Gr.12 Gedigte 1

Afrikaans Eerste Addisionele Taal

Gedigte Gr.12

Naam:

Om te dig is om met woorde te verf!

Woorde is die palet, die verfkwas die sin die strofe ‘n prent - ‘n skildery gedig...

Dossie 2014

Gr.12 Gedigte 2

Inhoudsopgawe Bladsy

Poësie notas 3 - 4

Verduideliking van Terme en Vrae in Poësie 4 – 5

Naam van die gedig Digter

1. Palimpses Johann de Lange 5

2. Rondom my Dawie de Jager 9

3. Tien haikoes vir die Vredefortkoepel Hans du Plessis 12

4. Huiskat Elisabeth Eybers 15

5. Ek het ʼn huisie by die see HA Fagan 18

6. Boekmerk Marlise Joubert 21

7. pryslied Antjie Krog 24

8. Die boodskapper Peter Snyders 27

9. Die nuwe kind Pieter Strauss 30

10. By die robot in Eerstelaan Marita van Aswegen 33

Gr.12 Gedigte 3

POËSIE NOTAS DIE BOU VAN ’N GEDIG

Die uiterlike bou is hoe die gedig “lyk”. Vergelyk dit met hoe ʼn meisie (of ʼn man) wat mooi gebou is, lyk. Dis die persoon se

uiterlike: d.w.s. twee kwatryne (oktaaf) en twee tersines (sestet) OF drie kwatryne en ʼn rymende eindkoeplet MAAR

Dis eers as jy met die meisie (of die man) begin praat en luister wat hulle sê dat jy agterkom wat hulle innerlike is. Die innerlike bou van ʼn gedig is dus die inhoud.

SOORTE STROFES

2 versreëls = koeplet

3 versreëls = tersine

4 versreëls = kwatryn

6 versreëls = sekstet

8 versreëls = oktaaf 8 (4x2) + 6 (3x2) = Italiaanse sonnet

14 versreëls = sonnet 10 + 2 (rymende eindkoeplet) = Engelse sonnet ENJAMBEMENT

’n Versreël gaan sonder leestekens oor na die volgende reël.

Die funksies van ʼn enjambement kan een of meer van die volgende wees:

Dit lei die aandag van die rym af - gewoonlik paarrym, wat so irriterend en opvallend kam wees dat ons praat van rymdreun. Omdat die rym dus byna nie gehoor word nie, word dit rymverdoeseling genoem.

Enjambemente kan help om die tempo te versnel, juis omdat daar nie ʼn onderbreking soos ʼn punt of komma aan die einde van die versreël is nie.

Dit help dus ook om ʼn aaneenlopende, vloeiende indruk te skep. HALFRYM

Alliterasie – die herhaling van konsonante (medeklinkers) binne ’n versreël

Assonansie – die herhaling van vokale (klinkers) binne ’n versreël.

Halfrym word gebruik om eenhede uit te lig, of om klem op bepaalde aspekte, gevoelens, emosies asook idees te lê.

RYM

Die belangrikste funksie van rym is sekerlik dat die rymwoorde beklemtoon word, omdat dit in die posisie aan die einde

van versreëls is.

Dit sluit ʼn versreël bevredigend af en help om woorde (met dieselfde rymklanke) aan mekaar te bind.

In die geval van strofes (bv. koeplette) help die rym (bv. paarrym) om elke strofe tot ʼn hegte eenheid te bind. Gewoonlik

word ʼn sekere aspek in elke

afsonderlike koeplet behandel.

Soorte rymskemas:

1. Paarrym: aabbcc OF aa bb cc

2. Kruisrym of inhaakrym: abab cdcd

3. Omarmende rym: abba cddc

Gebroke rym: abcb debf

VRYE VERS ʼn Gedig is ʼn voorbeeld van ʼn vrye vers as dit die volgende kenmerke bevat: Die verslengtes is onreëlmatig. Die strofes volg nie ʼn vaste patroon nie. Daar is nie ʼn vaste rymskema nie, hoewel rymwoorde dikwels wel voorkom.

Gr.12 Gedigte 4

Die normale leestekengebruik kom nie voor nie. Waarom skryf ʼn digter liewer ʼn gedig in die vryeversvorm as in die tradisionele patroon? Dit kan een of meer van die volgende redes wees: Dit gee aan digters groter vryheid, want hulle hoef nie gebonde te wees aan ʼn vaste patroon soos die van byvoorbeeld

ʼn sonnet nie. Dit skep ʼn meer informele toon Dit sluit aan by die inhoud van die gedig, of by die spreker Dis belangrik om te onthou dat ʼn vrye vers nie bloot ʼn klomp gedagtes is wat onder mekaar neergeskryf is nie. IRONIE Dis baie belangrik dat ʼn persoon weet wat ironie is.

Dramatiese ironie: Dis wanneer die leser, of sommige van die karakters, méér weet as die persoon self. Dit word dikwels in

ʼn sitkom gebruik waar dit baie snaaks kan wees, of in ʼn riller, waar dit weer die spanning kan verhoog (want jy weet die

moordenaar wag in die donker kamer en hier kom die heldin vrolik aangestap, sy maak die deur van die donker kamer oop

en sukkel om die lig aan te skakel…)

Ironie: Dis wanneer die teenoorgestelde gesê word van wat werklik bedoel word OF wanneer die teenoorgestelde gebeur

van wat ʼn mens verwag.

Wenk: Onthou om altyd by ʼn vraag oor ironie twee dinge neer te skryf: dit wat verwag (of gesê) word en dit wat toe uiteindelik gebeur (of wat die waarheid is).

BEELDSPRAAK Met beeldspraak bring die digter ’n bepaalde stemming of gesindheid in die gedig te weeg.

Vergelykings - ...soos...

Metafoor – Stel twee dinge direk gelyk aan mekaar bv. Hy is ’n padvark!

Personifikasie – Wanneer nie-menslike dinge menslike eienskappe kry, bv. Die bus waggel teen die skuinste af.

ANDER STYLFIGURE:

EUFEMISME ’n Vorm van taalgebruik wat versagting uitdruk of iets so omskrywe om nie gevoelens seer te maak nie / versagting van iets onaangenaams of skrikwekkends deur ’n vae of mooi omskrywing daarvan. Bv. Hier waar jy slaap, jou laaste slaap i.p.v. jy is dood. HIPERBOOL Taalgebruik wat iets erger of groter maak as wat dit werklik is / oordrywing / vergroting. Bv. Ek het dit al duisend keer gesê! ; intensiewe vorme. OKSIMORON Twee teenoorgestelde begrippe word direk met mekaar verbind. Bv. Knersend kalm / lieflike gemors. KLANKNABOOTSING / ONOMATOPEE Die namaak van klanke in woorde. Sulke woorde help ons om in ons verbeelding ’n prentjie te skep. Bv. Kaplaks! Tjirp. Kwêvoël

Verduideliking van Terme en Vrae in Poësie

Analiseer/Ontleed (analyse)- Skei, ondersoek en vertolk krities, sterkpunte en leemtes,

positiewe en negatiewe, voordele en nadele.

Argumenteer/Redeneer (Give an argument for)– Kies ʼn seker standpunt en verduidelik

hoekom jy glo dit is die korrekte sienswyse. Verskaf argumente ter ondersteuning van of

teen ʼn standpunt.

Benoem (give the figure of speach) - Gee die naam van iets. Gee die korrekte literêre

Gr.12 Gedigte 5

styl

Bepaal (determine) - Ontdek die antwoord deur die bewyse te ondersoek.

Beskryf (describe)- Noem die hoofmomente van ʼn proses/verskynsel/ondersoek in

woorde.

Bespreek (Discuss)- Gee die feite en evalueer of lewer kommentaar daaroor.

Bewys (prove/demonstrate)- Jy moet jou antwoorde bewys of verifieer deur genoegsame

en geldige ondersteuning. Hier moet jy die inligting wat in die gegewe vraag is, gebruik.

Definieer (define)- Gee ʼn beknopte en duidelike verklaring.

Demonstreer (demonstrate) - Toon of maak duidelik, illustreer of verduidelik, bewys deur

argumente en voorbeelde.

Doen voorstelle aan die hand ...(give ideas) Bied ʼn verduideliking of ʼn oplossing aan; jy

moet ander idees voorstel.

Dui die verskille aan (show the differences) - Skryf die verskille tussen ... neer.

Evalueer (evaluate) - Druk ʼn mening uit deur te bewys hoe goed/sleg, negatief/positief,

suksesvol/onsuksesvol iets is; beoordeel die inligting om tot ʼn gevolgtrekking te kom. Gee

die betekenis soos dit in gebruik toegepas word.

Gee rekenskap van (say why)- Verduidelik waarom . . .

Haal aan (quote) - Skryf die presiese woord(e) uit die teks neer en plaas die woord(e)

tussen aanhalingstekens (“ ”)

Identifiseer (identify)- Jy moet die antwoord soek, vind of kies; noem die belangrike

eienskappe.

Illustreer (illustrate)- Om iets duidelik te maak deur voorbeelde of prente by te voeg.

Interpreteer/Vertolk (interpret)- Om jou eie verklaring/verduideliking of betekenis te gee.

Klassifiseer (classify)- Groepeer dinge op grond van gemene eienskappe, rangskik

volgens soort, sorteer, skep orde.

Lewer kommentaar op (give comment) - Lug ʼn mening op grond van die feite om

sodoende te verduidelik.

Maak ʼn lys (list)- Moenie volsinne gebruik nie. Skryf net die woorde, name, ens., neer.

Motiveer (motivate)- Gee redes vir ... Hoekom sê jy so.

Noem (name)- Skryf neer, verwys na toepaslike feite./Skryf ʼn kort, spesifieke antwoord

neer wat op die man af is.

Onderskei (distinguish /discriminate) - Gebruik verskille om kategorieë te verduidelik

/regverdig.

Som op (make a summary)- Gee slegs die hoofpunte.

Tabuleer (in table form)- Maak ʼn tabel of ʼn lys.

Verduidelik (explain)- Maak duidelik; vertolk, se, gee redes vir die betekenis van ...

Vergelyk (compare)- Wys op of toon sowel ooreenkomste as verskille tussen dinge,

konsepte of verskynsels.

Verskaf die konteks van ... (put it in context)– Gee die antwoord om deur na die

omstandighede waarin dit plaasvind te verwys. Hoe pas dinge bymekaar.

Vertel van ... (tell of) - Vertel die storie van ... Skryf op vloeiende wyse oor ʼn spesifieke

omstandighede.

Vertel (tell)- Sê wat gebeur het.

Voltooi (complete)- Vul die ontbrekende woorde in.

Voorsien byskrifte - Identifiseer op ʼn diagram of skets.

Waarom (why) Dit is ʼn ander manier om te vra dat jy ʼn gebeurtenis of bewyse wat

Gr.12 Gedigte 6

voorgelê word, moet verduidelik.

Watter (which)- ʼn Vraag wat op soort of vergelyking dui.

Gr.12 Gedigte 7

1. Palimpses Johann de Lange

Johann de Lange is op Hoërskool in die Waterberge. Hy het al nege(9) digbundels gepubliseer en is twee keer daarvoor bekroon. Hy het ook twee kortverhaalbundels gepubliseer.

1. Hou jy van bome?

2. Wat is die verskil tussen herwin; hergebruik en verminder?

Palimpses Johann de Lange 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Bome skryf teen die blou kreukellose lug dinge wat niemand verstaan nie. Houtkappers kom met byle en vel die bome. Meulens saag en maal en pulp en plet die hout. Stil is die bome; stil, net tot hy kletterend met sy tikmasjien uit selfs die fynste grein die hele gamma van woord en pyn ring op ring deur hierdie oggend laat dein.

(Uit: vonk@verse2. Best Books, 2011)

Trees written against the blue

creaseless sky things

what nobody understands.

Woodcutters come with axes

and fells the trees.

Mills saw and grinds

and pulp and flatten the wood.

Quiet is the trees;

Quiet, only until he clatters (sound of a typewriter)

with his typewriter

even out of the finest grain

the whole gamma of word

and pain ring upon ring

through this morning let it swell.

