Güney Azerbaycan Dergisi -Azadistan hereketi yenilgisinin anatomisi

8/8/2019 Güney Azerbaycan Dergisi -Azadistan hereketi yenilgisinin anatomisi

http://slidepdf.com/reader/full/gueney-azerbaycan-dergisi-azadistan-hereketi-yenilgisinin-anatomisi 1/5

Güney Azerbaycan: sayı 4 (Nisan 2005): 63 – 67.

Azadistan Hareketi Yenilgisinin Anatomisi∗

ABUDL-HÜSEYİN NAHİDİ-AZER Çev: P. RIZA

1920’de gerçekleşen Azadistan Hareketi altı ay kısa bir süre içinde yenilgiyeuğramıştır. Söz konusu yenilgi hakkında çok az yazılar yazılmıştır. AzadistanHareketi’nin yenilgisi çeşitli faktörler neticesinde olmuştur. Aşağıdaki yazı bufaktörleri analiz etmeye çalışmıştır. Bu hareketin yenilgisini sağlayan faktörleriaşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür.

1) Milli burjuvazinin zayıflığı: Hiyabanî’nin yaşadığı dönemde İran’ınsiyasi ve iktisadi kaderi Rusya ve İngiltere sömürgecilerinin elindeydi. Onlar üretim ve ticari işlere yatırım yapmak yerine, Kacar şahlarına eğlence ve

seyahat yapmaları için kredi veriyorlardı. Bunun karşılığında ülkenin iktisadikaynaklarını kendileri için garanti ediyorlardı. Kendi ürün satmak için, ülkedeüretilen malların satışını engelliyor ve ülke sanayisinin gelişimini sekteyeuğratıyorlardı. Bu nedenlerin yanı sıra siyasi istikrarın olmaması ve ulaşımdayaşanan güvenlik sorunu, sanayi ve ticarette durgunluğa neden oldu. Bu damilli-ticari burjuvazinin gelişmesini engelledi. Böylelikle Meşrutiyet veAzadistan Hareketi’nin belkemiği olan tüccarlar, fedakârlık ve özveride

bulunmalarına rağmen, kendi tarihi gelişmesinin zaafından dolayı milliözgürlük hareketini demokratik burjuva devrimine dönüştürmeyi başaramadılar.

Bu amaca ulaşılması önünde başka engeller de bulunmaktadır. Bunların önemliolanlarına değinilecektir.2) Liderlik kadrosunda anlaşmazlık ve ideolojik birliğin olmaması:

Demokrat Partisi; büyük tüccar, milli burjuvazi, küçük ve orta mal sahipleri,küçük burjuva, ruhaniler, aydınlar gibi çeşitli sınıflar ve gruplardan oluşuyordu.Bunlar devrimi ileri götürmek için ortak bir düşünce ve yönteme sahip

∗

Bu yazı “Azadistan Hareketi Yenilgisinin Sebepleri” başlığı ile: Nahidi-Azer, Abul-Hüseyin(2000) “Conbeşe Azadistan (Azadistan Hareketi) Şeyh Muhammet Hiyabanî. Tebriz: Ahter (1379): ss. 291-296.

63



değillerdi. Genel olarak radikaller ve reformistler şeklinde iki gruba bölünüyorlardı.

Radikal grup (devrimci grup) hedeflerine ulaşmak için devrimci yollara

inanıyordu ve reformist kanat (tengıdiyun) hareketin tedricen ilerlemesindenyana olup. Radikal değişime karşı çıkıyorlardı. Hiyabanî ise “teceddüd-imesleki” diye adlandırdığı yarı devrimci yarı reformist yola inanıyordu.

“Hareketin lider kadrosu 20 kişiden oluşuyordu, onların çoğunluğu ticari burjuvadan (o cümleden Muhammet Ali Badamçı, Ali Naki Gancei) ve busınıfa bağlı aydınlardan (örneğin Hiyabanî, Mirza Takihan Rafet, İsmailEmirhizi, Ebülkazım Fiyuzat, Muhammet Hüseyin Safet) oluşuyordu. Onlarınarasında, küçük ve orta mal sahipleri de bulunuyordu. Bunlara örnek olarak Haşım Neysarı, Mahmut Emin, Seyyidül Muhakekin ve Sertipzade’den sözedilebilir. Toplumun alt katmanlarından da temsilciler bulunmaktaydı.

Nurullahhan Yekani ve Nüsretüllah Neysarı’yı bu sınıftan sayabiliriz.” Büyük tüccarlar da “nüfuza” sahipti. Kesrevi Bunlara “pazar Adamları” adınıveriyordu ve bunlar partide bir kere bölünmeye neden olmuşlardı.

