GODIŠNJI IZVJEŠTAJ 2015...Renalni registar Bosne i Hercegovine Godišnji Izvještaj za 2015. godinu Halima Resić, Besim Prnjavorac Izdavač: Udruženje ljekara za nefrologiju, dijalizu

Renalni registar Bosne i Hercegovine

Udruženje ljekara za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju bubrega Bosne i Hercegovine

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ 2015

Sarajevo, septembar 2016.

Udruženje ljekara za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju bubrega Bosne i Hercegovine

Halima Resić, Besim Prnjavorac

Renalni registar Bosne i Hercegovine Godišnji Izvještaj za 2015. godinu

Sarajevo, 2016.

Renalni registar Bosne i Hercegovine Godišnji Izvještaj za 2015. godinu

Halima Resić, Besim Prnjavorac

Izdavač: Udruženje ljekara za nefrologiju, dijalizu i

transplantaciju bubrega Bosne i Hercegovine, Bolnička 25, 71000 Sarajevo

Urednik: Halima Resić

Telefon: +387 33 298 166

Email: [email protected]

Web site: www.undt.ba

Saradnici na Izvještaju:

Svi odgovorni lječnici u dijaliznim, nefrološkim i transplantacionim centrima u Federaciji Bosne i Hercegovine, Republici Srpskoj i Brčko distriktu Bosne i

Hercegovine

Sadržaj: Uvod .......................................................................................................................................... 1 DEMOGRAFSKA SLIKA BOSNE I HERCEGOVINE.......................................................................... 3 DIJALIZNI CENTRI U BIH UKLJUČENI U REGISTAR..................................................................... 4 SKRAĆENICE, POJMOVI I DEFINICIJE.............................................................................................. 6 OPĆI PREGLED ...................................................................................................................................... 8 Poglavlje 1 INCIDENT PACIJENTI................................................................................................. 10 Poglavlje 2 PREVALENT PACIJENTI ............................................................................................ 16 Poglavlje 3 DIJALIZNI TRETMAN - PREVALENT PACIJENTI .................................................. 23 Poglavlje 4 VASKULARNI PRISTUP KOD PACIJENATA NA HEMODIJALIZI........................ 28 Poglavlje 5 KRVNO PRENOSIVE BOLESTI KOD PACIJENATA NA DIJALIZI........................ 33 Poglavlje 6 DIJABETSKA NEFROPATIJA..................................................................................... 35 Poglavlje 7 BALKANSKA ENDEMSKA NEFROPATIJA.............................................................. 40 Poglavlje 8 KOMORBIDITET KOD RRT PACIJENATA............................................................... 43 Poglavlje 9 UZROCI SMRTI KOD PACIJENATA NA DIJALIZI .................................................. 48 Poglavlje 10 PREŽIVLJAVANJE....................................................................................................... 51 Poglavlje 11 PERITONEALNA DIJALIZA ....................................................................................... 56 Poglavlje 12 TRANSPLANTACIJA BUBREGA ............................................................................... 59 Poglavlje 13 UPOREDNI PODACI BOSNE I HERCEGOVINE SA EVROPOM ............................ 63 SAŽETAK NADOMJEŠTANJE BUBREŽNE FUNKCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI U 2015.

GODINI .......................................................................................................................... 66 ZAKLJUČAK ........................................................................................................................................ 67 POPIS TABELA I GRAFIKONA.......................................................................................................... 68 DODATAK 1: ERA-EDTA ŠIFRE I GRUPE PRIMARNIH BUBREŽNIH OBOLJENJA ................. 72

Predgovor

Hronična bubrežna bolest je prisutna u 10-20% opšte populacije, a modaliteti nadomještanja bubrežne funkcije variraju od zemlje do zemlje.

Renalni Registar Bosne i Hercegovine je osnovan sa ciljem prikupljanja, analize i distribucije podataka o krajnjem stadijumu hronične bubrežne bolesti u Bosni i Hercegovini.

Nekoliko glavnih ciljeva definiraju misiju Renalnog Registra BiH:

• da analizira populaciju sa krajnjim staduijumom HBB,

• da prati incidencu i prevalencu pacijenata sa HBB kao i etiologiju HBB, i

• da prati trend u mortalitetu i morbiditetu kao i preživljavanje pacijenata na dijalizi.

Ovaj Izvještaj prvenstveno obrađuje podatke za 2015. godinu, ali i daje usporedbe sa prethodnim godinama.

Autori ovog Izvještaja smatraju, da prikupljanje svih epidemioloških podataka o pacijentima sa krajnjim stadijumom HBB treba publikovati jer će, samo na taj način, prikazati trend u nadomještanju bubrežne funkcije u Bosni i Hercegovini u proteklom periodu. Nadamo se da će ovaj Izvještaj, kao i nedavno izdata Publikacija, biti korisni zdravstvenim djelatncima kao i relevantnim zdravstvenim strukturama u Bosni i Hercegovini sa ciljem unapređenja kvaliteta liječenja ove specifične populacije pacijenata.

Zahvaljujemo se svim kolegama iz dijaliznih centara u Bosni i Hercegovini na korektnom i ažurnom prikupljanju i slanju podataka za Renalni Registar, kao i našim statističarima na stručnoj pomoći.

Sarajevo, 22.09.2016. Autori

1

Uvod

Udruženje za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju Bosne i Hercegovine (UNDT BiH) osnovano je 1997. godine, a već 1999. godine je formiralo Renalni registar Bosne i Hercegovine i započelo sa prikupljanjem podataka. U 2000. godini od 18 dijaliznih centara u BIH odgovor je poslalo šest dijaliznih centara, da bi 2001. godine svih 20 dijaliznih centara poslalo podatke. Zahvaljujući izuzetno dobroj saradnji dijaliznih centara i Komisije za Renalni registar BiH od 2002. godine, podaci Renalnog registra BIH su prisutni u Evropskom renalnom registru (ERA-EDTA Registry 2004 Annual Report, Academic Medical Center, Department of Medical Informatics; Amsterdam; The Netherlands; July 2006). Bosna i Hercegovina je jedna od 30 evropskih zemalja koje učestvuju u prikupljanju i obradi podataka o terapiji nadomještanja bubrežne funkcije, odnosno jedna od 18 zemalja čiji Renalni registar prikuplja i uređuje bazu individualnih podataka (za svakog pacijenta pojedinačno), i te zbirne podatke šalje u Evropski renalni registar sa sjedištem u Amsterdamu; Od 2003. godine – Saradnja-učešće sa ERA-EDTA Registry u sekciji “B” (contributing aggregated patient data) a od izvještajne 2011. godine – Saradnja-

učešće sa ERA-EDTA Registry učešćem u sekciji “A” (contributing individual patient).

Ovdje treba napomenuti da je prelazak na prikupljanje individualnih podataka donio novi kvalitet našeg Registra, preciznije i potpunije podatke o svakom pacijentu pojedinačno, ali i revidiranje pojedinih pokazatelja iz perioda kada su podaci prikupljani i prezentovani zbirno.

Svi podaci iz Evropskog renalnog registra i Renalnog registra Bosne i Hercegovine mogu se naći na Web stranicama: www.era-edta-reg.org odnosno www.undt.ba

Dugujemo veliku zahvalnost gđi dr. Kitty Jager, direktorici ERA-EDTA Registra na pomoći i podršci koju nam je pružala a pruža i sada u našem radu.

Takođe dugujemo zahvalnost svim odgovornim ljekarima u dijaliznim i transplantacionim Centrima, čija imena ćete naći u ovom Izvještaju.

Bez odgovornih ljudi iz oblasti statistike Registra ne bismo mogli obuhvatiti adekvatno sve podatke i zato dugujemo zahvalnost i njima koji su obavili taj dio posla.

Uvod

2

Metodologija prikupljanja i obrade podataka

Podaci u ovom Izvještaju, najvećim dijelom, rezultat su prikupljanja istih od dijaliznih centara u Bosni i Hercegovini putem prigodnih Upitnika, kreiranih na bazi zahtjeva i potreba Renalnog registra Bosne i Hercegovine kao i za potrebe ERA-EDTA Registra. Ti zahtjevi su bazirani na dobijanje podataka za potrebe Registra, ali i za šire analize, naprimjer za potrebe izrade raznih prezentacija o nadomještanju bubrežne funkcije kod pacijenata u Bosni i Hercegovini.

Dio podataka u Izvještaju preuzet je od ERA-EDTA Registry i korišten je

za uporedbu nadomještanja bubrežne funkcije u Bosni i Hercegovini sa stanjem ove problematike u Evropi i svijetu.

Demografski podaci koji figurišu u Publikaciji, koji su osnova za izračun incidence i prevalence, su iz 2004. godine i nisu najpouzdaniji, iz dobro poznatih razloga, a preuzeti su od Statističkog zavoda BiH.

Za statističku obradu podataka korištena je SPSS 14.0 aplikacija za obradu podataka.

Sarajevo, septembar 2016. godine

3

DEMOGRAFSKA SLIKA BOSNE I HERCEGOVINE

Lokacija: Jugoistočna Evropa

Površina: 51.129 km2

Stanovništvo: 3.531.159

Dobna struktura:

Starosna grupa Muškarci Žene UKUPNO

0-19 godina: 403.876 (51,4%) 382.585 (48,6%) 786.461 (22,3%)

20-44 godina: 622.464 (50,90%) 600.947 (49,1%) 1.223.411 (34,65%)

45-64 godina: 496.786 (48.75%) 522.505 (51,25%) 1.019.291 (28,85%)

65-74 godina: 128.920 (43,85%) 165.104 (56,15%) 294.024 (8,32%)

75 godina i više: 80.224 (38,60%) 127.748 (61,40%) 207.972 (5,90%)

4

DIJALIZNI CENTRI U BIH UKLJUČENI U REGISTAR

Broj dijaliznih centara uključenih u Registar: 27

Broj centara bez HD jedinica: 1

Broj dijaliznih centara na milion stanovnika: 13

Broj dijaliznih centara: 27

Broj ljekara: 97

Broj medicinskih sestara: 480

Broj dijaliznih aparata: 568

Slika 1: Dijalizni i transplantacioni centri u Bosni i Hecegovini na dan 31.12.2015. godine

