1

GORFAYN: Halbeeg - Hirdanka Fikradaha iyo Habraaca Fahanka

W/Q: Cabdifataax Xasan-Barawaani

Feebarweri 07, 2019 – Hakis.

Hordhac

Dhiganahan loogu magac darey “Halbeeg” waxa aan la socdey bandhiggiisii bishii

diisenbar ee sannadkii 2017, kaas oo aan in badan buunbuunintiisa baraha bulshada ku

arkayey. Waxaana qorey qore lagu magacaabo Dr. Cabdiqani Xuseen Maxamed (Beder)

oo ah wadaad iyo bare jaamacadeed, kuna takhasuusay Bangiyada iyo Dhaqaalaha

Islaamka. Bilowgii 2018-kii ayaan isku dayey inaan akhriyo oo soo qaato, se iima

suurtagelin oo waxa Eebe qorey in aan 2019 billowgeeda soo qaato oo aan akhriyo.

Mahadi haka gaadhee saaxiibkey Subeer Maxamed Sheekh ayaa habeen ka mid ah

habeennada bishii december/January ee dabshidkii 2018 ayaa uu ii soo dhiibey. Ka dib

bishii koowaad ee 2019 ayaa sidaa igu dhaaftey. Bishii labaad ee Feebarweri 5teedii ayaan

soo qaadday oo akhrintiisa bilabey waxaan ku dhammeeyey saddex maalmood aniga oo

ugu talo galey laba maalmood, laakiin maalintaasna waa iga raacdey oo waxaan soo

afmeeray 7dii bishii Feebarweri ee 2019.

Markii aan akhriska bilaabayey iyo intii aanan buugga gacanta ku heynba waxa

maankeyga ku jirtey buuggaas waxa ku qoran haddaad ku waafaqdo iyo haddaad ku

khilaaftaba aragtidaada ku aadan waa inaad dhowr bog ku cabbirtaa iyo wixii aad kala

kulantay. Waxaaba middaas igu sii dhiirrigeliyey qoraaga buugga oo boggaga dambe ku

tilmaamey in wixii talo iyo tusaale iyo falanqeynba ah uu diyaar u yahay in lala waddaaggo,

sidaas darteed aniga oo middaas ka duulaya ayaan dhowr bog ku falanqeyn doonaa

buuggan. Haddaynu usoo gudubno qeybaha hore ee hordhaca, maxaa laga yidhi? Afeef,

hibeyn, maxaa loo qorey? iwm ayuu ku billaambey, waxbana ka odhan maayo qeybahaas

sababta oo ah waxa ay isugu jirtaa hordhacyo qoraagu leeyahay oo aan aniga iigu

muuqan wax lagu noqdo iyo hadallo ay dadyow kala duwan ka dhaheen dhiganaha.

Intaas kadib waxa iiga muuqatey bog kasta oo buugga ka mid ah iska hor-imaad,

qaladaad fikir, isku rakibidda wax aan sal iyo raad toona lahayn, la dagaalanka xorriyada

nooca ay doontaba ha ahaatee, aflagaaddada qayaxan ee uu dadka ka fikirka duwan kula

kacayo, warar badan oo sal iyo raadtoona aan lahayn oo haddana uu dadyow kale ku

darayo, muqaddasnimada naftiisa iyo inta la fikirka ah uu huwinayo, calaacalka faraha

badan, beerlaxowsiga bulshada hadh iyo habeen wadaaddadu maandooriyeen iyo

waxyaabo aan tiro lahayn oo aad is odhaneyso buuggan buug la mid ah in laga qoro ayuu

istaahilaa si galka looga siibo, maaddaama waxa ku xardhan wax bulsho lasoo hordhigo

2

aysan ahayn, mise tolow wadaadku wuxuu bulshada moodayaa In sidii ay u

maandooriyeen burburkii kadib oo wixii ay sheegaanba hore laga qaadanayey in weli sidii

la yahay. Taasi waa ay dhamaatay, waxaana bilaabmay waqtigii wax la iska shaandheyn

lahaa, gaar ahaan warka wadaadka oo isaga hore loogu hungoobey, hoog iyo halaag

mooyee aan wax kalena laga dhaxlin.

Gondadeg

Qeybta Koowaad ee Buugga

1. Aqoonta iyo Diinta

Haddaynu dhinaca buugga usoo daadegno waxa aad ku dhex arkeysaa isku rakibadda

wax aan islaheyn oo ah aqoon iyo diin, tusaale ahaan wuxuu yidhi: “Sidaas oo kale

aqoontu marka ay rumaynta Alle ee badhaxa tiran ku sidkan tahay, isla markaana ku

xidhiidhsantahay rumaynta iimaaniga ah ee toosan ayay si togan ula jaan qaadi kartaa

sunnayaasha kownkan iyo qaabdhismeedkiisa loogu talo galey in loogu noolaado”

(Halbeeg: bogga 38aad). Waxa xusid mudan haddaba goormaa tolow aqoonta aadanaha

rumayn iyo iimaan loo shardiyey? Iyada oo kumaanaan alle-kood, laadiiniyiin, qaar aan

Muslin ahayn ay maalin kasta ikhtiraacayaan arrimo wax ku ool ah oo ay daaha ka

feydayaan, se yaa aqoonta halbeeg diineed ku miisaama? Sow gef iyo gardarro weyn

maaha oo qoraagu maldahayo in qofkii aan rumayn iyo iimaan toona lahayn uu yahay

jaahil aan adduun war uhayn. Waana waxyaabaha layaabka leh ee buugga ka dhex buuxa

daba iyo dacal haddaad fiiriso.

Waxa haddana uu intaas ku darey “Ruuxa Aadmiga ahi inta uu noolyahay laba ilood ayuu

wax ka qaataa oo garashadiisa kobciya: 1. Waaya-aragnimada uu nolosha kala kulmayo

iyo 2. Aqoota waxyiga ee samada ka timi.” (Halbeeg: bogga 39aad). Waxa iswayddiin

mudan halkanna oo barashadii aqoonta aan waxyiga ahayn ee nooc kasta lahayd halkuu

wadaadku geeyey? Mise kuftri iyo xaaraan aan la barin karin ayuu ka aaminsanyahay sida

asaagii, se waaya-aragnimadu ma aqoon taabagal ah baa oo la tixgeliyo mise waa wax

waqtigii dadku jahliga badan heystay ku kala tartami jireen, se maanta cid waaya-

aragnimo lagu qiimeeyaa waaba iska yartahay ama maba jirto ayayba ila tahay waa marka

si qayaxan loo eego waaya-aragnimada oo ah sida wadaadku tilmaamayo. Sidaas si la mid

ah aqoonta waxyiga ah haddaan aqoon adduun laku kabin soo marwalba mid dhacdey

oo aan casriga la jaanqaadi karin noqon mayso, waa sida maanta Islaamka haysatee in

layidhaa, laba nin ayaa hal ilmo wada dhaley, cadceeddaa god ku dhacda, jin baa dadka

3

gala iwm oo maanta dhaxalka Islaamka ka buuxa khuraafaadkaas iyo afkaaro dhacay

(Expire Thoughts) oo cusbooneysiin u baahan.

