Upload
rens-baltus
View
230
Download
4
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Over hoe de binnenstad van Groningen een groene toplocatie kan worden met groene gevels en daken. Het klimaat in Nederland verandert. Het wordt warmer en er zullen meer weersextremen zoals hevige regenbuien voorkomen. In steden levert die klimaatverandering onder andere meer hittegolven en wateroverlast op. Het is raadzaam steden aan te passen aan het veranderende klimaat. Planten en bomen kunnen in deze klimaatadaptatie een grote rol spelen, maar gewone parken en bossen vragen veel ruimte. Gemakkelijker en misschien ook wel mooier is het om de lucht in te gaan, zoals verschillende internationale voorbeelden laten zien. Alleen al in de binnenstad van Groningen lijkt minimaal 38.000 m2 groen te realiseren op daken. Groene daken en gevels verminderen wateroverlast en verbeteren het leefklimaat in steden door aangenamere temperaturen en frissere lucht.
Citation preview
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 1
Bachelorproject: “Groen kan het dak op!” Groene gevels en daken in de binnenstad van Groningen
Rens Baltus / 1645196
Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Groningen
27 juni 2011
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 2
Inhoudsopgave
Samenvatting ............................................................................................................... 3
1.1 Inleiding ........................................................................................................... 4
1.2 Methodologie ..................................................................................................... 5
2. Theoretisch kader ............................................................................................... 6
3. Kosten en baten van groene gevels en daken .............................................................. 8
4 Groene daken en gevels wereldwijd ....................................................................... 13
5. Potentieel binnenstad Groningen ........................................................................... 19
6. Beleidsinstrumenten om groene daken en gevels te stimuleren .....................................24
7. Conclusie..................................................................................................... . 25
Bijlage 1 Lijst van begrippen ...................................................................................... 26
Bijlage 2 Poster “Groen kan het dak op!”Literatuurlijst ..................................................... 27
Literatuurlijst ............................................................................................................ 28
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 3
Samenvatting
Het klimaat in Nederland verandert. Het wordt warmer en er zullen meer weersextremen zoals hevige regenbuien
voorkomen. In steden levert die klimaatverandering onder andere meer hittegolven en wateroverlast op. Het is
belangrijk steden daarop voor te bereiden en aan te passen. Planten en bomen kunnen in deze klimaatadaptatie
een grote rol spelen. Traditioneel groen, zoals parken en bossen, vraagt veel ruimte, terwijl de druk op ruimte in
steden al groot is en zal blijven door de verwachte bevolkingsgroei. Groene daken en gevels kunnen steden
vergroenen door bestaande ruimte beter te gebruiken. Ze zijn over het algemeen duurder in aanleg en onderhoud
dan reguliere gevels en daken. Van groene daken en gevels is uit onderzoek gebleken dat ze een positief effect
hebben op de luchtkwaliteit in steden, een effectief instrument zijn voor stedelijk waterbeheer en dat ze een
temperatuurregulerend effect hebben op gebouwen en hun omgeving. Daarom kan vergroening door middel van
groene daken en gevels een goede strategie zijn voor klimaatadaptatie in steden. Andere voordelen zijn vergroting
van de stedelijke biodiversiteit, de esthetische waarde en energiebesparing door de isolerende werking van groen.
De binnenstad van Groningen is een dichtbebouwd en -bevolkt gebied met relatief weinig groen. De druk op
ruimte is groot, maar groene daken en gevels kunnen de binnenstad groener maken door meervoudig
ruimtegebruik. Uit een analyse met behulp van Google Earth Pro blijkt dat er minimaal 37773m² aan groene daken
in de binnenstad van Groningen aangelegd kan worden.
De voordelen lijken evident, maar groene daken en gevels zijn nog niet alom vertegenwoordigd in het straatbeeld.
Belangrijkste redenen daarvoor zijn onbekendheid met de mogelijkheden en het feit dat de kosten vooral voor
gebouweigenaars zijn, maar de baten vooral voor de stad als geheel. In verschillende steden is gebleken dat
effectief beleid om vergroening door middel van groene daken en gevels te realiseren bestaat uit een combinatie
van subsidies, bouwvoorschriften en aansprekende voorbeeldprojecten.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 4
1.1 Inleiding
Steden zijn vanuit een aantal opzichten al toplocaties. Mensen wonen relatief dichtbij de gewenste voorzieningen
en hun werk, terwijl bedrijven en instellingen dichtbij hun arbeids- en afzetmarkt zitten. Sterk verstedelijkte
gebieden blinken echter ook uit in het ontbreken van groen. De ecologische voetafdruk van steden is veel groter
dan het oppervlak van de steden zijn. In deze tijd, waarin we steeds meer (moeten) nadenken over klimaat- en
milieuproblematiek, zouden juist steden ook bij kunnen dragen aan verduurzaming en vergroening van de wereld.
De gemeente Groningen heeft dan ook de ambitie uitgesproken om de duurzaamste stad van Nederland te
worden. (Gemeente Groningen, 2007) Veel andere steden zijn ook bezig met het thema duurzaamheid, vooral
tegen het licht van klimaatverandering. Meer groene ruimte is een van de manieren om als stad in te spelen op
klimaatverandering. Er is echter een grote druk op de ruimte in stedelijke gebieden, kunnen we de ruimte die er is
misschien beter benutten? De daken van gebouwen kunnen groene daken of zelfs daktuinen worden. De muren
van gebouwen bieden mogelijkheden voor het realiseren van groene gevels. Wereldwijd zijn er veel interessante
projecten te benoemen waarbij ruimte meervoudig wordt gebruikt voor groene doeleinden. Zijn die projecten zo
succesvol dat we naar een toekomst toe gaan waarbij al onze daken gevels en/of groen worden? In dit onderzoek
wordt een antwoord gegeven op de vraag hoe steden groener kunnen worden door middel van groene gevels en
daken en wat het potentieel van deze vergroening is voor de binnenstad van Groningen. Die vraag wordt
beantwoord aan de hand van vier deelvragen.
1. Wat zijn de kosten en baten van vergroening door middel van groene gevels en daken?
2. Wat gebeurt er momenteel in steden wereldwijd en wat is er mogelijk op het gebied van vergroening
door middel van groene gevels en daken?
3. Wat is het potentieel van vergroening door middel van meervoudig ruimtegebruik in de binnenstad van
Groningen?
4. Hoe kan vergroening door middel van groene daken en gevels gestimuleerd worden?
In de paragraaf methodologie wordt beschreven hoe deze deelvragen beantwoorden gaan worden. Daarna volgt
een theoretisch kader. Daarin worden twee trends, schaarse ruimte en het moeten aanpassen van steden op
klimaatverandering beschreven. Die twee ontwikkelingen worden aan elkaar gekoppeld, waarbij groene gevels en
daken als groene oplossing worden geïntroduceerd. De vier eerder genoemde deelvragen worden elk in een apart
hoofdstuk behandeld om uiteindelijk tot de conclusie te komen.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 5
1.2 Methodologie
De onderzoeksvraag in deze thesis is:
Hoe kunnen steden groener worden door middel van groene gevels en daken en wat is het potentieel van deze
vergroening voor de binnenstad van Groningen?
Die vraag wordt beantwoord aan de hand van vier deelvragen en zal uiteindelijk leiden tot een visie op hoe de
binnenstad van Groningen kan veranderen door het gebruik van groene daken en gevels.
1. Wat zijn de kosten en baten van vergroening door middel van groene gevels en daken?
Aan de hand van deze deelvraag wordt een overzicht gegeven van de kosten en baten en baten. Er zijn
veel (recente) rapporten beschikbaar over de verschillende kosten en baten van groene gevels en daken.
De deel vraag wordt daarom op basis van literatuuronderzoek beantwoord.
2. Wat gebeurt er momenteel in steden wereldwijd en wat is er mogelijk op het gebied van vergroening
door middel van groene gevels en daken?
Deze vraag wordt ook beantwoord op basis van literatuuronderzoek. Er worden vier cases beschreven uit
binnen -en buitenland. Die cases bestaan uit projecten van gebouwen met groene daken en/of gevels.
Van alle projecten wordt het ontwerp beschreven en waar mogelijk een overzicht gegeven van de kosten
en baten. Tot slot worden de projecten beoordeeld op de toepasbaarheid op de binnenstad van
Groningen. De cases dienen als inspiratie voor het ontwikkelen van een visie op vergroening in de
binnenstad van Groningen.
3. Wat is het potentieel van vergroening door middel van meervoudig ruimtegebruik in de binnenstad van
Groningen?
