Güney Azerbaycan Dergisi -birinci dünya savaşı sırasında Güney Azerbaycanda Asuri, ermeni ve kürt isyani

8/8/2019 Güney Azerbaycan Dergisi -birinci dünya savaşı sırasında Güney Azerbaycanda Asuri, ermeni ve kürt isyani

http://slidepdf.com/reader/full/gueney-azerbaycan-dergisi-birinci-duenya-savasi-sirasinda-gueney-azerbaycanda 1/8

Güney Azerbaycan: sayı 4 (Nisan 2005): 75 – 82.

Birinci Dünya Savaşı Sırasında Güney Azerbaycan’da

Asuri, Ermeni ve Kürt İsyani

TALAS AVŞARLI∗

Giriş

Güney Azerbaycan’ın yakın tarihi ciddi şekilde araştırıldığında AzerbaycanTürklerinin Ermeni ve Asuriler tarafından mezalime uğradıkları açık ve net

bir şekilde ortaya çıkacaktır. Ancak Güney Azerbaycan’ın yakın tarihindegerçekleşen bu olayların mahiyeti, failler ve sebep-sonuçları tam anlamı ile

belirsizliğini korumaktadır. Bu belirsizlik günümüzde Güney AzerbaycanTürkleri ve Ermeniler arasında olan ilişkilerin de analizini ciddi şekildezorlaştırmaktadır. Yazımızın amacı Güney Azerbaycan tarihinin en karanlık

olayı olarak bilinen Ermeni ve Asuri ayaklanmasına ışık tutmaya çalışmaktır.Yazımız üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde GüneyAzerbaycan’ın jeopolitiği ve büyük güçlerin çatışması, ikinci bölümde sözkonusu ayaklanmanın tarihi temelini oluşturan Misyonerlik faaliyeti üçüncü

bölümde ise ayaklamanın mahiyeti anlatılacaktır.Güney Azerbaycan’ın Jeopolitik Konumu ve Büyük Güçlerin Rekabeti

Güney Azerbaycan Hazar denizi, Akdeniz ve Hint okyanusunun oluşturduğuüçgen arasında bir köprü ve orta doğunun kıtalarla münasebetini sağlayanstratejik konuma sahip coğrafyadan ibarettir. Ayrıca Bakü ve Musul

petrollerine ulaşılabilecek bir yerde bulunması da bölgenin öneminiarttırmaktadır.1 Bu yüzden Güney Azerbaycan I. Dünya Savaşından önce de büyük güçlerin çekişme alanı haline gelmiştir.

Güney Azerbaycan Rusya’nın Orta Doğudaki Yayılma Politikalarında kilit bölge konumunda olduğu için İngilizlerle yaptıkları 1907’i anlaşması ile GüneyAzerbaycan’ı askeri nüfuz bölgesi ilan ederek, 1912’de işgal etmiştir. Ruslar

∗ GÜNAZTAC Başkanı1 Akgül, Suat (1995) Rusya’nın Doğu Anadolu politikası (1918'e kader), (yayınlanmamış

Doktora tezi), Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara :s. 22 .

75



19. yüzyıldan itibaren Türkiye’nin doğusu ile daha yakından ilgilenmeye başlamıştı. Güney Azerbaycan’ın Osmanlı arazisi ile 450 KM ortak sınırı bulunmaktadır. Doğu Anadolu’dan İskenderun körfezine ve oradan Akdeniz’e

inmek Rusya’nın temel politikası idi. Bunun için Güney Azerbaycan üzerindenDoğu Anadolu’daki etnik ve sosyal yapıdan yaralanarak Osmanlıya karşı Kürt,Ermeni ve Asurileri kışkırtmaya çalışıyordu.

Lazeryev I. Dünya Savaşı’nda Rusların planı hakkında yazıyordu: “ KafkasSavaş Bakanlığı (KBO) savaşın ilk günlerinde Kürt, Ermeni ve Asurilerin(Nesturi) İsyanı için 25 bin silah, 12 Milyon mermi ve 25 bin ruble ayırmıştır.