Agtergrond

Palimp’ses(te) s.nw. Perkament wat na skoonmaak vir die tweede of verdere keer beskryf is palimpsest palɪm(p)sɛst/ noun

1. a manuscript or piece of writing material on which later writing has been superimposed on effaced earlier writing. 2. something reused or altered but still bearing visible traces of its earlier form. "Sutton Place is a palimpsest of the taste of successive owners"

Oorsprong Grieks palin weer (again) GRIEKS LATYN AFRIKAANS Grieks Psēstos vryf (rubbed) glad (smooth)

palimpsēstos palimpsest mid 17th century

palimpses

Woordverklarings dein (swell) gamma: die derde letter van die Griekse alfabet; die “g” in ons alfabet; ’n toonleer in musiek grein: die draad (grain) van hout kletterend (clattering): klanknabootsing van iets wat val kreukelloos (free of creases): lug is glad en sonder wolke meulens (mills): meervoud van ’n meul

palimpses: ’n perkamentrol (parchment scroll) waarvan die oorspronklike skrif afgekrap of onsigbaar gemaak is sodat daar weer op geskryf kan word plet: platpers; platslaan pulp: fyngemaakte hout waarvan papier gemaak word; soms word boeke verpulp en van die verpulpte boeke word daar dan weer nuwe papier gemaak vel: bome afkap

Hierdie gedig handel oor vernietiging (destruction) en herskepping (re-creation). In strofe 1 vind die vernietigingsproses in die natuur plaas ter wille van menslike behoeftes: houtkappers (wood cutters) kap die bome af met byle (axes) en stuur die boomstompe na meulens (mills) om fyngemaal (verpulp) te word sodat papier daarvan gemaak kan word. In strofe 2 verskuif die fokus na die digter se herskeppingsproses met papier en sy tikmasjien. Die titel “Palimpses” hou verband met die herskeppingsproses – die mens kan weer op die perkamentrol skryf. Die digter herskep as’t ware die bome se woorde deur sy gedig op papier, ’n produk van die bome. In versreëls 1 en 2 skryf die bome, en in strofe 2 skryf die digter op die palimpses “die hele gamma van die woord/en pyn”. Die digter kan die stem van die stil bome (“stil is die bome; / stil. . .”) laat herleef wanneer hy “kletterend” (versreël 1) met sy tikmasjien die bome se “skryf” laat herleef – die “grein” (versreël 11) van die bome kan weer “dein” of herleef op papier (versreël

Gr.12 Gedigte 8

14). Die stilte word beklemtoon deur die tipografiese wit (die wit skeiding tussen die strofes) en die kommapunt aan die einde van versreël 8. Die stilte van strofe 1 kontrasteer met die “kletterend(e)” handeling van strofe 2. Die woordkeuse “ring op ring” (versreël 13) is veelseggend. Alle bome het jaarringe (annual/growth rings, tree/timber rings) waarvolgens die ouderdom van ’n boom bepaal kan word. Die jaarringe hou verband met die “gamma van woord” – dit wys na die mens se tyd op aarde en die “pyn” (versreël 14) wat die mens deur die tye ervaar het. Kontekstuele vrae 1. Waarna verwys die blou in versreël 1?

2. Wat gebeur in strofe 1 en wat gebeur in strofe 2?

3. Wat dink jy “skryf” die bome (versreël 1)? Skryf een sin.

4. Waarna verwys “ring op ring” in versreël 13? Hoekom sê jy so?

5. Pas die woord in kolom A by die regte voorbeeld in kolom B.

Kolom A Kolom B

a) alliterasie b) assonansie c) klanknabootsing

i) “saag en maal” ii) “kletterend” iii) “pulp en plet”

a) alliterasie

b) assonansie

c) klanknabootsing

Palimpses

Bome skryf teen die blou

kreukellose lug dinge

wat niemand verstaan nie.

Houtkappers kom met byle

en vel die bome.

Meulens saag en maal

en pulp en plet die hout.

Stil is die bome;

stil, net tot hy kletterend

met sy tikmasjien

uit selfs die fynste grein

die hele gamma van woord

en pyn ring op ring

Gr.12 Gedigte 9

deur hierdie oggend laat dein.

Gr.12 Gedigte 10

2. Rondom my Dawie de Jager Dawie de Jager of Daaf is ʼn besonderse kitaar speler en speel in die groep Klopjag en die Tuindwergies.

1. Wat is die verskil tussen ʼn gedig en ʼn liriek? 2. ʼn Liriek het gewoonlik ʼn refrein, het díe liriek/gedig ʼn refrein? Hoekom of hoekom nie?

Rondom my (With me) Dawie de Jager 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Ek wil my tyd vat hierdie keer ek moet my tyd vat hierdie keer want die haastigheid in my het my al veels te veel keer ondergekry my ondergekry

Ek wil my tyd vat hierdie keer ek moet my tyd vat hierdie keer. Ek sien die blou in jou deur die bietjie in jou oë. Ek weet daar is dinge wat jou ook nog pla dinge wat jou terughou. Kom wys my wie jy is en wie jy graag wil wees. Kom wees net jy, kom wees net jy.

As jy wil tyd vat hierdie keer kom vat ʼn rukkie hier by my As jy tyd wil vat kom wees hier rondom my kom wees hier rondom my net as jy wil ... net as jy wil.

(uit: vonk@verse 1. Best Books, 2011)

I want to take my time this time

I have to take my time this time

because the hastiness in me

had taken me to many times

down (put me down)

brought me down

I want to take my time this time

I have to take my time this time.

I see the blues in you through the little in your eyes

I know there is also things that is still bothering you

things that keep/hold you back.

Come show me who you are and who you really want to be.

Come be just you, come be only you.

If you want to take time this time

come take time (a while) here with me

If you want to take time

come be with me

come be with me

only if you want to ...

only if you want to.

Agtergrond

Die spreker sing vir ʼn nuwe liefde. Hy wil nie hierdie keer haastig wees met hul verhouding nie. In die verlede was hy haastig en dan het dit nie reg uitgewerk soos hy dit wou gehad het nie. Hy het daarvan bewus geword dat ware liefde tyd nodig het. Hy praat uit ondervinding dat deur sy oorhaastigheid het hy verhoudings verongeluk of het verkeerd opgetree. Hy besef dat sy ook tyd nodig het – hy sê hy kan dit in haar oë sien. Die woord blou is nie noodwendig sy geliefde se oogkleur nie, maar eerder haar huiwering – (blues) sy is onseker, sy wil, maar is terughoudend. Hy gee ook haar tyd om seker te maak, maar hy wil hê dat sy by en naby (rondom) hom moet bly. Sy geliefde moet hom ʼn kans gee, maar hy is bereid om vir haar tyd te gee.

Die titel van die gedig spreek van wat die spreker vir sy geliefde wil sê: Ons moet die verhouding rustig aanpak, maar jy moet by my wees. (We should take our relationship very slowly but stay with me or be around me / surround me)

ʼn Belangrike kenmerk van ʼn liriek is herhaling. Die herhaling word hier ook gebruik om te beklemtoon: Hy wil sy tyd neem en gee ook haar die keuse om dit ook te doen. Hy besef ook dat sy dalk nie voel soos hy nie en sê dat hy dit nie eis nie, maar haar die keuse gee – die woord “as”(if she wants to) herhaal hy vier(4) keer. Hy gebruik die ellips baie effektief in versreël 19, asof hy onseker is – sy moet nadink en ook is hy onseker of hy bang is dat sy dalk teen ʼn verhouding kan kies.

“Rondom my" bevat ook die tipiese kenmerke van die liriek: 1. Dit is klankryk. 2. Dit het 'n lekker ritme. 3. Dit het 'n verskeidenheid melodieë. 4. Daar is stemmingsvolle sang. 5. 'n Bepaalde stemming heers. (In “Rondom my" word ʼn romantiese stemming geskep.) 6. Dit is 'n uiting van die innerlike lewe van die kunstenaar. Die belangrikste uitvloeisels uit die liriek is die lied (volkslied, liefdeslied, wiegelied, kinderlied, kerklied, geestelike lied, natuurlied, die lofsang of ode, die lyksang of elegie en die sonnet. -“Rondom my” is natuurlik 'n liefdeslied.

Dawie oor die ontstaan van “Rondom my” “Ek en my vroutjie, Andrea, ken mekaar al van skool af. Daar het niks ooit gebeur nie, want sy was altyd in lang verhoudings en ek wou maar die wêreld eers uitkyk. Maar toe begin ons weer saam kuier toe ek 22 jaar oud is. Ons het in daardie stadium baie getoer met KLOPJAG, so ek was nie regtig oop vir te ernstige verhoudings nie. Ek het ook geweet daar is 'n ander man wat ook

Gr.12 Gedigte 11

na haar vry en ek het maar 'n bietjie op die agtervoet gevoel omdat ek altyd weg was. Sy daag toe daardie jaar by die KKNK op en dis waar die “magic” gebeur het. Ons kon nie genoeg van mekaar se geselskap kry nie. Dis toe ons by die huis kom wat ek net agter die klavier gaan sit het en die melodie van haar “song” begin speel het. Ek het op musiek verlief geraak omdat ek dit rondom my gehad het waar ek ook al gegaan het. Ek het dieselfde ervaar met haar en ek wou ook nie wegkom nie, omdat ek net meer van haar wou hè. Smoorverlief Die gedig was my uitnodiging aan haar om naby my te bly. Sodat ons tyd kon vat om mekaar beter te leer ken. Ek was al so baie keer haastig in my lewe en ek is so dankbaar die Goeie Vader het my genoeg tyd gegee dat ek my tyd kon vat om 'n vrou soos sy te ontmoet. Ek voel nog altyd daar is nie kort paaie in lewe nie, maar dit is lekker as jy die lang pad kan stap saam met mense wat die pad so kort laat voel.” (In 'n e-pos aan Marieta Nel op 22 Desember 2016). Kontekstuele vrae

1. 1.1 Volgens versreël 1, is die spreker (haastig / geduldig / bang).(kies die regte antwoord) 1

1.2. Haal drie agtereenvolgende woorde aan uit versreël 1 om dit te bewys. 1

2. Gee ʼn moontlike rede waarom die spreker se haastigheid hom probleme op die hals kon haal in die verlede? 1

3. 3.1 Die gedig is ʼn liriek, die ________________ bevestig dit. 1

3.2 Die gedig het nie ʼn refrein nie. Skryf al die herhalings neer. 7

4. Met wie praat die spreker? 1

5. Herskryf versreël 12 en dui die alliterasie aan. 1

6. Wat beteken die woorde “wees hier rondom my” in versreëls 17 en 18? (Herskryf jou eie sin) 2

7. In strofe 3 word die woord “as” vier(4) keer herhaal. Wat is die spreker se doel daarmee? 1

8. Watter woorde sal jy in die plek van die ellips in versreël 19 kan invul? 1

9. Dink jy die spreker was al voorheen verlief? Motiveer jou antwoord. 1

10. Is dit goed om versigtig te wees wanneer jy ʼn nuwe verhouding begin? Motiveer. (Maak seker jy beantwoord die vraag!) 1

11. Hoe sal die spreker sekerheid kry? Motiveer jou antwoord deur na versreël 12 en 13 te verwys. 2

Gr.12 Gedigte 12

Gr.12 Gedigte 13

3. Tien haikoes vir die Vredefortkoepel Hans du Plessis

Hans du Plessis sê: “Ek skryf ’n gedig omdat die ding my klein koppie vol kom lê, en ek dan aan niks anders kan dink nie.” Vir 30 jaar is hy nou professor in Afrikaans aan die Noordwes Universiteit. Hy publiseer vyf digbundels, waarvan die bekendste Griekwapsalms is. Daar het ook drie jeugromans, vier romans, rubrieke en drie verhoogstukke uit sy pen verskyn.

Tien haikoes vir die Vredefortkoepel Hans du Plessis

Meteoriet

Deur die donker klief

ʼn klipvuis en klap lewe

uit die donker aarde uit.

Wind

ʼn Asem jaag oor

yslike nagte en vee

ons winternis weg.

Water

Jy maak so silwer

sonder droë woorde sin

wat my skoon verstom.

Grond

Vang reën en son in

die bakhand van jou lyf waar

lewe kliphart klop.

Boom

Veerlig dwarrel herfs

van kil takke los en broei

nog ʼn lente uit.