Om deze vraag te beantwoorden is zowel inzicht in de huidige situatie als inzicht in de mogelijke
eindsituatie een vereiste. Met behulp van Google Earth Pro en Bings Maps kunnen de daken in de
binnenstad van Groningen visueel geanalyseerd en beoordeeld worden op de geschiktheid voor het
aanleggen van groene daken. Daartoe wordt een aantal aannames gedaan op basis van richtlijnen die
gevonden kunnen worden in literatuur. Het is vervolgens mogelijk de geschikte daken in Google Earth Pro
te arceren en een database van daken te creëren. Die database kan geëxporteerd naar een bewerkbaar
bestand met de online tool Polygon Area (Earthpoint) en bevat gegevens over locaties en oppervlaktes.
Op basis van literatuuronderzoek is het mogelijk om een indicatie te geven van de kosten en baten
wanneer alle daarvoor geschikte daken groen zouden worden. Een probleem daarbij is dat niet alle kosten
en baten eenduidig zijn. Het doel is om een visie te ontwikkelen op hoe de binnenstad van Groningen kan
veranderen door het gebruik van groene daken en gevels. Die visie wordt visueel ondersteund door een
impressie te maken van een vergroende Groningse binnenstad.
4. Hoe kan vergroening door middel van groene daken en gevels gestimuleerd worden?
Deze vraag wordt beantwoord op basis van literatuuronderzoek. Beleidsmaatregelen in verschillende
steden om de toepassing van groene daken en gevels te stimuleren worden besproken.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 6
2. Theoretisch kader
Mede door het compacte stad beleid is veel groen in Nederlandse steden naar de randen verplaatst of verdwenen.
(Snellen et al., 2006) De druk op (groene) ruimte in het centrum van Nederlandse steden is groot. Die druk zal
groot blijven omdat het aantal inwoners blijft groeien, ook in steden. Volgens een recente prognose van het CBS
(2010a) groeit het aantal inwoners van 16.5 miljoen in 2010 naar 17.5 miljoen in 2040. Ook in Groningen is de
verwachting dat het inwoneraantal stijgt, van 187.295 in 2010 tot 205.328 in 2025. (OS Groningen, 2010)
Een andere ontwikkeling is de verandering van het klimaat. De verwachting is dat in Nederland de
temperatuur zal stijgen en dat het neerslagpatroon zal veranderen. In het rapport “de Staat van het Klimaat 2006”
(PCCC, 2006) worden vier scenario’s geschetst van deze klimaatverandering. Elk scenario bevat een aantal dezelfde
kenmerken:
“In 2050 ten opzichte van 1990: - De opwarming zet door, hierdoor komen zachte winters en warme zomers vaker voor - De vier scenario’s laten een opwarming zien die varieert van 0,9 tot 2,3 graden Celsius in de winter en van 0,9 tot 2,8 graden Celsius in de zomer - De winters worden gemiddeld natter, variërend tussen de 4 en 14 procent en ook de extreme neerslaghoeveelheden nemen toe - De hevigheid van extreme regenbuien in de zomer neemt toe, maar het aantal zomerse regendagen wordt juist minder. Gemiddeld neemt de zomerneerslag toe met 3 tot 6 procent bij ongewijzigde circulatie, maar juist af met 10 tot 19 procent als de wind meer uit de oosthoek gaat waaien.” (PCCC, 2006)
De klimaatverandering zoals hierboven beschreven heeft belangrijke gevolgen voor stedelijke gebieden in
Nederland. Door de toename van extreme regenbuien is het waarschijnlijk dat er in stedelijke gebieden vaker
wateroverlast zal voorkomen. De huidige riolering in steden is niet ontworpen op de verwachte extreme
regenbuien in de zomer. Ook is het zeer waarschijnlijk dat het aantal hittegolven zal toenemen, waardoor de
luchtkwaliteit af zal nemen en het elektriciteitsverbruik zal toenemen. De luchtkwaliteit neemt af, omdat er meer
smog ontstaat en grotere concentraties fijnstof ontstaan tijdens hittegolven. Het elektriciteitsverbruik neemt toe,
omdat er meer gebruik gemaakt zal worden van airconditioningsystemen. (Kwadijk et al., 2006)
Uit onderzoek is gebleken dat er tijdens hittegolven meer mensen overlijden. (Garssen et al., 2005) Volgens een
schatting van het CBS (2010b) leidt in Nederland elke graad die de temperatuur boven het langjarige gemiddelde
ligt tot 30 extra sterfgevallen per week.
In steden worden hittegolven versterkt door het Urban Heat Island effect(figuur 2.1). “Het Urban Heat
Island-effect is het fenomeen waarbij de temperatuur in een stedelijk gebied gemiddeld hoger is dan in het
omliggende gebied. Dit wordt grotendeels veroorzaakt
doordat stedelijke gebieden overdag meer warmte
opnemen dan dat ze gedurende de nacht kunnen
afstaan.” (Kuypers et al., 2008) In Nederland is 2009 het
Urban Heat Island effect in kaart gebracht door
metingen in Rotterdam, Arnhem en Utrecht. In
stadscentra bleek de temperatuur ’s middags maximaal
2 graden Celsius en ’s avonds maximaal 7 graden Celsius
hoger te zijn dan bij referentiepunten in het omliggende
landelijke gebied. (Jansen, 2011) Figuur 2.1 Urban Heat Island effect
Bron: Group STAAL (2009)
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 7
Groen als klimaatadaptatiestrategie
Het is belangrijk steden voor te bereiden en aan te passen op de benoemde gevolgen van klimaatverandering. In
deze klimaatadaptatie in steden kan een het aanbrengen van meer groen een grote rol spelen. (VROM, 2007;
Gill et al., 2007) Aan de ene kant is de druk op ruimte groot en daardoor blijft ruimte schaars, aan de andere kant is
er vraag naar meer ruimte voor groen. De traditionele vormen van groen, zoals parken en bossen, zijn
ruimtevragend, ruimte die er in veel gevallen niet is. De oplossing kan liggen in het meervoudig gebruiken van de
bestaande ruimte. “Ruimtegebruik is meervoudig als de bestaande ruimte intensiever wordt ingericht, met meer
menging van functies, als meer ruimte wordt gecreëerd op hetzelfde oppervlak, of als de ruimte in de tijd
duurzamer wordt ingericht”. (Hooimeijer et al., 2001) De ruimte op en aan gebouwen bestaat uit de daken en
gevels en is veelal onbenut. Die gevels en daken bieden kansen voor vergroening van de stad, het aanbrengen van
meer groen. Groene daken zijn daken waarop planten en begroeiing zijn aangebracht. Een groene gevel is een
muur die bedekt is met verschillende soorten planten die, eventueel met geleiders, tegen de muur op omhoog
groeien. Gemeenschappelijk kenmerk van groene daken en gevels is dat het voorbeelden zijn van vergroening door
middel van meervoudig ruimtegebruik. Van groene daken en gevels is uit onderzoek gebleken dat ze een positief
effect hebben op de luchtkwaliteit in steden (Brass en Currie, 2008), een effectief instrument zijn voor stedelijk
waterbeheer (Mentens et al., 2004) en dat ze een temperatuurregulerend effect hebben op gebouwen en hun
omgeving (Wong et al., 2002). Daarom kan vergroening door middel van groene daken en gevels een goede
strategie zijn voor klimaatadaptatie in steden.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 8
3. Kosten en baten van groene gevels en daken
Wat zijn de kosten en baten van vergroening door middel van groene gevels en daken?
In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de kosten en baten van groene daken en gevels. De kosten variëren per soort
groen. Om een goed overzicht te geven worden daarom eerst de verschillende soorten groene daken en gevels
onderscheiden. Op basis van dat onderscheid zullen kosten weergegeven worden. Omdat de baten van groene
gevels en daken in essentie gelijk zijn en alleen in mate verschillen worden die tenslotte als geheel besproken.
Daarbij wordt wel een onderscheid gemaakt tussen individuele en collectieve baten.
3.1 Groene daken
Groene daken bestaan uit een aantal verschillende lagen bovenop
de bestaande of nieuwe dakconstructie. (figuur 3.1) De twee
onderste lagen zijn de beschermingslaag en de drainagelaag. De
beschermingslaag is wortelwerend en beschermt het onderliggende
dak tegen lekkage. De drainagelaag voert water af tijdens hevige
regenbuien, maar heeft ook de functie water vast te houden tijdens
droogte. Daarboven is de laag die het substraat wordt genoemd (in
figuur 3.1 aangeduid met vegetation layer). Het substraat is de
voedingsbodem waarin de begroeiing kan wortelen. De planten en
begroeiing zelf vormen de bovenste laag die uiteindelijk het beeld
bepaalt. Groene daken worden vaak ingedeeld in twee categorieën:
extensieve en intensieve groene daken. Extensieve groene daken
zijn relatief licht qua gewicht (tabel 3.1), omdat ze een dunne laag
substraat hebben. De begroeiing kan bijvoorbeeld bestaan uit
sedum, kruiden en mossen.(figuur 3.2) Extensieve groene daken zijn
veelal aan te leggen zonder aangepaste dakconstructie, maar zijn
niet begaanbaar en creëren daarom geen extra leefruimte.