Azerbaycan’dan İsmail Ağa Simko ve Osmanlıdan Şeyh Abdulkadir, Abdulrezzak Bedirhan ve başka Kürt aşiretleri bu isyanda iştirak etmek içinhazır olduklarını ilan etmişlerdir. Ama bu plan başarılı olamayınca Ruslar

Ermeni ve Asurileri örgütlemeye ve profesyonel ordu kurmaya başladı”.2

İngiltere ve Fransa da Osmanlı’ya karşı Azerbaycan, Kafkasya veOsmanlı topraklarında yaşayan Kürt, Ermeni ve Asurileri harekete geçirmeyi

planlıyordu. Bu yüzden Asuri ve Ermeni liderleri ile diyaloga girmek için Culfayolu ile Urmu’ya gelip görüşmeler düzenlediler.3 İngiltere Güney Azerbaycanüzerinden Kafkasya ve Bakü petrolünü ele geçirmek niyetinde idi.

Osmanlı devleti de (ittihatçılar) Güney Azerbaycan ve Kafkasyaüzerinden Türkistan’a ulaşabilmek ve burada hakimiyet kurabilmek için gizli,geniş ve kapsamlı çalışmalar yürütürdü. Türk savaş planlarında GüneyAzerbaycan’a önemli yer verilmiştir. Doğu Anadolu üzerinden herhangi bir

planın hayata geçmesi için Güney Azerbaycan çok önem taşıyordu.4 1906’daRusya Japonya ile Savaştan zayıf düşünce Osmanlılar bölgeyi ele geçirdi. Ama1912’de 1. Balkan savaşı sırasında Azerbaycan’dan geri çekilmek zorundakalınca Ruslar bölgeyi yeniden işgal etti.5 Böylelikle Rus, İngiliz ve Osmanlıdevletleri Güney Azerbaycan’ı ele geçirmek için büyük bir mücadeleye girmişve Güney Azerbaycan I. Dünya Savaşının büyük meydanlarından biri halinegelmiştir.Güney Azerbaycan’ın Batısında Misyonerlik FaaliyetleriAbbas Mirza Azerbaycan’da misyonerlerin faaliyetlerini yasaklamış ve

misyonerleri yabancı güçlerin casusları olarak niteleniyordu. O’nun ölümündensonra Bazel misyonerleri Şuşa’dan ve Amerikan misyoneri Perkinz,İstanbul’dan Tebriz’e gelerek 13 Ekim 1834’te ilk toplantılarını düzenlediler.6

2 Bak. Berzui, Mucteba. (2000) Ozayi Siyasi Kordestan az Sale 1225 ta 1325. Tahran.3 Kesrevi, Ahmet. (2000) Tarihe Hicdeh Saleye Azerbaycan, Tahran: Sedaye Muaser (1379),

s. 619.4

Akgül, s. 18.5

Liderholm, Jons (1999). "1915 Doğu Anadolu ve Azerbaycan'da 1. Dünya savaşı sırasındaAsuriler ve Suryaniler (1914-1918). Araştırma. İsveç http://www.geocities.com

6 Mensuri, Firuz. (2000). Mutaleati der bareye tarih,zeban ve ferhenge Azerbaycan. Tahran:

76



Misyonerler dini hizmetlerin yanı sıra politika ile de ilgileniyor batıdevletlerinin çıkarlarına hizmet ediyorlardı. Batı devletleri ise misyonerler kanalı ile bölgedeki etnik gruplarla bağlantı kurup bu grupları kendi amaçları

doğrultusunda kullanıyordu.Batı Azerbaycan bölgedeki coğrafi konumu ve etnik çeşitliliğinden dolayımisyonerlik faaliyetlerinin merkezi haline geldi. Urmu’da bulunan Amerikanmisyoneri Samuel Rey 1862’de İstanbul ve Petersburg’daki elçiliklerine şöyleyazıyordu: “ Rus Devletinden, Azerbaycan’a hücum etmesi ve burada bulunan