2. Xorriyadda Rumaysadka iyo Duullaanka Gaalada

Haddana wuxuu wadaadku ku tuntay xorriyadda rumaysadka oo uu jujuub iyo qasbid kala

dul dhacey dadka rumaysan xorriyadda diinta, wuxuu tilmaamey: “In daraasad la

sameeyey ay tilmaantay in sababta fikradahani ay yihiin aqoondarro diimeed oo baahsan”

(Halbeeg: boogga 50aad). Haddaba hadalladan wadaadka waxa ka muuqata in uu

diidanyahay in qofku diinta uu doono qaadan karo oo aysan qasab gelin rumayntu, laakiin

diimaha xaqnimadooda iyo wixii la xidhiidha waa dood kale oo gaar ah, se wuxuu

wadaadku isku dayayaa inuu xorriyada diinta iyo afkaaro kale isku talo oo wuxuu kasoo

qaaday qofkii yidhaa “Qofku diintiisa waa u xor” inuu ka dhiganyahay qof yidhi “Diimaha

oo dhan waa xaq”, taasina waa waxba kama jiraan u muuqata inuu ku dhex dawakhey

wadaadku. Waxa haddana uu tilmaamay bushaarooyin uu niyadda ugu dhisayo qowmiyad

mala-awaal ah oo qalbigiisa ku jirta oo la dhaho “Muslimiin”, wuxuuna yidhi: “Akhristow

waxa laga yaabaa in naftaada aad la showrto oo aad isweyddiiso bushaarooyinkani miyey

dhaboobeen oo la arkey mise waa weli”? dabaddeed wuxuu yidhi: “ Labaduba waa

suuraggal awoodihii iyo dawladihii Muslimiinta waxa ay hore u soo xukumeen

deegaammo iyo dhul aad uu balaadhan oo qaarado maanta lagu tilmaamo, kaas oo ay

ka mid yihiin dhanka Galbeed ilaa xuduudda Faransiiska, haddana xuduudda Ruushka iyo

dhanka Afrika, haddana dhinaca Giriigga gaadhayey.” (Halbeeg: bogga 60aad).

Waxa xusid mudan in kobtan la dul istaago. Dhulkaas uu tilmaamayo waa dhul xaqdarro

lagu qabsaday oo boqortooyooyinkii Carbeed ee magaca Islaamka ku qadhaabanayey ay

xoogeen, iyaga oo u socday addoonsi haween oo bilaash ah, dhul boob iyo dad badan

oo la dulleysto uu ujeedkoodu ahaa. Waana qaladka ugu weyn ee la galey In dad inta lagu

duulo dhulkooda la qabsado, iyadoo loo sababeynayo waa Gaalo, deedna sidii la doono

laga yeelo oo dawladahooda la burburiyo, hantidooda la dhaco, dhulka lala simo.

Waxaaba middaaas ka daran xaasaska ama haweenka dhulkaas lagu duuley oo habka

addoonsiga loola dhaqmo oo suuqa kala iibsiga addoomaha la geeyo kaas oo lagu

xaraasho hadh iyo habeen, kadibna bilaa nikaax iyo qasab loogu galmoodo xataa haddii

ay nin hore is qabeen oo marwo ay tahay.

4

3. Khilaafka Muslimiinta iyo Wadaaddada

Waxa kale oo wadaadku xusey war umuuqda been la dhoob dhoobey oo ah “Weligeedba

diintani waxa ay ku dhowrsooneyd culimo waaweyn oo aqoon diimeed iyo toosnaan

caqiido leh, kuwaas oo taariikh kasta cidi ka joogtey, isla markaasna ay raacsanaayeen

jamaahiirta Muslimiintu.” Waa gef iyo taariikhda oo been laga sheegayo. Yaa yidhi

weligeedba xaqu inta xaqa ku taagan ayuu raacsanaaa, waa waxba kama jiraan uu isku

rakibayo. Jamaahiirta Muslimiinta ee isku raacday arrin waa tee? Ma jirto masalo aan

khilaaf ku jirin, oo haddii Shiico iyo Sunni la isku khilaafo, Sunnigaa kun jeer isku sii

khilaafa. Dhinaca kale sida uu tilmaamayo mad-habka Muctasiladu ay niman lusan

ahaayeen (Halbeeg: bogga 177aad), wax se uu ku naqdiyay Muctasilada kuna caddeeyay

lunsanaantooda ma sheegin. Waa eed meel wayday! Taa liddigeeda, Muctasiladu waa

kuwa in badan taariikhda Islaamka magaca usoo jiidey oo culuunta horumariyey,

jamaahiirtuna ay raacsanaayeen, oo qof xilligaa noolaa oo caqli u saaxiib ah oo aan ku jrin

Mustasilada maba jirin. In dhegoolayaal ah baa tuurtuuri jirtay oo looga taag waayay.

Wadaadkuna in ay lunsanyihiin ayuu u aaminsanahay markaa soo iska hor-imaad iyo gef

weyn ma aha.

Waxa haddana uu isku dayey in uu walaaleeyo dad aan walaal noqon karin oo iyagu

dhexdooda isku xajiimooda, tusaale ahaan wuxuu yidhi: “Ogsoonow in ay culimadu yihiin

kuwa dadkooda sida dayaxa ugu muuqda ee hor jooga ee habeen iyo maalin diintooda

baraya, bulsho weyntuna ku kalsoontahay, haba ku kala duwanaadeen arrimo fiqi ah ama

arrimo hab-dacwadeed iyo diingudbin ah, haba kala lahaadeen magacyo kal duwan iyo

ururro.” (Halbeeg: bogga 68aad iyo bogga 79aad). Wuxuu halkan isku deyayaa in uu

boodhka ku qaso colaadda iyo cunfiga ka dhex aloosan ururrada Islaamka oo gaadhay

xataa heer ay is gaaleysiiyaan oo masaajidada kuwada tukan waayaan oo ay kala manhaj

noqdaan iwm, ayuu ka dhigayaa arrimo fiqi iyo diingudbin oo keliya ah, se waxaa cad in

arrintu middaas ay ka weyntahay.

Tusaalaha ugu wacan ee aan u soo qaadan karaa waxa weeye wadaadka buugga qorey

kooxda ama ururrka uu ka tirsanyahay ee Ictisaam/Ex-Al-Itixaad, waxaa cajalado taxane

oo sagaal ah oo uu ku gaaleysiinayo kooxdaas ka qabtey wadaad la yidhaa: Sheekh Xasaan

Xuseen Aadan (aka: Abu Salmaan), waxa kale oo gaaleysiisey ururka Al-Shabaab oo ay

hore dallad guud isku wada ahaayeen ka hor burburkii Midowgii Maxkamadaha Islaamka

ee 2006, waxa kale oo ururka Soomaaliga ah ee Ictisaam, ahlu-bidac lunsan oo aanan

laguna dabo tukan karin ku tilmaantey kooxda Jadiidiyada (Madkhaliyada). Arrimahaas

waaweyn ee gaadhey gaaleysiin iyo Ahlu-Sunne iska saaridda in wadaadku ku tilmaamo

khilaaf aad u hooseeyaa waa ayaandarro weyn oo buugga ku dhex jirta.

5

4. Aflagaaddada Suufiyada iyo Muqaddasnimada Wadaadka

Waxa kale oo uu wadaadku cay iyo aflagaaddo aan sal iyo raad toona lahayn oo tixraacna

uusan u sameyn kula dul dhacey wadaaddada Suufiyada ee ay is hayaan, wuxuuna yidhi

sidatan: “Maqaamyada magaalada Hargeysa ku yaalla ee lagu shallaado mid ka mid ah,

sheekha ku magacaaban ee loo dhisey, waxa lagu yaqaaney intaanu dhiman dhammaadkii

80s, ficillo dusha ka fool xun, caammada se loo fahamsiiyey fal awliyo, isla markaana loo

baratami jirey!, waxa ka mid ahaa in uu isqaawiyo, waxa kale oo la sheegay in dumarka

qaadka kolayga ku iibiniya ugu kaaji jirey kolayga qaadku ku jiro iyada oo lawada arkayo,

kadibna lala hoos yaaci jirey: ‘Alle anna sheekh iigu kaadi’! iyo weliba ficillo xunxun oo

kale. " Warkaas cayda qayaxan ah ee aan meelna loogu soo gabban waddaadkuna uu u

tiiriyey wadaad kale oo Suufi ah meel uu il iyo tixraac uga dhigey ma jirto. Mana caddeyn

karo, se waxaa la yaab leh haddiiba ay xataa jirto kaadi buu wadaadkaasi la dhex joogey

bulshade e, bal wadaaddadan hadda joogaa ee Suufiyadii beddelay maxay bulshada la

dhex joogaan? Ma waxaan gaaleysiin, qarax, naceyb iyo xagjirnimo aan aheyn bay la dhex

joogaan? Yaab badanaa!