Meteorite

Through the darkness slice

a rock fist and hits life

out the dark earth

Wind

A breath chase over

icy nights and sweeps

our winter away.

Water

You make so sliver

without dry words sense

it clearly amaze me

Soil

Catch rain and sun in

the begging hand of your body where

life beats in stone heart. (kliphard – very hard/difficult)

Tree

Feather light twirl autumn

from icy branches loose and hatch

again another spring.

Mens

Toe staan stof uit stof

en oorheers die aarde op

grond van sy bestaan.

Wêrelderfenis

En ons koepel skeur

al langs perforasies van

mens-dom middeldeur.

Besoedeling

Nou moet dier en duif

hees van die rook en roet vir

byl en treksaag boet.

Dankgebed

Heer, ons paaie lê

uitgeteer oor brûe met

water onderdeur.

Tien

Vuis van swael en vuur

gaan duskant ons Groot Ekskuus

weer kom asem haal.

Man(human)

Dust from dust stood

and dominates the earth on

ground of his existence.

World heritage

And our dome tears

all along perforation of right through human(kind)-stupid

(perforation of man’s humanity)

Pollution

Now animal and dove

hoarse from the smoke and grime

pay for axe and two-handed-saw (suffer).

Thanksgiving prayer

Lord, our roads lay

emaciated over bridges with

water beneath (water under the bridge)

Ten

Fist of brim and fire

comes the side of our Big Pardon

will come and breathe again

Inleiding Die Vredefortkoepel in die Noord-Vrystaat het ’n deursnee (diameter) van 250-300 km. Dit is die grootste impakkrater op aarde en is vernoem na die dorp Vredefort wat daarin geleë is. Dit word bereken dat die meteoriet wat dit veroorsaak het, so groot soos Kaapstad was en dat dit die aarde ongeveer 2 biljoen jaar gelede getref het. SO ’n meteoriet vernietig natuurlik alle lewe waar dit die aarde tref, maar deur die eeue heen ontstaan daar weer nuwe lewe. In 2005 is die Vredefortkoepel deur UNESCO tot ’n Wêrelderfenisgebied verklaar. Dit beteken dat dié plek vir die hele mensdom bewaar moet word vanweë die wetenskaplike waarde daarvan. Tans word die water in die koepel deur rioolafval besoedel. Ontwikkelaars wat ’n hotel in die koepel wou oprig, se aansoek is afgekeur, maar daar is steeds ander sosiale aktiwiteite waardeur mense hierdie kosbare plek kan skade aandoen. In hierdie tien haikoes word die Vredefortkoepel vanaf sy ontstaan tot sy uiteinde bekyk. Met slim taalgebruik kry die spreker dit reg om die leser ’n ander uitsig op hierdie Wêrelderfenisgebied te gee.

Woordverklarings

asem haal/asemhaal (breathe): asemhaal is wat ons elke dag doen; “asem haal” suggereer dat iets of iemand ’n tweede asem kry besoedeling (pollution) broei . . . uit/uitbroei (hatch) dwarrel (twirl): soos ’n veer wat grond toe val kil (icy): sonder warmte klief (slice): kap/sny krater: ’n groot holte in die aarde se oppervlak mens-dom (humanity/mindless humans): woordspeling – die mensdom is dom om die aarde so te besoedel meteoriet: ’n stuk materie wat in die ruimte verbrokkel en die aarde teen ’n geweldige spoed tref

oorheers (domineer): die mens heers op die aarde op grond van: op bewys van perforasies: ’n reeks gaatjies of gate roet (grime): besoedeling veroorsaak rook en roet swael (sulpher) treksaag (double-handed saw): ’n saag wat deur twee mense hanteer word om dit heen en weer te stoot, gewoonlik om ’n groot voorwerp soos ’n reusagtige boomstomp deur te saag uitgeteer (wasted away): vermaer en afgetakel, uitgehonger; paaie wat met teer bedek is verstom (render speechless)

Tydens lees’: n Haikoe is oorspronklik ’n liriese Japannese digvorm uit die 13de eeu. Dit is ’n eenvoudige digvorm – dit sê baie met min woorde, en dit spreek die leser se emosies en gevoelservaringe aan. Dit is ’n rymlose vers wat bestaan uit drie versreëls en sewentien lettergrepe. Die lettergrepe is gewoonlik soos volg versprei:

Gr.12 Gedigte 14

• Versreël 1: vyf lettergrepe • Versreël 2: sewe lettergrepe • Versreël 3: vyf lettergrepe Hierdie soort digvorm druk op ’n baie beknopte (concise) wyse ’n bepaalde stemming of insig uit. Let op hoe elke haikoe ’n ander stadium in die onstaan en die bestaan van die koepel uitbeeld. Die titel van elke gedig kondig die opeenvolgende fases aan. Die digter kry dit reg om met min woorde baie te sê. Hy maak veral gebruik van woordspeling, alliterasie en assonansie en beeldspraak. ’n Goeie voorbeeld van woordspeling en personifikasie kry ons in haikoe 1: “klief/’n klipvuis en klap lewe uit die aarde uit”, wat letterlik na die slag verwys toe die meteoriete die aarde tref, maar ook _ guurlik omdat alle lewe in die omgewing vernietig is. Hierdie beeld kry groter betekenis wanneer die herhaling van die kl-klapgeluid (alliterasie) die gedagte van die ontploffing versterk. Ook die metafoor “yslike nagte” verwys na die stof wat die son weggekeer het sodat dit nie net permanent donker was nie, maar ook yskoud.

Kontekstuele vrae 1. Meteoriet 1.1 Waarom word die meteoriet as ’n vuis beskryf?

1.2 Wat beteken “klap lewe uit die aarde uit”?

2. Wind Gee ʼn voorbeeld van personifikasie en verduidelik hoe is dit personifikasie. 3. Water Watter klank word gebruik om ruisende water in “Water” deur alliterasie na te boots?

4. Grond Die woord kliphart is woordspeling. Verduidelik.

5. Boom 5.1 In watter seisoene sal ’n mens ’n tak as “kil” kan beskryf?

5.2 Watter soort beeldspraak is dit: metafoor/vergelyking/personifikasie?

6. Mens 6.1 Wat beteken intertekstueel?

6.2 Waarna verwys die haikoe op ʼn intertekstuele vlak?

7. Wêrelderfenis Die woordspeling van mensdom teenoor die mens-dom wat is die betekenis daarvan

8. Besoedeling 8.1 Wat is die gevolge van besoedeling deur die mens?

8.2 Hoekom is die dier en duif hees?

9. Dankgebed “Dankgebed” verwys na die manier waarop die mens die aarde behandel het. Verduidelik die letterlike en figuurlike betekenis van “uitgeteer”.

10. Tien 10.1 Wat voorspel die laaste haikoe gaan eendag gebeur?

10.2 Stem jy saam met hierdie voorspelling? Antwoord JA of NEE en motiveer jou antwoord.

1.Meteoriet Elke haikoe het ‘n titel en kondig die volgende fase aan.

-Deur die donker klief ALLITERASIE - K

‘n klipvuis en klap lewe METAFOOR Verwys na die slag van vernietiging.

(stone fist) Meteoriet word vergelyk met ʼn vuis van klip.

uit die aarde uit WOORDSPELING

Die meteoriet val op die aarde

2.Wind (VERWYS NA DIE SKEPPING VAN DAG EN NAG) Dit is die 2de skeppingsdag.

‘n Asem jaag oor PERSONIFIKASIE

yslike nagte en vee koue- dui op winter

ons winternis weg. NEOLOGISME - (DIT IS KOUD, DAAR IS GEEN SON)

ALLITERASIE- W Die skeppingsproses begin weer

3.Water * Water maak skoon

Jy maak so silwer S- ALLITERASIE. S- IS DIE GELUID VAN DIE WATER Sonder droë woorde sin.

Wat my skoon verstom S- ALLITERASIE

Water wat lewe bring, word geskep 4.Grond

Vang reën en son in PERSONIFIKASIE (son dui op die somer)

die bakhand van jou lyf waar (Dit is die vorm van die koepel )

lewe kliphart klop. METAFOOR Hart gee lewe WOORDSPELING: KLIPHART > KLIPHARD

Die grond/aarde se klip- hart wat klop vergelyk met die hartklop van ‘n nuwe lewe

1ste teken van lewe na die vernietiging Die aarde/ grond word beskryf

5.Boom * Dui op lewe. Seisoene begin verander.

Veerlig dwarrel herfs (seisoen)

van kil takke los en broei PERSONIFIKASIE Gewoonlik is ‘n mens “kil” (winter)

nog ‘n lente uit (dui op die groei van nuwe lewe) (seisoen)

Die plantegroei begin weer lewe

6.Mens (6de haikoe = 6de dag is die mens gemaak intertekstueel.

Verwys na die Bybel en die skepping).

Toe staan stof uit stof (skepping)

en oorheers die aarde op (oorgeneem) * Negatiewe stemming

grond van sy bestaan Die mens vernietig alles. (Die mens)

Die mens word geskep

7.Wêrelderfenis IRONIE Erfenis beteken om te bewaar en in die geval vernietig

die mens die erfenis deur besoedeling.

En ons koepel skeur (aarde)

al langs perforasie van (reeks gaatjies= intensiewe vorm)

mens-dom middeldeur. ALLITERASIE- M woordspeling: mensdom> mens-dom

koppelteken dui op mens se vernietiging. Die gebied is wêrelderfenisterrein, maar ons vernietig.

8.Besoedeling Gevolg van mens se domheid. Diere dra die gevolge.

Nou moet dier en duif ALLITERASIE- D

hees van die rook en roet vir ALLITERSIE -R (Hees - geen stem) (besoedeling)

byl en treksaag boet. ALLITERASIE-B (betaal) (Die skepping kry swaar)

Die natuur kry swaar as gevolg van die mens se misbruike

9.Dankgebed Gebed Wending Heer, ons paaie lê

uitgeteer oor brûe met letterlik geteerde paaie Figuurlik: verwaarlosing Die water onderdeur mens is geestelik verhonger Dit is verby. Die skade is gedoen.

God stap ‘n pad met ons almal

10.Tien (Voorspelling dat die aarde vernietig gaan word) oordeelsdag

Vuis van swael en vuur ‘n Ramp gaan die einde van die aarde beteken

Alliterasie- V

gaan duskant ons Groot Ekskuus Jammer sê

weer kom asem haal. Die sirkel word voltooi.

Begin by vernietiging, mens kry 2de kans. Maar bly sondig sodat God weer moet ingryp en weer die aarde te vernietig.

Die mens sal vernietig word, maar nuwe lewe kan weer begin.-dalk hemel? almal

Gr.12 Gedigte 15

Gr.12 Gedigte 16

Gr.12 Gedigte 17

4. Elisabeth Eybers

Elisabeth Eybers het op 14 al poësie begin skryf. Sy was ’n joernalis in Suid-Afrika maar het ná haar egskeiding na Amsterdam gegaan, waar sy sowat 40 jaar gewoon het tot met haar dood in 2007. Eredoktorsgrade is deur vier universiteite aan haar toegeken. Die Orde vir Voortreflike Diens is in 1999 aan haar toegeken. Daar het 27 digbundels van haar verskyn, asook kortverhale. Sy is met twaalf pryse bekroon. Inleiding Katte het al vir duisende jare ’n besonderse invloed op mense. So het die ou Egiptenare ’n kat as ’n heilige dier, ’n god aanskou en selfs katte gebalsem om hulle te vereer! • Het jy ’n kat as troeteldier? Hoe voel jy oor jou kat? • Vertel aan die klas watter gewoontes jou kat of ander katte het. • Lees nou die gedig. Kan jy die houding van die kat visualiseer? Praat met jou maat daaroor of teken ’n prent van dié huiskat. Dink julle wilde katte sal dieselfde aard hê?

Huiskat (House cat) Elisabeth Eybers 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Die kat strek hoog op vier strak bene, buig behaaglik om haar luiperdlies te lek, rol om en lê fluwelig oopgevlek dat keel en bors en buik die son kan suig. Ons noem haar “kat” want sy is sonder siel en anoniem. Smal skerwe van agaat staar koud uit die driehoekige gelaat. Arglistig, vloeibaar soos blink reptiel van los en lenig wees versadig: sy sal nooit – die veearts het haar “reggemaak” – ekstase en angs van lewe voortbring smaak, sal, steeds eenselwig, alle teerheid stuit. Ek hol my hand behoedsaam, smalend sluit sy haar oë, kronkel by my greep verby.