Nesturileri koruma altına almasını istemeliyiz böylelikle bölgede Hıristiyanlığın gelişmesinin önünü açmış oluruz”.7

Tebriz’deki İngiltere konsolosu Çarlz Stwart “ Amerika Perzbitrleri, Angilikon Kilisesi, Rum Katolikleri ve Rus Ortodoks Kilisesi yalnızca Urmu’ da faaliyet gösterir Azerbaycan ve İran’ın daha çok Hıristiyan nüfusuna sahipdiğer büyük şehirlerinde hiçbir dernek ve misyonerlikleri bulunmuyor ” diyeyazıyordu8. Amerikan misyonerleri Perkinz ve Grant 1835 yılında Urmu’nu

bölgedeki faaliyetleri için merkez olarak seçtiler ve çalışmaya başladılar. 6 ayiçinde Urmu ve civarında 50’den fazla okul açıldı. Bu misyonerlerin Urmu’dakifaaliyetleri yılda 50 bin dolara mal oluyordu. Amerikan misyonerlerinin 80yıllık çalışmaları sonucu Urmu’daki Nesturiler Rus Ortodoks kilisesine tabioldular. Bu da Rusya’nın Azerbaycan’da nüfuzunun artmasına sebep oldu.Rusdışişleri bakanı A.A.Noratov 7 şubat 1914’te yazdığı bir mektupta, NesturilerinOrtodoks dinine geçmelerinin çok önemli olduğunu ve bunun siyasi açıdan

olumlu sonuçlar doğuracağını söylüyordu9. 1898’de Azerbaycan’da yaşayan 25 bin Nesturi’den 20 bin kadarı Rus Ortodoks kilisesine katılmıştı. Amerikalılar dışında İngilizler de Kürt Ermeni ve Nesturileri misyonerlik çalışmalarınınhedefi olarak seçmişlerdi. Asur Misyonerlik Komitesi adı altında faaliyetleriniyürüten Angilikan kilisesi 1903 yılında bu komiteni Urmu’dan Van’a taşımayıuygun gördü.10 Rusya’nın Urmu misyonerliği Rusların Osmanlı ve GüneyAzerbaycan’da yürüttüğü politikaların merkezi konumuna gelmişti. Rusya’nınİstanbul büyük elçisi Giers “ Bizim şimdiki görevimiz misyonerlik aracılığı ile

Asurilerle irtibat sağlamaktır ” diye yazıyordu. Ayrıca Kürtlerle de iyi

ilişkilerin devam etmesinin gerektiğini belirtiyordu.11

Rus Ortodoksmisyonerliği Batı Azerbaycan bölgesindeki Asuriler üzerinde söz sahibiolmuştu. Salmas piskopolosu Sergey: “ Rusya,misyonerlik faaliyetleri ile

Muesseseye mutaleate tarihe muaser İran. Bonyade Mustezefan ve Canbazan, s. 488.7 Aynı eser, s. 476.8 Aynı eser, s. 512.9 Akgül, s. 102.1 0 Yonca, Anzerlioğlü, (2000) Nesturiler. Ankara: Tamğa yayıncılık, s. 56.1 1 Akgül, s. 101.

77



paralel olarak siyasi misyonunu da geliştirmelidir ” tezini savunuyordu12.Bölgede misyonerlik faaliyetini yürüten diğer bir devlet de Fransa idi. 1840