Intensieve groene daken vergen een aangepaste dakconstructie, omdat ze een dikkere laag substraat hebben en
daarmee zwaarder zijn dan extensieve groene daken en conventionele daken(tabel 3.1). In aanleg en onderhoud
zijn intensieve groene daken relatief duur, maar ze creëren wel extra leefruimte. De mogelijkheden variëren van
licht intensieve groene daken met gras tot daktuinen met bomen, paden, vijvers. Intensieve groene daken zijn
daarom goed te vergelijken met reguliere tuinen op de grond.
Tabel 3.1 Gewichtsindicatie groene daken Figuur 3.2 Extensief groen dak in Düsseldorf
Bron: Teeuw en Ravesloot (2011) Bron: GRHC
Vegetatiesoort Gewichtsindicatie
Sedumdak 50 kg/m2
Sedum/kruiden 80 kg/m2
Extensieve begroeiing 100 kg/m2
Gras/bloemen 150 kg/m2
Intensieve begroeiing 500 kg/m2
Figuur 3.1 Opbouw groen dak
Bron: Moran et al. (2003)
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 9
3.2 Kosten groene daken
De kosten van groene daken bestaan uit twee componenten, de aanlegkosten en de onderhoudskosten. In tabel
3.2 wordt de opbouw van de aanlegkosten per type groen dak weergegeven. De minimale kosten van het
aanleggen van een extensief groen dak worden op €45,- - €81,- per vierkante meter geraamd, de minimale kosten
van een het aanleggen van intensief groen dak op €60,50 - €120,- per vierkante meter.
Laag Extensief groen dak (kosten/m²) Intensief groen dak (kosten /m²)
Begroeiing € 7,50 - te zaaien planten € 27,00 - voorgekweekte matten
€ 10,50 - te zaaien planten € 31,00 – voorgekweekt systeem
Substraat €4,50 - € 5,00 - 5cm dik € 20,00 - 25 cm dik
Beschermvlies & drainage € 18,00 - €24.00 € 18,00 - € 37,00
Aanleg € 15,00 - €25,00 € 15,00 - € 32,00
Totaal € 45,00 - € 81,00 € 60,50 - € 120,00 Tabel 3.2 Kosten aanleg groen dak
Bron: Stadswerken Utrecht (2009)
Een extensief groen dak vergt minimaal 1 á 2 keer per jaar onderhoud, waarbij het onkruid verwijderd wordt en de
waterafvoer wordt gecontroleerd. Intensieve groene daken vereisen meer onderhoud en zijn te vergelijken met
reguliere tuinen. Daarnaast moeten er ook aspecten die specifiek voor groene daken gelden gecontroleerd
worden, zoals de waterafvoer en drainage. De kosten voor onderhoud verschillen sterk, maar in het algemeen
kunnen de onderhoudskosten voor een extensief groen dak geraamd worden op €12,- per m² per jaar. De
bereikbaarheid van het dak en veiligheidseisen zijn de belangrijkste factoren voor de verschillen in kosten. Het
onderhoud van een intensief groen dak kost tussen de €20,- en €140,- per vierkante meter per jaar. Aanname in
deze ramingen van onderhoudskosten is dat al het onderhoud wordt uitbesteed. (Stadswerken Utrecht, 2009)
3.3 Groene gevels
Een muur begroeid met klimop is een bekend voorbeeld van een groene gevel. Er zijn echter meer mogelijkheden
om gevels te vergroenen, groene gevels worden daarom soms ook wel verticale tuinen genoemd.
Constructietechnisch zijn er twee soorten groene gevels te onderscheiden, grondgebonden en niet-
grondgebonden groene gevels. Bij grondgebonden groene gevels wordt de beplanting rechtstreeks in de grond
geplaatst. De begroeiing van groene gevels kan direct aan de muur gehecht worden of via een constructie omhoog
geleid worden. Niet-grondgebonden groene gevels zijn relatief duurder, omdat er een systeem nodig is om de
begroeiing te planten en te bewateren. Te denken valt daarbij aan hangende gevelbegroeiing. De begroeiing wordt
opgehangen aan de muur met bijvoorbeeld plantenbakken of via speciale gevelpanelen. Er komen steeds meer
innovatieve systemen op de markt om begroeiing aan gevels te hangen.
3.4 Kosten groen gevels
De kosten van groene gevels bestaan uit aanlegkosten en onderhoudskosten. De aanlegkosten hangen af van het
systeem dat gebruikt wordt voor de verticale begroeiing. In tabel 3.3 is per systeem te zien wat het kost per
vierkante meter. De frequentie van het onderhoud van groene gevels wordt naar verloop van tijd lager. Bij jonge
planten moet twee keer per jaar onderhoud gedaan worden, na drie jaar is dat nog een keer per jaar. Daarnaast
moet een keer per 5 jaar de ondersteuningsconstructie gecontroleerd worden. De onderhoudskosten kunnen
geraamd worden op €10,-/m² per onderhoudsbeurt (Stadswerken Utrecht, 2009)
Systeem Begroeide gevel (kosten/m²) Van gevel gescheiden groen (kosten/m²)
Planten €0,20 - €1,80 €0,20 - €1,80
Systeem directe gevelbegroeiing €4,00 - €8,00 €9,00 - €18,00
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 10
Systeem indirecte gevelbegroeiing €10,00 - €25,00 €25,00 - €55,00
Systeem hangende gevelbegroeiing €100,00 - €200,00
Systeem gevelpanelen €350,00 - €600,00
Tabel 3.3 Kosten aanleg groene gevel (€/m² excl. BTW)
Bron: naar Stadswerken Utrecht (2009) en Hop (2010)
3.5 Collectieve baten groene gevels en daken
De baten van groene daken en gevels zijn te verdelen in twee categorieën: collectieve en individuele baten. Die
baten hebben betrekking op verschillende aspecten. De belangrijkste collectieve baten op het gebied van
klimaatadaptatie liggen op het vlak van waterbeheer, luchtkwaliteit, en temperatuurregulering en worden daarom
uitgebreider besproken.
Waterbeheer Groene daken zijn een effectieve manier om de kans op wateroverlast in steden te beperken. Groene daken ontlasten de riolering van steden tijdens (extreme) regenbuien. Aan de ene kant vermindert een groen dak de afvoer van regenwater doordat het regenwater vasthoudt, waardoor regenwater de kans krijgt om te verdampen voordat het in de riolering belandt. Aan de andere kant vertraagt een groen dak de afvoer, omdat het regenwater in eerste instantie opneemt. Pas als het groene dak verzadigd raakt zal het regenwater in de riolering belanden. De hoeveelheid water die groene daken vast kunnen houden, de retentiecapaciteit van groene daken, hangt af van een aantal factoren, maar vooral van de dikte van het substraat en van het type groen dak. De onderstaande tabel (tabel 3.4) is gebaseerd op waarden van het Duitse FLL (Forschungsgesellschaft Landschaftsentwicklung Landschaftsbau e.V.) Uit de tabel valt op te maken dat intensieve groene daken een grotere retentiecapaciteit hebben dan extensieve daken bij een hoeveelheid neerslag van 650-800mm per jaar. Die hoeveelheid neerslag is vergelijkbaar met de gemiddelde jaarlijkse hoeveelheid neerslag in Nederland.