Waxa kale oo uu wadaadku carrabaabay isaga oo difaacaya in wadaaddadu khaldami

karaan, saxmi karaanna uu yidhi: “Haa waa hubaal in uu qofku khaldami karo isaga oo

wadaad ah oo sheekh weyn ah, hase yeeshee in uu khaldamay macnaheedu ma aha in uu

wadaadnimada awgeed u khaldamay ee waa laba sababood awgood…. Gefka waxa

keenay aadminimadiisa ee sabab uma aha wadaadnimadisu.“ (Halbeeg: bogga 74aaad).

Waxa halkan ka muuqda wadaadku in uu meelayn la’yahay wadaaddada qaldama

sababteeda, waayo markii horeba ayuu wadaadku ku suntanaa muqaddasnimo sida in uu

Eebe ka wakiil yahay, waana middaas ta keentay in lala yaabo marka wadaad khaldamo,

marka khaladka lagu qabtana ugu marmarsiyoodaa waa aadami oo wuu khaldami karaa,

oo tolow maxaa aadami loo dhihi waayey marka wax laga sheego wadaadka ee loogula

ordaa “Waa dhaxalkii anbiyada ee yaan wax laga sheegin” waa yaabka yaabkiis e.!

5. Halbeegnimada Diinta Islaamka

Waxa ka mid ah oo la yaab leh oo aad buugga kala kulmeyso, in uu dunidii oo dhan

Islaamnimada halbeeg uga dhigey oo wixii taa khilaafana la khilaafayo wixii waafaqana la

waafaqayo sida uu yidhi: “Islaamnimadu waa mabda’ xurmaysan oo lamataabtaan ah, taa

waxa ka geddisan siyaasadda iyo felsafadaha aragtida ku dhisan. Kuwani malaha xushmo

madaxbannaan, waxaase ay xushmo ku yeelan karaan hadba inta ay u jiraan ee ka

waafaqaan mabda’a islaamka ee xushmaysan iyo muqaddasaadka diinta”. Marka la joogo

felsafadda, doodaha caqliga ku dhisan iwm wax muqadas ah ma jirto waa si guud marka

aynu u sheegnee ha noqoto diin, fikir, aqoon kale iwm. Arrinta la dhaho muqadasnimada

6

waxa ku meeraysta qof dhowr xaashiyood ku xar xardhey weedho deedna yidhi yaan loo

soo dhawaan waa muqaddas e, se aqoonta ku dhisan itus oo itaabsii cid muqaddas ka

dhigtaa ma jirto cidii rabta in ay naqdisana waa lasoo dhaweeyaa oo waxa ay ka hesho

ayey leedahay oo u badan in uu ku ceeboobayo. Sidaa si la mid ah siyaasadda iyo

felsafadaha uu xusay wadaadku cid kala tashan mayso isaga xaggeenu waafajinaa iyo wixii

la halmaala. Xushmana wixii ka run ah cid ka xayuubin kartaa ma jirto, se mabda’ Islaamka

ee xushmaysan iyo muqaddasaadka diintu ma aha wax laga wada simanyahay ee waxa ay

keliya ku gaar tahay cida rumaysan, mana aha wax sax ah in la dhaho qof rumaysan iyo

mid aan rumaysaneynba waa in ay muqaddas u arkaan, laakiin warkaasi waa iska jujuubkii

wadaaddada lagu yaqaanay hore iyo dambeysaba.

6. Isbeddelka Aqoonta, Nolosha Casriga iyo Barashada Diinta Islaamka

Waxa kale oo uu haddana xusay in “Soomaalidu qofka diinta aqoonta fiican u leh ee wax

laga wayddiiyo u taqaaney una taqaanaa culimo”, halka cidda aan aqoonta diintu u

bilownaynna ay u yaqaannaan caammo”….. qofka kasta oo aan diinta aqoon u lahayni

marka miqyaaskaas lagu milaadiyo waa caammo aan diinta waxba laga weydiin karin…..

xataa hadduu aqoon kale si qoto dheer u yaqaanno, shahaadooyin sare ka haysto.” Waxa

haddaba iswayddiin mudan diintu uu wadaadku sheegayaa ma wax qotoma oo laga wada

simanyahey baa? Mise waa nin iyo fikirkii? Ta dambe ayaa u muuqata mid run ah sababta

oo ah Islaamku waa kumaankun kooxood oo mid kastaaba wadaad gooni ah ku abtirsado

iyo fahamkiisii in waxaas oo kale jaamacado iyo maxadyo loo furto oo diintii Islaamka lagu

tilmaamaa waa iska dhalaan habaabis bay ila tahay. Wadaadkani isaguba waa ogyahay in

waxa uu masjidkiisa, mac-hadkiisa ama jaamacaddiisa uu ku laqbeeyo aysan jaamacadaha

qaar la wadaagin oo kala fikir iyo fahan yihiin, se wadaadku waxa ku ceeb ah in uu miqyaas

ka dhigto Sooomaalidu war ay tidhi oo marka doodda la dhex joogo aan wax la cuskado

ahayn.

Waxa se maankiisa ka maqan in dhaxalka Islaamka oo maanta afafka badankood lagu

turjumey adduunka dul dhoobanyahay, taas oo qof kasta oo wax bartey oo luuqadaha

caalamiga ah yaqaannaana uu baadhan karo oo fahmi karo oo aan loo baahneyn wadaad

fikirkiisa ku addoonsada dadka.Waqti baa wadaadku aqoonyahan wax akhriya waxna qora

u ahaa bulshooyinka caalamka, se maanta waa laga gudbey middaas oo waxa loo gudbey

xilli qofku wixii uu rabo uu heli karo oo ay keliya ka xigto af uu ku qoranyahay in uu

yaqaano, se wadaadku wuxuu rabaa in uu inna dhaho fikirka kooxda aan ka tirsanahay

waa in aan laga soo horjeesan sidaas darteed manhajkayagu waa diintii Islaamka oo dhan,

taas oo ah waxba kama jiraan isba waa ogyahy dadka ay wax u dhigaan in aysan u dhigin

Qur’aan iyo Xadiis qayaxan ee ay wadaad fahankii iyo Abu fulaan qarniyo ka hor noolaa

loo diimeeyo warkiisii.

7

Intaas kadib wadaadku wuxuu tilmaamey in “Aqonta kala xaddeynteeda la tixgeliyo oo

qof walba takhasuskiisa loo tixgeliyo, cid walbana waxa ay aqoonta u leedahay lagu

ixtiraamo lagana qaato.” (Halbeeg: bogga 82aad). Haddaba tolow yaa takhsuskeeda lagu

xadgudbaa ma wadaadka? Mise aqoonyahan kale? Waddaadku waxa uu hadh iyo habeen

ka hadlaa: siyaasad, dhaqaale, caafimaad, saynis, taariikh, arrimo bulsho iwm oo uu

fatwooyin isdaba joog ah ka soo saarayaa, markaa in uu isagu isla yaabo sow ma aheyn

oo uusan ku xadgudbin dadka kale aqoontoodana u daayo, mise warkiisu waa la jiifiyaana

bannaan la joojiyaan bannaan?! Wadaadku wuxuu qeybta koowaad ee buuggisa ku soo

afmeeray jees-jees iyo bushaaro uu u jeedinayo dad uu ugu yeedhay ‘Calmaaniyiin’ kuna

yidhi: “Markaa waxba ha degdegina, haddii alle idinku simo waad arki doontaan

dumarkoo qaawan, khamrigoo sida biyaha loo cabbayo, gadhka iyo shacaa’irta diinta oo

qarsooma, masaajidda oo xidhma, xijaabkoo la waayo, fanka iyo qoob ka ciyaarka oo

faafa, calmaaniyadda iyo allekoodnimada oo xoogaysata, waa bushaaro baas oo aan hubo

in ay iman doonto, illaahay iguma simo wakhtigaas qaabka daran ee dhibta badan.”