(Uit: Versamelde Gedigte. Human & Rosseau en Tafelberg, 1980)

The cat stretch high on four grim legs, bends

pleasantly to lick her leopard-flank,

roll over and lays velvety stretched open

that throat and chest and belly can suck the sun.

We call her “cat” because she is without soul

and anonymous. Thin slivers of agate

stares cold out of the triangle appearance.

Cunning, fluid like a shiny reptile

from being loose and supple saturated: she

will never – the vet spayed(corrected) her –

taste the ecstasy and anguish of bringing forth life,

will stop, still reserve, all tenderness

I cup my hand cautiously, scornfully shuts(↔)

she her eyes, wiggle pass my grasp.

Woordverklarings agaat: ’n harde half edelsteen;

“skerwe van agaat” (small slivers of

agate)

angs (anguish): bekommerd wees

anoniem: naamloos

arglistig (cunning, crafty): slim,

skelm

behaaglik (pleasantly): gemaklik,

genoeglik

behoedsaam (cautious): versigtig

blink reptiel: so glad en blink soos

’n slang

buik (belly): pens

eenselwig (reserved): teruggetrokke,

afsydig, na binne gekeer (introvert)

ekstase (ecstasy)

gelaat (face): gesig

greep (grasp)

kronkel (wiggle)

lenig (supple)

lewe voortbring (give life):

geboorte gee

luiperdlies: die kat word met ’n

luiperd vergelyk, nie wat die tipiese

kolle van ’n luiperdvel

betref nie, maar eerder die lenigheid

van ’n luiperd; luiperdlies (lies –

flank) suggereer ook die ongetemde

aard van die kat

reggemaak (spayed, sterilised): die

kat kan nie meer kleintjies kry nie

reptiel (reptile)

smaak (relish)

strek (stretch): uit rek

stuit (stop)

smalend (scornful, contemptuous):

minagtend

strak (grim, severe): hard, byna

ongevoelig

teerheid (tenderness)

veearts (vet)

versadig (saturated)

vloeibaar (fluid)

Tydens lees Hierdie gedig is ’n pragtige voorbeeld van ’n Italiaanse sonnet. ’n Sonnet is ’n sterk gedissiplineerde digvorm en dit het spesifieke vereistes waaraan dit moet voldoen.

Gr.12 Gedigte 18

Die Italiaanse sonnet bestaan uit 14 versreëls waarvan die eerste 8 versreëls die oktaaf (twee kwatryne) genoem word en die volgende 6 versreëls die sestet. Die oktaaf word onderverdeel in twee kwatryne van vier versreëls elk. Die rymskema word gewoonlik soos volg ingedeel: abba/ abba/cdc/cdc, maar “Huiskat” wyk af van hierdie rymskema: abba/cddc/eff/gge. In dié sonnet gebruik die digter veral enjambement (wanneer ’n sin van een versreël na ʼn ander oorloop sonder onderbreking) sodat die leser die lui, aaneenlopende bewegings van die huiskat kan visualiseer – ons kan “sien” hoe soepel, grasieus die kat in die eerste kwatryn beweeg wanneer sy haar kop afbeweeg om haar lies te lek. Enjambement help ook om die streng rym in die sonnet te verdoesel en die ritme te ondersteun (ons lees vinniger, meer aaneenlopend). Let ook op na die mooi metafoor in versreël 6 “smal skerwe van agaat” wat die vorm van die iris en kleur van die oë digterlik uitbeeld.

Huiskat Elisabeth Eybers

1 Die kat strek hoog op vier strak bene, buig

2 behaaglik om haar luiperdlies te lek,

3 rol om en lê fluwelig oopgevlek (fluweelagtig)

4 dat keel en bors en buik die son kan suig.

5 Ons noem haar “kat” want sy is sonder siel

6 en anoniem. Smal skerwe van agaat

7 staar koud uit die driehoekige gelaat.

8 Arglistig, vloeibaar soos blink reptiel

9 van los en lenig wees versadig: sy

10 sal nooit – die veearts het haar “reggemaak” –

11 ekstase en angs van lewe voortbring smaak,

12 sal, steeds eenselwig, alle teerheid stuit.

13 Ek hol my hand behoedsaam, smalend sluit

14 sy haar oë, kronkel by my greep verby.

a

b

b

a

c

d

d

c

e

f

f

g

g

e

ʼn Italiaanse sonnet 14 versreëls

oktaaf sestet

8 reëls 6 reëls 2x kwatryn

- :

Kontekstuele vrae:

1. Waaroor handel die gedig?

2. Die titel is net “Huiskat”. Hoekom, dink jy, is daar nie ’n lidwoord (’n/die) nie?

3. Wat is die betekenis van “luiperdlies” in versreël 2?

4. “fluwelig” waarna verwys die woord?

5. Strofe 1 wys ons dat die kat kry warm / koud. Motiveer jou antwoord.

6. Gee ʼn voorbeeld van ‘n metafoor in strofe 2.

Titel: troeteldier Geen lidwoorde ‘n of die nie

Alliterasie: versreël 1,2 & 4 – s en b

Reël 9 en 14 rym – bind die sestet saam

Beskryf die kat

interaksie van die kat met

die mens

Stemming: Beskrywend en

amusant/ ironies

“luiperdlies”–metafoor= die lies van die luiperd

word gelyk gestel aan. die lies van die kat

Luiperdlies – dui ook kat se (eie wil)

persoonlikheid aan – kat nie getem nie.

Enjambement – geen leestekens

tussen reël 1 en 2. + 3 en 4

Beskrywing: Kat lê lui uitgestrek

(stretched out) in die son.

persoonlikheid van kat – sonder siel en

anoniem; staar koud; argllistig

Metafoor: oë – skerwe van agaat

Agaat semi-edelgesteente

(semi precious stone)

Vergelyking- vloeibaar soos blink

reptiel Enjambement – tussen 2de en 3de strofe

Eufemisme: reggemaak vir gesteriliseer

Mens doen dit aan die Kat en sy kan nie

meer kleintjies kry nie.. Kat se teerheid /

sagtheid is weggeneem – reaksie op

mens – ontwyk die mens

Kat – kan metafoor wees van mislukte

verhoudings Enjambement – vloeiende beweging van

die kat. (oral in die gedig)

Assonansie: die ee klank in reël 12

Alliterasie: l in reël 9

versreël 3 en 4: “dat keel en bors en buik die son kan suig” – personifikasie = son absorbeer Geen lidwoorde ‘n of die nie

versreël 4: “keel en bors en buik” – polisindeton = Dit is die herhaling van voegwoorde om ’n sekere effek te skep. – klem op al die liggaamsdele van die kat.

versreël 3: “fluwelig”–metafoor = die kat se pels word gelyk gestel aan iets wat fluweel is. – Neologisme/nuutskepping

Luiperd - Kat bly wild

Gr.12 Gedigte 19

7. Hoekom is “reggemaak” in versreël 10 tussen aanhalingstekens geplaas?

3. Gee ’n rede waarom die kat volgens strofe 3 nie “lewe” sal kan “voortbring” nie.

4. Watter woord in die laaste strofe impliseer dat die kat nie van “teerheid” (versreël 12) hou nie?

5. Voltooi die volgende sin deur woorde uit die laaste strofe van die gedig in die oop spasies in te vul:

Die kat keer as ’n mens enige _________ wys. As jy haar wil vryf __________ sy verby jou hand.

Gr.12 Gedigte 20

5. Ek het ʼn huisie by die see - HA Fagan

H.A. Fagan was ’n akademikus, volksraadslid, appèlregter en later hoofregter. Hy het later tot die politiek toegetree. Vir Die ouderling en ander toneelstukke is hy met die Hertzogprys bekroon. Hy sterf in 1963. Die eerste Afrikaanse vertaling van “Nkosi Sikelel' i-Afrika” is deur Fagan in 1946 gedoen.

Inleiding Almal van ons bly in een of ander soort huis. • Wat is die belangrikste funksie van ’n permanente woning? • Gesels oor die beskerming wat ’n ouerhuis vir ’n kind inhou. • Wat kan daartoe lei dat die harmonie in ’n huis versteur word? • Lees die titel van die gedig. Waaruit kan jy aflei dat die spreker baie lief is vir sy huis by die see?

Deuteronomium 32:4 Hy is die Rots, Sy werk is volmaak, alles wat Hy doen, is regverdig. Hy is die getroue God, sonder onreg, Hy is regverdig en betroubaar.

2 Samual 22:2 Die Here is my rots, my skuilplek en my redder, 3 my God, my rots, by wie ek skuil, my skild en sterk verlosser, my veilige vesting, my toevlug en

bevryder. Van geweld het U my verlos.

2 Samual 22:47 Die Here leef! Ek loof Hom wat my rots is. Ek prys my God wat my verlos het.

Psalm18:2 (18:3) Die Here is my rots, my skuilplek en my redder, my God, my rots, by wie ek skuil, my skild en sterk verlosser, my veilige vesting.

Psalm 27:5 Op die dag van gevaar sal die Here my wegsteek in sy huis, my veilig laat skuil in sy woonplek, my hoog op 'n rots laat staan;

Psalm 62:3 Net 7 Net Hy is my rots en my redding, my veilige vesting, sodat ek stewig staan. 8 God is my redding en my krag. Hy is my rots, my sterkte, God is

my toevlug.

Psalm 94:22 Maar vir my is die Here 'n veilige vesting, my God is die rots waar ek kan skuil.

Matteus 7:24 Elkeen dan wat hierdie woorde van My hoor en daarvolgens handel, kan vergelyk word met 'n verstandige man wat sy huis op rots gebou het. 25 Die stortreën het geval, vloedwaters het afgekom, winde het teen daardie huis gewaai en daaraan geruk, en tog het dit nie ingestort nie, want die fondament was op rots.

26 En elkeen wat hierdie woorde van My hoor en nie daarvolgens handel nie, kan vergelyk word met 'n dwaas wat sy huis op sand gebou het. 27 Die stortreën

het geval, vloedwaters het afgekom, winde het teen daardie huis gewaai en daaraan geruk, en die huis het ingestort en is heeltemal verwoes.”

Jakobus 1:6 Maar 'n mens moet gelowig bid en nie twyfel nie, want iemand wat twyfel, is soos 'n brander in die see wat deur die wind aangejaag en heen en weer gedryf word. 7 So 'n mens wat altyd aan die twyfel is en onbestendig is in al sy doen en late, moet nie dink dat hy iets van die Here sal ontvang nie.

Ek het ʼn huisie by die see HA Fagan

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Ek het ʼn huisie by die see. Dis nag Ek hoor aaneen, aaneen die golwe slaan teenaan die rots waarop my huisie staan met al die oseaan se woeste krag. Ek hoor die winde huil – ʼn kreun, ʼn klag, soos van verlore siele in nood al dwalend, klagend, wat in graf en dood geen rus kon vind nie, maar nog soek en smag. My vuurtjie brand, my kersie gee sy lig. Ek hoor dan maar hoe loei die storm daar buite, ek hoor hoe ruk die winde aan my ruite; hier binne is dit veilig, warm en dig. Kom nag, kom weer en wind, kom oseaan – dit is ‘n rots waarop my huisie staan. (Uit: Soos die windjie wat suis en ander gedigte. Nasionale Pers. 1949)

I have ‘n little house at the sea. It is night

I hear continuous, continuous the waves beat

onto the rock on which my little house stands

with all of the ocean’s fierce power.

I hear the winds “cry” – a groan/moan, a complaint

as lost souls in distress

loitering, moaning, that in grave and death

cannot find any rest, but is still seeking and desiring it.

My little fire burns, my little candle gives its light.

I hear then (but) the noisy storm outside,

I hear how the winds pull at my windowpanes;

here inside it is warm, cosy and safe.

Come night, come weather and wind, come ocean –

This is the rock on which my little house stands.