Hiyabani’nin “Orta Yol” yöntemi, hem radikal kanadın hem de reformistkanadın itiraz ve muhalefetine neden oluyordu. Liderlik kadrosundaki ikilik,küçük milli burjuvazide ve onun liderliğinde olumsuz etki bıraktı. Örneğin,reformistlerin gizlice Muhbir üs-saltana ile anlaşmaları, Azadistan Hareketi’nearkadan saldırı gibiydi. Diğer yandan toprak meselesi çözümsüz kaldı veköylüler feodal sisteminin zulmünden kurtulamadılar. Sonuç olarak bu, onların

geniş şekilde devrime katılamamalarına neden oldu. Halbuki bir tarım ülkesiolarak o döneminde İran nüfusun %90’ı köylülerden oluşuyordu. Devrimin

başarısı bunların katılım oranına bağlıydı. Daha önce de belirtildiği gibiAzadistan hareketi, köylülerin durumunun iyileşmesi için ve feodal düzenin yok olması için bazı işler yapmıştır. Ama bu işler yeterli değildi. Toprak meselesinin çözümü için ve feodal düzenin ortadan kalkması için ani bir inkılaba ihtiyaç vardı.

3) Hiyabanî, Vusuk üd-Dövle ve veliaht Muhammet Hasan Mirzatarafından desteklenen Kazakların askeri gücünü önemsemedi ve onları

silahsızlandırıp ortadan kaldırmadı ve onların Muhammet Ali Şah’ındarbesindeki ve 1329 Hicri-Kameri (1911 Miladi) ültimatomundaki önemini verolünü unuttu. Arkadaşları Kazakların tehlikesini her ne kadar hatırlatsa dafaydası olmadı. Böylelikle Tebriz’de güç demokratların elinde olmasınarağmen, pratikte iki zıt güç var idi. Hiyabani, Kazakların Hareket’e hücum etmegücüne sahip olamayacaklarını düşünüyordu.

4) Ayaklanmanın çatışma taktikleri aktif olmayan savunmacı bir niteliğesahip idi. Çünkü Hiyabanî kendi düşüncesinin pratiğe dönüşmesi için güçkullanmaya fazla inanmıyordu. Hiyabanî “Demokratik hakimiyetin usulü ahlakiyoldan da yürürlüğe koyulabilir” hususuna inandığı için güçlü ve düzenli bir

64



ordunun kurulması için fazla gayret göstermedi. Hiyabanî 400 kişilik bir jandarma gücüne ve Milli Muhafızlara gereğinden fazla güvendi. Milletisilahlandırma yönünde fazla çaba sarf etmedi. Mücadeleci milleti her zaman

sabırlı olmaya davet etti. Çatışmadan hedeflerine ulaşacağını düşünüyordu.Milletin fikri hareketine ve manevi terbiyesine daha fazla dikkat ediyordu.Hiyabani, kültürü silaha tercih ediyordu ve kendi milletinin en fazla ihtiyacıolduğu şeyin kültür olduğunu düşünüyordu. Bunun için silahlandırma vekudretli bir askeri güç oluşturma yerine, her gün, milletin fikri gelişmesi veaydınlanması için konuşmalar yapmaktaydı. Hareket boyunca, o döneminönemli siyasi ve toplumsal meselelerini açıklayan 98 konuşma yaptı ve bukonuşmalar “teceddüt” gazetesinde yayınlandı.Kısacası Hiyabani, ayaklanmayı

bülten, beyanname, makale, konuşma ve gazete çalışmaları ile yürüttü ve silahlımücadeleden uzak durdu. Söz konusu durum milli aktifliği pasifliğedönüştürdü. Halbuki Tebriz’in Gülhane bölgesinde toplanan savaş silahları ileve Vestre’nin ölümden sonra Alman konsolosluğundan elde edilen top, tüfek, el

bombası ve diğer silahlarla milletten oluşan bir silahlı ordu kurulabilir vehareket için güçlü dayanak sağlanabilirdi. Jandarma, Nazmiye ve MilliMuhafızlardan oluşan zayıf askeri güç düşmanların güçlü ordusunun karşısındadayanamazdı.

5) Özgürlük anıtları olan Satar-Han, Bağır-Han gibi kahramanlarındramatik yaşamlarına dikkat etmemek, Ayn üd-Dövle ve Muhbir üs-saltana gibitanınmış iki yüzlü kişilere güvenerek onların Tebriz’e girişlerine müsaade

etmek ve onların fitne ve fesat çıkarmalarını fazla umursamamak gibi konular hareketin liderlerinin en önemli diğer yanlışlarındandır. Muhbir üs-saltanaTebriz’den Erdebel’e giden Malüttüccar kervanının yağmalanma haberiniuydurduğu dönemde Emir Erşed Karadağlı’nin fitne ve fesat işleri halk içindeyayılmaya başlamıştı. Muhbir üs-Saltna, Hiyabanî’yi ikna ederek ordunun bir kısmının o bölgelere gönderilmesini sağladı. Söz konusu gelişmenin neticesiolarak Hiyabanî hareketi savunmasız kaldı. Yanlışların farkında olan İsmailEmirhizi’nın bu yöndeki tavsiyeleri dikkate alınmadı.