yılında Papa tarafından gönderilen Fransız Lazaristler Nesturilerin arasında

faaliyet göstererek onları Katolik yapmak için uğraşmış ve Katolik olmayıkabul eden Nesturiler” Keldani” adını almışlardır 13. Savaştan önce bunlarınsayısının 40 bin olduğu sanılır. Bu arada Fransa kendisini Güney Azerbaycanve Osmanlı’daki Katoliklerin hamisi olarak görüyordu.1914-1918 Güney Azerbaycan’ın BatısıBatı Azerbaycan’ın merkezi Urmu şehri, savaştan önce Azerbaycan’ın zenginve gelişmiş şehirlerinden biriydi ve Tebriz’den sonra ikinci büyük şehir sayılırdı. Başkent Tahran’da sinema bulunmazken bu şehirde sinema ve tiyatrosalonları mevcuttu. Bu şehrin Kürtler tarafından talanı sırasında Simko’nunyağmaladıkları arasında 50’den fazla piyano bulunuyordu14. 40-45 bin nüfusuolan şehirde 3 bin Kürt ve yaklaşık 10 bin Nesturi ve Ermeni yaşıyordu. AyrıcaUrmu Gölü ile Osmanlı sınırları arasında Kürt aşiretlerinin yanı sıra 45 binkadar Hıristiyan azınlık da (Ermeni, Asuri, Keldani) yaşıyordu. Asuri veErmeniler Urmu’nun güneyinde 300 ve Salmas’ın kuzeyinde 60 köydetarımcılık işleriyle uğraşarak geçimlerini sağlıyorlardı. Yabancı gezginlerinyazdığına göre bu köyler çok gelişmiş ve güzeldi ve Asuriler herhangi bir sorunolmadan Azerbaycan Türkleri ile huzur içinde yaşıyorlardı.

I. Dünya Savaşı başlamadan önce Urmu Savaş Sahnesine dönüştü. Kürtaşiretleri Ekim 1914’de Urmu şehrine saldırmaya başladı. Ruslar Nesturilere 3

bin kişilik takviye gücü ve silah gönderdi. Bu birliklere karşı harekete geçenOsmanlı ordusu ve bir aşiret taburu Urmu ve Salmas arasındaki bölgeyi işgaletti. Osmanlı devletinin savaşa girmesi ile bölgedeki tansiyon iyice yükseldi.Kürtler cihat adı altında dağlardan inip, ayrım yapmadan önlerine gelen köyleriyağmalamaya başladılar. Rus silahları ile donatılmış Ermeni ve Asuri birlikleride Azerbaycanlıları katletmeye başladılar. Osmanlılar Sarıkamış’deki büyük askeri harekata başlayınca Ruslar Güney Azerbaycan’daki kuvvetlerini geriçekmek zorunda kaldı. Türk ordusu 4 ocak 1915’te Urmu’nu ve 14 Ocakta iseSalmas’ı ele geçirdi. Rusların geri çekilmesi ile yaklaşık 20 bin Nesturi ve

Ermeni de şehir ve köylerden kaçmaya başladı. Kış mevsimi olduğu içinyaklaşık bin kişi yollarda öldü. Kaçmaya fırsat bulamayanlar ise Amerikanhastanesi ve Fransız misyonerlik merkezine sığındı. Bu arada Azerbaycanlılar

birçok aileye kucak açıp evlerine aldı. Osmanlı ordusunun önünden hareketeden Begzada, Herki ve Zaza Kürt aşiretleri şehri işgal edip yağmaladılar. 2 günsonra Osmanlı ordusu şehre gelince bu talana son verdi. Bu sırada Amerikan

1 2 Aynı yerde.1 3 Anzerlioğlü, s. 68.1 4

Ahmedi, Nesr (1998). Cudayihahi der kordestane İran, İrak ve Torkiye, Nanter, Franse:Kanune cevanane İrani, s. 21

78



hastanesinde tifüs ve başka hastalıklar yayılmaya başladı. Filip Prays’a göreHıristiyanlardan 5 bin Azerbaycanlılardan ise 15 bin kişi salgın hastalıklardandolayı yaşamını yitirdi15.

Mart’ın birinde Ruslar harekete geçip Salmas ve Urmu’nu işgal etti. Ama Nisan başında Türk birlikleri Halil Paşa komutası altında Van Gölü’nün güneykıyısından yola çıktı ve 16 Nisan da şehri geri aldı. 1 Mayıs’ta ise Salmas’ınkuzeyinde mevzilenen Ruslara saldırı düzenlendi. Ama Osmanlı ordusununyanında yer alan Kürtler savaş başlar başlamaz meydanı terk edip kaçtılar. HalilPaşa ordusunu geri çekmek zorunda kaldı dolayısıyla 20 Mayısta Ruslar yeniden Urmu’ya girdi16.