Dijalizni centri uključeni u registar

5

Nazivi dijaliznih centara uključenih u registar (Po abecednom redu gradova u kojima dijalizni centri postoje) RB Grad Naziv centra Glavni ljekar 1. Banja Luka Internacionalni dijalizni centar Banja Luka Slavica trninić 2. Bihać Eurodijalizni centar Bihać Mirjana Mujakić 3. Bijeljina IDC Bijeljina Ljiljana Lukić 4. Brčko Bolnica Brčko DC Vera Marinčić 5. Doboj Hemodijaliza Doboj Gordana Žole 6. Foča Klinički centar Foča Marijana Kovačević 7. Gračanica Dijalizni centar Gračanica Nermin Slamnik 8. Gradiška Dijalizni centar opšte bolnice Gradiška Aleksandar Arrežina 9. Ilidža-Sarajevo Satelitski centar za hemodijalizu Ilidža Emir Avdić 10. Istočno Sarajevo KCMF Ist. Sarajevo centar za hemodijalizu i nefrologiju Olivera Šešlija 11. Laktaši IDC Banja Luka II-Laktaši Aleksandar Arežina 12. Konjic JU Opća bolnica Konjic - Centar za hemodijalizu Indira Španja 13. Livno Centar za hemodijalizu Livno Zdenka Kelava 14. Mostar Centar za hemodijalizu KB Mostar Slavica Ćorić 15. Odžak Županijska bolnica Orašje - Odjel za dijalizu Odžak Želimir Stipančić 16. Prijedor Bolnica Prijedor DC Ljubomir Vuković 17. Sarajevo Centar za hemodijalizu KCU Sarajevo Halima Resić 18. Sarajevo Institut za nefrologiju KCU Sarajevo Senija Rašić 19. Sarajevo KCU Sarajevo-Pedijatrijska klinika-Nefrološko odjeljenje Danka Pokrajac 20. Šamac Centar za hemodijalizu Šamac Nenad Petković 21. Tešanj Centar za dijalizu opća bolnica Tešanj Besim Prnjavorac 22. Travnik JU Bolnica Travnik Džemil Hrnjić 23. Trebinje Opšta bolnica Trebinje Branimir Čihorić 24. Tuzla UKC Tuzla Enisa Mešić 25. Zenica Centar za dijalizu Kantonalne bolnice Zenica Lejla Hantalašević 26. Zvornik Zdravstveni centar-Odsijek za hemodijalizu ZC Zvornik Koviljka Bogićević 27. Živinice Dom zdravlja Živinice - Dijalizni centar Mersiha Čerkezović

6

SKRAĆENICE, POJMOVI I DEFINICIJE Skraćenica Pojam/definicija

BEN Balkanska endemska nefropatija BiH Država Bosna i Hercegovina CAPD Kontinuirana ambulantna peritonealna dijaliza CCPD Kontinuirana ciklična peritonealna dijaliza CRRT Kontinuirana zamjenska bubrežna terapija DC Dijalizni centar Brčko DC Distrikt Brčko Bosne i Hercegovine DM Dijabetes melitus EPO Eritropoetin ERA-EDTA European Renal Association- European Dialysis and Transplantation Association ESRD Terminalno zatajenje bubrega FBiH Entitet Federacija Bosne i Hercegovine FMC Fresenius Medical Care GN Glomerulonefritis/skleroza HbsAg Hepatitis B virus HBZ Hronično bubrežno zatajenje HCV Hepatitis C virus HD Hemodijaliza HDF Hemodijafiltracija HF Hemofiltracija HIV Virus humane imunodeficijencije HT Hipertenzija KBC Kliničko-bolnički centar KCU Klinički centar univerziteta Misc Razno MRSA Meticilin rezistentni Staphylococcus aureus PD Peritonelna dijaliza PKD Policistični bubrezi, odrasli tip Pmp (pmp) Na milion stanovnika PN Pijelonefritis RRT Nadomještanje bubrežne funkcije RS Entitet Republika Srpska RVD Renovaskularna bolest Tx Transplantacija bubrega UKC Univerzitetski klinički centar UNDT BiH Udruženje za nefrologiju, dijalizu i transplantaciju Bosne i Hercegovine

Skraćenice, pojmovi i definicije

7

Skraćenica Pojam/definicija

Unkn Nepoznato US United States USRDS United States Renal Data Sistem

8

OPĆI PREGLED

U 2015. godini u Bosni i Hercegovini je bilo 27 dijaliznih centra, dok je u 2005. godini bilo 24. S obzirom na porast dijalizne populacije i broja dijaliznih mjesta, pojedini dijalizni centri u FBiH, zbog neadekvatnih prostornih kapaciteta, rade u četiri smjene (dijalize). U Bosni i Hercegovini jedan dijalizni centar dolazi na oko130.000 stanovnika, u susjednoj Hrvatskoj na 89.500, u Crnoj Gori na oko 62.000, u Srbiji na 107.000 stanovnika. Najveća koncentracija dijaliznih centara u Bosni i Hercegovini se nalazi na sjeveroistoku, u posavsko-semberskom regionu gdje je i dalje prisutna balkanska endemska nefropatija. Na jugu, u Hercegovini, egzistiraju tri dijalizna centra. Ova razlika je dijelom posljedica razlika u gustini naseljenosti stanovništva, ali, možda, i socijalnim i geografsko-klimatskim uslovima života. Zadovoljstvo je konstatirati da svi dijalizni centri sarađuju s Renalnim registrom Bosne i Hercegovine.

U FBiH nema privatnih dijaliznih centara, za razliku od RS gdje su svi centri privatizirani (Fresenius Medical Care).

Evaluacija podataka za Renalni registar je bazirana na prikupljenim podacima iz 27 dijaliznih centara.

U 2015. godini stopa incidence (na prvi dan) je iznosila 115,2 pmp (na milion

stanovnika), a prevalence 752,3 pmp. Broj incident pacijenata je povećan za 3,6% u odnosu na 2002. godinu, a broj prevalent pacijenata je povećan za 61,7%.

Incidenca novih pacijenata RRT (na prvi dan) u zemljama zapadne Evrope koje učestvuju u sekciji "A" Evropskog renalnog registra kreće se od 23 pmp (Ukrajina) do 218 pmp (Grčka), a prevalenca od 157 pmp (takođe Ukrajina) do 1250 pmp (Belgija, francusko govorno područje) (ERA-EDTA Renalni registar, Godišnji izvještaj za 2014. godinu, Amsterdam, http://www.era-edta-reg.org/files/annualreports/pdf/AnnRep2014.pdf. Od susjednih zemalja najveća je incidenca dijaliznih pacijenata u Hrvatskoj (157 pmp), a najmanja u Crnoj Gori (93 pmp). Prevalenca je, takođe, najveća u Hrvatskoj (1055 pmp) i najmanja takođe u Crnoj Gori (476 pmp). Uočava se da je prevalenca pacijenata na nadomjesnoj terapiji bubrežne funkcije u Bosni i Hercegovini manja nego u većini zemalja zapadne Evrope, te uglavnom na istom nivou kao u drugim zemljama jugoistočne Evrope. Incidenca RRT pacijenata u BiH se uklapa u evropski prosjek, te se može očekivati i porast broja prevalent RRT pacijenata u Bosni i Hercegovini narednih godina, što će, naravno, imati posljedice u smislu potrebe otvaranja novih dijaliznih centara i povećanja potrebnih finansijskih sredstava.

Opći pregled

9

Najzastupljeniji modalitet tretmana u BiH je standardna hemodijaliza u bolničkim HD centrima (u 2015. godini kod incident pacijenata (na 1 dan) 87,9% a kod prevalent pacijenata 86,4%). Broj pacijenata koji se liječe peritonealnom dijalizom stagnira, (u 2015. godini se smanjila u odnosu na prethodnu godinu) a broj transplantiranih pacijenata se konstantno povećava.

Može se reći da hemodijaliza dominira kao tretman u svim zemljama koje participiraju u Evropskom renalnom registru, ali i da većina evropskih država ima mnogo veći broj transplantacija bubrega. Tako je u Norveškoj ukupna prevalenca pacijenata sa bubrežnim transplantatom 657 pmp, a u Bosni i Hercegovini 78,7 pmp pacijenata ima funkcionalni graft (276 pacijenta).

Najčešća renalna oboljenja koja uzrokuju hronično zatajenje bubrega (HBZ) uključivši i incident i prevalent pacijente su; šećerna bolest, hronični pijelonefritis, hronični glomerulonefritis, hipertenzija i balkanska endemska nefropatija i to u sjeveroistočnoj Bosni. Balkanska endemska nefropatija je u dijaliznim centrima Posavine i Semberije i dalje vodeći uzrok terminalnog bubrežnog zatajenja. BEN na nivou Bosne i Hercegovine iznosi 1,1% kod incident pacijenata i 8,9% u prevalent pacijenata (na dan 31.12.2015.godine). U zemljama koje učestvuju u "A" sekciji ERA-EDTA Registra prevalenca pacijenata sa dijabetesom je od 42 pmp u Albaniji, do 306 pmp u Hrvatskoj. Bosna i Hercegovina ima manju prevalencu pacijenata sa dijabetesom (143,6 pmp) od Hrvatske (306 pmp), a veću od Srbije (131 pmp), Crne Gore (76 pmp). Incidenca (na 1 dan) pacijenata sa DM u zemljama okruženja je sljedeća: Bosna i Hercegovina 34,6 pmp, Hrvatska 46 pmp, Srbija 35 pmp i Crna Gora 32 pmp. Veću incidencu (na 1 dan) pacijenata sa DM su u Evropi 2014. godine imali Kipar (69 pmp), Francuska (36 pmp, Grčka (53 pmp), Belgija (35,5 pmp) i još neke zemlje. Napomena: svi uporedni podaci u ovom poglavlju koji se odnose na Bosnu i Hercegovinu su podaci na dan 31.12.2015. godine, dok su podaci o navedenim zemljama podaci ERA-EDTA Registra za 2014. godinu.

10

Poglavlje 1 INCIDENT PACIJENTI

Sažetak poglavlja 1

• Stopa incidence u 2015. godini na 1 dan je bila 114,4 pmp i najmanja je od 2005. godine.

• Od 2010 god do 2015. stopa incidence je relativno stabilna.

• Prosječna životna dob pacijenata je bila 61,4 godina; Medijana incident pacijenata je bila 63,0 godine.

• Od ukupno 404 pacijenta 243 su bili muškarci (60,1%) a 161 žene (39,9%).

• Osnovni uzrok terminalnog stadijuma HBB kod incident pacijenata je bio DM (122 pacijenta; 30,2%).

• U grupi pacijenata iznad 75 god. starosti vodeći uzroci zatajenja bubrežne funkcije bili su DM i PN.

• 87,9% incident pacijenata do 90 dana bilo je na hemodijalizi; 5,2% na peritonealni dijalizi a 4 pacijenta su u tom periodu transplantirani.

Poglavlje 1 Incident pacijenti

11

Incident pacijenti na 1 dan

U 2015. su bila 404 incident pacijenata (na 1 dan ), sa incident stopom od 114,4 pmp (na milion stanovnika). Od tih 404 pacijenta, 243 su bili muškarci (140,3 pmp), a 161 žene (89,5 pmp). Muškarci predstavljaju 60,1% svih incident pacijenata. Prosječna dob incident pacijenata bila je 61,4 godina, (medijana 63,0 godine).

Prosječna dob incident muškaraca bila je 61,0 godina (medijana 63,0 godina). Prosječna dob incident žena bila je 61,9 godina (medijana 63,0 godina). 2 bolesnika koji su započeli RRT u 2015. su bili mlađi od 20 godina.

114,4

120,9

115,2

111,2

113,4

105,5

127,4

130,3

122,3

131,7130,6

120,6

125,4

115,7

100

105

110

115

120

125

130

135

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Godina

Pm

p

Grafikon 1: Pmp Incident pacijenata (na 1 dan) po godinama

Tabela 1: Incident pacijenti (na 1 dan) u Bosni i Hercegovini u 2015. godini Broj / pmp incident pacijenti na 1 dan

Federacija BiH Republika Srpska Brčko distrikt Bosna i Hercegovina

Broj icidenc pacijenata 247 150 7 404 Broj stanovnika (miliona)a 2,19 1,23 0,083 3,531

Stopa incidence 111,3 122,1 83,3 114,4 a Podaci Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine zasnovani na popisu iz 2013. godine

Prvih godina formiranja Renalnog registra (2001 – 2002. godine) nije bilo potpunih podataka o broju incident pacijenata. Od 2003. godine iz 19 dijaliznih centara su dobijeni adekvatni podaci.