Woordverklarings dwalend: om sonder rede rond te loop golwe (waves): branders in nood (in distress) klag (moans) klagend: klaend

kreun (groan): kla loei die storm: ’n geraas wat die storm maak ruite (windows): vensters smag: begeer verlore siele (lost souls): siele van mense wat alreeds dood is woeste (fierce)

Gr.12 Gedigte 21

Tydens lees Die gedig toon ooreenkomste met ’n Engelse sonnet: Die gedig bestaan uit 14 versreëls, en daar is een deurlopende stroom van gedagtes wat kragtig deur die twee rymende slotreëls (koeplet) afgesluit word. Daar is dus ’n samevatting/gevolgtrekking in die koeplet. Die spreker in die gedig skets in woorde die beskerming wat sy huis teen natuurelemente (die stormsee, die wind) bied en dan hoe veilig hy binne-in sy huis voel. In versreëls 1 tot 8 beskryf die spreker die toestande buite die huis: dis nag, daar woed ’n seestorm buite, die golwe breek kragtig teen die rotse en die wind waai baie sterk, maar sy huis staan stewig (solid) op ’n rots en kan die aanslae van die storm afweer. Die herhaling van “aaneen” in versreël 2 beklemtoon die gereelde, ritmiese golfslag van die see. Die winde word in versreël 5 gepersonifieer (“die winde huil – ’n kreun, ’n klag”). Die klanknabootsende geluide van die wind word vergelyk (let op die woord “soos”) met die gekla van dwalende siele. Binne-in sy huis voel hy veilig. Die atmosfeer is warm en veilig – ’n vuurtjie brand, die kers gee lig. Let veral hoe sterk die gehoorsintuig van die spreker beklemtoon word (die geluide van die wind en see buite) teenoor hoe hy voel binne in sy huis. Die slotkoeplet (tweereëlige strofe) gee die gevolgtrekking van die spreker. Hy daag as’t ware die natuurelemente uit in versreël 13 (“Kom nag, kom weer en wind, kom oseaan”), maar hy weet sy huis staan op ’n rots. Die koeplet het ook ’n dieper betekenis: Dit is die spreker se geloof wat hom, net soos sy huisie, veilig beskerm teen alle aanslae en gevare van die lewe, omdat dit op ’n rots gebou is – Jesus is sy rots.

Ek het ʼn huisie by die see - HA Fagan

1. Ek het ʼn huisie by die see. Dis nag

2. Ek hoor aaneen, aaneen die golwe slaan

3. teenaan die rots waarop my huisie staan

4. met al die oseaan se woeste krag.

5. Ek hoor die winde huil – ʼn kreun, ʼn klag,

6. soos van verlore siele in nood

7. al dwalend, klagend, wat in graf en dood

8. geen rus kon vind nie, maar nog soek en smag.

9. My vuurtjie brand, my kersie gee sy lig.

10. Ek hoor dan maar hoe loei die storm daarbuite,

11. ek hoor hoe ruk die winde aan my ruite;

12. hierbinne is dit veilig, warm en dig.

13. Kom nag, kom weer en wind, kom oseaan –

14. Dit is die rots waarop my huisie staan.

a

b

b

a

c

d

d

c

e

f

f

e

g

g

herhalend van klag (r5)

Vergelyk Jakobus 1:6-7 met Matteus 7: 24-25

Intertekstuele teks.

vergelyking

STORM OP

SEE

Buite die

huis

Binne-in

die huis

Daag storm

uit want sy

huis is

veilig op die

rots.

herhaling

personifikasie

Omarmde rym

Kwatryn

Paar rym

Koeplet

Omarmde

rym

Engelse Sonnet

14 versreëls.

’n Tipiese Engelse sonnet

(abab/cdcd/efef/gg).

kruisrym

Die rymskema in dié gedig is

(abba/cddc/effe/gg) dus wyk dit

van die tipiese patroon af.

Die Engelse sonnet bestaan uit een

deurlopende gedagtestroom tot aan

die einde. Die hoogtepunt of

samevatting of verdieping kom voor

in die laaste twee versreëls, dit wil

sê die rymende eindkoeplet.

Omarmde

rym

Samevatting van die gedig

Gevolgtrekking

- Ritmiese golf slae van die see

Omarmde

rym

- klanknabootsende geluide

atmosfeer is warm en veilig

Dieper betekenis: Die spreker se geloof beskerm hom teen alle aanslae en gevare van die lewe, omdat dit op ’n rots gebou is

– Jesus is sy rots.

Sintuie:

Gehoor – hoor: r.2;5;10;11

Gesig – sien: r. 9

Gevoel – vel: r. 12 (warm & dig)

Gevoel – emosie r.12

(veilig)

onomatopee

Gr.12 Gedigte 22

Kontekstuele vrae 1. Lees versreël 2. Waarom, dink jy, word “aaneen” in dié versreël herhaal? Gee twee redes.

2. a) Watter woord in versreël 10 is klanknabootsend van die stormagtige see?

b) Watter geluid word deur die wind gemaak?

3. Watter sintuie gebruik die spreker om sy omgewing waar te neem?

4. Lees versreëls 5 en 6. Gee ’n voorbeeld van

a) personifikasie en

b) ’n vergelyking.

5. Wat is die belangrikste funksie van die huisie? Voltooi die volgende sin met woorde uit die derde strofe:

Die huisie laat hom ______________ en _____________ voel.

Gr.12 Gedigte 23

6. Boekmerk Marlise Joubert Marlise Joubert: Sy is op 17 Desember 1945 op Elim in Limpopo gebore. Sy studeer aan die Universiteit van Pretoria en werk as joernalis en bibliotekaris. Sy werk ook by ʼn Laerskool. Haar eerste digbundel verskyn in 1970. Sy is ook ʼn skilder en webmeester van die webwerf Versindaba. Vooraf • Waarvoor gebruik mens ’n boekmerk(bookmark)? • Hoekom hou mens gewoonlik ’n boekmerk lank? Die kortverhaal “Op die oewer tussen riet” het op 3 Januarie 2012 op Ateljee (Joubert se blog) verskyn. As mens dit lees, kan jy duidelik sien waar die gedig “Boekmerk” sy ontstaan het. Dis geskryf net na haar twee jaar as hoof van die Mediasentrum by die Laerskool Welgemoed. Dit kan dus afgelei word dat die kortverhaal en gedig op hierdie tyd as “laerskooljuffrou” geskoei is. Boekmerke is volop in biblioteke en sy het waarskynlik die leerders gekry om hul eie te maak, o.a. met geparste blomme. Die gedig is ʼn perspektief van ʼn onderwyseres op die kinders in haar klas. Onderwys kan dikwels ʼn negatiewe ervaring wees, maar dit hang egter van die onderwyser se eie houding hoe goed of sleg die ervaring gaan wees. Die onderwyser moet besef daar word meer as net feite geleer aan die leerder, dis ook die onderwyser se plig om die leerder voor te berei vir die lewe en daardeur kan die onderwyser perspektief behou en die interaksie met die leerder word sinvol gemaak.

• mossies (sparrows): klein vaal voëltjies met klein, ronde wit of swart gesiggies wat in swerms wydverspreid oor Suid-Afrika voorkom. Die volgende uitdrukkings kom voor: mossie maar man – ’n persoon wat klein van postuur is, maar hom onderskei deur sy dapperheid, intelligensie, vasberadenheid, ens; jou oor ’n dooie mossie

• Mossies in die Bybel: Lukas 12:6 “Word vyf mossies nie vir twee sent verkoop nie? Tog word nie een van hulle deur God vergeet nie. 7 Selfs die hare op julle kop is almal getel. Moenie bang wees nie. Julle is meer werd as baie mossies.”

In hierdie twee verse word aangedui dat selfs die kleinste, vaalste ou voëltjie soos die mossie vir die Here kosbaar is. Die mens is vir Hom nog soveel kosbaarder.

Boekmerk Marlise Joubert 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

kinders met wange soos mossies wat teen elke oggend stoei hande altyd woerende vlerke elke lyfie ʼn seilende gesang – vlak bo die waterspieël van ʼn klipvoergang

vlytig stort die druppels klank oor haar uit totdat sy verbaas die reuk van bittersoet jasmyn uit haar skooljare proe waar sy ook kon mor en protesteer:

waarom is alles altyd ver waarom is alles altyd hier waarom moet ek leer van optel aftrek deel van dooie digters uit toentertyd en watter land sit waar en waarom draai die son

toe maak sy die dag weer oor – met elke skoolklok werk sy namens mossiekind

kom ons pars die wind met wange soos soldaatjies

totdat elkeen net die geur

children

with cheeks like sparrows

that wrestle against each morning

hand always moving wings

every little body a sailing hymn –

just above the water mirror

of a stone feeding troth

eagerly pours the drops sound

out over her until she is amazed

the smell of bitter sweet jasmine

from the taste of her school years

where she could also grumble

and complain

why is everything always far

why is everything always here

why should I learn/study

about adding subtracting divide

about dead poets

from very long ago

and which country is where

and why is the sun turning

then she makes the day over –

with every school bell she works

for the sparrow child

let us press the wind

with cheeks like little soldiers

until everyone only the fragrance

Gr.12 Gedigte 24

28

29

30

van jasmyn kan boekmerk teen die onheil van ons ellelange reis

of jasmine can bookmark

against the misfortune of our

everlasting journey

Woordverklarings boekmerk – (bookmark) ellelange – baie lank (very long) geur – (fragrance) jasmyn - ʼn soort blom met soet geur (jasmin) mor – (to grumble / complain) namens – (on behalf of)

onheil – ʼn slegte of treurige gebeurtenis (misfortune) pars – druk die vog(moisture) uit blomme om te droog (press) reuk - (smell) stoei – sukkel om iets reg te kry (wrestle) toentertyd – lankal / lank gelede (long ago) woerende vlerke – beweging van ledemaat, hande beweeg altyd

Boekmerk

1. kinders

2. met wange soos mossies

3. wat teen elke oggend stoei

4. hande altyd woerende vlerke

5. elke lyfie ʼn seilende gesang –

6. vlak bo die waterspieël

7. van ʼn klipvoergang

8. vlytig stort die druppels klank

9. oor haar uit totdat sy verbaas

10. die reuk van bittersoet jasmyn

11. uit haar skooljare proe

12. waar sy ook kon mor

13. en protesteer:

14. waarom is alles altyd ver

15. waarom is alles altyd hier

16. waarom moet ek leer

17. van optel aftrek deel

18. van dooie digters

19. uit toentertyd

20. en watter land sit waar

21. en waarom draai die son

22. toe maak sy die dag weer oor –

23. met elke skoolklok werk sy

24. namens mossiekind

25. kom ons pars die wind

26. met wange soos soldaatjies

27. totdat elkeen net die geur

28. van jasmyn kan boekmerk

29 teen die onheil van ons

Vergelyking: Die kinders het klein, ronde wangetjies soos die mossies se gesiggies.

Dis elke oggend ’n gestoei om die kinders uit die bed, aangetrek en gereed vir skool te kry.

Inkeping

Metafoor: hande = woerende vlerke

elke lyfie = seilende gesang

(verwarrende beeld)

Die skool se gang so glad en blink jy kan jou

weerspieëling daarin sien (soos by water).

haar= laerskool onderwyseres

- verwarrende beeld

Dit herinner haar aan haar eie skooljare.

Jasmyn het gewoonlik ’n lekker soet reuk. Die onderwyseres se

skooldae was lekker(“jasmym”), maar ook sleg (“bitter”).

bittersoet (bitter-sweet): letterlik; dit ruik/proe bitter en soet

figuurlik: die ’n ervaring is tegelykertyd lekker en sleg

Oksimoron: bittersoet

Inkeping

Die onderwyseres was nie net voorbeeldig op

skool nie. Sy het ook gekla en gestry oor dissipline .

Assonansie: waar sy ook kon mor

Dieselfde vrae wat

kinders vandag vra

en die onderwyseres

het dit ook self

gevra toe sy op

skool was.

: Hierna volg die dinge wat nie vir haar lekker was of

waaroor sy gekla het op skool nie.

wiskunde

Herhaling: Versreël 2 & 26

Vergelyking: ... soos ...