Ermeni ve Asuri birlikleri intikam amacı ile şehir ve köylere saldırıpkatliama başladı. Osmanlı arazisinde yaşayan Asuriler(Cilo)17 gelecekte geniş

bir özerklik vadi üzerine Ruslara katılıp 10 mayısta Osmanlıya karşı savaş ilanettiler. Bu tarihte Patrik Marşimun bir açıklama yaparak Türk yönetimine karşı20 bin askeri gücü ile Rusların ve İngilizlerin yanında yer alacağını söyledi.Bunun üzerine Osmanlı hükümeti isyanı bastırmak için Doğu Anadolu’ya bir askeri birlik gönderdi.18 1915 Ağustos ayında Asuriler Osmanlı ordusutarafından hezimete uğrayıp patrikleri Marşimun’la birlikte GüneyAzerbaycan’a doğru kaçamak zorunda kaldı19. Misyonerler bu kişilerin sayısınıen az 35 bin olarak belirliyorlar. Rus ve Ermeni güçlerince desteklenen bu grupzorbalığa başlayıp köy ve şehirleri özellikle Urmu pazarını yağmaladılar vekarşı çıkan herkesi öldürdüler. Bu zamana kadar Azerbaycanlılarla huzur

içerisinde yaşamış olan yerli asuriler de katliama katıldı.20 Bu olaylarda binlerce Azerbaycanlı katledildi.

1917 devriminde imparator Nicolay hakimiyetten düştü. Aralık’ın sonundaRuslar Almanya ve Osmanlı ile Savaşın durdurulmasına dair Brest-Litofskianlaşmasını imzaladı ve Rus ordusuna Haziran 1917’de cepheden çekilme emriverildi. Rus Saldat ve Kazakları savaş meydanından geri çekilirken şehir veköyleri yağmalamaya başladı. Urmu pazarını yağmaladıktan sonra ateşeverdiler. Ruslarla birlikte Osmanlı cephesinde savaşan Ermeni ve Asuri

birlikleri de bu bölgeye geldi. Rusya’nın devrimci yönetimine tabi olmak

istemeyen 800 Rus subayı Urmu’da kalıp Asuri birliklerini eğiterek Ermeni,Asuri ve Keldanilerden oluşan 20 bin kişilik bir Hıristiyan ordusu yarattı.İran’daki Rus desteğini kaybeden İngilizler de Asurilere destek vererek oluşan

boşluğu doldurmaya çalışıyordu. Tiflis’ten çok sayıda İngiliz ve Fransız subayı

1 5 Kesrevi, s. 539.1 6 Liderholm1 7 Güney Azerbaycan’da Türkiye’den gelen Asurilere Cilo denilir. Cilo Asurilerin bir

kabilesinin adıdır .Batı kaynakları 1914te Asurilerin sayısını 150 bin olarak belirtiyor.1 8 Akgül, s. 138.1 9 Kesrevi, s. 546.2 0 Liderholm, J.

79



Asuri birliklerini desteklemek için bölgeye gönderildi. Amerikan misyonerleri Nesturilerin savaşa devam etmelerini sağlamak için Rusların bölgeyi terk ederken sattıkları silahları satın alarak onlara verdi. Marşimun, Aga Petros ve