Iz grafikona 1 se uočava da je najveća stopa incidence zabilježena u 2009. godine (131 pmp; 462 pacijenta); 47,4% incident pacijenata u toj godini pripadalo je starosnim skupinama preko 65 godina.


12

18,2

17,3

15,8

15,1

10,7

15,5

13,8

11,5

14,6

12,3

13,9

12,6

14,1

10,9

50

,0

45

,0

42

,7

42

,5

40

,9

40

,5

37

,7

39

,8

40

,7

38

,7

38

,2

37

,6

40

,3

41

,6

24,9

29,4

31,9

29,2

33,2

31,7

30,5

29,7 28,8

30,0

30,0

28,8

26,9

29,7

5,9

7,5

17,38,4

11,6

13,2

10,5

16,6

17,7

14,2

17,3

17,0

19,5

18,0

0,0

100,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Godina

%

≥7565-7445-6420-440-19

Grafikon 2: Starosne grupe incident pacijenata (na 1 dan) po godinama za BiH

Najveći broj incident pacijenata, tokom svih godina, pripadao je dobnoj skupini 45-64 godina starosti.

Ova tendenca se susreće i u zapadnoevropskim zemljama. Tabela 2: Incident pacijenti (na 1 dan), prema životnoj dobi, na dan 31.12.2015. godine

Starosna grupa 31.12.2015

0-19 20-44 45-64 65-74 ≥75 Ukupno

(N)

FBiH 1 (0,4%) 26 (10,5%) 107 (43,4%) 71 (28,7%) 42 (17,0%) 247 RS 1 (0,6%) 17 (11,4%) 59 (39,3%) 46 (30,7%) 27 (18,0%) 150 Brčko Distrikt 0 (0,0%) 1 (14,3%) 2 (28,6%) 3 (42,8%) 1 (14,3%) 7

Bosna i Hercegovina 2 (0,5%) 44 (10,9%) 168 (41,6%) 120 (29,7%) 70 (17,3%) 404

Tabela 3: Distribucija incident pacijenata (na 1 dan) za BiH, po dijaliznim centrima u 2015. godini

Llokacija dijaliznog centra Broj incident pacijenata Medijana Prosjek godina Opseg Banjaluka 20 57,5 57,0 36-79 Bihać 20 59,5 59,3 30-82 Bijeljina 39 66,0 64,8 28-83 Brčko 7 65,0 59,4 30-81 Doboj 9 58,0 57,8 37-78 Foča 10 48,5 48,7 0-77 Gradiška 5 75,0 71,6 58-84 Gračanica 7 55,0 59,4 39-75 Ilidža 9 65,0 64,1 48-79 Istočno Sarajevo 10 63,0 65,1 55-79 Konjic 1 75,0 75,0 75


13

Llokacija dijaliznog centra Broj incident pacijenata Medijana Prosjek godina Opseg Laktaši 14 60,0 57,4 33-77 Livno 8 55,5 55,3 34-67 Mostar 27 65,0 64,6 33-87 Odžak 13 68,0 66,1 35-85 Pedijatrijska klinika KCU Sarajevo 0 - - - Prijedor 12 62,5 61,1 33-76 Sarajevo-KCU Klinika za HD 42 65,0 64,5 22-89 Sarajevo-KCU Klinika za nefrologiju 9 60,0 54,3 32-75 Šamac 11 72,0 72,4 63-90 Tešanj 8 68,5 67,9 39-85 Travnik 26 58,5 54,5 27-74 Trebinje 7 70,0 61,3 32-78 Tuzla 35 59,0 58,1 9-81 Zenica 32 65,5 64,2 44-79 Zvornik 13 63,0 61,8 47-76 Živinice 10 56,5 57,2 47-71

SVI 404 63,0 61,3 0-90

Unkn49 pac.; 12,1%

RVD7 pac.;1,7%

HT50 pac.; 12,4%

PN44 pac.; 10,9%

GN44 pac.; 10,9%

Misc76 pac.; 18,8%

PKD12 pac.;

3,0%

DM122 pac.;

30,2%

Grafikon 3: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1 dan) u Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2015.


14

Vodeći uzrok nadomještanja bubrežne funkcije u većini evropskih zemalja su diabetes mellitus, pijelonefritis i arterijska hipertenzija.

U Bosni i Hercegovini u 2015. godini vodeći uzroci terminalnog stadijuma hronične bubrežne bolesti su: diabetes mellitus sa 30,2%, hronični glomerulonefritis (koji se najčešće klinički dijagnostikuje bez urađene biopsije bubrega) 10,9% i hronični pijelonefritis sa 10,9% (grafikon 3).

GN;10,9%

PN;10,9%

PKD;3,0%

HT;12,4%

DM;30,2%

02468

101214161820222426283032

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Godina

%

Grafikon 4: Najčešća primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1 dan) u BiH, za period 2005-2015. godine

Tabela 4: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1. dan), po entitetima i Brčko DC, na dan 31.12.2015. godine

Godina GN (n)

PN (n)

PKD (n)

DM (n)

HT (n)

RVD (n)

Razno(n)

Nepoznato (n)

Ukupno (n)

FBiH 13 30 11 95 22 6 32 38 247 RS 27 14 1 27 25 1 44 11 150 Brčko DC 4 0 0 0 3 0 0 0 7

Tabela 5: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1 dan) za BiH, starosti do 65 godina, na dan 31.12.2015. godine

31.12.2015. GN PN PKD DM HT RVD Razno Nepoznato Ukupno Broj pacijenata 30 21 9 68 21 1 36 28 214

Pmp 8,5 5,8 2,5 19,3 5,8 0,3 10,2 7,9 60,6


15

Tabela 6: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1.dan) za BiH , preko 65 godina starosti, na dan 31.12.2015. godine

31.12.2015. GN PN PKD DM HT RVD Razno Nepoznato Ukupno Broj pacijenata 14 23 3 54 29 6 40 21 190

Pmp 4,0 6,5 0,8 15,3 8,2 1,7 11,3 5,9 53,8

Iz tabela 5 i 6 se uočava da je, kod incident pacijenata na 1 dan, za starosnu dob do 65 i preko 65 godina, osnovni uzrok hroničnog bubrežnog zatajenja u najvećem broju bio diabetes melitus.

Incident pacijenti na 91.dan

U 2015. je bilo 392 incident pacijenata (na 91 dan), sa incident stopom od 111,0 pmp, 238 muškaraca (137,4 pmp) i 154 žene (85,6 pmp). Muškarci su predstavljali 58,9% od incidenta (na 91 dan) pacijenata. Prosječna dob ove grupe incident pacijenata je bila 61,4 godina, medijana 63,0 godine. Prosječna dob incident (na 91 dan) muškaraca bila je 61,0 godina, medijana 63,0 godina. Prosječna dob incident (na 91 dan) žena bila je 61,9 godina, medijana 63,0 godine.

Primarna bubrežna oboljenja u incident pacijenata na dan 91. su bila: glomerulonefritis 10,7%; pijelonefritis 10,5%, dijabetična nefropatija: tip I: 8,9%, tip II: 21,7%, oba tipa 30,0%, hipertenzija 12,8%; renovaskularne bolesti 1,8%; policistična bolest bubrega 2,8%, razni (ostali) 18,6%, nepoznato: 12,2%.

24

6

23

9

11

9

12

4

13

5

13

6

14

8

15

0

15

6 14

9

16

1

14

0

14

3

14

2

14

1

14

6

22

6

22

5

20

5 25

4

26

8

24

2

22

8

23

2

22

0

21

7

24

6

25

4

1815 13

1414

1113 14

6 11 1111 718

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Godina

Bro

j pac

ijenat

a

FBiH RS DC Brčko

Grafikon 5: Distribucija incident pacijenata (na 91 dan) po godinama i lokaciji dijaliznog centra

Na dan 31.12.2015. godine u FBiH broj incident pacijenata na 91 dan je bio 239, u RS 146, u DC Brčko 7, i kreće se u okvirima iz prethodnih godina. Svi ostali parametri incident pacijenata na 91 dan slični su kao i kod incident pacijenata na 1 dan.

16

Poglavlje 2 PREVALENT PACIJENTI

Sažetak

• Na dan 31.12 2015. godine u BiH je bilo ukupno 2639 pacijenata na RRT, što predstavlja smanjenje od 1,0% u odnosu na 2014. godinu.

• Najzastupljeniji modalitet tretmana kod prevalent pacijenata je bila HD (2281 pacijenta), PD (82 pacijent), a sa funkcionalnim graftom 276 pacijenta.

• Od uspostavljanja registra broj pacijenata se stalno povećavao, za pacijente na HD to povećanje je bilo 51,7% u odnosu na 2002. godinu

• Na dan 31.12 2015. godine prevalenca je bila 747,4 pmp, u 2002 god prevalenca je bila 465,2 pmp.

• Srednja životna dob prevalent pacijenata je bila 61,0 godina.

• Primarna bubrežna bolest u 2015. godini je bio glomerulonefritis (20,1%).

• Najzastupljeniji modalitet liječenja je u prevalent pacijenata bio hemodijaliza 86,4%, peritonealna dijaliza 3,1% i Tx 10,5%.

• Srednja sedmična doza eritropetina je bila 4000 UI.

• Srednja vrednost HgB se kretala od 100-119 g/L.

• Najveći broj prevalent pacijenata zivotne dobi iznad 75 god. (423 pacijenta), su imali DC Bijeljina (83) i UKC Saraajevo (46 pacijent)

• U svim dijaliznim centrima najzasupljeniji su bili pacijenti zivotne dobi od 45-64 godine.

Poglavlje 2 Prevalent pacijenti

17

Uvod

Najzastupljeniji modalitet tretmana terminalnog stadijuma hroničnog bubrežnog zatajenja je hemodijaliza sa 2281 pacijentom u 2015. godini zatim PD sa 82 pacijenata. Ukupan broj pacijenata sa funkcionalnim graftom na dan 31.12.2015. godine je bio 276.

Podaci koji se odnose na prevalent ESRD pacijente, koji se nalaze na raznim oblicima RRT, su prikazani grafikonom 6 i u tabeli 7. Godišnji porast u 2015. godini, u odnosu na 2014. godini, bio je 1,0%.