Herhaling:

r 2 – mossies

r24 – mossiekind

herhalende tema:

Intertekstueel –

Bybel Lukas 12:6-7

Alliterasie: dooie digters

Herhaling: Versreël 2 & 26 + Vergelyking: ... soos ...

geografie

tale

geskiedenis

Herhaling:

r 2 – mossies

r24 – mossiekind

herhalende tema:

Intertekstueel –

Bybel Lukas 12:6-7

Die hele gedig behalwe r.5; 13 en 22

Enjambement: een versreël loop

oor na die volgende sonder leestekens.

ons – impliseer die onderwyseres vereenselwig haar

met die kinders en saam moet hulle werk tot ‘n

gesamentlike doel. Hulle is nou meer as mossies hulle

is nou soldaatjies wat paraat (ready and prepared)–

word gereed gemaak(prepared) vir die lewe.

Progressie: kind word ‘n onderwyseres.

Regressie: onderwyseres onthou as kind.

Herhaling: r. 14; 15; 16 waarom

Jong kinders vra dikwels: Waarom?

Die onderwyser herbesin haar houding en invloed

op die leerders en besef dat haar

verantwoordelikheid is teenoor God wat die kind

geskep het, gee om vir elke kind - mossiekind.

verdieping: van mossie na mossiekind

Strofe 1 – 7 versreëls

TEMA: Die invloed van die onderwyseres

op haar leerlinge.

Stemming: Positief en liefdevol

Strofe 2 – 6 versreëls - sestet

Strofe 3 – 8 versreëls - oktaaf

Strofe 4 – 3 versreëls - tersine

Strofe 5 – 2 versreëls - koeplet

Onderwyser se doel is om die kinders gereed (prepared) vir die naskoolse lewe te maak as ook dat hulle die

positiewe(jasmyn) van skool sal onthou (boekmerk) en

dat hul beskerm sal wees teen negatiewe (onheil)

herinneringe op hul lewenspad (ellelange reis).

pars(press): om gewig op iets te

sit sodat dit plat is en droog

word (blomme en klere en om

druiwe te pars maak jy wyn) -

die essensie(belangrikste) bly

agter. Boekmerke het soms

geparste blomme as versiering.

Alleenplasing: kinders - Beklemtoon waaroor die gedig handel

Boekmerk – bevestig die titel Dit gaan oor om die goeie te onthou

Onamatopee: woerende

Natuurwetenskappe en Sosialewetenskappe

Gr.12 Gedigte 25

30. ellelange reis

Strofe 6 – 4 versreëls - kwatryn

Boekmerk = geheue/herinnering

Gr.12 Gedigte 26

Kontekstuele vrae 1. Hoe weet ons die gedig praat oor kinders?

2. Gee EEN woord vir die klank wat die mossie se vlerke maak.

3. Gee die oksimoron in strofe 2 waar twee uiterstes saamgevoeg word en wat beteken die woord in die konteks?

4. a. Wat simboliseer “boekmerk”?

b. Waarna verwys die slotreël?

Gr.12 Gedigte 27

7. pryslied Antjie Krog

Antjie Krog het reeds as ’n jong hoërskoolleerder gedigte geskryf, haar eerste digbundel verskyn op die ouderdom van sewentien.. Toe sy agtien jaar oud is, skryf sy:

“Gee vir my ’n land waar swart en wit hand aan hand vrede en liefde kan bring in my mooi land.”

Antjie Krog was haar hele lewe lank ‘n aktivis wat geregtigheid nagestreef het. Sy is twaalf keer nasionale en internasionale bekroon vir haar digkuns. Antjie Krog het díe gedig geskryf na aanleiding van Mhlangeni en Zolani Mkiva wat as pryssangers opgetree het die 10 Mei 1994 met Pres. Nelson Rolihlahla Mandela se inhuldiging as die eerste ware demokratiese Staatspresident van Suid-Afrika. Die pryslied vul ʼn belangrike plek in die letterkunde van Afrika. Voor jy lees:

• Lees die gedig op jou eie deur. Watter woord in die gedig dink jy is die belangrikste? • Prysliedere is ʼn belangrike deel van Afrika letterkunde dit word uitgevoer deur ʼn pryssanger (imbongi - Xhosa)

pryslied (praise song) Antjie Krog 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

in die sandkliphart vandag staan hy kop en skraal skouers staan hy bo almal uit houtskool en as is sy hare hy, die sandkleurige seun van uNosekeni uNosekeni die ma van Mandela hy, die man met die vlesige palmkussings hier staan hy uit die gevestigde familie van Ngubengcuka die seun van Dalindyebo die seun van Mandela hy van die rivieroewers by iNqunu heelmaker uit die Themba-stam ʼn kleinswart ster priem sy bo-lip ons prys hom hy wat nie lag nie huil nie eerste ratelaar van Umkhonto we Sizwe die swart pimpernel hy wat nie lag nie huil nie hier staan hy dan nou voor ons Nelson Rolihlahla Mandela getrokke tak van lank gelede die sleepsel van sy blare lê wyd legendaries is hy – opspoorder van harte hy maak die plante bymekaar van ʼn verskeurde land hy draai ons na mekaar toe vir mekaar hy, heelmaker van mense hy stig vrede vrede, wat die man is van groot nasies

(Uit: Gedigte 1989-1995. Human & Rousseau,2005)

in the sand-stone-heart

today

he stands

head and slight shoulders he stands above all of them

charcoal and ash is his hair

he, the sand colour son of uNosekeni

uNosekeni the mother of Mandela

he, the man with the fleshy palm cushions

here he stands

from the established family of uNgubengcuka

the son of Dalindyebo

the son of Mandela

he from the riverbank at iNqunu

whole maker from the Themba-tribe

a small black star pierce his upper lip

we praise him

he that do not laugh or cry

first rattler of Umkhonto we Sizwe

The black pimpernel

he that do not laugh or cry

here he stands in front of us

Nelson Rolihlahla Mandela

specific branch of long ago

the draw of his leaves lay wide

legendary is he – founder of hearts

he gathers the plants

of a torn land

he turns us to each other for each other

he, whole maker of people

he starts peace

peace, who the man is of great nations

We know it well that none of us acting alone can achieve success. We must therefore act together as a united people, for national reconciliation, for nation building, for the birth of a new world. Let there be justice for all. Let there be peace for all. Let there be work, bread, water and salt for all. – Nelson Mandela

Gr.12 Gedigte 28

Kontekstuele vrae 1. Die gedig is ʼn ______________________ dit is ʼn tipe __________ digvorm en is deur ______________________

geskryf vir ____________________________________________(volle naam) na aanleiding van pryssangers wat met sy

inhuldiging as _____________________________________ op ________________.

2. Herskryf Reël 22 tot 31 in jou eie woorde deur te verduidelik wat die metafore beteken.

Gr.12 Gedigte 29

pryslied - Antjie Krog 1. in die sandkliphart

2. vandag

3. staan hy

4. kop en skraal skouers staan hy bo almal uit

5. houtskool en as is sy hare

6. hy, die sandkleurige seun van uNosekeni

7. uNosekeni die ma van Mandela

8. hy, die man met die vlesige palmkussings

9. hier staan hy

10. uit die gevestigde familie van uNgubengcuka

11. die seun van Dalindyebo

12. die seun van Mandela

13. hy van die rivieroewers by iNqunu

14. heelmaker uit die Themba-stam

15. ʼn kleinswart ster priem sy bolip

16. ons prys hom

17. hy wat nie lag nie huil nie

18. eerste ratelaar van Umkhonto we Sizwe

19. die swart pimpernel

20. hy wat nie lag nie huil nie

21. hier staan hy dan nou voor ons

22. Nelson Rolihlahla Mandela

23. getrokke tak van lank gelede

24. die sleepsel van sy blare lê wyd

25. legendaries is hy – opspoorder van harte

26. hy maak die plante bymekaar

27. van ʼn verskeurde land

28. hy draai ons na mekaar toe vir mekaar

29. hy, heelmaker van mense

30. hy stig vrede

Strofe 1: Nelson Mandela

se voorkoms en herkoms

word beskryf.

Antjie Krog: gebruik selde hoofletters en leestekens Titel: Stel jou voor aan die tipe letterkunde genre

wat die spreker gebruik .

Alleenplasing: beklemtoon die belangrikheid van 10 Mei 1994.

Reël 1: sandkilphart – verwys na die Uniegebou

(hart van Regering)

Reël 3 en 4: – Letterlik: Mandela is ’n lang man

Figuurlik: Die beste leier, hy is ‘n beter as

enige iemand ander leier.

Alliterasie: skraal skouers - beklemtoning

Reël 5: sy hare word al gryser

Reël –6 en 8: hy, praat net van Mandela

In die gedig gebruik sy leestekens en hoofletters

hierdeur toon Antjie Krog haar respek vir Mandela

uNosekeni – Pres. Mandela se ma. Tradisioneel

word vrouens nie in prysliedere genoem nie.

Alliterasie: ... sandkleurige seun ...

Alliterasie: ... ma van Mandela

Reël 9: herhaling van r.3 maar r.9 voeg “hier” by

Sluit aan by die titel - pryslied

r 17 en 20: Bevestig die waardigheid van Mandela Eerste aanvoerder van Umkhonto we Sizwe; ratelaar – metafoor - rateltaai (very tough) het ook mense wakker gemaak uit hul gemaksone. (rattled their cages).

Reël 19: Van “the scarlet pimpernel” storie van iemand

wat verdwyn en weer verskyn het. Pers se naam n.a.v.

sy ontduiking van Polisie voor hy buite Hilton gevang is.

Reël 21 : herhaling van r.3 en r.9 voeg by “dan nou

voor ons” as aankondiging in r.22: Reël 22 : Sy naam word uitgehef in volle versreël

Gr.12 Gedigte 30

31. vrede, die man van groot nasies

Reël 8: vlesige –Hy het groot hande / sagte hande – sagmoedige mens (gentleness)

Reël 10 - 11: Mandela se voorgeslagte word hier

genoem. Hy kom van iNqunu af. Dalinyebo het hom

grootgemaak (sy eie pa is oorlede)

Reël 13 - 14: Plek van sy herkoms en sy stam –

Themba-stam.

Reël 14: heelmaker – maak die verdeelde mense,

volk van Suid-Afrika heel gemaak. (healed)

Reël 29: heelmaker – herhaling

Uiterlike beskrywing: Moesie (mole) op sy bolip

soos geboortemerk duidelik uitkenbaar Figuurlik: ster soos ’n toekenning. Hy was ’n

“ster” of held in die Suid-Afrikaanse Geskiedenis.

r 17 en 20 : Bevestig die waardigheid van Mandela – herhaling. Mandela is iemand wat ernstig is oor belangrike sake.

Reël 22/23/24 : Rolihlahla, sy geboorte naam – “rola” beteken om uit te trek en “ihlahla” tak; dus tak wat getrek word ’n spoor op die grond laat. – verander omgewing – maak skoon. Sy invloed is wyd en het invloed waar hy ook al gegaan het. Metafoor – sleepsel (trail) - Sy nalatenskap is wêreldwyd.

Reël 25- 31 : Mandela is ‘n legende – verklaring met

verskeie beskrywings om deugde te beskryf: Metafoor:

r.26 en 27: verenig die verdeelde land

– inkeping beklemtoon die erge verdeeldheid van land

Versreël 28 – wys Suid-Afrika wat ubuntu is.

Versreël 29 en 30 – Hy het ons nasie heelgemaak en

vrede gebring ná jare van letterlike en figuurlike onrus

en oorlog.

Versreël 31 – vrede word herhaal om te bewys nasie

kan net groei wanneer daar vrede is.

Strofe 3 – sy lewe in

opstand teen die

Apartheidsregering

Xhosa vir “Spies van die Nasie”

(Spear of the Nation) Dit was

die gewapende vleuel van die

African National Congress

(ANC), waarvan Nelson Mandela

’n medestigter was, ná die

Sharpeville-moorde.

Strofe 4– as President

Waar hy gaan, laat hy ’n spoor

(footprint) op die grond (van

Suid-Afrika) en sy invloed,

soos die blare, “lê wyd”: Sy

invloed strek dus baie ver –

wêreldwyd.

Sy nalatenskap

(legacy)

.

Gr.12 Gedigte 31

8. Die boodskapper Peter Snyders Peter Snyders het in Afrikaans-Nederlands, Engels, Musiekgeskiedenis en Skeppende

Kunste gestudeer. Hy het ook al as laboratoriumtegnikus gewerk. Hy skryf nou voltyds

sedert 2002. Sy poësie is in verskeie tydskrifte en versamelbundels opgeneem. Hy het al vier

versbundels en twee dramas en een bundel kortverhale gepubliseer.