(Halbeeg: bogga 87aad).

Dumarka oo is qaawiyaa adduunka waa dhoobanyihiin, maanta mana aha wax ku qariib

ah hore iyo dambeytaba waa jirtey. Khamriguna waa la mid, se gadhkan iyo shacaa’irta uu

sheegayo ma wax diin xidhiidh la leh baa? Waa iska dhaqan Carbeed oo aan sal iyo raad

toona ku lahayn dhaxalka Islaamka ama si guudba waa wax xaalad goonni ah jirey oo

maantana laga gudbay. Masaajiddada oo xidhma waa loo baahnaa sababta oo ah ciiday

ka bateen masaajiddadu ganacsi fudud oo bulshada lagu jeeb dilaaciyana way noqdeen,

se hal cisbitaal oo wax tar leh ama hal jaamacad oo tayo lehna ma jirto. Sakadda iyo luuqa

aad martana toban masjid oo cidna aaney ku tukan baa ku yaal waa ayaandarro weyn oo

wadaadku horseeday. Xijaabka oo la waayo waa mid isaga u gaar ah. Haweenkan laga

dhigayo sanduuq kor madowna waa fikir u gaar ah oo Carbeed, xijaabkuna si guud waa

asturnaan ee cabudhitaan ma aha iyo xidhxidhid waana wax naloo soo waaridey xijaabyda

noocan ahi kadib bururkii dawladda Soomaaliyeed.

Fanka iyo qoob ka ciyaarkuna waa qeyb ka mid ah dhaqanka iyo hiddaha suubban ee

Soomaaliyeed, dunida kalena ay ka wada simantahay. Balse fikirka diimeed oo

siyaasadeysan ayaa lagu dumiyey fankii iyo hiddaheennii oo u baahan in la soo nooleeyo

mustaqbalka dhow. Calmaaniyaddu waa fikir siyaasadeed cidii aamineysa waa gaar,

horena Soomaalidu waa u aaminsaneyd, haddii ay hadda jirtana waa in lasoo dhaweeyaa

colaadin iyo naceyb goonni ahna ma mudna, se Allekoodnimadu tolow wadaadku ma

isweydiiyey waxa keenay? U maleyn maayo, sababta oo ah sida buuggiisa ka muuqata

wuxuu tilmaamey in alle dadka lumiyo, markaa si fudud buu doodaha caalamka ka jira

intuu ka dul talaabsadey yidhi “Alle-koodnimo ayaa fideysa”, aniguna waxaan is idhi

wadaaddadu waa nimanka ugu shakiga badan dadkee laga yaabaa in uu is yidhi Alle-

kood baad noqon haddaad sababta raadiso ee aayar ka gaabso arrimahaas.

8

Qeybta Labaad ee Buugga

7. Fekerka iyo Garaadka

Haddii aynu u soo gudubno qeybta labaad, wuxuu tilmaamay farqiga u dhexeeya

fekeridda iyo maskax badnida? Wuxuuna yidhi: “Maskax badnidu waa awood abuur, halka

fekeriddu tahay xirfad la barto“ (Halbeeg: bogga 92aad). Yaa caddeeyey tolow in maskax

badnidu tahay abuur, fekeridduna tahay xirfad waa ismoodsiis aan cidna sheegin, maskax

badnida waxa ka qeyb qaata deegaanka, goorta iyo goobta uu qofku ku noolyahay,

fekeridduna waa la mid oo intaasba way ka qeyb qaataan. Cilmi nafsiga sidiiisaba marka

la joogo wax la yidhaa “udhalasho” waa reebantahay oo waxa jira wax la dhaho “Laqabsi

: Adapation” iyo “Saameyn : Effect/Influene”, se waddaadku waa ku galgashey arrimahaas

oo wuxuu yidhi waa u dhalasho iyo xirfad la barto! Haddii ay abuur tahay sow gef kuma

aha caddaaladda Eebbe weyne oo ma noqonayso in uunkiisa uu u kala eexday. Haddii ay

se xirfad tahay maa la wada barto oo aadanuhu wada fekero?!

Intaas kadib waxa aynu usoo gudbi doonaa ciwaan hoosaad uu ubixiyey “Fekerka

Dabiiciga ah” wuxuu yidhi sida tan: “Fekeriddu waa shaqo maskaxeed noolaha oo dhammi

adeegsado, waa dareen dabiici ah oo ku wada abuuran, hase yeeshee waxa lagu kala

duwanyahay heerka fekerka, waxa laga fekerayo, tayada fekerka, isla markaana waxa kala

duwanaanta ujeeddada marka horeba laga leeyahay fekeridda iyo midhaha ugu

danbeynta laga goosanayo.”Qodobka halkan ku jira ee in la dul istaago mudan ayaa

wuxuu yahay fekerka kolka qofku uu bilaabayo ee uu shay la soo darsey oo uu isweydiiyey

ka fekerayo, ma jirto cid og ama ka war heysa fekerka waxa kasoo bixi doona. Waxa sida

oo kale qasab ah maxsuulka ama natiijada fekerkaagu wax ay noqoto ee ay kuu goyso

waa qasab in aad qaadataa haddii kale xaqiiqda iyo runta fekerkaaga lama noolaan kartid

ee waa in aad kutiri kuteenta la noolaataa. Kaas ayaa feker la odhan karaa, se wadaadku

wuxuu leeyahay ujeeddada marka horeba laga leeyahay fekeridda iyo midhaha ugu

danbeynta laga goosonayo oo ah mid khilaafsan fekerka naftiisa waxa la dhahaba.

Wadaadku wuxuu haddana dusha ka korey caqliga xorta ah oo wuxuu yidhi: “Haddii

caqliga shaqadiisa laga leexiyo oo xadkiisa la dhaafiyo, sharciguna uu dabri waayo oo uu

ilaalin waayo wuu nusqaamaa, oo garasho beelaa.” (Halbeeg: bogga 114aad).

Iswayddiintu waxa ay tahay qodobkanna ka dhex muuqataa caqligu siduu wax u ogaado

ma aha in uu dabar yeeshto, sideedaba caqligu waxa u asal ah xornimo iyo siduu doono

in uu u fekero, se waxa caqliga dib u dhiga waa dabarka uu sheegayo ee uu leeyahay hala

dabro caqliga oo hala seeteeyo si uu u bakhtiyo oo wax iswayddinta iyo danabku uga

guuro!

9

8. Iska Hor-imaadka Hadallada

Qoraagu haddana iska hor-imaad buu ku kacey oo shay uu diidanaa, ayuu haddana

cuskadey mar danbe, tusaale ahaan wuxuu ku tilmaamey (bogga 107aad) wadaad la

dhaho Sh Muxammed Saadiq Muqalas oo muddo badan ka tirsanaa baarlamaanka

Yaman, kadibna ka baxay oo meel adag ka istaagey in la galo baarlamaannada (almacnow

wuxuu aaminey in aaney bannaaneyn in laga mid noqdo baarlamaanada hadda jira).

Haddaba isaga oo qoraagu u muuqda in uu wadaadka ku raacsanaa aragtidiisaa ayuu

haddana bogga 106aad ku tilmaamey isaga oo qeexaya xuquuqda siyaasadda wuxuuna

yidhi: “Waa xuquuqda muwaadinku u leeyahay in uu qayb ka noqdo maamulidda arrimaha

dalkiisa, wax dooran karo lana dooran karo”.