başka Ermeni ve Asuri liderleri Salmas’tan Urmu’ya gelerek Amerikanmisyoneri doktor Şet, Rusların eski konsolosu Nikitin ve 72 kişilik Fransızheyeti ile birlikte çalışmalara başladılar. MUTWA adlı Hıristiyan bir kurulyönetimi ele geçirdi. Asuriler bölgede hakim olduktan sonra büyük bir katliamgerçekleştirerek 3 gün içinde 10 binlerce insanı özellikle çocuk ve kadınlarıöldürdüler. Şehir ve köylerden kaçanlar ise kışın soğuğunda ovalarda can verdi.İngilizlerin aracılığıyla şakak aşiretinin lideri Simko, Marşimun’la bir Kürt-Asuri ittifakı kurma girişiminde bulundu. Asuriler gelecekte bu bölgeyi elegeçirmek niyetindelerdi. Patrik Marşimun’u buluşmaya davet eden Simko daaynı düşünceyi taşıyordu ve Güney Azerbaycan’ın batısında bir Kürt devletikurmak peşinde idi.21 Salmas şehrinin yakınlarında Köhneşehir’de görüşmesırasında Marşimun Azerbaycan’ın Kürtlerle Asurilerin ortak ülkesi olduğunuve birleşerek Tebriz’i ele geçirebileceklerini söyledi. Simko Asurilerle beraber hareket edeceklerine söz verdi fakat Marşimun’u kapıdan çıkarken sırtındanvurarak öldürdü. Adamları da Marşimun’la gelen 140 kişiden çoğunu öldürüpSimko’nun kalesi sayılan Çehrik’e kaçtılar. Haberi alan Asuri ve Ermeniler Petros Ağa liderliğinde Köhneşehr’i kuşatıp ateşe verdiler, yaklaşık bin kişiyiöldürdüler. Urmu’da da intikam amacı ile kapı kapı dolaşıp buldukları herkesikatıl ettiler. Simko’nun bu davranışı 10 binlerce Azerbaycanlının ölümü ile

sonuçlandı. Araştırmacıların çoğu İngilizlerin Marşimun’u Rusların çıkarlarınahizmet ettiği için öldürdükleri görüşünde birleşiyorlar. Çünkü bu olaylar sırasında İngiltere’nin ünlü casusu kolenel Lorens(Arabistan Lorensi) Simkogüçlerinin başında duruyordu. Nahidi -Azer’e göre İngiltere hem Marşimunhem de Simko’ya Batı Azerbaycan’ın hakimiyetini vadetmişti. Burada tek engelŞeyh Muhammet Hiyabanî ve Azerbaycan Demokrat partisiydi.22

1918 ocağın sonunda Rus ordusunun geri çekilmesi ile Tebriz’de Hiyabanîliderliğinde (Nikitin’e göre Noberi Liderliğinde) Demokrat Partisi denetimi elegeçirdi23. Urmu’dakı olaylar Tebriz’in harekete geçmesine sebep oldu.Olaylarla

ilgili Teceddüt gazetesinde şu ifadelere yer alıyordu: “ Asurileri kışkırtankimdir? 6100 kişinin ölümünden kim sorumludur? Bu olayların sorumlusu Asurileri silahla donatan Amerika misyonerleridir. Gençlerimiz annelerimizin Ermeni ve Asurilerin esiri olmasına izin vermeyecektir, biz savaşa hazırız”.24

2 1 Aynı eser 2 2 Nahidi-Azer, Abdul-Hüseyin, (2000) Conbeşe Azadistan, Şeyh Muhemmet Hiyabani,

Tebriz: Naşre kalem, (1379): s. 167.2 3 Nikitin, Musyub (1947) Hateret ve sefername.çev. Alimuhammet Ferveşi, Tahran: Kanune

Marefet, (1326): s. 240.2 4 Nahidi-Azer, s. 167.

80



Demokratlar bir yandan Asurilerle müzakereye otururken, diğer yandanstratejik öneme sahip ve işgal döneminde Rusların ağır silahlarının deposu olanŞerefhana Limanı’nı korumaya çalışıyordu Hiyabani’nin emriyle bir gurup

mücahit limanı ele geçirme çabasında olan Asuriler’i Hoy şehrine kader geriçekilmeye zorladı. Hoy mücahitlerinin savaşa katılmasıyla Salmas şehri deAzerbaycan halk ordusunun eline geçti. Ama bir kaç gün sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Nikitin: “Demokratların bu hareketi bizim Urmu’da mahsur kalıp etkisiz hale gelmememize neden oldu” diye yazıyordu.25