276(10,5%)82

(3,1%)

2281(86,4%)

104(6,4%)

41(2,6%)

1471(91,0%)

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

HD PD Tx HD PD Tx

2002 2015

Bro

j paci

jenata

Grafikon 6: Broj pacijenata prema vrsti tretmana u Bosni i Hercegovini - poređenje 2002-2015. godina; (HD: hemodijaliza; PD: peritonealna dijaliza; Tx: transplantacija bubrega)

Tabela 7: Prevalent pacijenti prema vrsti tretmana - poređenje 2002-2015. godina

31.12. Hemodijaliza (N / %)

Peritonealna dijaliza (N / %)

Graft funkcionalan (N / %)

Ukupno (N)

2002 1471 / 91,0% 41 / 2,6% 104 / 6,4% 1616 2015 2281 / 86,4% 82 / 3,1% 276 / 10,5% 2639

Iz tabele 7 se uočava da se povećava broj prevalent pacijenata na dijalizi; Za pacijente na hemodijalizi to povećanje u 2015. godini, u odnosu na 2002. godinu, iznosi 55,1%, a za pacijente na peritonealnoj dijalizi povećanje iznosi 100,0%. Povećan je broj pacijenata sa funkcionalnim graftom; u 2015. godini; U odnosu na 2002. godinu to povećanje iznosi 165,4%.


18

DM Tip I327 Pac.;

12,4%HT

285 pac; 10,8%

PN403 pac.;

15,3%

GN531 pac.;

20,1%Razno

499 pac.; 18,9%

PKD138 pac.;

5,2%

DM Tip II180 pac;

6,8%

Nepozn.248 pac.;

9,4%

Grafikon 7: Najčešća renalna oboljenja kod prevalent pacijenata u Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2015. godine

Primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata na dan 31.12.2015. godine: diabetska nefropatija: tip I: 12,4%, tp II: 6,8%, oba 19,2%; hipertenzija 10,8%, glomerulonefritis 20,1%; policistična bubrežna oboljenja 5,2%; pjelonefritis 15,3%; razno 18,9%; nepoznato: 9,4%. Tabela 8: Prevalent pacijenti tretirani različitim oblicima nadomještanja bubrežne funkcije na dan 31.12.2015.

31.12.2015 Prevalent pacijenti % muškarci Mediana - godine Diabetes

mellitus – Tip I i II (%)

Hemodijaliza 2281 (86,4%) 59,0% 63,0 20,2% Peritonealna dijaliza 82 (3,1%) 47,6% 57,5 30,5% Transplantacija 276 (10,5%) 68,5% 43,0 7,6%

Svi 2639 (100%) 59,7% 61,0 19,2%

Distribucija RRT modaliteta tretmana prevalent pacijenata prikazana je u tabeli 8. Većina prevalent pacijenata tretirana je hroničnom hemodijalizom. Ovi pacijenti su stariji i imaju manji postotak dijabetičara od bolesnika liječenih peritonealnom dijalizom.


19

Tabela 9: Spolna i starosna struktura prevalent pacijenata na dan 31.12. 2015. godine

Starosna grupa Spol

0-19 20-44 45-64 65-74 75+ Ukupno (N / %)

Muškarci (n) 13 285 676 360 241 1575 / 59,7% Žene (n) 7 172 421 282 182 1064 / 40,3%

SVI (n): 20 457 1097 642 423 2639

Na dan 31. decembra 2015. godine, bilo je 2639 prevalent pacijenata u Bosni i Hercegovini s prevalentnom stopom od 747,4 pmp; 1575 muškarca (909,3 pmp) i 1064 žene (591,4 pmp). Muškarci predstavljaju 59,7% prevalentnih RRT pacijenata. Prosječna starosna dob prevalentnih pacijenata je bila 58,9 godina, srednja starosna dob je bila 61,0 godina. Prosječna dob prevalentnih muškaraca bila je 58,3 godina, srednja starosna dob je bila 60,0 godina. Prosječna starosna dob žena je bila 59,7 godina, srednja starosna dob je bila 62,0 godina. 20 pacijenta su imali manje od 20 godina.

Terapija eritropoetinom

Srednja sedmična doza u posljednjoj sedmici decembra 2015. godine kod prevalent hemodijaliznih pacijenata, (N=2281; 1842 tretiranih eritropoetinom), je bila 4000 jedinica (srednja vrijednost 4971 jedinica, raspon 1000-18000 jedinica).

Srednja sedmična doza u posljednjoj sedmici decembra 2015. godine kod prevalent pacijenata na peritonealnoj dijalizi, (N=82; 21 tretiranih eritropoetinom), je bila 4000 jedinica (srednja vrijednost 4444 jedinica, raspon 2000-6000 jedinica).

25,6

80,7

65,1

78,2

20

30

40

50

60

70

80

90

HD PD HD PD

2003 2015

Pro

cent

(%)

Grafikon 8: Prevalent HD i PD pacijenti tretirani eritropoetinom - poređenje 2003-2015. godina


20

80,7% prevalent pacijenata na hemodijalizi je bilo tretirano eritropoetinom u 2015. godini. Primjena eritropoetina je sve više zastupljena; U odnosu na 2003. godinu kada je kod 78,2% hemodializiranih pacijenata bio primjenjivan eritropoetin (grafikon 8).

30,032,6

17,320,1

13,4

49,2

30,6

6,8

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Hb <

100 g

/l

Hb 1

00-

119 g

/l

Hb =

ili>

120 g

/l

Bez

podatk

a

Hb <

100 g

/l

Hb 1

00-

119 g

/l

Hb =

ili>

120 g

/l

Bez

podatk

a

2006 2015

Pro

cent

(%)

Grafikon 9: Grupe vrijednosti hemoglobina kod pacijenata na dijalizi koji koriste eritropoetin

Iz grafikona 9 uočljivo je da se kod najvećeg broja pacijenata u 2015. godini vrijednost hemoglobina (g/l) kod pacijenata tretiranih eritropoetinom kreće u rasponu od 100 do 119 g/l. Tabela 10: Grupe vrijednosti hemoglobina kod pacijenata na dijalizi koji koriste eritropoetin

31.12. Hb < 100 g/l 2006 Hb 100-119 g/l 2007 Hb ≥ 120 g/l 2008 Bez podatka 2009

2006 30,0% 32,6% 17,3% 20,1% 2015 13,4% 49,2% 30,6% 6,8%

Podaci o vrijednostima hemoglobina kod pacijenata do 2006. godine su nepouzdani

Prevalent pacijenti po dijaliznim centrima na dan 31.12.2015. godine

Broj prevalent pacijenata po dijaliznim centrima značajno je različit.2639 prevalent pacijenta u Bosni i Hercegovini imalo je neki od tretmana na dan 31.12.2015. godine. Broj prevalent pacijenata po dijaliznim centrima prikazan je narednim grafikonima i tabelama.


21

0 (0,0%)

21 (0,8%)

26 (1,0%)

30 (1,1%)

32 (1,2%)

36 (1,4%)

46 (1,7%)

51 (1,9%)

59 (2,2%)

66 (2,5%)

68 (2,6%)

71 (2,7%)

73 (2,75%)

75 (2,8%)

79 (3,0%)

97 (3,7%)

101(3,8%)

105 (4,0%)

113 (4,3%)

116 84,4%)

121 (4,6%)

130 (4,9%)

232 (8,8%)

269 (10,2%)

274 (10,4%)

194 (7,4%)

154 (5,8%)

0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300

Pedijatrijska klinika KCU Sarajevo

Konjic

Foča

Livno

Trebinje

Gradiška

Tešanj

Satelitski centar Ilidža

Živinice

Istočno Sarajevo

Orašje - Odžak

Gračanica

Brčko DC

Šamac

Prijedor

Zvornik

Travnik

Bihać

Nefrologija KCU Sarajevo

Doboj

Laktaši

Mostar

Banja Luka

Zenica

Hemodijaliza KCU Sarajevo

UKC Tuzla

Bijeljina

Broj pacijenata

Grafikon 10: Broj prevalent pacijena po dijaliznim centrima na dan 31.12.2015. godine

Iz grafikona 10 se uočava da je najveća prevalenca u IDC Bijeljina (274), UKC Tuzla (269), i Klinika za hemodijalizu KCU Sarajevo sa Satelitskim dijaliznim centrom Ilidža (232+51) pacijenata. Za visoku prevalencu u IDC Bijeljina objašnjenje je i balkanska endemska nefropatija. Najveći broj pacijenata preko 75 godina starosti na


22

dan 31.12.2015. godine imali su dijalizni centri u Bijeljini (83 pacijenta) i Klinici za hemodijalizu KCU Sarajevo sa Satelitskim dijaliznim centrom Ilidža (46+10 pacijenta), dok je u većini centara najzastupljenija dijalizna populacija životne dobi između 45-64 godine. Tabela 11: Broj, medijana i prosjek godina prevalent pacijenata po dijaliznim centrima na dan 31.12.2015. godine

Llokacija dijaliznog centra Broj prevalent pacijenata Medijana Prosjek godina Opseg Banjaluka 154 59,0 57,9 22-87 Bihać 105 55,0 53,5 22-84 Bijeljina 274 68,5 66,5 26-89 Brčko 73 64,0 60,4 21-85 Doboj 116 60,5 59,3 4-83 Foča 26 61,0 56,6 0-77 Gračanica 71 56,0 56,1 24-80 Gradiška 36 62,0 60,5 30-85 Ilidža 51 64,0 61,8 29-87 Istočno Sarajevo 66 63,0 64,4 27-88 Konjic 21 55,0 52,7 32-75 Laktaši 121 66,0 63,1 25-90 Livno 30 56,0 57,2 34-81 Mostar 130 62,0 60,5 24-87 Odžak 68 71,5 69,1 34-86 Pedijatrijska klinika KCU Sarajevo 0 - - - Prijedor 79 63,0 62,1 29-88 Sarajevo-KCU Klinika za HD 79 61,0 60,4 19-89 Sarajevo-KCU Klinika za nefrologiju 232 44,0 45,8 12-79 Šamac 113 72,0 69,2 25-90 Tešanj 75 56,0 57,5 14-86 Travnik 46 53,0 51,4 1-83 Trebinje 101 66,0 61,6 24-82 Tuzla 32 54,0 53,6 9-83 Zenica 269 58,5 56,5 2-84 Zvornik 194 60,0 57,2 24-84 Živinice 97 54,0 54,2 19-82

SVI 2639 61,0 58,9 0-90

23

Poglavlje 3 DIJALIZNI TRETMAN - PREVALENT PACIJENTI

Sažetak

• Najzastupljeniji modalitet liječenja kod prevalent pacijenata tokom svih godina je hemodijaliza. Na dan 31.12.2015. godine 2281 pacijenta ili 86,4% liječeno je hemodijalizom.

• U 2015. godini kod 19,3% prevalent pacijenata primarna bubrežna bolest je dijabetična nefropatija.

• Hemodijafiltracija je u 2006. godini godini bila kod 0,6% a u 2015. godini taj procenat je iznosio 9,5%.

• Na dan 31.12.2015. godine kod prevalent dijaliznih pacijenata bili su zastupljeniji muškarci 59,7% u odnosu na žene 40,3%.

• Dobna struktura pacijenata se posljednjih godina znatno promjenila. U 2002. godini je bilo 3,8 % pacijenata >75 godina starosti a na dan 31.12.2015. godine 16,0%; Najzastupljenija je dijalizna populacija životne dobi od 45 do 64 godine (41,6%).

• Osnovni uzrok HBB bolesti kod prevalent HD pacijenata u 2015. godini su bili glomerulonefritis i pijelonefritis (33,0%)

• Osnovni uzrok smrti prevalent pacijenata u 2015. godini su bila kardiovaskularna oboljenja 67,2%.