Muhbir üs-saltana, Azerbaycan’daki rolünü o kadar iyi bir şekilde oynadı ki

Hiyabanî ondan hiç şüphelenmedi. Hiyabani’ye göre “Muhbir üs-saltanaAvrupa görmüş, eğitimli ve dünya tarihini bilen bir insandır. Onu Samet-HanŞoca üd-Dövle gibi millet üzerine kurşun yağdıran kişilere benzetmek doğrudeğildir. O milletin isteklerine değer vermesini bilen ve onların hak ettikleriarzulara karşı çıkan bir insan da değildir.” Aslında özgürlük hareketinin yeminlive tanınmış düşmanlarının faaliyetlerinin önemsenmemesi hareket içindereformcu kanadın ideolojik zaferinin göstergesidir. Söz konusu durumAzadistan Hareketinin yenilgisinin başlıca sebeplerinden sayılmaktadır.

6) İran’ın kuzeyinde 1920’de gerçekleşen Mirza Küçükhan Hareketi,Güneyde Çahkutahiler Hareketi ve Tengistaniler Hareketi ile devamlı irtibat ve

65



işbirliğinin olamaması Azadistan Hareketinin yenilgisinde önemli roloynamıştır. Bu yolda birçok problem bulunmaktaydı. Örneğin, İngiltere’ninaskeri varlığından söz edilebilir. Bunlara rağmen Azadistan Hareketinin

liderleri çok iyi biliyorlardı ki merkezde bulunan kukla hükümeti dizeçökertmek, İngiliz sömürgecilerin burnunu yere sürtmek için en iyi yol olup,nefret ve intikam ateşini milletin yüreğinde alevlendirmek ve yurtseverlik isyanlarını ülke çapında yaymaktır. Bunun içindir ki İskrın bu konudakidüşüncelerini “Demokrat Partisi tüm yeraltı faaliyetleri ve değişik tahrik yöntemlerini bizim (İngiltere’nin) aleyhimize kullanmakta5 ve hatta Kerman veBeluçistan milletinin İngiltere aleyhine isyanını desteklemekte vegüçlendirmektedir” şeklinde ifade etmektedir.

Hiyabanî’nin demokratik hareketi esnasında İran’ın güneyinden bir grupvatansever ve özgürlükçü “Cemiyete Cunube İran” adlı bir heyet oluşturdular.Topluluğun sorumlusu olan Hüseyin Yezdi, “İran Güneyinin KurtuluşTopluluğu” (Cemiyet Necate Cunubu İran) ismini taşıyan bir mektuplaTebriz’in inkılapçılarından yardım istedi. Hiyabani, karşılaştığı bütün

problemlere rağmen Necati Cunub hareketine yardım etmeye çalıştı. Diğer yandan Hiyabanî, Hacı Ahund Nami’yi İngiltere aleyhine ayaklanan CengelHareketi ile irtibat kurmak ve konuşmak için, Küçük-Han’ın yanına gönderdi.“Hacı Ahund devrimci mollanın mesajını Cengel Hareketinin liderine iletti.Hiyabani’nin mesajı Azerbaycan ayaklanması ve Gilan ayaklanması arasındairtibat kurmak ve ortak hedefe doğru hareket etmek doğrultusunda olmuştur.

Hacı Ahund mektubu ilettikten sonra “Zire”de yakalandığı hastalıktan dolayıöldükten sonra artık irtibat sağlanamıyordu. Hacı Ahund’dan önce Cengeltarafından bir grup Azadistan hareketi ile irtibat sağlamak için Tebriz’egelmişti. Bu gruba “Mahmut Rıza Tului ve Mir Ahmet Kitabfruşkoordinatörlük yapmıştır”. Tebriz hareketinin başkanları Cengel heyetini iyi bir şekilde karşılamıştır. Gelen heyet Küçük-Han’ın tavsiyelerini Hiyabanî’yeiletmiş aynı zamanda Azadistan Hareketinin hedefleri ve faaliyetleri hakkında

bilgi almıştır. Bu görüşmede her iki taraf da İngiltere emperyalizmi ve içeridekiirtica kuvvelerine karşı birlikte hareket etme kararı almışlardı. Mirza Küçük-

Han Gilan’dan Halhal’a ve oradan da Tebriz’e birlik bağı kurulmasınıistiyordu. Ama Mirza’nın ölümü bu düşünceyi altüst etti. Sonuçta emperyalistgüçlere ve despotizme karşı birlikte hareket etme arzusu potansiyelden eylemedönüşmedi ve Azadistan Hareketi bu hedefine ulaşamadı.

