Ctra. Meira s/n. Sancobad Apdo. 24 Vilalba (Lugo) 13. Leite Río S.L. Vega de Anzuelos. Láncara (Lugo) Rúa dos Artesáns s/n. Polígono Industrial O Ceao (Lugo) 14. PULEVA FOOD S.L. Nadela. Lugo 15. QUESERÍAS PRADO S.L. Monforte de Lemos. Lugo 16. Servicios Veterinarios da Pontenova S.L.P. A Pontenova 17. Cooperativa Os Irmandiños Sociedade Cooperativa Galega Ribadeo 18. Queserías Sarrianas, S.L. San Salvador do Mato s/n 27014 Sarria-Lugo 19. Grupo MGO, S.A. Lugo Explotacións: 1. Explotación Lejo Fernández Fonmiñá, A Pastoriza (Lugo) 2. SAT Sandamil Pacios, Castro de Rei (Lugo) 3. SAT Teixeiro XUGA 1107 Rigueira, A Pastoriza (Lugo) 4. UGASMA Sociedad Cooperativa Galega. Andabao, Boimorto (A Coruña) Laboratorios:

1. Aula de Produtos Lácteos Recinto Ferial de Lugo

43

2. LIGAL: Laboratorio Interprofesional galego de análise do leite

Laboratorios Agrarios, Estrada AC-542 Km-7 Mabegondo, Abegondo-A

Coruña.

Documents

Guía de Estudios 1 Cuatrimestre (Máster Industria e Economía Leiteira)