Poglavlje 3 Dijalizni tretman - prevalent pacijenti

24

Uvod

2281 (86,4%) od 2639 prevalent pacijenata na kraju 2015.godine bili su liječeni sa hroničnom HD. Muška dijalizna populacija je bila zastupljena sa 59,0%, prosječne životne dobi 60,9. U 19,3% prevalent pacijenata primarna bubrežna bolest je bila dijabetična nefropatija.

Većina hemodijaliznih pacijenata u Bosni i Hercegovini su liječeni u okviru bolničkih centara (100% na kraju 2015. godine), a u RS većina tih centara su privatni dijalizni centri.

Ostale dijalitičke metode kao što su hemodijafiltracija / hemofiltracija su u porastu: u 2006. je liječeno samo 0,6%, a u 2015. godini taj procenat je iznosio 11,0%.

99,4

0,6

89,0

11,0

0102030405060708090

100

Hem

odijaliza

Hem

odijafiltra

cija

/ hem

ofiltra

cija

Hem

odijaliza

Hem

odijafiltra

cija

/ hem

ofiltra

cija

2006 2015

Pro

cent

(%)

Grafikon 11: Zastupljenost različitih dijalitičkih metoda (HDF/HF i standardna HD) kod prevalent pacijenata - poređenje 2006-2015. godina

Tabela 12: Zastupljenost različitih dijalitičkih metoda (HDF/HF i standardna HD) kod prevalent pacijenata u periodu 2006-2015. godine

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Hemodijaliza 99,4% 97,3% 96,9% 88,0% 95,2% 93,2% 90,3% 89,6% 88,4% 89,0% Hemodijafiltracija/ Hemofiltracija 0,6% 2,7% 3,1% 12,0% 4,8% 6,8% 9,7% 10,4% 11,6% 11,0%

Napomena: Podaci za period 2001-2005 su nepoznati.


25

54,6

45,4

59,7

40,3

0

10

20

30

40

50

60

Muškarci Žene Muškarci Žene

2002 2015

Pro

cent

(%)

Grafikon 12: Spolna struktura pacijenata na hemodijalizi – poređenje 2002-2015. godina

Kod prevalent HD pacijenata zastupljeniji su bili muškarci; Na dan 31.12.2015. godine taj odnos je bio: muškarci 59,7%, žene 40,3%. (grafikon 12).

18,2(415 pac.)

26,8(611 pac.)

41,8(954 pac.)

12,8(291 pac.)

0,4(10 pac.)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

0-1

9

20-4

4

45-6

4

65-7

4

≥75

Pro

cent

(%)

Grafikon 13: Starosna struktura prevalent pacijenata na hemodijalizi na dan 31.12.2015. godine

Najzastupljenija starosna dob dijaliznih pacijenata u 2015. godini je bila dob između 45-64 godine, 41,8%, dok je samo 0,4% bilo zasupljeno u životnoj dobi do 19 godina (grafikon 13, tabela 13).


26

Tabela 13: Starosna struktura prevalent pacijenata na hemodijalizi – poređenje 2002-2015. godina

Starosna grupa Godina 0-19 godina

(N / %) 20-44 godina

(N / %) 45-64 godina

(N / %) 65-74 godina

(N / %) Preko 75 godina

(N / %)

Ukupno (N)

2002 11 / 0,7% 327 / 22,2% 738 / 50,2% 339 / 23,0% 56 / 3,8% 1471 2015 10 / 0,4% 291 / 12,8% 954 / 41,8% 611 / 26,8% 415 / 18,2% 2281

Unkn; 8,9%

DM Tip II;7,2%

PKD; 5,4%

Misc; 19,8%

GN; 18,1%

PN; 14,8%

HT; 11,7%

DM Tip I; 13,0%

Grafikon 14: Najzastupljenija primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata na hemodijalizi na dan 31.12.2015. godine

Osnovni uzrok HBB kod prevalent HD pacijenata je bio glomerulonefritis i pijelonefritis u 2015. godini ukupno 32,9%, dok je diabetes mellitus bio zastupljen u 20,2% (461 pacijent). Tabela 14: Primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata na hemodijalizi – poređenje 2002-2015. godina

DM Godina GN

(N / %) PN

(N / %) PKD

(N / %) Tip I (N / %)

Tip II (N / %)

HT (N / %)

RVD (N / %)

Ostalo (N / %)

Nepoznato (N / %)

2002 398 27,1%

304 20,7%

93 6,3%

120 8,2%

66 4,5%

11 0,7%

372 25,3%

107 7,3%

2015 414 18,1%

338 14,8%

123 5,4%

297 13,0%

164 7,2%

268 11,7%

24 1,1%

451 19,8%

202 8,9%


27

Razno9 pac; 2,3%

Cancer41 pac.; 10,5%

Vaskular70 pac.; 17,9%

Cardio187 pac.;

47,5%

Nepoznato20 pac.;

5,1%

Infection32 pac.;

8,2%

Gastro-intest.

13 pac.; 3,3%;

Grafikon 15: Najčešći uzroci smrti kod prevalent pacijenata na hemodijalizi u 2015. godine

Osnovni uzrok smrti kod prevalent HD pacijenata u 2015. godini su bili kardiovaskularna oboljenja 65,7% (257 pacijenata) (grafikon 15).

11,7%11,2%

9,8%

12,9%13,5%

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

10,0

11,0

12,0

13,0

14,0

15,0

2011 2012 2013 2014 2015

Godina

%

HD

PD

Tx

Grafikon 16: Stopa smrtnosti prevalent pacijenata prema vrsti tretmana, u posljednjih 5 godina

28

Poglavlje 4 VASKULARNI PRISTUP KOD PACIJENATA NA HEMODIJALIZI

Sažetak

• Najzastupljeniji vaskularni pristup kod prevalent pacijenata na dan 31.12.2015. godine je AVF 82,4% (1880 pacijenata), PTEF graft 0,4% (8 pacijenata), endovaskularni kateter kod 15,7% pacijenata.

• Privremeni kateter je bio kod 150 pacijenta (6,6%) a trajni kateter kod 207 pacijenata (9,1%).

• Jugularni je bio plasiran kod 100 pacijenta, sublklavija kod 45 pacijenta i femoralni kateter kod 5 pacijenata.

• Privremeni i trajni kateteri su bili najprisutniji u grupi pacijenata životne dobi od 45 do 65 godina starosti.

• Trajni kateter je najčešće plasiran u grupi pacijenata sa diabetes mellitusom (23,7%).

Poglavlje 4 Vaskularni pristup kod pacijenata na hemodijalizi

29

Vaskularni pristup - Prevalent acijenti

Prevalent hemodijalizni pacijenti: Dana 31.12.2015. godine bilo je 2281 prevalent pacijenata na hroničnoj hemodijalizi (59,1% muškaraca, prosječne dobi 60,5 godina, raspon 0 do 90 godina.

Vaskularni pristupi su bili: nativna arteriovenska fistula (AVF) u 82,4% pacijenata (N=1880), PTFE graft u 0,4% (N=8) i endovaskularni kateter u 15,7% pacijenata (N=357). U pacijenata sa AV fistulama i graftovima, lokacija fistule/anastomoze je bila na podlaktici u 77,3% (N=1763) pacijenata, u kubitalnoj regiji kod 5,1% pacijenata (N=117). Endovaskularni kateteri (N=357) su bili: privremeni (noncuffed) u 6,6% (N=150) i trajni kateteri u 9,1% (N=207) pacijenata. Od privremenih katetera najviše je bio zatupljen jugularni kateter kod 4,4% (N=100), subklavijski kod 2,0% (N=45), i femoralni kod 0,2% (N=5) pacijenata; (grafikon 17).

Trajni kateter;207 pac.

9,1%AV graft 0,4%

Privremeni kateter;150 pac.

6,6%

AV fistula;1880 pac.

82,3%

Grafikon 17: Vaskularni pristup kod prevalent pacijenata na hemodijalizi na dan 31.12.2015. godine

Tabela 15: Privremeni i trajni kateter kod prevalent pacijenata na HD – poređenje 2006-2015. godina

Kateter privremeni (N / %) Kateter trajni (N / %)

2006 54 / 2,8% 69 / 3,6% 2015 142 / 6,6% 212 / 9,1%

Napomena: Podaci za period 2001-2005 ne postoje jer nisu prikupljani od dijalizni centara.


30

91,3

82,9 89

,4

85,5

75,0 78,5 84

,0

76,2

5,65,7

7,616,7 10,4

4,711,9

6,2 11,24,9 6,9 8,3 10,9 10,9 10,4

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

GN PN PKD HT RVD DM Misc. Unkn.

Primarna bubrežna oboljenja (PRD)

Proc

ent p

acije

nata

Kateter trajni

Kateter privr.AV Graft

AV fistula

Grafikon 18: Vaskularni pristup kod prevalent pacijenata prema primarnoj bubrežnoj bolesti na dan 31.12.2015. godine

42

,0%

45,4%

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

45,0

50,0

0-19 20-44 45-64 65-74 75+

Starosna grupa

%

Kateter privremeni

Kateter trajni

Grafikon 19: Starosne grupe prevalent pacijenata sa privremenim i trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine

Privremeni (N=150) i trajni kateteri (N=207) su bili najzastupljeniji u starosnoj grupi 45-64 godine starosti (grafikon 19, tabela 16). Tabela 16: Starosne grupe pacijenata sa privremenim i trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine

0-19 godina 20-44 godine 45-64 godina 65-74 godina 75+ godina Kateter privremeni (N / %) 0 / 0,0% 19 / 12,7% 63 / 42,0% 43 / 28,7% 25 / 16,7% Kateter trajni (N / %) 2 / 1,0% 26 / 12,6% 94 / 45,4% 51 / 24,6% 34 / 16,4%


31

Nepozn.20 pac. 9,7%

DM49 pac.23,7%

PKD6 pac. 2,9%

Razno49 pac. 23,7%

GN25 pac. 12,1%

PN38 pac. 18,4%

HT18 pac. 8,7%

RVD2 pac.1,0%

Grafikon 20: Primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata sa trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine

Najveći broj pacijenata sa trajnim kateterom je pripadao grupi pacijenata sa diabetes melitusom (23,7%) (grafikon 20).

62

,3%

21,3%

9,2%

N=15; 7,2%19

44

129

0

10

20

30

40

50

60

0-5 godina <5-10 godina <10-15 godina <15 godina

%

0102030405060708090100110120130

Bro

j paci

jenataProcentBroj pacijenata

Grafikon 21: Dužina trajanja dijalize kod prevalent hemodijaliziranih pacijenata sa trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine

Dijalizni tretman kod prevalent pacijenata sa trajnim kateterom je trajao, kod najvećeg dijela dijalizne populacije 0-5 godina, odnosno ova grupa pacijenata je bila najzastupljenija (grafikon 21, tabela 17).