Waana halkan meesha qodobka iska hor-imaadku ku jiro qeexitaanka uu cuskanayaa waa

kii dimuqraadiyadda caalamiga ah ee ahaa shacabku wax baa ay dooran karaan waana la

dooran karaa, hore-na wuxuu u xusey wadaadkiisii macalinka u ahaa ee Muxammed

Saadiq oo meel cad ka istaagey dimuqraadiyadda oo baarlamaanku hoos yimaado, Yaab

badnaa!! Kolka uu intaas ka soo gudbey wuxuu u yimid oo uu ka hadley ilaalinta

xorriyadda oo wuxuu yidhi: “Ilaalinta xorriyadda iyo xushmeynta Aadanuhu waa arrin asal

ahan sharcigu sugay, Alle-na jinsiga ilma Nebi Aadan waxa uu siiyey xurmo iyo karaamo

sida ku cad Aayadda 70aad ee suuradda Israa…. Haseyeeshee, karaamayntaas waxa

gundhig u ah diinta, haddii markaas laga saaro xayndaabkii diinta oo ay isu rogto ilaalinta

karaamaynta Aadanuhu mid lagaga hor yimaaddo sharcigii karaamada siiyey iyo diintii,

waxa ay noqoneysaa xagjirnimo iyo xad-gudub waxyeello ku ah karaamada Aadanaha….

“ (Halbeeg: boggaga 122 – 123). Haddaba qoraagu halkan wuxuu xorriyadda iyo

karaamada Aadanaha uu Eebbe siiyay halbeeg uga dhigayaa Islaamnimo, haddeynu si

hoose u fasirno waxa weeye diinta Islaamka qofka heysta iyo qof aan heysan ma sinna oo

waxaa xorriyad iyo karaamo badan kan Muslimka ah, waxaana hubaal ah in haddii sidan

la dhaho ay kaaf iyo kala dheeri tahay in la yidhaa Aadanuhu waa simanyihiin ama

caddaalad baa loo falay. Wadaadku wuxuu rabaa xaqii iyo xuquuqdii Alle siiyay Aadane

oo dhan in uu Muslinka u gaar yeelo, taasna Eebbe ma amrin.

Wuxuu haddana isku dhex qasay halbeegyo bari iyo galbeed kala jira, tusaale ahaan

wuxuu yidhi: “Xagjirnimada maro ku dhegga ah waxa ka mid ah in dadka lagu colaadiyo

diinta Islaamka iyo rumayntooda ay u aaminsanyihiin in ay tahay hab nololeedkeeda saxda

ah ee adduunka iyo dariiqa badbaadada ee aakhiro”. Haddaba tan oo kale waxa la dhahaa

in la duudsiiyo dadka xorriyadda diinta ama rumaysadka waana nooc cunsuriyad ah ee

ma aha xagjrinimo, se xagjirnimadu waa ta uu waddaadka qorey buuggan aaminsanyahay

ee ah “Xorriyad iyo karaamo maleh wax aan Islaam ahayn” iyo xadka murtadka hala mariyo

cidda Islaamka ka baxda iwm.

10

Qoraagu qeybtan gebagabadeeda wuxuu allifey sheeko weyddiin iyo warcelin ku dhisan

oo uu ka tusaaleynayo caqlaaniyiinta uu sheegayo iyo iyaga (wadaaddada ah) laakiin u

muuqata mid dhinac ka raran sababta oo ah, maadaama oo uu isagu yahay kan sheekadan

allifey wuxuu wax bilaa xujo ah oo doodba meesha ku heyn ka soo qaadaya kooxda uu

ugu yeedhay “Caqlaaniyiinta” isaga oo buunbuuninaya wadaaddada dooddooda,

sheekada dhexdeeda gaar ahaan bogga 163 wuxu ku sheegay: “Isha aan annagu diinta ka

qaadannaa waa daliilka kitaabka iyo sunnada, labadaas cidna kama hormarino” isaga oo

buuggiisa boggaga hore ku tilmaamey in “Diinta ay ka qaataan kitaabka, sunnada,

ijmaaca” mar kalena yidhi “waxa aanu ka qaadana diintayada Kitaabka, sunnada iyo

culimada” waxanoo iska hor imaad ah miyuusan u deymo laheyn tolow qoraagu?

9. Ogaalka, Felsafadda iyo Aadanaha

Waxyaabaha la yaabka leh ee buugga aad ku dhex arkayso waxaa ka mid ah in dadka uu

u kala qeybinayo “dad wax kasta loo sheegi karo” iyo “dad wax gaar ah loo sheegayo”

isaga oo u sababeynaya mugga caqligooda ama heerka garaadkooda, tusaale ahaan intuu

qiso carruureed soo tebiyey ku sahabsan boqor riyo arkay, kadibna qof u fasira doontay

oo midna si ugu sheegay oo uu xidhey, haddana ku kale si kale ugu sheegay ayuu yidhi:

“Sidaa awgeed ayey habboon tahay qofka dadka wax u sheegayaa in uu u sheego wax ay

dareen ahaan iyo caqli ahaanba qaadan karayaan.” Kadib wuxuu soo arooriyey laba

odhaahood oo loo kala tiiriyo Cali Binu Abii Daalib oo odhaneysa “Dadku wax ay fahmi

karaaan u sheega ma waxaad dooneysaan in Alle iyo Rasuulkiisa la beeniyo?” iyo hadal

kale oo loo tiiriyo Cabdilaahi Ibnu Mascuud “Dadka haddaad uga sheekayso arrin aanu

caqligoodu qaadi karin, waxa hubaal ah in ay qaarkood fitno ku noqonayso.” (Halbeeg:

bogga 132aad). Hadalladan uu soo xigtey qoraagu ee uu awrka ku kacsanayo wuxuu uga

dan leeyahay in uu yidhaahdo waxyaabaha qaar ayaan bulshada loo sheegi karin oo u

baahan in laga qariyo sida khilaafka ururrada wadaaddadu hoggaamiyaan ka dhex

aloosan oo uu u qiil dayanayo, waa se laga yeelayn oo dadku 30 dabshid ka hor halka ay

taagnaayeen maanta waa ka gudbeen oo wax kasta in ay maqlaan oo akhriyaan ayey

diyaar uyihiin. Waxaana halkaas ku burbureysa beeno badan oo muqaddasnimo dhaxal u

helay, se agoomo noqon doono.

Intaa kadib wuxuu dhaleecayn iyo eedayn dusha kala korey cilmiga felsafadda oo u ula

muuqda wadaaddadu in ay aad uga didaan oo caqliga ku dhisan iyo doodihiisa,

maadaama oo waddaadadu caqliga ay isku yihiin dab iyo foox, wuxuuna yidhi: “Cilmiga

felsafaddu waxa uu ka mid yahay culuunta caqliga ee falaasifadii hore ee Giriigga laga

dhaxlay, dhibtiisuna waxa weeye in aanu lahayn marjiciyad/garsoor/ ka baxsan caqliga

Aadmiga.” (Halbeeg: bogga 137aad). Haddaba ugu horreyn felsafaddu waa raadinta

xaqiiqda iyo ogaalka, jiritaanka, sababeynta iwm. Lamana yaqaano xilligey soo

11

billaabmatey, se qoraallada la hayo ee ugu qadiimsan waa kuwa giriiga, se ma aha iyagu

kuwii ugu horreeyey ee keena cilmigan. Si guudna cilmigani maaddaama oo uu ogaal

,jiritaan, xaqiiq iwm ku saleysanyahay waa mid u muuqda in uu Aadanaha la soo

billaabmey, maaddaama oo uu Aadanaha oo keli ahi arrimahan uu isweyddiiyo oo cid la

wadaagtaa aysan jirin. Intaas haddaynu ka soo gudubno, qoraagu wuxuu durbadiiba ku

eedeeyey in aysan lahayn marjiciyo ama halbeeg oo keliyaata meesha ay cuskataa ay

tahay caqliga, haddaba wadaaadku wuxuusan fahamsaneyn in caqligu yahay mid la wada

wadaaago (Common Share) oo aan ahayn wax dad gaar ahi heystaan, laakiin se halbeegga

diimaha haddii la soo qaato waa wax dad gaar ahi aaminsanyihiin oo aan laga wada

sinneyn, sidaas darteed baa felsafaddu caqliga halbeeg uga dhigatey iyo meel lagu kala

baxo, sidaa si la mid ah waxa ay cuskataa felsafaddu aqoon itus oo itaabsiida ku dhisan

(Scientific facts), se ma aqbasho kutiri kuteenta iwm.