Type dakbegroeiing Dikte substraat Jaarlijkse retentiecapaciteit
Extensieve dakbegroeiing 02 - 20 cm 40 - 60%
Intensieve dakbegroeiing 15 - 20 cm 60 - 90%
Tabel 3.4 Retentiecapaciteit groene daken bij neerslag van 650-800mm per jaar Bron: naar Teeuw en Ravesloot (2011)
Groene daken houden op jaarbasis de tussen 40 en 90 % van de neerslag vast, terwijl bijvoorbeeld grinddaken maximaal 20% van de jaarlijkse neerslag kunnen vasthouden. (Teeuw en Ravesloot, 2011) Ook uit literatuuronderzoek van Mentens et al. (2004) blijkt dat groene daken de afvoer van regenwater substantieel verminderen en een effectief instrument voor stedelijk waterbeheer zijn. Op basis van 18 publicaties is een model opgesteld waarmee de totale reductie van waterafvoer voorspeld kan worden. Wanneer bijvoorbeeld in de regio Brussel 10% van alle gebouwen een groen dak zou krijgen leidt dat volgens het model tot 2,7% minder afvoer van regenwater. Ook groene gevels nemen regenwater op, waardoor regenwater kan verdampen voordat het in de riolering belandt. Tot slot hebben groene daken en gevels een zuiverende werking, waardoor ze de waterkwaliteit in steden op een positieve manier kunnen beïnvloeden. Deze verbetering van de waterkwaliteit kan echter teniet worden gedaan bij overvloedig gebruik van (kunst)mest voor het onderhoud van het groen (Teeuw en Ravesloot, 2011, Hop, 2010)
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 11
Urban Heat Island effect Het gebrek aan groen is een van de redenen waarom de temperatuur in steden hoger is dan in omliggend landelijk gebied. Door meer groen aan te brengen in steden kan dit verschil in temperatuur kleiner gemaakt worden, ten gunste van de stad. De mate waarin vergroening de temperatuur kan verlagen hangt af van de hoeveelheid groen in en het klimaat en geometrie van de stad. Hoe warmer en droger het klimaat is, hoe groter de temperatuurverlaging is die kan worden bewerkstelligd door vergroening. Met geometrie wordt de combinatie van de hoogte van gebouwen en de breedte van staten bedoeld. Hogere gebouwen en smallere straten versterken het Urban Heat Island effect. (Alexandri en Jones, 2006)
Groene daken en gevels hebben een afkoelend effect doordat ze minder warmte opnemen en
vasthouden dan reguliere daken en gevels. Waar de temperatuur op daken zonder dakbegroeiing in de zomer
meer dan 70 graden Celsius kan worden is de maximumtemperatuur van groene daken in de zomer ongeveer 33
graden Celsius. (Teeuw en Ravesloot, 2011) Daarnaast koelt de waterdamp vanuit planten de omringende lucht.
Dit verdampingsproces wordt evapotranspiratie genoemd en is te vergelijken met het transpireren door mensen.
Uit onderzoek in Toronto en Los Angeles is gebleken dat grootschalige toepassing van groene daken de stedelijke
temperatuur met 1 -2 graden Celsius kan verlagen in de zomer. (Doshi et al., 2005) Groene gevels hebben een
groter afkoelingseffect op het niveau van de straat waarin ze toegepast worden, maar groene daken hebben een
groter afkoelingseffect op het niveau van de gehele stad. Wanneer groene gevels en daken grootschalig toegepast
zouden worden kunnen ze, afhankelijk van het klimaat, een energiebesparing op airconditioning opleveren van 32-
100%. (Alexandri en Jones, 2006)
Luchtkwaliteit
Het is bekend dat bomen, struiken en andere vegetatie lucht kunnen zuiveren en als gevolg daarvan de
luchtkwaliteit en het welzijn van mensen verbeteren (Currie en Brass, 2008) Groen zuivert de lucht door fijnstof op
te nemen. Bomen nemen, vanwege hun formaat, veel fijnstof op, maar ook kleinere vormen van beplanting
filteren de lucht. Naast het formaat van beplanting is ook wind een belangrijke factor in de hoeveelheid fijnstof die
opgenomen kan worden door groen. Groene gevels en daken vangen relatief veel wind en dat vergroot hun
vermogen tot het zuiveren van lucht. (Hop, 2010)
Esthetische waarde
Groene daken en gevels kunnen de esthetische waarde van gebouwen vergroten. Ze kunnen als verfraaiing van
gebouwen en de leefomgeving dienen. Over het algemeen wordt groen als mooi ervaren, maar het blijft
smaakgevoelig.
Biodiversiteit
Groene daken en gevels vergroten de stedelijke biodiversiteit, omdat ze meer leefgebieden creëren voor planten
en dieren.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 12
3.6 Individuele baten van groene gevels en daken
Een voordeel van groene daken en gevels op individueel niveau is de isolerende werking, zowel van geluid als
warmte. De laag groen dempt omgevingsgeluid door geluidsgolven te absorberen. In de zomer betekent de
thermische isolatie een besparing op de kosten om gebouwen te koelen en in de winter een besparing op de
kosten om gebouwen te verwarmen. Niet in alle steden hebben een dusdanig warm klimaat dat airconditioning in
gebouwen gemeengoed is, maar de betere isolatie leidt alsnog tot meer aangename binnentemperaturen. (Hop,
2010)
Extra leefruimte
Het aanleggen van een intensief groen dak, in de vorm van bijvoorbeeld een daktuin, levert extra leefruimte op.
Mensen die graag een tuin willen en er momenteel geen hebben hoeven niet perse te verhuizen. Ze kunnen hun
eigen buitenruimte creëren op het dak.
Levensduurverlengend
De levensduur van conventionele daken, zoals bitumendaken of grindaken, is ongeveer 15-25 jaar. Een dak
veroudert doordat het onderhevig is aan weersinvloeden en UV-straling. Na 15-25 jaar zal het dak vervangen
moeten worden en dat brengt kosten met zich mee. Die vervangingskosten worden geschat op ongeveer €30,- per
vierkante meter. (Hop, 2010) Begroeiing op het dak beschermt de waterdichte en beschermende laag er onder,
waardoor de levensduur van groene daken tientallen jaren langer kan zijn dan van conventionele daken. (Teeuw
en Ravesloot, 2011) Groene daken vergen jaarlijks onderhoud en zijn daarom in onderhoudskosten relatief duur.
Op de lange termijn kunnen groene daken in combinatie met de eerder benoemde energiebesparing goedkoper
zijn dan conventionele daken. Het kostenvoordeel is echter sterk afhankelijk van de onderhoudskosten. De
investering in een extensieve groene daken zou zich na 8-20 jaar kunnen terugverdienen (Hop, 2011)
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 13
4 Groene daken en gevels wereldwijd
Wat gebeurt er momenteel in steden wereldwijd en wat is er mogelijk op het gebied van vergroening door
middel van groene gevels en daken?
In dit hoofdstuk worden er vier groene projecten in vier verschillende steden gepresenteerd. De eerste twee
projecten die aan bod komen hebben groene daken en zijn The Highline in New York en de Chicago City Hall in
Chicago. De laatste twee zijn projecten met groene gevels, het Quai Branley Museum in Parijs en de Westblaak
Parkeergarage in Rotterdam. Van alle projecten wordt het ontwerp beschreven en de toepasbaarheid van het
project op de binnenstad van Groningen beoordeeld.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 14
Figuur 4.1 Chicago City Hall Rooftop Garden
Bron: Our Green Home
Chicago is een stad in de Verenigde staten en heeft de ambitie uitgesproken om de milieuvriendelijkste stad van de
VS te worden. De stad kenmerkt zich door veel hoogbouw en juist die hoogbouw biedt veel potentieel voor het
aanleggen van groene daken. In 2001 is op het stadhuis van Chicago een groen dak aangelegd als demonstratie- en
onderzoeksproject (figuur 4.1). De daktuin van 1885 m² is een combinatie van een extensief en intensief groen dak
en bestaat uit 20000 planten van meer dan 150 soorten, waaronder struiken, veertig wijnstokken en twee bomen.
(GRHC) De meeste planten zijn prairieplanten die uit de regio van Chicago komen. De begroeiing is geselecteerd op
het vermogen om te kunnen gedijen onder de zonnige, droge en winderige omstandigheden op het dak. Om
problemen tijdens extreme droogte te voorkomen is er een irrigatiesysteem aangelegd. Het project kostte in totaal
$400000,- (ongeveer €300000,-) en was onderdeel van het Urban Heat Island Initiative van de stad.(City of
Chicago). Uit onderzoek is gebleken dat het dak gemiddeld 7 graden Celsius en maximaal 30 graden Celsius koeler
is dan zijn omgeving. (Roofmeadow) Belangrijke eigenschappen van het project zijn de zichtbaarheid en de
voorbeeldfunctie. In de binnenstad van Groningen zou ook ter demonstratie een groen dak aangelegd kunnen
worden om onderzoek te doen naar de effecten en om de bekendheid van groene daken te vergroten onder de
bevolking. Belangrijk voor het kunnen vervullen van die voorbeeldfunctie is de locatiekeuze, met de keuze voor het
stadhuis heeft Chicago een statement gemaakt.