Vooraf

Die gedig is in Kaapse Afrikaans geskryf – dit is Peter Snyders se moedertaal. Dit is ʼn

liefdesgedig. Let op na die topografie van die gedig. Om in die aand onder die sterrehemel te

loop wakker romanse aan.

VENUS:

• Venus is die tweede planeet vanaf die Son en is 261 miljoen km van die aarde af.

• Venus is buiten die maan die helderste voorwerp in die naghemel. (Is dit dalk omdat

die planeet eintlik ’n inferno is?)

• Venus staan ook bekend as die aandster of die môrester omdat dit 'n paar uur na

sonsondergang (sunset) en 'n paar uur voor sonsopkoms (daybreak) gesien kan word.

• Venus is vernoem na die Romeinse godin van liefde en skoonheid.

• Die sterrekundige simbool van Venus word gebruik om die vroulike geslag voor te stel of

vroulikheid te simboliseer. Dit verteenwoordig die godin Venus se handspieël: 'n sirkel

met 'n kruisie daaronder.

Woordverklaring Aandster:– Venus Boodskap: nuus, tyding, mededeling (message) Boodskapper: persoon wat boodskap oordra (messenger) Helderste: duidelikste; glashelder (brightest) Knipoog: /knipoeg (Kaaps); oog /oë vinnig toe te maak. Deel geheim of grap of trek aandag. (wink) Omslag: voorkant en agterkant van boek, lêer, koevert (cover) Soentjie: vinnige aanraking van jou mond op iemand se lippe of vel. Liefdes bewys (light kiss) Speels: spelerig, tergend (playfull) Vonkel: sprankel, glinster, skitter (sparkle, twinkle)

Die boodskapper Peter Snyders

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Die aandster vonkel soe speels vanaand was daa ʼn knipoeg van jou na my? Djy is soe naby soes die helderste ster djy’s die spoed van ʼn gedagte weg van my Ek los ’n boodskap

by Venus vir jou – as djy yt aandklas kom, stiek yt jou hand haal dit af: dis die briefie met die soentjie op die omslag

(Uit: Tekens van die tye. Protea Boekhuis.2012)

soe – so daa –daar

knipoeg - knipoog

Djy – Jy soes - soos

djy -jy

djy –jy yt - uit

steek – stiek yt - uit

The evening star shine so playfully tonight

Was there a wink

from you

to me?

You are so close

like the brightest star

you are the speed of a thought

away from me

I leave a message

at Venus for you – when you (get) out of the evening class “come”, put out your hand

take it down: it is the letter with the little kiss on the cover

Gr.12 Gedigte 32

Kontekstuele vraag: 1. Waarvandaan kom die meisie, wat doen sy daar?

2. Hoekom los hy sy “boodskap juis by “Venus”? Is dit letterlik of figuurlik?

3. Herskryf die gedig in standaard Afrikaans.

Dui: Enjambement; inkeping; elisie; vrye vers; personifikasie; simbole aan op die onderste kopie van Die Boodskapper Die boodskapper Peter Snyders

Die aandster vonkel soe speels vanaand

was daa ʼn knipoeg

van jou

na my?

Djy is soe naby

soes die helderste ster

djy’s die spoed van ʼn gedagte

weg van my

Ek los ’n boodskap

by Venus vir jou –

as djy yt aandklas

kom, stiek yt jou hand

haal dit af:

dis die briefie

Gr.12 Gedigte 33

met die soentjie

op die omslag

Gr.12 Gedigte 34

Die boodskapper Peter Snyders

1. Die aandster vonkel soe speels vanaand

2. was daa ʼn knipoeg

3. van jou

4. na my?

5. Djy is soe naby

6. soes die helderste ster

7. djy’s die spoed van ʼn gedagte

8. weg van my

9. Ek los ʼn boodskap

10. by Venus vir jou –

11. as djy yt aandklas

12. kom, stiek yt jou hand

13. haal dit af:

14. dis die briefie

15. met die soentjie

aandster: Venus – Romeinse godin van liefde

Standaardafrikaans

soe – so

daai – daardie knipoeg – knipoog

Standaardafrikaans

djy – jy

soes – soos

djy’s – jy is

Venus

Standaardafrikaans

djy – jy

yt – uit

stiek – steek

Gr.12 Gedigte 35

16. op die omslag

jou – geliefde word aangespreek

Personifikasie: Aandster wat knipoog soos ’n mens.

Alhoewel die Aandster fisies ver weg is, voel

dit naby omdat dit die helderste ster in die

naghemel is.

inkeping

Retoriese vraag

Strofe 1 - kwatryn

Strofe 2 - kwatryn

Strofe 4 - tersine

Strofe 3 - kwatryn

Elisie: Djy’s = Djy is (jy is)

Hy wil hê sy moet opkyk en as sy die Aandster

sien moet sy weet hy dink aan haar.

Aandklas - Sy studeer deeltyds

Sy moet haar hand uitsteek om die boodskap in die

hande te kry. Dis simbolies van ’n uitreik na hom en

dat sy sy liefde aanvaar.

inkeping

Personifikasie - boodskapper (messenger): die

persoon wat die boodskap oordra.

Wie is die boodskapper? Venus

inkeping

Gr.12 Gedigte 36

9. Die nuwe kind Pieter Strauss Pieter Strauss is ’n Afrikaansonderwyser aan die Hoërskool Stellenberg in Bellville. Hy het op Kenhardt in die Noord-Kaap skoolgegaan en het reeds in graad 8 begin skryf. Sy onderwyser, die bekende skrywer-digter, George Weideman, het hom aangevuur om te skryf.

Vooraf Hoe dink jy voel ’n nuwe leerder wat voor die klas staan met dertig paar oë wat vir hom of haar kyk terwyl die onderwyser die leerder aan die klas voorstel? Hoeveel erger, dink jy, moet dit wees as die persoon van ’n ander kultuurgroep as die res van die leerders in die klas is? Sal dit vir jou moeilik wees om by die skooldrag- en haarreëls aan te pas as jy nie daaraan gewoond is nie? Wat is jou mening oor die harekwessie wat in 2016 tot groot ongelukkigheid by sommige skole gelei het?

Die nuwe kind Pieter Strauss 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Ons oë pen jou in jou spore vas: die nuwe kind hier in ons klas. In óns skooldrag, langs óns meneer, jou hare volgens die reëls geskeer. “Hector Sobukwe,” hoor ons jou naam, “ʼn koningskind” – al is jy skaam Bedees knik jy, asof jy óns bedank en gaan sit dan stil in jou bank. Uit Tupperware-bakkie, soos dit hoort, eet jy pouses jou snytjies brood. Maar eenkant, alleen, onder ʼn boom gaan staan jy dan en droom. In die kunsklas word jou pen ʼn mas, hys jy prentjieseile uit jou ribbekas, vaar jy weg oor wit papier die toekoms in, nog ver van hier ... (Uit: Rymreise. Via Afrika. 2011)

Our eyes pins you down where you stand

The new child here in our class

In óur school uniform, next to óur teacher,

Your hair is shaven according to the rules

“Hector Sobokwe,” we hear your name,

“a kings-child” – although you are shy/timid

Timidly you nod, as if you are thanking us. And go and sit quietly at your desk Out of a Tupperware –lunchbox, as it should be, you eat break time your slices of bread. But on the side, alone, under a tree you go stand and dream. In the art class you pen becomes a mast, you hoist picture sails out of your ribcage, sail away on white paper into the future, far away from here ...

Terwyl jy lees: Hector - Die nuwe seun in hierdie gedig het die naam, Hector. Die naam Hector roep die naam van Hector Pieterson op, en veral die beroemde foto van die sterwende Hector wat in die arms van ’n skoolmaat weggedra word, terwyl sy suster, Antoinette, langs hulle haar arms paniekbevange voor haar uitstrek. Die twaalfjarige Hector is op 16 Junie 1976 deur die polisie doodgeskiet tydens die skole-opstand in Soweto. Skoliere het op daardie dag op verskillende plekke in Soweto bymekaargekom om te betoog teen Afrikaans as onderrigtaal. Hector Pieterson het die simbool geword van die verset teen ’n onregverdige heerskappy. Sobukwe Die nuwe seun in hierdie gedig het dieselfde van as Robert Mangaliso Sobukwe (1924-1978), die stigter van die Pan Africanist Congress (PAC). Sobukwe het in 1948 'n lid van die African National Congress Youth League (ANCYL) geword. Hy was van 1960 tot 1969 in die tronk en daarna in huisarres tot sy dood in 1978. Hy het op 27 Februarie 1978 gesterf en is op op Graaff-Reinet, sy geboortedorp, begrawe.

Die gedig: bestaan uit vier kwatryne wat met paarrym gebind is. Die spreker gebruik besitlike voornaamwoorde effektief – ons klas is universeel – hulle is dalk al die vorige dag ingelig daar kom ʼn swartseun na hulle skool maar wanneer hy voor hulle staan trek hul weer laer, en word dit “óns uniform” en “óns meneer” Die klem suggereer dat die kind ʼn indringer en buitestaander is. Sy eensaamheid word in versreël 11 beklemtoon deur die woord “alleen”. Die woord “alleen” word uitgehef deur die komma voor en na die woord – kind is so geïsoleerd soos die woord “alleen” alleen staan.

Gr.12 Gedigte 37

Die nuwe kind Pieter Strauss

10. By die robot in Eerstelaan Marita van Aswegen

Kontekstuele vrae 1. Hoe beleef jy nuwe leerders in jou klas en/of hoe het jy gevoel as nuwe leerder in ʼn klas?

2. Is Hector Sobukwe geesdriftig verwelkom in die klas? Skryf DRIE sinne om jou antwoord te verduidelik.

3. Hector Sobukwe is nie sosiaal nie.

Die stelling is WAAR. Bewys die bogenoemde stelling deur TWEE versreëls aan te haal en onderstreep die relevante woorde.

4. Wat is die doel van die handelsnaam Tupperware? Verduidelik.

5. Waarvan dink jy droom die kind. Motiveer jou antwoord deur na strofe 4 te verwys.

Ons oë pen jou in jou spore vas:

die nuwe kind hier in ons klas.

In óns skooldrag, langs óns meneer,

jou hare volgens die reëls geskeer.

“Hector Sobukwe,” hoor ons jou naam,

“ʼn koningskind” – al is jy skaam

Bedees knik jy, asof jy óns bedank

en gaan sit dan stil in jou bank.

Uit Tupperware-bakkie, soos dit hoort,

eet jy pouses jou snytjies brood.

maar eenkant, alleen, onder ʼn boom

gaan staan jy dan en droom.

In die kunsklas word jou pen ʼn mas,

hys jy prentjieseile uit jou ribbekas,

vaar jy weg oor wit papier

die toekoms in, nog ver van hier ...

Die spreker en sy klasmaats Die nuwe leerder

Progressie ons na beklemtoonde óns. Wys op

uitsluiting van die gevestigde groep

Hulle wil nie die nuwe leerder sommer tot die

klas / groep toelaat nie.

Herinner aan die geskiedenis van

Hector Pieterson en die 1976-

opstande in Soweto en ook Robert

Sobukwe wat die PAC gestig het.

Naam bevestig die kind is Swart.

Hulle staar (kyk) so na hom dat hy net daar

staan en nie vorentoe wil beweeg nie.

Pousetyd sit die seun alleen en eet sy toebroodjies.

. Baie mooi kind, gesaghebbend, van koninklike afkoms

Sy naam en sy van verteenwoordig belangrike persone in die

Suid-Afrikaanse geskiedenis

Omtrent alle Suid-Afrikaners het Tupperware − die bekende

plastiekbakkies met deksels wat dig sluit − in hulle huise. –

groepe is nog verwyderd van mekaar dit is ‘n gelykmaker

dieselfde sosio-ekonomiese groep

Hy knik sy kop skaam en gaan sit dan in sy skoolbank.