Intaas kadib waxa uu haddana soo xigtey odhaah uu yidhi faylasuufkii Faransiiska ahaa ee

Rene Descartes oo ahayd: “In aan joogo oo aan wax jira ahay, waxa u daliil u ah in aan ka

fekerayo joogitaankayga.” deedna wuxuu yidhi: “Taa macnaheede waxa weeye ninku

wuxuu ka shakisan yahay in uu yahay wax jira, haseyeeshee waxa la yaab kale ah inuu

shakigiisa u daliishado jiritaankiisa!” Laakiin wadaadka waxa ka hoos baxdey in odhaahda

sare ee uu soo xigtey uu allifey isla Rene Descartes oo uu qoraagu mar danbe odhanayo

“Falsafadda noocan ah beryahan dambe waxa ku caanbaxay faylasuuf Faransiis ah oo lagu

magacaabi jirey: Rene Diikaartis (1596-1650). Haddaba wadaadku markan bad aan

baddiisii ahayn buu faraha la galey shakiga uu la yaabbanyahay waa wax caadi ah marka

felsafadda jiritaanka (Ontology) la joogo. Waxa sidoo kale xusid mudan qofna bilaa xujo

wax iskama dhaho ee waxa wanaagsaneyd wadaadku bal in uu felsafadda wax ka soo

akhriyo oo soo daraaseeyo kadib naqdinteeda ugada galo. Se nasiib darro budhka ayuun

buu la dul korey.

Qoraagan wadaadka ahi haddana wuxuu u gudbey in uu dusha ka koro niman uu ula

baxey“Caqlaaniyiin” isaga oo ku eedaynaya isburino badan bal mid ka mid ah aynu soo

qaadano oo uu yidhi: “Sheegashada caqliga ka madhan ee danaysiga ahi, waa ta ku

baaqeysa in ay gabadhu xor u tahay qaawinta madaxeeda, ee haddana xagjirnimada u

aragta inay isla gabadhaas lafteedu madaxeeda qariso marka ay doonto!” (Halbeeg:

bogga 159aad). Qodobkan waxa ka dhex muuqata in wadaadku ciil u qabo gabadhu in ay

madaxeeda qariso, iyada gabadha ah) ayey u taal hadday qarsaneyso iyo haddey

qaawisaba, oo mida ay doorato in lagu colaadiyo cid ku baaqdey ma jirto, ma sheegin

gabadh niqaam xidhatey oo goobaha qaar looga diido sababo la xidhiidha amni darro iyo

in ay wax kale ku qarinayso niqaamka amaba se uu nin yahay oo amniga carqaladeynayo

sida dhacdooyin badan oo kale oo ku sahabsan arrinta.

12

Qeybta Saddexaad ee Buugga

10. Xagjirnimada Fekerka

Haddii aynu usoo gudubno qeybta seddexaad oo uu ciwaan uga dhigey “Hirdanka Xaqa

iyo Baadilka” gaar ahaan ciwaan kale oo ugu magacdaray “Diinta iyo Mas’uuliyada

Dawladda” ee bogga 191, ayuu isku sidkey oo isku toley diinta iyo dawladda ammaaneyna

dagaalladii lagala hortagey kuwii waqtigii khaliifkii labaad ee Islaamka Abubakar Siddiiq,

sakada diidey salaadana oggolaa. Wuxuuna dabadeed walaaleeyey niman ku doodaya in

diinta iyo dawladda la kala fogeeyo isaga oo middaas tilmaamayana wuxuu yidhi:

“Doodda nimankaasi waa ta maantana ay soo bakhti afuufeen inta ku doodaysa in

dawladda iyo diinta la kala fogeeyo, oo aanay dawladdu shuqul ku yeelan qofka

cibaadadiisa, salaaddiisa iyo sakada toona… “ haddaba waxa is dul taag mudan in

wadaadku uurabo in qofka salaadda ikhtiyaarkiisa u dhaafa in la dilo, ka sakada diidana la

dilo. ka cibaadada kaba tanaasulana qoorta loo dheereeyo.

Waana midaas sababta qoraagu uu dawladnimada iyo diinta u rabo in la isku sidko, oo

uu alle ugu dhawaanayo, iyada oo ay ahayd qofka rumeysadkiisa guudba in aan faraha

lala gelin oo uu xor u noqdo, iyada oo nusuus badan oo Qur’aan ahi caddeynayaan, sida

in xaqu uusan qasab aheyn, diintuna qasab ahayn, kii doona gaaloobi karo kii doonana

uu rumeysan karo, iwm. Balse, waxaas oo dhan inta uu ka dul talaabsadey wuxuu diin ka

dhigtey dhaxal la qalloociyey oo sooyaalkii Islaamka loogu magacdarey, taas ayuuna

rabaa in uu adduunka iyo bulshada uu ka dhashey ee Soomaaliyeedba uu ku sandulleeyo

oo yidhaa taas baa diin alle ah, haddaad diiddaanna waa la idin gumaadayaa. Waxaan

markan oo kale iswayddiiyey tolow qoraaga buuggan iyo Al-Shabaab maxay ku kala

duwanyihiin? Deedna jawaabta iisoo baxdey waxa ay noqotey “Waa walaalkooda fekerka”!

11. Waaqic La’aanta iyo Mooganaanta

Waxa haddana aad buugga aad ugu tageysaa dhacdooyin quruumo hore laga soo

gudbey oo uu qoraagu maanta in ay jiraan u yaqiinsanyahay. Waxaa ka mid ah oo uu

yidhi: “ …. Haddana loollanka ugu muddada dheeraa ee Muslimiintu ku jireen waxa uu

ahaa hardankii u dhexeeyey Muslimiinta iyo Reer Galbeedka mucatabkudiirka ahaa. Reer

Galbeedku waxa ay ahaayeen ma quustayaal damac badan, awood darraduse gaadhsiin

wayday in ay xaqiijiyaan damacooda.” (Halbeeg: bogga 194). Qodobka in la dul istaago

mudan ayaa waxa uu yahay reer Galbeedka mucatab u-dirirka ahi xaggee joogaan

maanta? Se bulshooyin diin kasta laga soo helayo (waa reer Galbeedkee) sidee loogu tiirin

karaa in ay wada mucatab u-dirir yihiin?! Waa la yaabka ka buuxa buugga. Waxa ay midani

13

ka dhigantahay aniga oo qowmiyada Soomaalida ku sunta waa wada Al-Shabaab ama

Ciraaqiyiinta iyo Suuriyaanka ku sunta waa wada Daacish ama Al-Qaacido. Sidaa si la mid

ah reer Galbeedku muxuu damac kaga jiraa? Ma iswayddiin qoraagu, jawaabna

hadalkeedaba daa.