4.1 Chicago City Hall Rooftop Garden
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 15
Figuur 4.2 The Highline: in onbruik geraakte spoorlijn in Manhattan
Bron: Friends of the Highline
The High Line is een park dat wordt aangelegd in Manhattan, New York City. Bijzonder aan het project is dat het
park wordt aangelegd op een gedeelte van een verhoogde spoorlijn. Het tracé werd in de jaren ’30 aangelegd,
maar raakte in de jaren ’80 in onbruik. Wilde planten begonnen erop te groeien, waardoor het al een soort groen
gebied werd (figuur 4.2), maar de spoorlijn en de bijbehorende constructie stonden op de nominatie om gesloopt
te worden. In 1999 richtten twee buurtbewoners Robert Hammond en Joshua David de non-profit organisatie
“Friends of the High Line” op. De organisatie heeft als doel om the High Line te behouden en te hergebruiken in de
vorm van een park, geïnspireerd op bijvoorbeeld Promenade plantée in Parijs. Het idee vindt aansluiting bij het
stadsbestuur en via een open prijsvraag wordt er een designteam samengesteld om het langwerpige park te
ontwerpen. Centraal in het ontwerp staat het principe dat er een maximale publieke ruimte gecreëerd moet
worden met daaromheen ruimte voor economische ontwikkeling. Het moet een “greenway” worden met
voetgangers als gebruikers en veel variatie in de beplanting. In het ontwerp zijn elementen terug te vinden van het
oude spoor en van de wildgroei van planten die al op de spoorlijn ontstaan was. (figuur 4.3 en figuur 4.4) Om het
groen te onderhouden is er een pad dat breed genoeg is om onderhoudsgereedschap over te vervoeren en is er
een drainage- en irrigatiesysteem. (Design Trust for Public Space, 2002) Het park wordt in verschillende fases
gebouwd. Het eerste segment werd in 2009 geopend en in 2011 wordt het tweede segment geopend. De totale
kosten van die twee segmenten bedragen $152.3 miljoen. De stad New York draagt het grootste gedeelte bij,
$112.2 miljoen, de federale overheid draagt $20.3 miljoen bij, de staat $400.000 en de rest van de kosten wordt
opgebracht door de non-profit organisatie Friends of the High Line. Friends of the High Line is ook voor 70%
verantwoordelijk voor de onderhoudskosten. (NYCEDC)
4.2 New York, The High Line
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 16
Figuur 4.3 Impressie The Highline
Bron: Friends of the Highline
Figuur 4.4 The Highline
Bron: NYCEDC
Het High Line project is niet een op een toepasbaar op de binnenstad van Groningen, maar kan wel dienen als inspiratie voor het denken over hoe we ruimte op een meervoudige manier kunnen gebruiken voor het aanleggen van groen. Het project maakt gebruik van een constructie die gesloopt zou worden, maar door er een groene functie aan te toe kennen kreeg het een nieuw leven. Het op deze manier kijken naar ruimte biedt wel kansen voor de binnenstad van Groningen en andere steden.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 17
Figuur 4.5 Parkeergarage Westblaak
Bron: Beemster (2010)
De Parkeergarage Westblaak in Rotterdam is een voorbeeld van hoe je een bestaand gebouw een heel ander aanzien kan geven met een groene gevel. De parkeergarage is in de jaren ’70 gebouwd, maar er is in 2010 een constructie aangelegd om de gevel te vergroenen. In drie jaar tijd zal de parkeergarage volledig zijn omhuld met Hedera, klimopbeplanting. (figuur 4.5) De gevel is dan met in totaal 5000m2 begroeiing de grootste groene gevel van Europa. De luchtzuiverende werking van de gevel is op het gebied van fijnstofopname te vergelijken met een bos van 200 bomen. (Beemster, 2010) Om de groene gevel te realiseren is het Greenface-systeem ontwikkeld door een samenwerking tussen verschillende partijen. Het systeem voor de Parkeergarage Westblaak bestaat uit 462 plantenbakken met Hedera en een korfstructuur waarlangs de planten omhoog wordt geleid. Alle plantenbakken zijn aangesloten op een geautomatiseerd irrigatiesysteem en bevatten sensoren om eventuele lekkages en verstoppingen op te sporen. De bewatering wordt gedaan met regenwater dat op het dak wordt opgevangen en helpt op deze manier de riolering van Rotterdam te ontlasten. Het ontwerp bestaat uit liggers en kolommen en er zijn elementen van boomstructuren terug te vinden. De totale kosten van het systeem bedragen ongeveer €200,- per vierkante meter, inclusief ontwerp, uitvoering en een onderhoudsperiode van 3 jaar. (Hop, 2010). In Groningen zou bijvoorbeeld de parkeergarage Binnenstad-Zuid, aan de Haddingestraat, via het Greenfacesysteem een veel groener uiterlijk kunnen krijgen.
4.3 Rotterdam, Parkeergarage Westblaak
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 18
Figuur 4.6 Quai Branly Museum
Bron: Lafarge
Het Quai Branly Museum staat in Parijs dichtbij de Eiffeltoren en met uitzicht op de rivier de Seine. Het museum
staat bekend om zijn enorme groene gevel. (figuur 4.6) De groene gevel is 200 meter lang, 12 meter hoog en
bestaat uit meer dan 15000 planten van 150 verschillende soorten.(GRHC) De ontwerper is Patric Blanc en hij is
ook verantwoordelijk is voor andere beroemde groene gevels zoals het Caixa Forum in Madrid. Patric Blanc heeft
een concept voor gevelgroen ontwikkeld onder de naam Vertical Gardens. Vertical Gardens bestaan uit drie lagen.
De eerste laag is een metalen frame dat aan de gevel wordt gehangen of los van de gevel op de grond kan staan.
Het metalen frame creëert een isolerende laag van lucht, die een energiebesparing kan opleveren op de koeling en
verwarming van het gebouw. De tweede laag bestaat uit PVC-panelen die op het frame gemonteerd worden en
zorgt voor de stevigheid en waterdichtheid. De laatste laag bestaat uit synthetisch vilt, dat rotvrij is en waarin de
beplanting kan gedijen. De beplanting wordt met behulp van een geautomatiseerd systeem van bovenaf voorzien
van water en voedingsstoffen. Omdat de planten extern voorzien worden van water en water en dit extra energie
verbruikt kan er getwijfeld worden aan de energiebesparende functie van Vertical Gardens. Het gehele systeem
weegt inclusief de planten maximaal 30 kg per vierkante meter en is daarmee op zowel bestaande als nieuwe
gevels toepasbaar. (Blanc, 2008)
4.4 Parijs, Quai Branly Museum
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 19
5. Potentieel binnenstad Groningen
Wat is het potentieel van vergroening door middel van meervoudig ruimtegebruik in de binnenstad van
Groningen?
De binnenstad van Groningen is een dichtbebouwd en -bevolkt gebied. De binnenstad wordt begrensd door de
Diepenring, dat is de grachtengordel rondom het centrum van Groningen. Er is relatief weinig groen in de
binnenstad en de voordelen van de omliggende parken reiken niet ver genoeg om bijvoorbeeld het Urban Heat
Island effect te verminderen. (figuur 5.1). Aan de ene kant is de druk op ruimte dus groot, maar aan de andere kant
is meer groene ruimte gewenst. Meer groen past ook in de ambitie van de gemeente Groningen om de
duurzaamste stad van Nederland te worden. Groene daken en gevels kunnen de oplossing zijn, omdat ze
onbenutte ruimte gebruiken. In dit hoofdstuk wordt de potentie van groene daken en gevels in de binnenstad van
besproken om uiteindelijk een visie te presenteren op hoe een door groene daken en gevels vergroende
binnenstad er uit zou kunnen zien.
Figuur 5.1 Binnenstad Groningen
Bron: Group Staal (2009)
Groen gearceerd zijn parken in
Groningen. Met rode cirkels
worden plekken aangegeven die
meer groen zouden kunnen
gebruiken om het Urban Heat
Island effect te verminderen. De
binnenstad van Groningen valt
vrijwel volledig binnen de grootste
rode cirkel.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 20
Potentieel groene daken
De St. Michaëlschool staat in de binnenstad van Groningen en is in 2009 duurzaam verbouwd. Als onderdeel van
de verbouwing is een lichtgewicht groen dak (figuur 5.2) gerealiseerd op de bestaande dakconstructie. (Groningen
Promotie, 2009)
Figuur 5.2 Groen dak St. Michaëlschool
Bron: Smid & Hollander Dakbouw
In de binnenstad van Groningen kunnen er in potentie nog veel meer groene daken gerealiseerd worden op de
bestaande dakconstructies. Die potentie kan berekend en visueel weergegeven worden met Google Earth Pro en
de online tool Earthpoint. Om de visualisatie en berekening mogelijk te maken wordt een drietal aannames
gedaan:
1. Platte daken
Hoewel het inmiddels mogelijk is om groene daken op hellingen en dus op schuine daken aan te leggen
ligt de focus in deze berekening op platte daken, omdat het eenvoudiger en goedkoper is om platte daken
te vergroenen.
2. Groen voor grind
Niet alle platte daken zijn geschikt voor het aanleggen van een groen dak. Of een plat dak wel of niet
geschikt is hangt af van het maximale gewicht waarop de dakconstructie berekend is. Een veelgebruikt
adagium is “groen voor grind”. Het gewicht van extensieve groene daken is vergelijkbaar met het gewicht
van daken die bedekt zijn met grind. Daarom kan worden aangenomen dat de dakconstructie van een
grinddak ook geschikt is voor een extensief groen dak.