32

Tabela 17: Dužina trajanja dijalize kod prevalent pacijenata sa trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine

0-5 godina <5-10 godine <10-15 godina <15 godina N / % 129 / 62,3% 44 / 21,3% 19 / 9,2% 15 / 7,2%

Vaskularni pristup - Incident pacijenti

Vaskularni pristup kod incidentnih pacijenta na hemodijalizi: Na dan 31. decembra 2015. godine 83,9%; N=339 od 404 pacijenta bilo je sa nekim od vaskularnih pristupa: nativna arteriovenska fistula u 71,7%; N=243, PTFE graft u 0,3%; N=1, i HD kateter u 26,7%; N=95 pacijent. U bolesnika sa AV fistulom i graftom, lokacija fistule /anastomoze na podlaktici je bila u 60,0%; N=213, na laktu / ruci kod 8,5% (N=30). Hemodijalizni kateteri bili su: privremeni (noncuffed), predzakrivljeni jugularni kod 11,3%; N=40, subklavijski kod 5,1%; N=18 i femoralni kod 0,3%; N=1 pacijent. Trajni kateter imalo je 10,1%; N=36 HD incident pacijenata sa kateterom.

AV fistula;243 pac.71,7%

Kateter privrem.;59 pac.17,4%

AV graft;1 pac. 0,3%

Kateter trajni;36 pac.10,6%

Grafikon 22: Vaskularni pristup kod incident hemodijaliziranih pacijenata na dan 31.12.2015. godine

33

Poglavlje 5 KRVNO PRENOSIVE BOLESTI KOD PACIJENATA NA DIJALIZI

Sažetak

• Prevalenca hepatitisa C se znatno smanjila; U 2006. godini je bilo 16,3% (342 pacijenta HCV pozitivnih) a u 2015. godini 7,5% (198 HCV pozitivnih pacijenata)

• Takođe HbsAg pozitivnih pacijenata je u 2015. godini bilo samo 2,0% (50 pozitvna pacijenta), za razliku od 2006. godine kada je bilo 93 pozitivna pacijenta.

• Na dan 31.12.2015. godine HIV pozitivnih pacijenata je bilo 1 (jedan) a MRSA+ ukupno 4.

Poglavlje 5 Krvno prenosive bolesti kod pacijenata na dijalizi

34

Uvod

11,8% od svih prevalent pacijenata imalo je hepatitis B (N=54) ili C (N=198) virusnu infekciju u 2015. godini (15 pacijenta imali su i hepatitis B i C virusnu infekciju), čiji broj i postotak je bio niži tokom godina (grafikon 23, tabela 18).

HbsAg+HCV13 pac. 0,5%

HbsAg54 pac. 2,0%

HCV+198 pac.

7,5%

Grafikon 23: Procent pacijenata na dijalizi pozitivnih na hepatitis B ili C, ili oboje i HIV na dan 31.12.2015. godine

Tabela 18: Broj i procent pacijenata na dijalizi pozitivnih na hepatitis B ili C, ili oboje, HIV i MRSA

31.12 HbsAg (N / %) HCV (N / %) HbsAg + HCV (N / %) HIV (N) MRSA+ (N)

2006 93 / 4,4% 342 / 16,3% 24 / 1,1% 1 1 2015 54 / 2,0% 198 / 7,5% 13 / 0,5% 1 4

Napomena: Ne postoje pouzdani podaci za period 2001.- 2005.godina. HbsAg: hepatitis B virus HCV: hepatitis C virus HbsAg+ HCV: hepatitis B virus+hepatitis C virus HIV: Virus humane imunodeficijencije MRSA: Meticilin rezistentni Staphylococcus aureus

35

Poglavlje 6 DIJABETSKA NEFROPATIJA

Sažetak

• Prevalenca DM postaje značajno veća u posljednjih 10 godina. U 2002. godini je bila 39,6 pmp a u 2015. godini 143,6 pmp (507) pacijenta.

• Takođe je evidentan porast incidence od 15,1 pmp u 2002. godini na 34,6 pmp u 2015. godini.

• U 2015. godini, kod prevalent pacijenata, diabetes mellitus tip I je bio zastupljeniji od tipa II; Od ukupno 507 pacijenata sa diabetesom 327 je imalo diabetes tip I (92,6 pmp) a tip II 60,0 pmp.

• Polna struktura prevalent pacijenata sa diabetesnom nefropatijom u 2015. godini ukazuje da je bilo više muškaraca (N=332) za razliku od žena (N=175).

• Srednja životna dob incidentnih pacijenata sa diabetesnom nefropatijom u 2015. godini je bila 64,0 godine.

Poglavlje 6 Dijabetska nefropatija

36

Uvod

Broj pacijenata sa diabetes mellitusom u Bosni i Hercegovini je u stalnom porastu; Ta tendencija prisutna je i kod incidenc i kod prevalent pacijenata. Naredni grafikon to najbolje ilustruje.

Za razliku od prethodnog perioda, raste broj pacijenata sa DM tipa I kao i činjenica da je dijabetes melitus sve prisutniji kod muške populacije.

15,1

39,634,6

143,6

0102030405060708090

100110120130140150

Incidenc (pmp) Prevalent (pmp) Incidenc (pmp) Prevalent (pmp)

2002 2015

Pm

p

Grafikon 24: Pmp incident (na 1 dan) i prevalent pacijenata sa DM - poređenje 2002-2015. godina

Grafikona 24 pokazuje znatan porast incidence i prevalence DM. 2002. godine prevalenca je bila 39,6 pmp a 2015. godine 143,6 pmp. Diabetes mellitus u BiH postaje jedan od vodećih uzroka hroničnog bubrežnog zatajenja (tabela 19). Tabela 19: Pmp incident pacijenata (na 91 dan) sa diabetes melitusom - poređenje 2002-2015. godina

31.12 DM tip I (pmp) DM tip II (pmp) Ukupno DM tip I i tip II

2002 15,1 15,1 2015 9,3 21,0 30,3

Iz tabele 19 se vidi da je DM u 2015. godini bio znatno zastupljeniji u odnosu na 2002. godinu; (30,3 pmp prema 15,1 pmp). Tabela 20: Pmp prevalent pacijenata sa diabetes melitusom - poređenje 2002-2015. godina

31.12 DM tip I (pmp) DM tip II (pmp) Ukupno DM tip I i tip II

2002 39,6 39,6 2015 92,6 60,0 143,6 (507 pacijenata)


37

15,1 15,1

41,0

20,0

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Muškarci (pmp) Žene (pmp) Muškarci (pmp) Žene (pmp)

2002 2015

Pm

p

Grafikon 25: Pmp incident pacijenata (na 91. dan) sa diabetes melitusom prema spolu - poređenje 2002-2015. godina

Iz grafikona 25 se uočava da su muškarci bili u većem procentu zastupljeniji od ženske dijalizne populacije u 2015. godini; 41,0 pmp muškaraca, za razliku od 20,0 pmp kod žena.

40,7 38,6

191,7

97,3

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

Muškarci (pmp) Žene (pmp) Muškarci (pmp) Žene (pmp)

2002 2015

Pm

p

Grafikon 26: Pmp prevalent pacijenata sa diabetes melitusom prema spolu - poređenje 2002-2015. godina

Iz grafikona 26 i tabele 21 se uočava da je, na dan 31.12.2015. godine, kod prevalent pacijenata, muška dijalizna populacija bila zastupljenija (191,7 pmp) za razliku od ženske populacije (97,3 pmp).


38

Tabela 21: Pmp prevalent pacijenata sa DM prema spolu - poređenje 2001-2015. godine

31.12 Muškarci (pmp) Žene (pmp) SVI (pmp)

2002 40,7 38,6 39,6 2015 191,7 97,3 143,6

N=

83;

16,4

%

N=

156;

30,8

%

N=

2;

0,4

%

N=

77;

15,2

%

N=

189;

37,3

%

05

101520253035404550

0-19 20-44 45-64 65-74 75+

Starosne grupe

%

020406080100120140160180200

Bro

j paci

jenata

Grafikon 27: Starosne grupe prevalent pacijenata sa diabetes melitusom na dan 31.12.2015. godine

I u grupi prevalent pacijenata sa diabetes mellitusom u 2015. godini najzastupljenija je bila dijalizna populacija između 45-64 godine starosti (37,3%), a zatim i dijalizna populacija između 65-74 godine starosti (30,8%) (grafikon 27). Tabela 22: Dijalizni centri u Bosni i Hercegovini sa najvećim procentom prevalent pacijenata sa diabetes melitusom na dan 31.12.2015. godine

Dijalizni centar Broj prevalent pacijenta sa DM % prevalent pacijenta sa DM

Centar za hemodijalizu Travnik 28 5,5% IDC Bijeljina 29 5,7% UKC Tuzla 44 8,7% Internacionalni dijalizni centar Banja Luka 44 8,7% Kantonalna bolnica Zenica - Odjel za dijalizu 45 8,9% Klinika za hemodijalizu KCU Sarajevo 63 12,4%

Napomena: Ostali dijalizni centri imaju procent prevalent pacijenata sa DM ispod 5%


39

59,0 61,0 60,066,0

0

10

20

30

40

50

60

70

Muškarci(pmp)

Žene (pmp) Muškarci(pmp)

Žene (pmp)

2002 2015

Godin

e

Grafikon 28: Mediana incident pacijenata na 91. dan sa diabetes melitusom prema spolu - poređenje 2002-2015. godina

Iz grafikona 28 se uočava da je, u periodu 2002-2015. godina, ženska dijalizna populacija bila starije životne dobi (60-70) godina) za razliku od muške dijalizne populacije čija je srednja životna dob bila 56-65 godina.

54,059,0

62,066,0

0

10

20

30

40

50

60

70

Muškarci(pmp)

Žene (pmp) Muškarci(pmp)

Žene (pmp)

2002 2015

Godin

e

Grafikon 29: Mediana prevalent pacijenata sa DM prema spolu - poređenje 2002-2015. godine

I u prevalent dijaliznoj populaciji, u periodu 2002-2015. godina, žene su bile starije životne dobi od muškaraca (grafikon 29).

40

Poglavlje 7 BALKANSKA ENDEMSKA NEFROPATIJA

Sažetak

• U 2002. godini je bilo ukupno 271 pacijenat sa BEN-om, sa evidentnim smanjenjem tokom posljednjih godina da bi u 2015. godini bilo ukupno 234 pacijenata (prevalenca 66,3 pmp).

• Najveći broj pacijenata je bio u 2007/2008. godini (305 pacijenata).

• 44,4% (N=104 pac.) pacijenata u 2015. godini je bilo životne dobi između 65-74 godine, a 43,6%; (N=102 pac.) životne dobi iznad 75 godina starosti.

• Najveći broj pacijenata sa BEN-om u 2015. godini ima DC Bijeljina (134 pacijent), DC Odžak 48 pacijenata i DC Šamac 38 pacijenta.

• Za sve životne dobi muškarci su bili zastupljeniji (51,3%) u odnosu na žene (48,7%).

Poglavlje 7 Balkanska endemska nefropatija

41

Uvod

Svoje mjesto u ovom Izvještaju zauzima balkanska endemska nefropatija.