Hadduu u jeedo diinta Islaamka, dee dad Islaam ah oo reer Galbeed ahi waa jiraan,

hadduu horumar, ama wax kale u jeedana dee dadka maanta ugu horumarsan waa reer

Galbeed, kuwa ugu liitana waa innaga iyo in innala mid ah, ma garan damaca uu leeyahay

reer Galbeed baa leh ee uusan tilmaamin kana jawaabin damacoodu wuxuu yahayna. Ma

sheegi karo wadaadku in uu naceyb Suufinimo qabo e. Waxa uu cutub uu ugu magac

darey “Ma Tahay Muslim Qunyar Socod ah?” oo uu ku tilmaamey in xarun la dhaho RAND

(Research and Development Corporation) ay soo saartey daraasad 2007dii, taas oo ay ku

falanqeynayso Muslinka la jaanqaadi kara reer Galbeedka oo ay ka mid yihiin wadaaddada

Suufiyadu. Wuxuuna yidhi: “Daraasaddu waxa ay ka dhex xulaneysaa Muslimiinta duruqa

Suufiyada, si ay u noqdaan gacanyaraha qorshohooda….” (Halbeeg: gogga 204aad).

Ugu horreyn waddamada reer Galbeedku gaar ahaan xarunta RAND waddanka ay ku taal

(waa Maraykankee) waxa ay xaq uleeyihiin in ay qorsheystaan shacabkooda sida ay ka

dhiganayaan Muslin iyo mid aan Muslin aheyna waa dhoobanyihiin, wadaadkan buugga

qoreyna isaga oo Soomaali ah waxba laga warsan maayo waxa ka dhacaya siyaasadda

reer Galbeedka, haddii uusan isu heysan in uu dhulkaa leeyahay oo uu isagu adduunka

ugu sarreeyo. Waa ta labaade, Suufiyadu hadday iyagu noqdeen dad nabadeed oo aan

mushkilad ku heyn adduunka sida kooxaha kale, ma waxa madaxa loo saarayaa cid kasta

oo naceyb loo hayo in ay la shaqeeyaan. Xataa hadday noqoto in la isku xagxagto “reer

Galbeed baad la shaqeysaa”. Suufiyadu xaqiiqatan waa duruq nabadeed oo dunida gees

walba kaga noolaan kara, Gaal iyo Muslinba ka nabadgaleen. Cid kasta oo nabadda jecel

ayaa doonaysa in ay dalkeeda iyo shacabkeeda, wixii duruq doonaya in ay noqdaan

Suufiyiin, intii ay noqon lahaayeen xagjirro is qarxinaya.

12. Baraaruga Islaamiyiinta iyo Galbeedka

Kooxaha qoraaga buuggani u yaqaan baraarugga Islaamka ayaa ay wada shaqeyn fiican

hore uga dhexeysay reer Galbeedka. Tusaale ahaan: Burburkii Midowgii Soofiyeetka waxa

loo adeegsadey wadaaddada Salafiyada oo dagaal jihaad lagu sheegay kula galey dalka

Afgaanistaan, iyada oo hoosta ay ka fan gareynayeen reer Galbeedku, kadib markii laga

gaadhay dantii laga lahaana ayaa dibadda loo tuurey oo argagixiso loogu yeedhay, oo

maantana ay kun kooxood sii kala yihiin sida: Alqaacida, Alshabaab, Daacish, iwm.

Dhammaan ragga ka soo wada dagaallamay Afgaanistaanna ay yihiin kuwa aasaasey

Alshabaabta maanta oo hore loogu yaqaaney Al-Itixaad, kadibna loo kala jabey qolo

14

fadhiisatey waa Ictisaam e, oo uu wadaadkan buugga qorey ka mid yahay iyo qolo sii

wadday dagaalka waa Alshabaab e.Waxa sida oo kale xusid mudan hadal aad u saameyn

badan oo ay tidhi Hilliary Clinton oo ahaa: “Dadka aan maanta la dagaallameyno

(argagixisada) annaga ayaa abuurney 20 dabshid ka hor.” Markaad arrimahaas iyo

sooyaalkaas kaydsan aad akhrido waxa aad iswayddiineysaa tolow yaa reer Galbeedka u

gacnayare ah? Ma Suufiyadda Mise Salafiyadda?

Kadib intaas markuu ka soo gudbey ayaa wuxuu tilmaamey halbeeg ay xarunta RAND soo

bandhigtey oo ah waa siduu yidhiye “Muslimka Maro ku-dhegga ah iyo Muslimka Qunyar

Socodka ah” Haddaba jadwal uu u tiirinayo RAND ayuu soo qaatey oo ka kooban

labadaaas Muslin iyo halbeegyada loo dhigey oo kala ah: ku dhaqanka shareecada, isku

badhxida shareecada iyo qawaaniinta kale, muxuu ka qabaa cusbooneysiinta fahanka

diinta? Jihaadka Alle darti loo dagaallamo, wax ka sheegidda diinta Islaamka, in qofka lagu

ciqaabo wax ka sheegga diinta laguna fuliyo xadka riddada, muxuu ka qabaa sinnaanta

ragga iyo dumarka? Muxuu ka qabaa Suufinnimada iyo qabuuraha? Xorriyada caqiidada,

colaadinta Yuhuudda, dagaalka argagixisada lagula jiro muxuu ka rumaysanyahay? Iyo

waxyaabo kale oo aan lasoo koobi karin ayaa jadwalka ku qornaa.

Arrimahan ayaa iyagu u muuqda qaar ku kala suntan dadyow kala duwan tusaale ahaan:

Colaadinta Yuhuudda wuxuu wadaadku qabaa in ay diin iyo iimaan tahay, in dad Eebbe

abuurey la naco, halka uu in dad kula mid ah loo arko uu wadaadku kuu aqoonsanayo in

aad tahay qof ay RAND tababaratey oo afkaarteedii hirgelinaya. Sidoo kale dagaalka

argagixisada lagula jiro cid taageeraysaa ma jirto aan ka aheyn wadaadkan iyo xertiisa.

Halbeegyada ay ka midka yihiin Suufinnimada sidee ayuu arkaa? Waddaadku wuxuu u

arkaa in ay diinxumo iyo toosnaana la’aan in ay tahay oo uu keligii (Salafinimada) uu

saxanyahay. Halka haddii aad dad walaalahaa ah oo in ay noolaadaan oo jiraan oo

fahankooda loo daayo mudan aad u aragto aad ku suntan tahay reer Galbeed raac iyo

RAND xerteedii. Yaab!!

Dhanka kale, xorriyadda caqiidada oo ka mid ah iyaduna halbeegyada ayaa ah mid aan

hore usoo tilmaanay in aysan ahayn wax qasab ah oo Allena meel cad ka istaagey, halka

qoraagu u arko in kii ka baxa oo diin kale ku beddesha qoorgeyntu ay ku waajibtey

korkiisa. Isaga oo qofkii aan fikirkan aaminsanayn uu agtiisa kaga suntanyahay Muslinka

qunyar socodka ee reer Galbeedka u hoggaansamey. Halka qofka aan aaminsaneyn

xorriyadda caqiidadana uu agtiisa Muslin toosan uu yahay, isaga oo qofkani uu si guud

marka loo eego uu noqonayo fallaago aan laga fadhiyi karayn oo in la iska qabto istaahila.

Tusaalaha ugu habboon ee aan ka bixin karaana waa Daacish iyo Alshabaab hab-

dhaqankooda waa kaas Muslinka uu wadaadku doonayaa ee ma aha ninka wada

noolaanshaha iyo ixtiraamka raba.

15

13. Nacaybka Suufiyada iyo Taageeridda Al-Shabaab

Waxa kale oo uu qoraagu u soo gudbay in uu ka sheekeeyo Suufiyada oo uu dusha ka

koro oo uu cay iyo dhaleecayn aan loo meel dayin sidii horeba aynu soo aragnay uu kula

dul dhaco. Deedna wuxuu yidhi: ”Maanta waxa ay rag diiddan yihiin in uu wadaadku

maamulka ummadda talo ku yeesho, aragti ku yeesho oo madaxbannaani tolka ka

tolowsan is bido!“ (Halbeeg: bogga 231aad). Middaas uu xusay waa waxba kama jiraan,

sababta oo ah wadaadku bulshada waa ka mid, se in wadaaddadu koox noqdaan bulshada

ka takooran oo wixii dastuurka iyo maamulkuba ay mucaaradaan waa middaas ta keentay

in wadaadka la is qabto oo laga soo horjeesto, sidaa si la mid ah wadaadku wuxuu rabaa

xil iyo mas’uuliyad aysan bulshadu u igman in uu ku jujuubo shacabka. Waxa u raacda in

uusan doorasho diyaarba u ahayn, laakiin taa beddelkeeda uu meel walba guddi ku

yeesho, cid dooratayna aysan jirin!