3. Focus op extensieve groene daken
Extensieve groene daken zijn eenvoudiger aan te leggen dan intensieve groene daken. Intensieve groene
daken vereisen een aangepaste dakconstructie . Voor extensieve groene daken is geen bouwvergunning
nodig, omdat de bestemming van het dak niet gewijzigd wordt. In de berekening wordt daarom in eerste
instantie alleen uitgegaan van extensieve groene daken.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 21
Uit de berekening volgt dat er in totaal 37773m² plat dak is belegd met grind. Dat is te vergelijken met de
oppervlakte van 6 voetbalvelden. Niet alle platte daken in de binnenstad van Groningen zijn bedekt met grind, het
is goed mogelijk dat er meer daken geschikt zijn voor het aanbrengen van vegetatie. De constructie van die daken
zal echter per situatie beoordeeld moeten worden. Op basis van de berekening kan er gesteld worden dat er
minimaal 37773 m² aan groene daken kan worden aangelegd. Volgens een schatting in een paper van Mandema
(2009) is er 175.000 m² plat dakoppervlak in de binnenstad van Groningen. Van die 175.000 m² aan daken zou via
een extrapolatie vanuit een schatting in Rotterdam 59%, oftewel 103.250 m² groen kunnen worden. De daken in
Groningen en Rotterdam zijn echter moeilijk met elkaar te vergelijken, omdat het karakter van beide steden en
daarmee het type gebouwen in beide steden verschillend is. Het grote verschil tussen beide schattingen in
Groningen is een indicatie dat 37773 m² de uitkomst van een voorzichtige berekening is. De 10 gebouwen met het
grootste oppervlak aan grinddak zijn samen goed voor 40% van de totale 37773 m². (tabel 5.1)
Tabel 5.1 Top 10 van gebouwen met het grootste oppervlak grinddak
Het Harmoniegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen heeft het grootste grinddak, maar daarbij moet worden
aangetekend dat het geen aaneengesloten grinddak is. Daarna volgen een woning- en bedrijvencomplex en het
gebouw van Holland Casino aan het Gedempte Kattendiep. Figuur 5.3 is een impressie van hoe de gebouwen
rondom het Gedempte Kattendiep er uit zouden kunnen zien met extensieve groene daken.
Figuur 5.3 Impressie: Gebouwen rondom Gedempte Kattendiep en Holland Casino met groene daken
Bron: eigen bewerking op basis van foto Bing Maps
Gebouw Oppervlakte dak (m²) Omtrek dak (m)
Harmoniegebouw 3346 658
Woningen Gedempte Kattendiep 2650 508
Holland Casino 2168 386
Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken 2001 378
Hampshire Hotel Groningen 1595 161
Selexyz / Douglas 1232 194
Hema Herestraat 1003 250
V&D 866 133
Randstad Uitzendbureau 792 218
Woningen en Winkels Ebbingestraat 753 161
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 22
Figuur 5.4 Potentieel groene daken in de binnenstad van Groningen
Met Google Earth Pro zijn alle grinddaken in de binnenstad van Groningen groen gearceerd. (figuur 5.4) De
lichtgroen gearceerde daken zijn geschikt voor de realisatie van (lichte) extensieve groene daken. Opvallend is dat
het voornamelijk daken zijn van gebouwen uit de tweede helft van de 20ste
eeuw. Dat zijn juist ook de gebouwen
die als “lelijk” worden ervaren. Groene daken en gevels kunnen de esthetische waarde van die gebouwen
vergroten en de stad een groener en mooier aangezicht geven.
De donkergroene arceringen betekenen kansen op het realiseren van intensieve groene daken. Wanneer
het bovenste parkeerdek van de parkeergarage tussen de Haddingestraat en de Pelsterstraat zou worden
opgeofferd zou het een daktuin of -park kunnen worden. De Parkeergarage Westblaak in Rotterdam is een
voorbeeld van hoe het gebouw kan worden omkleed met groen zonder parkeerruimte op te offeren. Er liggen ook
kansen in de ingrijpende wijzigingen die de binnenstad van Groningen de komende jaren zal ondergaan wanneer
de financiering daarvan rond komt. De bebouwing aan de Oostzijde van de grote markt wordt gesloopt en wordt
daarna een zeventien meter verder naar voren weer herbouwd in een andere vorm. De plannen voor de Oostzijde
zijn nog niet gedetailleerd uitgewerkt. Intensieve groene daken vergen een aangepaste dakconstructie en het is
mogelijk om bijvoorbeeld een daktuin ter grootte van het dakoppervlak van de nieuwe Oostzijde te integreren in
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 23
de definitieve plannen.
Ook aan de Noordzijde van de Grote Markt waren er plannen om het aanzicht te wijzigen. Private partijen
zoals V&D wilden daarin investeren, op voorwaarde dat er meer nabijgelegen parkeergelegenheid zou komen.
Nadat een parkeergarage onder de Grote Markt via een referendum in 2001 werd afgewezen zijn de plannen in de
ijskast beland. (NRC, 2001) Het financiële tij is veranderd en de speelruimte is kleiner geworden. Een groene gevel
zou de Noordzijde van de Grote Markt een upgrade en een groen imago kunnen geven, zonder de
investeringskosten die gepaard gaan met sloop en nieuwbouw. Een groene gevel met een systeem van
gevelpanelen zoals bijvoorbeeld het Quai Branly Museum in Parijs heeft zou de Noordzijde een heel ander aanzien
kunnen geven, waarbij de V&D als ‘eyecatcher’ kan fungeren.(figuur 5.5) Juist omdat het een zichtlocatie is kan het
als een voorbeeldproject dienen in Groningen om de bekendheid met de mogelijkheden van groene gevels te
vergroten.
Figuur 5.5 Impressie: V&D met gevelpanelen
Bron: eigen bewerking van foto Jelmer Wielema
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 24
6. Beleidsinstrumenten om groene daken en gevels te stimuleren Hoe kan vergroening door middel van groene daken en gevels gestimuleerd worden?
Een reden waarom groene daken en gevels nog niet alom vertegenwoordigd zijn in het straatbeeld is dat de baten
vooral voor de stad als geheel zijn, maar de kosten vooral voor eigenaars zijn, op individueel niveau. Om dat
probleem te verhelpen zal er gekeken moeten worden naar mogelijkheden om de baten meer naar het individuele
niveau te brengen en/of de kosten naar het stadsniveau. Het verstrekken van subsidies of belastingvoordelen en
het daarmee verlagen van kosten zijn veelgebruikte beleidsmaatregelen. Omdat de beleidsfocus in veel steden op
groene daken ligt, en niet op groene gevels, wordt in dit hoofdstuk vooral daarop ingegaan.
Voor groene daken verstrekt de gemeente Groningen momenteel een subsidie van €30 per vierkante
meter, met een maximum van €1500 per project. Die huidige maximale subsidie van €1500 per project is niet
logisch, omdat juist grootschaligheid leidt tot meer voordelen. (Doshi et al., 2005) Verstandiger zou zijn het
maximum te laten vervallen of te verhogen .
Ook kan er gedacht worden aan een financieringsconstructie zoals Philips aanbiedt voor zuinige
ledstraatverlichting. Philips levert de zuinige straatverlichting op basis van een lening. Die lening wordt gespreid
over meerdere jaren afbetaald, door de baten van de energiebesparing te delen. (VK.nl, 2010) Op die manier
worden geïnteresseerden minder afgeschikt door de hoge investeringskosten. Het aanleggen van groene daken en
gevels zou vrijwel volledig kunnen worden gefinancierd door een kapitaalkrachtige partij, zoals Philips in het
voorbeeld. Bedrijven, overheden en bewoners “leasen” vervolgens hun dak en/of gevel, waarna de baten over
zowel de kapitaalverstrekker en de gebruiker verdeeld worden. Essentieel zijn een kapitaalkrachtige partij en het
zodanig kunnen kwantificeren van baten dat ze in geld kunnen worden uitgedrukt.