Mayıs ayında Osmanlı ordusunun birlikleri sınırı geçerek Hoy’a geldive oradan da Salmas’a hücum etti. Birkaç günün içinde Asuriler geri

püskürtüldü. İngilizlerin emri ile Ermeni general Andrianik arkadanOsmanlılara saldırmak için Hoy’a doğru yola çıktı. Osmanlı ordusugelinceye kadar Hoy halkı tarafından büyük bir direnişle karışılaşıp bukenti alamadı. Osmanlı ordusu tarafından mağlup olan Ermeniler geriçekilerek İrevan’a döndü. Asuriler ise İngiliz ordusundan yardım talebinde

bulundu. Sekiz Temmuz’da bir İngiliz subayı uçakla Urmu’ya gelip,yardım etmeye hazır olduklarını bildirdi. Asuri ve İngiliz birliklerinin ikihafta sonra Sayınkale’de bir araya gelmeleri kararlaştırıldı. Bu şehirdeonlara silah ve sursat verilecekti. Asuriler Soğukbulak yönünden yollarınıaçmak zorundalardı. Fakat Savaş uzayıp şehirde yenildiklerine dair haberler yayılınca 60 bin Asuri kenti terk edip kaçtı.26Arkalarında iseSimko’nun adamları vardı. İki Ağustos’ta Türk ordusu Urmu’ya girdi ve

büyük coşku ile karşılandı. Kaçmakta olan Asuri ve Ermeniler 19 günsonra İngiliz birliklerine ulaştı. İngilizler mültecileri Hemadan’a oradan daBağdat’a gönderdi. Böylelikle Azerbaycan uzun bir işgal ve zulümdöneminden sonra Asuri kabusundan kurtuldu, Yabancı devletlerin vemisyonerlerin sebep olduğu olaylarda 130 bin Azerbaycanlı ve 55 binAsuri ( Azerbaycan ve Osmanlı topraklarında) savaş, açlık, soğuk vehastalıklardan dolayı yaşamını yitirdi. Savaş bittikten sonra Osmanlılar Azerbaycan’ı terk ettiler ama Osmanlı ordusu ile gelen yüzlerce Kürt ağır silahları ile Çehrik’e gelip Simko’ya katıldı.4 yıl boyunca ağır kayıplar

veren Azerbaycanlılar şehir ve köylerine dönmeye başladığında Simko’nunyağmacı güçleri ile karşılaştılar. Binlerce insan öldürülerek, Urmu, Salmasve çevresi Simko’nun eline geçti. Simko isyanında Urmu şehri iki yıl

boyunca onun zulmüne maruz kaldı. Bu yıllarda Kürtler büyük cinayetleresebep oldular 27.

2 5 Nikitin, s. 241.2 6 Dnstroril, Genral major (1979) İmperiyalizme İngilis der İran ve Kafkaz (1917-1918), çev,

Hoseyn Ansari. Tahran: Menuçehri, (2537): s. 259.

27 Nikitin, s. 255.

81



Sonuç

Asuri isyanı sonucu Azerbaycan’ın bu bölgesi otanmaz yaralar aldı. Kacar hakimiyetinin zaafa uğramasıyla yaranan otorite boşluğu bir yandan, diğer

yandan Rus işgali döneminde Azerbaycan mücahitlerinin etkisiz halegetirilmesiyle Azerbaycanlılar savunmasız kalmışlardı. Bu ise AzerbaycanTürklerinin güç kaybetmesine neden olmuştu. Ticaret ve tarımla uğraşan veyerleşim düzeni içinde yaşayan Azerbaycanlıların bu isyan sonucu üretim vemali güçleri tükenmiştir. Kürtler ise aşiret yapısını ve geleneksel harbi güçlerinikorudukları için savaş sonunda bölgede kazanan taraf oldu. Yüzlerce terk edilmiş Türk ve Asuri köylerini ele geçirip geniş şekilde bölgede yayılmaya

başladılar.

Yirmi yıl buyunca GüneyAzerbaycan arazisinde ağır cinayetler töreden Kürt aşiretlideri İsmail Simko

82

Documents

Güney Azerbaycan Dergisi -birinci dünya savaşı sırasında Güney Azerbaycanda Asuri, ermeni ve kürt isyani