Balkanska endemska nefropatija (BEN), hronični tubulointersticijski nefritis (vjerovatno toksična nefropatija uzrokovana aristolohijskom kiselinom) je još uvijek veliki uzrok terminalnog bubrežnog zatajenja u Bosni i Hercegovini. Prevalenca dijaliznih pacijenata sa BEN je bila 70,4 u 2003. godini i povećavala se do 2008. godine (86,9), od kada počinje postepeno opadati, da bi u 2015. godini iznosila 66,3 pmp. U poređenju s tim, prevalenca dijaliznih pacijenata sa diabetesom se povećava. Evidentno je da broj oboljelih od balkanske endemske nefropatije ne raste, čak se smanjuje procentualni udio ovih pacijenata u odnosu na druge primarne bolesti, naročito dijabetičnu nefropatiju.

U sjeveroistočnoj Bosni (BEN regija) prevalenca dijaliznih pacijenata sa BEN je višestruko veća nego kod ostalih pacijenata. Velika većina BEN pacijenata su u dobnoj skupini preko 65 godina. Na dan 31.12.2015. godine samo 1 (jedan) pacijent je mlađi od 45 godina sa BEN.

Poslednje 4 godine evidentan je pad incidence novih pacijenata sa BEN na hroničnom dijaliznom tretmanu (7,9 pmp u 2015. godini) u odnosu na 34,0 pmp pacijenata sa diabetesom. Od ukupnog broja hroničnih dijaliznih pacijenata u Bosni i Hercegovini u 2015. godini 234 (8,9%) su pacijenti s BEN, što predstavlja značajan zdravstveni i finansijski problem u našoj zemlji. Tabela 23: Broj prevalent pacijenata sa BEN-om - poređenje 2002-2015. godine

31.12 Broj pacijenata / pmp Muškarci (%) Žene (%)

2002 271 / 77,3 48,7 51,3 2015 234 / 66,3 51,3 48,7

Najveći broj pacijenata sa BEN-om je bio u 2007/2008. godini (303 odnosno 305), da bi u 2015. godini bio evidentan pad broja ove dijalizne populacije u odnosu na prethodni period (tabela 23).

Poglavlje 7 Balkanska endemska nefropatija

42

15,8%

38,5%39,3%

6,4%

15

92 90

37

0,03,06,09,0

12,015,018,021,024,027,030,033,036,039,0

0-5 godina <5-10 godina <10-15 godina <15 godina

%

0

15

30

45

60

75

90

Bro

j paci

jenata

ProcentBroj pacijenata

Grafikon 30: Dužina trajanja dijalize kod pacijenata sa BEN-om na dan 31.12.2015. godine

Najveći broj pacijenata sa BEN-om je bio na dijalizi manje od 5 godina (39,3%; 92 pacijenta), a najmanji procenat 6,4% više od 15 godina (15 pacijenata; Grafikon 30).

0,4

%

0,0

%

43

,6%

44

,4%

11,5

%

102104

1

27

0,04,08,0

12,016,020,024,028,032,036,040,044,0

0-19 20-44 45-64 65-74 75+

Starosne grupe

%

0102030405060708090100

Bro

j paci

jenata


Grafikon 31: Starosna struktura pacijenata sa dijagnozom balkanska endemska nefropatija na dan 31.12.2015.

Životna dob pacijenata sa BEN-om je bila u 44,4% slučajeva (104 pacijenta) između 65-74 godina starosti a 43,6% u dobi 75+ godina (102 pacijenata), (grafikon 31). Tabela 24: Broj pacijenata sa BEN-om u 2015. godini po dijaliznim centrima BEN regije

31.12 Bijeljina Odžak Šamac Brčko Broj pacijenata i % 134 (57,3%) 48 (20,5%) 38 (16,2%) 7 (3,0%)

Najveći broj pacijenata sa BEN-om na dan 31.12.2015. godine je bio u IDC Bijeljina, 134 pacijent, a zatim u DC Odžak 48 pacijenata i Šamac 38 pacijenta (tabela 24).

43

Poglavlje 8 KOMORBIDITET KOD RRT PACIJENATA

Sažetak

• Ovaj Izvještaj tretira samo komorbiditet kod RRT pacijenata u 2015. godini.

• Broj pacijenata sa komorbiditetom (uz veliki procent podataka koji nedostaju) je 1144.

• Najprisutniji komorbiditet bila je ishemična srčana bolest, a zatim periferna vaskularna bolest.

• Komorbiditet kod muškaraca je prisutniji nego kod žena (59,3% prema 40,7%).

• Kod pacijenata životne dobi iznad 65 godina komorbiditet je prisutniji nego kod pacijenata ispod te granice.

Poglavlje 8 Komorbiditet kod pacijenata

44

Uvod

Renalni registar Bosne i Hercegovine od 2015. godine ponovo prikuplja podatke o komorbiditetu kod pacijenata, koje je prikupljala do 2004. godine, i koje ERA-EDTA Registry traži od svojih članica.

Treba odmah napomenuti da neki dijalizni centri nisu, za 2015. godinu, sa ostalim podacima, poslali i ove podatke ali se iskreno nadamo da će u 2016. godini i ovi podaci biti našem Registru na raspolaganju.

ERA-EDTA Registry, pa tako i Renalni registar Bosne i Hercegovine prikuplja podatke o prisustvu sljedećih komorbiditeta kod pacijenata tretiranih nadomještanjem bubrežne funkcije: šećerna bolest1), ishemična srčana bolest, kongestivna srčana bolest, periferna vaskularna bolest, cerebrovaskularna bolest i maligna bolest.

Prema prikupljenim podacima (N=2209; 83,8%), komorbiditet je prisutan kod 1144 prevalent pacijenta. Od 1144 pacijenta sa prisutnim komorbiditetom kod 724 (63,3%) pacijenta prisutan je (u kombinaciji sa drugim komorbiditetima) komorbiditet ishemična srčana bolest. Slijedi periferna vaskularna bolest kod 456 (39,9%) pacijenata. Komorbiditet kod muškaraca je prisutniji nego kod žena (59,3% prema 40,7%). Posmatrano po starosnoj dobi komorbiditet je prisutniji kod pacijenata životne dobi iznad 65 godima (57,7% prema 42,3%). Komorbiditet posmatran prema vrsti tretmana pokazuje da je kod HD pacijenata komorbiditet prisutan kod 1102 pacijenta, kod PD 13 pacijenata i kod Tx 29 pacijenata. 1) Podatak o komorbiditetu „šećerna bolest“, kod pacijenata čija je osnovna bubrežna bolest već time definisana, nisu uračunati u ukupne podatke kao komorbiditet tog tipa.

4,5

28,6

18,0

17,0

16,9

10,5

4,5

0 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30

Šećerna bolest

Maligna bolest

Nedostaje podatak

Cerebrovaskularna bolest

Kongestivna srčana bolest

Periferna vaskularna bolest

Ishemična srčana bolest

Naz

iv k

omor

bidi

teta

% Grafikon 32: Komorbiditeti kod prevlent pacijenata na dan 31.12.2015. godine


45

Grafikon 32 daje sliku prisustva komorbiditeta kod prevalent pacijenata, iz kojeg je vidljivo da je ishemična srčana bolest u odnosu na druge komorbiditete najprisutnija a da su periferna vaskularna bolest, kongestivna srčana bolest i cerebrovaskularna bolest prisutne u značajnoj mjeri.

Slika o komorbiditetima bi bila realnija da je procent podataka koji nedostaju manji.

7,9

14,0

14,7

15,4

18,5

22,9

6,5

0 3 6 9 12 15 18 21 24

Šećerna bolest (Diabetes Mellitus)

Maligna bolest

Ishemična srčana bolest

Periferna vaskularna bolest

Cerebrovaskularna bolest

Kongestivna srčana bolest

Nedostaje podatak

Naz

iv k

omor

bidi

teta

% Grafikon 33: Komorbiditeti kod incident pacijenata na dan 31.12.2015. godine

Podatak o komorbiditetu koji nedostaju još je izraženiji kod incident pacijenata i vodeći je među podacima a kao vodeći se izdvaja kongestivna srčana bolest. Ostali komorbiditeti kod ovih pacijenata u sličnom su omjeru kao kod prevalent pacijenata (grafikon 33). Tabela 25: Broj komorbiditeta prisutnih kod incident i prevalent pacijenta

Incident pacijenti Prevalent pacijenti

N % N % 0 (bez komorbiditeta) 177 43,8 1065 40,4 1 komorbiditet 86 21,3 571 21,7 2 komorbiditeta 41 10,1 307 11,6 3 komorbiditeta 22 5,4 168 6,4 4 komorbiditeta 9 2,2 76 2,9 5 komorbiditeta 1 0,2 21 0,8 6 komorbiditeta 1 0,2 1 0,0 Nedostaje podatak 67 16,6 428 16,2


46

43,8

21,3

10,1

5,4

2,20,2 0,2

16,6

40,4

21,7

11,6

6,4

2,90,8 0,0

16,2

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0 (

bez

kom

orb

iditeta

)

1 k

om

orb

iditet

2kom

orb

iditeta

3kom

orb

iditeta

4kom

orb

iditeta

5kom

orb

iditeta

6kom

orb

iditeta

Nedost

aje

podata

k0 (

bez

kom

orb

iditeta

)

1 k

om

orb

iditet

2kom

orb

iditeta

3kom

orb

iditeta

4kom

orb

iditeta

5kom

orb

iditeta

6kom

orb

iditeta

Nedost

aje

podata

k

Incidenc pacijenti Prevalent pacijenti

%

Grafikon 34: Broj komorbiditeta prisutnih kod incident i prevalent pacijenta – grafički prikaz

Iz tabele 25 i grafikona 34 može se vidjeti da je procent komorbiditeta kod incident i prevalent pacijenata vrlo sličan. Kod najvećeg broj pacijenata prisutan je jedan komorbiditet, ali zbog velikog procenta pacijenata za koje nedostaje podatak ta tvrdnja nemože biti posve validna.

60,0

40,0

59,3

40,7

0

10

20

30

40

50

60



%

Grafikon 35: Komorbiditet kod incident i prevalent pacijenta prema spolu


47

Podaci o komorbiditetu kod incident i prevalent pacijenata, prema spolu, pokazuju da je on prisutniji kod muškaraca u odnosu na žensku populaciju (grafikon 35).

53,346,7

42,3

57,7

0

10

20

30

40

50

60

<65 >65 <65 >65


%

Grafikon 36: Komorbiditet kod incident i prevalent pacijenta prema starosnoj dobi

Podaci o komorbiditetu koji kod incident i prevalent pacijenata, prema starosnoj dobi, pokazuju da je on, kod prevalent pacijenata, prisutniji kod starije populacije dok je kod incident pacijenata situacija obrnuta (grafikon 36).

48,2 46,2

100,0

53,6

39,4

24,4

0102030405060708090

100

HD PD Tx HD PD Tx


%

Grafikon 37: Komorbiditet kod incident i prevalent pacijenta prema vrsti tretmana

Podaci o komorbiditetu koji kod incident i prevalent pacijenata, prema vrsti tretmana, pokazuju da je on, kod pacijenata tretiranih hemodijalizom, prisutniji u odnosu na pacijente tretirane peritonealnom dijalizom i pacijente sa funkcionalnim bubrežnim graftom (prevalent pacijenti). Prethodna konstatacija nemože se primjeniti i za incident pacijente jer od 4 incident pacijenta sa funkcionalnim bubrežnim graftom, za 3 nedostaju podaci o komorbiditetu (grafikon 37).