De financiering verdelen over meerdere partijen is een positieve prikkel om gebouweigenaars meer
groene gevels en daken aan te laten leggen. Er zijn ook beleidsmaatregelen in de vorm van verplichtingen en
bouwvoorschriften denkbaar om de toepassing van groene daken en gevels te stimuleren. In Chicago worden eisen
gesteld aan de reflectiefactor van daken om het Urban Heat Island effect te verminderen. Een dak moet meer dan
25% van het binnenkomende zonlicht reflecteren. (Lawlor et al., 2006) Groene daken voldoen aan deze eis en
samen met de subsidies die stad verstrekt heeft dit geleid tot 50000m2 aan nieuwe groene daken in 2010, (Peck,
2011) Chicago is daarmee voor het zevende jaar op rij de stad in Noord-Amerika met de grootste groei van groene
daken qua oppervlakte. Het stimuleringsbeleid is dus succesvol te noemen. Toronto is de stad met de op een na
grootste groei in Noord-Amerika, met in totaal 41000 m2 aan nieuwe groene daken in 2010. (Peck, 2011) Het
stadsbestuur van Toronto heeft in 2005 een kosten-batenanalyse laten uitvoeren als eerste stap in het opzetten
van een strategie om groene daken te stimuleren. Daar kwam uit dat de stad significante economische voordelen
heeft bij grootschalig toepassing van groene daken. (Doshi et al., 2005) Op basis daarvan heeft de stad besloten
subsidies te verstrekken en daarnaast voorgeschreven dat, afhankelijk van de grootte en de functie van het
gebouw, 20-60% van het dak groen moet worden bij vervanging of nieuwbouw van een dak. (City of Toronto)
Dichter bij huis zijn de Duitse steden, Duitsland kent een lange traditie met groene daken. In Stuttgart
bijvoorbeeld worden groene daken al sinds 1985 gereguleerd via de local development plans en de stad kent
daarnaast een succesvolle subsidieregeling. Belangrijk onderdeel van de strategie om het gebruik van groene
daken te stimuleren is ook dat de stad zelf het goede voorbeeld geeft door overheidsgebouwen van groene daken
te voorzien. (Lawlor et al., 2006)
Een tweede reden waarom groene daken en gevels nog niet overal te zien zijn is onwetendheid over de
mogelijkheden onder gebouweigenaars. (Verschoor, 2009) Dit terwijl de inwoners van Groningen bijvoorbeeld wel
aangeven te willen investeren in duurzaamheid (Bureau Onderzoek Gemeente Groningen, 2009) Wanneer de
gegevens uit de database van potentiële groene daken gekoppeld worden aan de gegevens van het Kadaster over
eigendom kunnen eigenaars actief benaderd en geïnformeerd worden.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 25
7. Conclusie
Groene daken en gevels zijn een goede strategie voor klimaatadaptatie in steden. Uit onderzoek blijkt dat groene
daken en gevels water vast houden, de temperatuur in steden en gebouwen aangenamer maken en de
luchtkwaliteit verbeteren. Intensieve groene daken leveren de grootste voordelen op, maar vereisen een
aangepaste dakconstructie en zijn relatief duur. Extensieve groene daken en groene gevels zijn eenvoudiger aan te
leggen. In de binnenstad van Groningen is er met minimaal 37773 vierkante meter aan grinddaken voldoende
potentieel om extensieve groene daken aan te leggen. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek is het uitvoeren
van een gedetailleerde maatschappelijke kosten-batenanalyse van het grootschalig toepassen van groene daken
en gevels in de binnenstad van Groningen (en omliggende wijken). De kosten-batenanalyse kan de onderbouwing
vormen voor beleid om grootschalige toepassing van groene daken en gevels in de binnenstad van Groningen te
stimuleren. Daarnaast zou een marktanalyse meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de vraag naar groene
daken en gevels en over eventuele belemmeringen die gebouweigenaars ervaren. In verschillende steden is
gebleken dat effectief beleid om vergroening door middel van groene daken en gevels te realiseren bestaat uit een
combinatie van subsidies, bouwvoorschriften en aansprekende voorbeeldprojecten.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 26
Bijlage 1 Lijst van begrippen
Binnenstad Groningen
De binnenstad van de stad Groningen wordt begrensd door de Diepenring, de grachtengordel rondom het centrum
van Groningen.
Extensieve groene daken
“Extensieve groene daken vergen geen of weinig onderhoud omdat de begroeiing beperkt is tot mossen,
vetplanten en kruiden. Het gewicht van deze daken is relatief gering, 20 tot 200 kg/m², waardoor ze vaak geen
aangepaste dakconstructie vergen en ook op bestaande gebouwen aangebracht kunnen worden.”
(rotterdamclimateinitiative)
Groene gevels
Een groene gevel is een muur die bedekt is met verschillende soorten planten die, eventueel met geleiders, tegen
de muur op omhoog groeien.
Intensieve groene daken
“Intensieve groene daken zijn – in de meest uitgebreide vorm – vergelijkbaar met wat tuinen op de grond zijn. De
begroeiing bestaat meestal voor een groot deel uit grassen met daarnaast ook kruiden, struiken en zelfs volwassen
bomen. Naast een begroeiing kunnen ook paden, terrassen en eventueel zelfs een vijver aanwezig zijn. Zowel qua
uitzicht, gebruik als onderhoud zijn deze groene daken min of meer vergelijkbaar met gewone tuinen. Een dergelijk
dak weegt al gauw 300 tot zelfs meer dan 1500 kg/m² en vergt een aangepaste dragende constructie.”
(rotterdamclimateinitiative)
Lichte of eenvoudige intensieve groene daken
“Lichte of eenvoudige intensieve groene daken zijn te vergelijken met kruidenrijke graslanden. Dit type wordt
dikwijls niet als een apart groen daktype beschouwd, maar als een overgang tussen intensieve en extensieve
groene daken. Dit weerspiegelt zich onder andere in het gewicht, ongeveer tussen 200 en 300 kg/m², en het
onderhoud.” (rotterdamclimateinitiative)
Meervoudig ruimtegebruik
“Ruimtegebruik is meervoudig als de bestaande ruimte intensiever wordt ingericht, met meer menging van
functies, als meer ruimte wordt gecreëerd op hetzelfde oppervlak, of als de ruimte in de tijd duurzamer wordt
ingericht.” (Hooimeijer et al., 2001)
Urban Heat Island effect
“Het Urban Heat Island-effect is het fenomeen waarbij de temperatuur in een stedelijk gebied gemiddeld hoger is
dan in het omliggende gebied. Dit wordt grotendeels veroorzaakt doordat stedelijke gebieden overdag meer
warmte opnemen dan dat ze gedurende de nacht kunnen afstaan.” (Kuypers et al., 2008)
Vergroening
Het aanbrengen van meer groen, bomen en planten (RIVM, 2008), in een bepaald gebied.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 28
Literatuurlijst
Alexandri, E. en Jones, P. (2008) “Temperature decreases in an urban canyon due to green walls and green roofs in
diverse climates”, Building and Environment, 43: 480–493.
Alterra (2001) “Ontwikkeling van natuur in de Nederlandse steden”
Online beschikbaar via:
http://www.groenendestad.nl/upload/publicaties/documenten/Stad%20en%20land/ontwikkeling%20van%20natu
ur%20in%20de%20nederlandse%20steden.pdf (bezocht op 29-03-2011)
Beemster, W. (2010) “Groene filter”
Online beschikbaar via:
http://mm.stedebouwarchitectuur.nl/groene-filter.79646.lynkx (bezocht op 26-06-2011)
Bing Maps
Online beschikbaar via:
http://www.bing.com/maps (bezocht op 20-06-2011)
Blanc, P. (2008) “The Vertical Garden, from nature to cities”
Online beschikbaar via:
http://www.murvegetalpatrickblanc.com/upload/pdf/Vertical_Garden__from_nature_to_cities_1.pdf (bezocht op
26-06-2011)
Bureau Onderzoek Gemeente Groningen (2009) “Duurzaam in de buurt. Over groene stroom en investeren.”
Online beschikbaar via:
http://www.os-groningen.nl/rapport/Duurzaam%20in%20de%20buurt.pdf (bezocht op 09-06-2011)
CBS (2010a) “Bevolkingsprognose 2009-2060”
Online beschikbaar via:
http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/D49C0D9A-7540-42E9-948D-
794EDD3E8443/0/2010bevolkingsprognose20092060art.pdf (bezocht op 05-06-2011)
CBS (2010b) “Door recente hitte 500 extra doden”
Online beschikbaar via:
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bevolking/publicaties/artikelen/archief/2010/2010-3172-wm.htm
(bezocht op 25-06-2011)
City of Chicago
Online beschikbaar via:
http://www.cityofchicago.org (bezocht op 25-06-2011)
Currie, B.A. and Bass, B. (2008) “Estimates of air pollution mitigation with green plants and green roofs using the
UFORE model”, Urban Ecosystem 11: 409–422
Currie, B.A. and Bass, B. (2010) “Using Green Roofs to Enhance Biodiversity in the City of Toronto”
Online beschikbaar via:
http://www.toronto.ca/greenroofs/pdf/greenroofs_biodiversity.pdf (bezocht op 13-04-2011)
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 29
Design Trust for Public Space (2002), “Reclaiming the Highline”, Ivy Hill Corporation, New York
Online beschikbaar via:
http://www.designtrust.org/pubs/01_Reclaiming_High_Line.pdf (bezocht op 26-06-2011)
Doshi,H., Banting, D., Li, J., Missios, P. , Au, A., Currie, B.A., Verrati, M. (2005) “Report on the Environmental
Benefits and Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto”
Online beschikbaar via:
http://www.toronto.ca/greenroofs/pdf/fullreport103105.pdf (bezocht op 26-06-2011)
Earthpoint
Online beschikbaar via:
http://www.earthpoint.us/Shapes.aspx (bezocht op 06-06-2011)
Friends of the Highline
Online beschikbaar via:
http://www.friendsofthehigline.org (bezocht op 26-06-2011)
Garssen J, Harmsen C, De Beer J. (2005) “The effect of the summer 2003 heat wave on mortality in the
Netherlands”. Euro Surveilleillance, 10(7):557.