7) Hareketin Tebriz’le Sınırlandırması: Hiyabanî ilk önce Tebriz’dedemokratik hükümet kurmak, daha sonra bunu ülkenin diğer noktalarınayaymak istiyordu . O Tebriz’in geçmişte on bir ay tek başına irtica ve istibdatkarşısında dayandığı ve sonunda başardığı gibi, bu sefer de ülkenin diğer

bölgelerinin yardımı olmadan bu büyük işi başarabileceğini sanıyordu. Halbukiİran’ın diğer noktalarında da ayaklanmaya yeteri kadar hazırlık vardı. Tebriz ile

66



birlikte hareket etme düşüncesi ülkenin tüm noktalarında güçlü bir dalgaoluşturabilirdi. Azadistan Hareketinin; Gilan, Azerbaycan ve Mazandaran’ınyanı sıra Horasan, Lorestan, Hamedan, Kazvin ve İran’ın doğu bölgeleri, hatta

Tahran’da ve Maşhat ve Huzistan’da birçok taraftarı vardı.

Kürdistan daHiyabani’ye destek vermeye hazırlanmaktaydı. Azadistan dergisinin üçüncüsayısında Abülhasan Seyfül Kazzak Mekri tarafından yazılan şiir de bu iddianın

bir göstergesidir. Şair kendi şiirlerinde Tebriz hareketinin Kürtler tarafındandesteklendiğini ilan etmektedir.

Hiyabani, 1920’deki Tebriz ve dünya koşullarının 1908 yılından çok farklıolduğunu dikkate almıyordu. 1908’de Rus ve İngiltere arasındaki rekabetmeşrutiyet hareketinin lehine bitti. Halbuki şimdi Rusya, İran’daki rekabetalanından çekilmiş ve dünyanın en güçlü sömürgecileri (Amerika, İngiltere)İran’da milli hareketleri ortadan kaldırmak ve kukla hükümeti iş başınagetirmek için birbiriyle anlaşmaya varmışlardı. Bu kadar önemli bir hususuHiyabani fazla önemsemedi. Hiyabani, emperyalist güçlerin ve onların iyiniyetli olmayan birleşmesini önemsemedi. Düşmanı küçümsemek, hiçe saymak ve Azadistan Hareketi’nin gücünü gereğinden fazla büyütülmesi hareketinliderlerini çare aramaktan ve hareketin yandaşlarını da fazla çalışmak vefaaliyet yapmaktan alıkoyuyordu. Sonuçta hareketin erken bir dönemdeyenilmesine neden oldu.

8) Hareketin propaganda gücü zayıf idi. Hareketin tanıtma ve propagandagücü “Teceddüt” gazetesi ile sınırlı kalmıştı. Gazete çoğunlukla Hiyabani’nin

konuşmalarını yayınlıyordu. Hiyabani’nin konuşmaları ana dilinde (AzerbaycanTürkçe’sinde) çok sade ve tamamen anlaşılır bir şekilde olduğu halde Farsçaçevirisi anlaşılmaz ve normal vatandaşların anlayamayacağı bir şekildeveriliyordu.

Hiyabani, Meşrutiyet Hareketi dönemi gazetelerinin halk tarafından genişşekilde okunulmasından dolayı önemli tecrübeye sahipti. Hiyabani, “gazetelerinsade ve anlaşılır bir dilde yazılmasının halk tarafından geniş şekildeokunmasına sebep olacağı” gerçeğini çok iyi bilmekteydi. Hiyabani sahipolduğu tecrübelere dayanarak “Teceddüt” gazetesini sade ve anlaşılır bir

şekilde Türkçe ve Farsça yayınlatabilirdi. Böylece söz konusu gazetenin nüfuzve etkinliğini artırabilirdi.9) Özgürlük doğrultusunda despotizm zincirlerini kırmak gibi Fransız

Devrimi’nin parlak söylemleri ve İnsan Hakları Bildirgesi AzadistanHareketinin liderlerini öylesine etkilemişti ki “Avrupalıların ülke yönetimmodelini taklit” etme hareketin temel isteği haline gelmiştir. Onlar, “İran veAvrupa ortamının çok farklı olduğu gerçeğini biliyorlardı. Ancak yine de Batıyönetim modeline çok fazla özenti gösterildi.

67

Documents

Güney Azerbaycan Dergisi -Azadistan hereketi yenilgisinin anatomisi