Hy is nie deel van die groep nie.

pen … vas – vaspen: ww. (1) Met ’n pen vaskap, bv.

tentpenne (2) Tot ’n bepaalde ruimte beperk of inhok, bv. die

opponerende span wat jou in jou kwartgebied vaspen (3)

Figuurlik in ’n hoek druk of vaskeer, bv. die aanklaer wat die

beskuldigde so vaspen dat sy die waarheid moet praat. (peg,

spike, pen down)

In die kunsklas hoef hy nie deel te probeer wees van ’n groep,

wat hom nie wil hê nie. Sy kunswerke voer hom weg na ’n

ander wêreld.

Die seilbootjie is simbolies van vryheid. Hiermee kan hy in

sy verbeelding of in sy gedagtes bevry word van die nuwe

skool wat hom so ontuis laat voel.

Hy stort sy hart uit op papier. Kom uit sy binneste / hart Hy teken ’n seilbootjie met ’n mas en seile

wat gehys word en dan wegvaar.

(self die mas opkom – sal self regkom)

droom: aanduiding dat die kind meer het om te bied.

(meer om die lyf / moenie hom op sy baadjie takseer nie)

Die kind is nie doodgewoon nie, hy is beter as die gewone kind pen: Kyk bo. Pen sy talent vas.

Niemand kan die kind se talent ontken nie.

Pen hier is ‘n skryfinstrument waarmee hy sy

kuns talent vaspen

Laat 1980’s begin 1990’s - vryheid het nog nie gebeur nie – Skole het begin om te integreer.

– simbolies van geskiedkundige Jan van Riebeeck het met seilbote gekom, hy word egter nie

vasgevang in verlede nie, maar omvorm die verlede om op te bou – toekoms visie van hoop.

Gedig bestaan uit:

4 x kwatryne

En gebruik paarrym

Strofe 1: Strofe 2: Strofe 3: - Strofe 4

aabb ccdd eeff gghh

Gr.12 Gedigte 38

6. Bespreek die woord pen in die gedig – wys op die twee betekenisse van die woord pen.

Gr.12 Gedigte 39

10. By die robot in Eerstelaan Marita van Aswegen

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

twee pare voete girts oor die teer sy arm en nek is so styf en seer sy bene so lam van gister se staan ingehak volg hy gedwee waar hulle gaan motors se bande knars tot stilstand in die blikkie klingel vyf sent en ʼn rand hy ruik die vis-en-tjipswinkel van eerstelaan hier by die robot waar hy die dag omstaan sy arm word gepluk en geruk en hy skrik toe sy voet dom oor ʼn pyp eenkant toe swik “ons beter geld kry, of ek los jou hier,” sis die tsotsi en sy asem ruik na bier sy hart klop vinnig soos dié van ʼn bang kind hoe sal hy weer sy lêplek van hier af kan vind? die verkeerslig klik en die enjins brul saam sy dowwe oë bewend opwaarts geslaan trieng, trieng lui ʼn fiets se klokkie hy buk af en trek aan sy stukkende sokkie die verkeerslig klik en bande skuur oor teer sy arm en skouer is so styf en so seer ʼn motorruit tjier af en ver weg dreun ʼn bus. as die dood hom tog net wil kom haal dan kan hy vir ewig en altyd rus die tsotsi skraap sy keel en spoeg ʼn straal geld klingel in die blikkie en lê dan stil die duiwe koer en ʼn kindjie jil “mammie hy’s blind,” piep ʼn dogtertjie sag hy draai sy kop skuins en wag “hier is nog tien rand,” sê die vrou “koop vir jou iets om aan te kou” die verkeerslig klik en hy hou aan met wag die tsotsi pluk hom aan sy seer arm en lag.

two pairs of feet scuffle over the tar

his arm and neck are so stiff and sore

his legs so lame because of yesterday’s standing

hooked up he follows where they go

motors’ tyres crushes to a standstill

in the tin five cents and a rand are jingling

he smells the fish and chips shop of first lane

here at the robot where he stands the whole day

his arm is pulled and jerked and he gets a fright

when his foot stupidly* collapse* over a pipe

“we better get money, or I will leave you here,”

hiss the tsotsi and his breathe smells of beer

his heart beats quickly like a fearful child

how will he find his sleeping area from here?

the traffic light clicks and the engines roar together

his dull eyes ** looking upwards

ring, ring rings a bicycle bell

he bends down and pulls on his torn sock

the traffic light clicks and tyres tear over the tar

his arm and shoulder is so stiff and sore

a motorcar window zzz down and far away a bus roars away

when death can only come and take him

then he can rest for ever and ever

the tsotsi cleans his throat and spits in the street

money chimes in the tin and goes still

the dove coos and a child yells

“mommy he is blind,” a little girl says softly

he turns his head and wait

“here is another ten rand,” says the woman

“buy something for you to chew”

the traffic light clicks and he keeps on waiting

the tsotsi pulls him on his sore arm and laughs.

Daar is mense wat by die verkeerslig staan en bedel omdat hulle te lui is om te werk. Ander maak asof hulle gebreklik is. Daar is ook mense wat werklik ʼn gebrek het en dan bedel. Die hartseerste te groep is die wat ʼn gebrek het en dan misbruik word om te bedel sodat die hartelose mense kan geld maak uit ʼn ander se gebrek. In die gedig word ʼn blinde man gedwing deur ʼn tsotsi om te bedel. Hy word na ʼn verkeerslig gevat om daar te bedel, maar hy weet nie hoe om self na sy slaapplek toe te gaan nie. As hy nie genoeg geld kry nie gaan die tsotsi’s hom nie weer terug neem na sy slaapplek nie. Hulle vat die meeste van sy geld en koop drank vir hulle self en bitter min vir die arme blinde bedelaar. ʼn Blinde mens maak sin van die wêreld deur gehoor. Die blinde luister en hoor geluide sodat hy kan sin maak uit die omgewing. Die digter gebruik die blinde man se belewenis van klanke en gebruik klanknabootsing effektief. Voorbeelde van onomatopee / klanknabootsing is woorde soos: “girts”, “knars”, “klingel”, “sis”, “klik”, “brul”, “trieng”, “skuur”, “tjier”, “dreun”, “koer”, “jil”, “piep” Daar is ook voorbeelde van alliterasie (versreël 2 – “styf en seer”) en assonansie (versreël 4 – “waar hulle gaan”) Die gedig bestaan uit kwatryne en gebruik paarrym.

Gr.12 Gedigte 40

Gr.12 Gedigte 41

By die robot in Eerstelaan – Marita van Aswegen

1. twee pare voete girts oor die teer 2. sy arm en nek is so styf en seer 3. sy bene so lam van gister se staan 4. ingehak volg hy gedwee waar hulle gaan 5. motors se bande knars tot stilstand 6. in die blikkie klingel vyf sent en ʼn rand 7. hy ruik die vis-en-tjipswinkel van eerstelaan 8. hier by die robot waar hy die dag omstaan 9. sy arm word gepluk en geruk en hy skrik 10. toe sy voet dom oor ʼn pyp eenkant toe swik 11. “ons beter geld kry, of ek los jou hier,” 12. sis die tsotsi en sy asem ruik na bier 13. sy hart klop vinnig soos dié van ʼn bang kind 14. hoe sal hy weer sy lêplek van hier af kan vind? 15. die verkeerslig klik en die enjins brul saam 16. sy dowwe oë bewend opwaarts geslaan 17. trieng, trieng lui ʼn fiets se klokkie 18. hy buk af en trek aan sy stukkende sokkie 19. die verkeerslig klik en bande skuur oor teer 20. sy arm en skouer is so styf en so seer 21. ʼn motorruit tjier af en ver weg dreun ʼn bus. 22. as die dood hom tog net wil kom haal 23. dan kan hy vir ewig en altyd rus 24. die tsotsi skraap sy keel en spoeg ʼn straal 25. geld klingel in die blikkie en lê dan stil 26. die duiwe koer en ʼn kindjie jil 27. “mammie hy’s blind,” piep ʼn dogtertjie sag 28. hy draai sy kop skuins en wag 29. “hier is nog tien rand,” sê die vrou 30. “koop vir jou iets om aan te kou” 31. die verkeerslig klik en hy hou aan met wag 32. die tsotsi pluk hom aan sy seer arm en lag.

Daar is ook ’n persoon wat die bedelaar

lei (die tsotsi).

Geen keuse – hy word geboelie; misbruik

Hy loop stil en gewillig en gehoorsaam

die persoon wat hom lei.

Die bedelaar. Hy is moeg het vorige

dag ook lank gestaan om te bedel.

Hard klop vinnig - Hy is bang omdat die tsotsi

dreig om hom nie huis toe te neem nie. Hy sal

nie op sy eie by sy slaapplek kan kom nie.

Hulle stop met knarsende bande; hulle

kom dus vinnig tot stilstand.

Die tsotsi dreig dat hulle geld moet kry, anders los hy die blinde bedelaar by die verkeerslig. Die tsotsi koop vir homself die luukse van bier.

Reël 9 en 10Iemand ruk en pluk aan hom en dan val hy oor ’n pyp en swik sy voet.

Klanknabootsing - onomatopee

Reël 12 – sis

Reël 15 – klik

klik - Hy hoor hoe die lig groen word en die

enjins wat brul of die motors wat wegtrek.

Klanknabootsing - onomatopee

Reël 17 – trieng, trieng

Reël 19 – klik

Reël 21 – tjier

Reël 21 – dreun

geld klingel in die blikkie -Geld word in die

blikkie gegooi.

hy draai sy kop skuins - om te hoor of daar

geld in die blikkie gaan val.

Piep ’n dogtertjie sag Die dogtertjie praat sag

en wil nie hê die bedelaar moet haar hoor nie.

Dowwe oë. Sy oë lyk dof – soos party blindes

se oë lyk. ‘n fiets se klokkie - Daar ry ’n fiets verby

die verkeerslig klik - Die robot slaan oor na

rooi en ’n motor se bande skuur oor die teer.

Die bestuurder van die motor rem vinnig.

as die dood hom tog net wil kom haal, . dan

kan hy vir ewig en altyd rus - Die bedelaar is

moeg. Hy wens om dood te gaan. Hy kan nie

meer hierdie moeilike bestaan verduur nie.

Klanknabootsing - onomatopee

Reël 1 – girts

Reël 5 – knars

Reël 6 – klingel

Klanknabootsing - onomatopee

Reël 25 – klingel

Reël 26 – koer

Reël 26 – jil

Reël 27 – piep

Reël 31 – klik

Mense soos die bedelaar sal altyd uitgebuit word deur ander wat lag (lekkerkry) oor die maklike manier waarop hulle geld kan kry.

Versreëls 29-30 Die vrou gee vir die

bedelaar tien rand sodat hy vir hom kos kan

koop.

Sintuie: Gehoor: Die blindeman neem so waar. Gevoel: bedelaar word fisies mishandel. Reuk: vis-en-tjips (bekendheid)

– die bedelaar ontvang nie die

R10.00 nie die tsotsi het die geld

vir homself gevat.

Assonansie: gepluk en geruk

Strofe 1 – paarrym Strofe 2 – paarrym Strofe 3 – paarrym Strofe 4 – paarrym Strofe 5 – paarrym Strofe 6 – kruisrym Strofe 7 – paarrym Strofe 8 – paarrym

Die bedelaar se behoefte teenoor

Tsotsi “spoeg” – het geen gevoel

vir die bedelaar se behoeftes nie.

omstaan teenoor “omkom” = sterf

robot- verkeerslig of afstandsbeheerde toestel

Gr.12 Gedigte 42

Vrae 1. Die titel kan twee betekenisse hê. Een letterlik en die ander figuurlik. Gee die twee betekenisse.

2. Hoekom dink jy doen die tsotsi dit en wat doen hy met die geld wat hy by die bedelaar vat?

3. In versreëls 12 en 24 – die tsotsi se optrede herinner mens aan watter tipe reptiel?

4. Skryf die versreël neer waaruit jy die volgende afleidings kan maak: 4.1 Die tsotsi is genadeloos en dink glad nie aan die bedelaar of hy moeg is al dan nie. (strofe 1)

4.2 Die bedelaar moet die hele dag bedel. (strofe 2)

4.3 Die tsotsi is rof en onbeskof met die bedelaar. (strofe 3)

4.4 Die blindebedelaar slaap heel moontlik op straat. (strofe 4)

5. Is die spreker simpatiek teenoor die blinde bedelaar? Motiveer jou antwoord.