Online beschikbaar via:
http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=557 (bezocht op 25-06-2011)
Gemeente Groningen (2007) “Routekaart Groningen Energieneutraal+ 2025”
Online beschikbaar via:
http://gemeente.groningen.nl/milieudienst-gemeente-groningen/milieu/milieu-
algemeen/milieubeleid/resolveuid/5561123c8cdcba98f7b2a6ef4ebd1d9b (bezocht op 15-05-2011)
Getter, K.L. and Rowe, D.B. (2006) “The role of extensive green roofs in sustainable development”, HortScience,
41(5): 1276-1285
Gill, S., Handley, J., Ennos, A., and Pauleit, S. (2007) “Adapting cities for climate change: the role of the green
infrastructure”, Built Environment, 3(1): 115-133
Green Roofs for Healthy Cities (GRHC)
Online beschikbaar via:
http://www.greenroofs.org (bezocht op 26-06-2011)
Groningen Promotie (2009) “Groningse basisschool beleeft primeur met eerste groene dak op bestaande
constructie”
Online beschikbaar via:
http://www.daaromgroningen.nl/nl/nieuws/april09_map/Groningsebasisschoolbeleeftprimeurmeteerstegroeneda
kopbestaandeconstructie (bezocht op 06-06-2011)
Group STAAL (2009) “Groningen, adaption to climate change”, Atelier Landscape Architecture and Planning,
Wageningen University.
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 30
Hooimeijer, P. et al. (2001) “Kwaliteit in meervoud”, Habiforum, Gouda
Online beschikbaar via:
http://www.werkpartners.net/uploads/kwaliteit_in_meervoud.pdf (bezocht op 15-05-2011)
Hop, M.E.C.M. (2010) “Dak- en gevelgroen”, Thieme, Deventer
Online beschikbaar via:
http://www.degroenestad.nl/cgi-bin/neosense.exe/Def_versie_Brochure_dak_en_gevelgroen.pdf (bezocht op 15-
05-2011)
Jansen, B., Dubelaar-Versluis, W., Van Dorland, R. (2011) “De Staat van het Klimaat 2010”, uitgave PCCC, De
Bilt/Wageningen
Lafarge, J
Online beschikbaar via:
http://www.jeanclaudelafarge.fr/ (bezocht op 27-06-2011)
Lawlor, G., Currie, B.A., Doshi, H., Wieditz, I. (20 06) “Green roofs : a resource manual for municipal policy makers”
Online beschikbaar via:
http://commons.bcit.ca/greenroof/publications/resource_manual.pdf (bezocht op 26-06-2011)
Mandema, F.S. (2001) “Ecologische daken Daknatuur in de binnenstad van Groningen”, student internship
Online beschikbaar via:
http://www.natuurpunt.be/uploads/biodiversiteit/lokalebiodiversiteit/documenten/groenedorp/rapport_ecologis
che_daken_groningen.pdf (bezocht op 15-05-2011)
Mentens, J., Raes, D., Hermy, M. (2006) “Green roofs as a tool for solving the rainwater runoff problem in the
urbanized 21st century?”, Landscape and Urban Planning 77: 217–226.
Moran, A., Hunt, B. and G. Jennings. (2003). “A North Carolina Field Study to Evaluate Green Roof Runoff Quantity,
Runoff Quality and Plant Growth”, ASAE (American Society of Agricultural Engineers), No. 032303. St. Joseph,
Michigan.
New York City Economic Development Corporation (NYCDED)
Online beschikbaar via:
http://www.nycedc.com/ProjectsOpportunities/CurrentProjects/Manhattan/HighLineReconstruction/Pages/HighLi
neReconstruction.aspx (bezocht op 09-06-2011)
NRC (2001) “Groningen tegen nieuwe Grote Markt”
Online beschikbaar via:
http://retro.nrc.nl/W2/Nieuws/2001/02/22/Vp/03a.html (bezocht op 26-06-2011)
Onderzoek en Statistiek (OS) Groningen (2010) “Bevolkingsprognose 2010 – 2025 gemeente Groningen”
Online beschikbaar via:
http://www.os-groningen.nl/images/stories/rapport/vlugschrbevprogn1025.pdf (bezocht op 05-06-2011)
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 31
Our Green Home
Online beschikbaar via:
http://www.ourgreenhome.ca (bezocht op 27-06-2011)
Peck, J. (2011) “Annual Green Roof Industry Survey April 2011”, Green Roofs for Healthy Cities
Online beschikbaar via:
http://www.greenroofs.org/resources/2011_GRHC_Survey_Report.pdf (bezocht op 26-06-2011)
Kuypers, V., de Vries, B., Peeters, R.G.J.M. (2008) “Groen voor klimaat”
PCCC (2006) De Staat van het Klimaat. Actueel Onderzoek en Beleid Nader verklaard, Wetenschappelijke Redactie
Platform Communication on Climate Change (WR-PCCC), www.klimaatportaal.nl.
RIVM (2008) “Effecten van groen op de luchtkwaliteit”
Online beschikbaar via:
http://www.boomzorg.nl/upload/alinea_1865.pdf (bezocht op 29-03-2011)
Roofmeadow, Selected case studies: Chicago City Hall, Chicago, IL
Online beschikbaar via:
http://www.roofmeadow.com/case-studies/selected-case-studies/chicago-city-hall/ (bezocht op 26-06-2011)
Rotterdam Climate Initiative
Online beschikbaar via:
http://www.rotterdamclimateinitiative.nl/100_klimaatbestendig/groene_daken/typen_groene_daken (bezocht op
12-05-2011)
Smid & Hollander Dakbouw
Online beschikbaar via:
http://www.smidenhollander.nl/Producten/Water_management.aspx (bezocht op 26-06-2011)
Snellen, D., Farjon, H., Kuiper, R., Pieterse, N. (2006) “Monitor Nota Ruimte. De op gave in beeld”, NAi Uitgevers,
Rotterdam
Stadswerken Utrecht (2009) “Groene daken en gevels in het stationsgebied”
Online beschikbaar via:
http://www.cu2030.nl/assets/Image/CONT/B/boekje_haalbaarheid_studie_groene_daken_110509_3.pdf
Teeuw, P.G. en Ravesloot, C.M. (2011) “Begroeide daken na 2010 - Afstemming van techniek, organisatie &
maatschappelijk belang”, Techne Press, Amsterdam
City of Toronto, “Green Roof Bylaw”
Online beschikbaar via:
http://www.toronto.ca/greenroofs/overview.htm (bezocht op 26-06-2011)
Tzoulas, K. et al. (2007), “Promoting ecosystem and human health in urban areas using Green Infrastructure: A
literature review”, Landscape and Urban Planning, 81: 167–178
Bachelorthesis: “Groen kan het dak op!” 32
Verschoor, M. (2009) “Groene daken voorlopig alleen mét subsidie interessant voor consument”, USP Marketing
Consultancy BV
Online beschikbaar via:
http://www.groenendestad.nl/upload/publicaties/documenten/Onderzoek%20groen%20dak.pdf (bezocht op 10-
06-2011)
VROM (2007) “Maak ruimte voor klimaat! Nationale adaptatiestrategie, de beleidsnotitie”
Online beschikbaar via:
https://www.maakruimtevoorklimaat.nl/uploads/media/Beleidsnotitie.pdf (bezocht op 25-06-2011)
Volkskrant (2010) “Zuinige straatlamp betaalt zelf lening af”
Online beschikbaar via:
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2694/Internet-Media/archief/article/detail/979203/2010/02/23/Zuinige-
straatlamp-betaalt-zelf-lening-af.dhtml (bezocht op 09-06-2011)
Wong, N.H. et al. (2002) “Life cycle cost analysis of rooftop gardens in Singapore”, Building and Environment, 38:
499 – 509