Haddaba markan waxa aad toos u arkeysaa isaga oo qoraagu si aan gabbasho lahayn u

taageeraya Al-Shabaab wuxuuna yidhi: “Isku dhaca ay iska horyimaaddeen duruqa

Suufiyada iyo ururrada dacwadda ee baraarugga Islaamku, waxa uu keenay in kaalintii ay

Suufiyadu bulshada ku lahayd wiiqanto, doorkoodii culimanimana soo gaabto. Taasi waxa

ay dhaxalsiisay colaadin xoog leh oo ay u qaadaan ururradaas iyo culimadoodaba.

Hanaqaadkii maxaakiimta ee Soomaaliya iyo tallaabooyinkii xabaalo qufka ahaa ee

xarakada Alshabaab ku fulisay maqaamyo ay Suufiyadu barakaysan jirtay, ayaa abuurtay

kacdoon wax iska caabbin ah oo ay isku ururrsadeen qaar ka mid ah duruqii Suufiyadu….”

(Halbeeg: bogga 233aad). Halkan waxa ka cad ururrada baraarugga Islaamka ee uu

buuggiisa inta badan ku carrabaabayaa taageerana u muujinayaa, waa Maxaakiimtii

2006dii Koonfurta ka jirtey iyo Alshabaabta maanta oo aynu aragno natiijada ka soo

baxdey jiritaanka iyo joogintaankooda ayuu wadaadka buugga qoreyna culimo baraarug

Islaam ku suntey.

14. Xagxagashada Akhriska, Qoraalka, Afka iyo Dimuqraadiyadda

Wadaadku intaas kadib wuxuu kobcinta aqoonta iyo kor u qaadidda wax akhriska iyo wax

qoridda, ururrada xuquuqda aadanaha/dumarka, dimuqraadiyadda, maamul wanaagga

iyo caddaaladda uu ku tilmaamey qorshayaal ay xarunta RAND ka dambeyso. Awalba

wadaad Af-Soomaali wax ku qoriddiisa ama kor uqaadistiisa lagama sugeyne, se in ciddii

wax tarta oo dedaal dheeraad ah u muujisa afkiisa hooyo ma gaalaraacnimo iyo

qorshayaal qalaad baa? Se xuquuqda dadka iyo caddaaladda, maamulka iwm oo laga

shaqeeya sow hawl cid kasta rabtao ma aha oo loo wada baahi qabo, goormey noqotey

wax la isku xagxagto?

16

15. Carabaynta Isirka iyo Afka Soomaalida

Qoraagu wuxuu asalka Soomaalida u aqoonsanyahay sida ka muuqata buuggiisa dad ka

hooseeya Carabta wuxuuna yidhi: “Waxa ka mid ah kuwo hawshoodu tahay in ay Soomaali

ka gooyaan xidhiidh kasta oo Carab ku xidhi kara, waxa ay la dagaallamaan Af-Carabiga,

iyagoo isku daya in ay wax walba Soomaaliyeeyaan, laga bilaabo magacyada

noocyadooda kala duwan, beddelida wixii suuraggal ah ee kelmadaha Carabiga ah ee Af-

Soomaaliga ku jira, abuuridda nacaybka Carabta, Afrikaameynta Soomaalida isir ahaan, af

ahaan, dhaqan ahaan iyo dan ahaanba intaba.” Haddaba qododbka in la dul istaago

mudan ayaa ah wadaadku ma wuxuu rabaa in aan Carab xidhiidh la wadaagno? Xataa

haddii uusanba jirin xidhiidh in la sameeyo, se maxaa Soomaali iyo Carab kaba dhexeyn

kara diin Islaam mooyee bal wax kale oo ay wadaagaan ha sheego?

Se Af-Carabiga oo lala dagaallamaa wax jira maba aha sababta oo ah qorayaasha

Soomaaliyeed badankood Af-Carabiga wax waa ku akhriyaan, waxna waa kusoo

turjumaan oo cid cunsuriyeynaysa Af-Carabiga ma jirto haddii uusan isagu wax isku

rakibeyn sida lagu ogaa. Kelmadaha Af-Carabiga hadda loo yaqaan ee Af-Soomaaligana

ku jira horena waan u sheegee ilaa la sameeyo daraasad labada dhinacba ah oo loo

dhanyahay, wax la aqbali karo ma aha in la yidhaha kelmaddaas Af-hebel baa iska leh, ma

sheegin haddii wadaadku uu leeyahay Carabta wax kasta oo ay sheegtaan halooga

tanaasulo. Dhinaca kale, wixii magaalow ah ee afka Soomaaligu ka soo ergisto af kale

badanaa asalnimo looma xisaabiyo. Waxa asalka ah waa in afka laga eego halka uu hidde

u leeyahay. Miyigana hal eray oo Ingiriis ah ama Carabi ah kuma soo helaysid oo la

adeegsado, sida: guurka, dharka, cuntada, agabka la adeegsado, deegaanka, iwm.

Hadduu qoraagu moodayo erayada: surwaal, cabbaaya, khamiis, sariir, in ay wax u

dhimayaan hoddanimada Af-Soomaaliga, taasi ma dhacayso. Sababta oo ah waa wixii

lagu magaaloobay, hiddena uma lihin. Arrinta kale ee ah Afrikaameynta, ugu horreyn wax

hadda cusub oo la Afrikaameynayaa ma jiro, sababta oo ah Soomaalidu qaaradda Afrika

ayey degtaa ma wuxuu na leeyahay wadaadku yaan la odhan dhulkan bay u dhasheen ee

hala yidhaahdo Ciraaaq, Yaman iyo Sucuudiga ayey ka soo jeedaan? Taasi wa mid aan

dhaceyn hore, hadda iyo hadhowba. Sidoo kale Soomaalida afkeedu in uu Afrika yahay,

isirkeeduna la midyahay oo dhiig iyo dhalasho wadaagaan dadyowga qaaradda Afrika ku

nool waa mid muuqata, haddii uusan wadaadku Carabnimo rabin horeba loogu

hungoobey.

17

Gunanaad

Guntii iyo gebagabadii gorfeynta buuggan “Halbeeg” intaas ayaan kusoo afmeerayaa.

Waxaan aad ugu mahadnaqayaa qoraaga buugga Dr. Cabdiqani Xuseen Maxamed

(Beder) oo runtii nala wadaaggey fikirkiisa iyo aqoontiisaba oo aannu uga fadhinno

buugaag badan oo kale in uu soo bandhigo, deddaalkiisana aan aad ugu dhiirrigelinayaa.

Waxa sida oo kale aan uga mahadnaqayaa Af-Soomaaliga wacan ee bilaa mirgashada ah

ee uu buugga kusoo tebiyey oo ah mid uu qoraaga buugga iyo cid kasta oo ka qeyb

qaadatey hawshiisaba ay ku mahadsantahay. Waxaan rajeynayaa in gorfeynta buuggan

ay noqoto mid wax toosisa oo hagaajisa.

W/Q: Cabdifataax Xasan Maxamed “Barawaani”

Wordpress: www.abdifatahbarawani.wordpress.com

Web Official: www.indheergarad.com

E. Off: barawaani@indheergarad.com

Email: barawaani@yahoo.com

Kaltirsiga: Feebarweri, 07 2019.