Gornja tabela sublimira sve o čemu smo već izrekli konstatacije ali i ukazuje da bi već naredne izvještajne godine broj pacijenata za koje nedostaju podaci o komorbiditetu morao biti daleko manji, odnosno, nedostajućih podataka nebi trebalo ni biti.

48

Poglavlje 9 UZROCI SMRTI KOD PACIJENATA NA DIJALIZI

Sažetak

• U 2015. godini je umrlo 391 pacijenata na dijalizi; 376 pacijent tretiranih hemodijalizom, 11 peritonealnom dijalizom i 4 pacijenta sa funkcionalnim graftom.

• U prevalenciji dijaliznih pacijenta kardiovskularne bolesti su najznačajniji uzrok smrti; 67,3%, infekcije 9,5% i maligne bolesti u 10,5% slučajeva.

• Gruba stopa smrtnosti je u posljednje 2 godine bila relativno stabilna (11,6% odnosno 12,2%).

• Najveća stopa smrtnosti je bila u dijaliznoj populaciji životne dobi od 45-64 godina.

• Od ukupnog broja umrlih u FBiH je bilo 62,4%, RS 35,8% i Distriktu Brčko 1,8%.

Poglavlje 9 Uzroci smrti kod pacijenata

49

Uvod

391 RRT pacijent je umro u 2015. godini. Od ovog broja, 387 su bili pacijenti na dijalizi (376 hemodijaliza i 11 peritonealna dijaliza), a 4 je bio primatelj bubrežnog grafta). Gruba stopa smrtnosti za pacijente na dijalizi u 2015. godini je bila 12,2% (11,7% za HD pacijente i 0,3% za pacijente sa PD). Najčešći uzrok smrti u pacijenata na dijalizi su bile kardiovaskularne bolesti (67,3%), zatim maligna oboljenja (10,5%).

Razno10 pac.;

2,6%

Infekcija37 pac.;

9,5%

Nepozn.22 pac.;

5,6%

Cardio190 pac.;

48,6%

Vaskular73 pac.; 18,7%

Malignitet41 pac.; 10,5%

Gastro-intest.

13 pac.; 5,6%

Grafikon 38: Kategorije najčešćih uzroka smrti pacijenata na dijalizi u 2015. godini (N=391)

35,8

%

29,2

%

31,5

%

0,6

% 3,6%0

123114

140

14

0

5

10

15

20

25

30

35

0-19 20-44 45-64 65-74 75+

Starosne grupe

%

0

20

40

60

80

100

120

140

Bro

j paci

jenata


Grafikon 39: Broj i procent umrlih po starosnim grupama u 2015. godini

Poglavlje 9 Uzroci smrti kod pacijenata

50

Najveća stopa smrtnosti je bila u 2003. godini u populaciji dijaliznih pacijenata starosne dobi 45-64 godine, u 2015. godini je najveća stopa smrtnosti bila je kod dijalizne populacije starosne dobi preko 75 godina (tabela 26). Tabela 26: Broj i procent umrlih po starosnim grupama za period 2002-2015. (uključeni i incident pacijenti na 1 dan)

Starosna grupa Godina 0-19 godina

(N / %) 20-44 godina

(N / %) 45-64 godina

(N / %) 65-74 godina

(N / %) Preko 75 godina

(N / %) Ukupno

2003 0 / 0,0% 16 / 8,1% 89 / 45,2% 72 / 36,5% 20 / 10,2% 197

2015 0/ 0,0% 14 / 3,6% 123 / 31,5% 114 / 29,2% 140 / 35,8% 391

Ukupno 7 227 1460 1339 905 4061

1,8%(7 pac.)

35,8%(140 pac.)

62,4%(244 pac.)

4,6%(9 pac.)

33,5%(66 pac.)

61,9%(122 pac.)

05

101520253035404550556065

FBiH RS BrčkoDistrikt BiH

FBiH RS BrčkoDistrikt BiH

2003 2015

Pro

cent

(%)

Grafikon 40: Procent umrlih prema lokaciji dijaliznog centra (uključeni i incident pacijenti na 1 dan) - poređenje 2003-2015.

Iz grafikona 40 i tabele 27 se uočava da je od ukupnog postotka umrlih, u FBiH u 2015. godini umrlo 62,4%, u RS 35,8%, u Brčko Distriktu 2,0%. Ovi procenti su približno srazmjerni broju prevalent pacijenata u entitetima i Brčko Distriktu u 2015. godini. Tabela 27: Broj i % umrlih prema lokaciji - poređenje 2003-2015. godina

Federacija BiH (N / %)

Republika Srpska (N / %)

DC Brčko (N / %)

Bosna i Hercegovina (N)

2003 122 / 61,9% 66 / 33,5% 9 / 4,6% 197 2015 244 / 62,4% 140 / 35,8% 7 / 1,8% 391

51

Poglavlje 10 PREŽIVLJAVANJE

Sažetak

• Preživljavanje u periodu 01.01.2003. – 31.12.2015. godine, na uzorku od 399 pacijenta: umrlo 330, živo 69 pacijenta (17,3%).

• prosječno jednogodišnje preživljavanje 25,4%, medijana preživljavanja 84,0 mjeseci, što je kompatibilno sa svjetskim standardima.

• Prema primarnoj bubrežnoj bolesti, pacijenti sa diabetes mellitusom su imali najmanju stopu preživljavanja (9,4%).

• Prema dobnoj strukturi pacijenata koji su u 2003. godini započeli dijalizu najmanju stopu preživljavanja, očekivano, su imali pacijenti >75 godina starosti.

• Prema spolu, žene su imale nižu stopu preživljvanja (17,8%) od muškaraca (21,3%).

Poglavlje 10 Preživljavanje

52

Uvod

Krivulje preživljavanja su urađena prema metodi Kaplan-Meier survival. Krivulje su urađene za 399 pacijenata čija je prva dijaliza započela 2003. godine i koje pokazuju stanje sa 31.12.2015. godine. Urađene su krive preživljavanja prema vrsti tretmana primjenjenih kod pacijenata (HD, PD i Tx), zatim prema primarnoj bubrežnoj bolesti tih pacijenata, prema starosnoj dobi pacijenata koji su u 2003. godini

započeli dijalizu, prema spolu pacijenata, zbirna kriva preživljavanja kao i kriva preživljavanja čija je primarna bubrežna bolest Balkanska endemska nefropatija.

Od 399 pacijenata koji su započeli dijalizu u 2003. godini, na dan 31.12.2015. godine bilo je živo 69 pacijenata ili 17,3%, uz napomenu da je u tom periodu iz evidencije "izgubljeno" 27 pacijenata.

17,7% (HD)

4,5% (PD)

50,0% (Tx)

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Godine preživljavanja

Kumulativno

preživ

ljavanje

HD

PD

Tx

Grafikon 41: Kriva preživljavanja prema vrsti tretmana pacijenata (HD, PD i Tx) - period 01.012003 - 31.12.2015. godina


53

35,0% (GM)

9,4% (DM)

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14


Kumulativno

preživ

ljavanje

GMPNHTDMMisc

Grafikon 42: Kriva preživljavanja prema primarnoj bubrežnoj bolesti - period 01.012003 - 31.12.2015. godina

44,5% (20‐44)

25,0% (45‐64)

11,1% (65‐74)

3,7% (75+)0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14


Kumulativno

preživ

ljavanje

0‐19

20‐44

45‐64

65‐74

75+

Grafikon 43: Kriva preživljavanja prema starosnoj dobi pacijenata - period 01.012003 - 31.12.2015. godina


54

19,0% (Mušk.)

15,6% (Žene)

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14


Kumulativno

preživ

ljavanje

Muškarci

Žene

Grafikon 44: Kriva preživljavanja prema spolu pacijenata - period 01.012003 - 31.12.2015. godina

18,0%

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14


Kumulativno

preživ

ljavanje

Balkanska endemska nefropatija

Grafikon 45: Kriva preživljavanja za pacijente čija je primarna dijagnoza Balkanska endemska nefropatija - period 01.012003 - 31.12.2015. godina


55

(399 pacij.)

17,0% (69 pac.)

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14


Kumulativno

preživ

ljavanje

SVI

Grafikon 46: Zbirna kriva preživljavanja; svi pacijenti; period 01.012003 - 31.12.2015. godina - period 01.012003 - 31.12.2015. godina

Komentar na izračun preživljavanja

Obzirom na to da je otpočinjanjem vođenja Renalnog registra sukladno metodologiji Sekcije "A" došlo do nekih izmijena u vođenje statistike i evidencije, na ove podatke je potreban komentar.

Nova metodologija je donijela značajne novine, omogućila praćenje kretanja patologije dijaliznih pacijenata, a osobito donošenje relevatnih zaključaka o uspješnosti dijaliznog tretmana. S druge strane omogućila je usporedivost podataka iz našeg Registra s podacima u drugim zemljama, gdje je vođenje registra unificirano.

Kod tumačenja grafikona 42-47 potrebno uzeti u obzir različite metodologije prikupljanja podataka u vremenu 2003. godina i na kraju perioda praćenja 2015. godina. Period preživljavanja pacijenata se može komentirati kao neadekvatno, dosta kratko. U izračunu "survival" samo za godine 2012. i 2013. došlo se do podatka da je "survival time" pacijenata na dijalizi oko 10,5 god, što je u okvirima evropskog prosjeka.

Pažnju i komentar zaslužuje i broj dijabetičnih pacijenata na dijaliznom tretmanu i nihovo procentualno učešće u patologiji. Treba uočiti da je broj prevalent pacijenata od DM u 2002. godini bio 39,9 pmp, a u 2015. godini 143,6 pmp. Ovo predstavlja značajan porast i usporediv je s evropskim trendovima.

56

Poglavlje 11 PERITONEALNA DIJALIZA

Sažetak

• U BiH broj pacijenata na PD se smanjuje posljednjih 5 godina. U 2009.godini je bio najveći broj pacijenata (103) a na dan 31.12.2015. godine ukupno je bio 80 pacijenata.

• Životna dob pacijenata je u 42,5% slućajeva je između 45 i 64 godine, najmanji procenat pacijenata je do 20.godina (2 pacijenta; 2,5%)

• Osnovni uzrok HBB u pacijenata liječenih peritonealnom dijalizom je u 31,2% Diabetes mellitus.

Poglavlje 11 Peritonealna dijaliza

57

Uvod

Evaluacija prikupljenih podataka je bazirana na rezultatima iz 27 dijalizna centra. CAPD u BiH aktivno provode: U FBiH KCU Sarajevo, UKC Tuzla, KBC Mostar i Kantonalna bolnica Zenica, a u RS Internacionalni dijalizni centar Banja Luka i KCMF Istočno Sarajevo centar za hemodijalizu i nefrologiju. Ostali dijalizni centri imaju manji broj bolesnika na kontrolama. Kardiovaskularna oboljenja su takođe najčešći uzrok smrti u PD pacijenata.

U narednim grafikonima i tabelama su date karakteristike pacijenata na peritonealnoj dijalizi.

Polna struktura ovih pacijenata u 2015. godini je slijedeća: 47,6% muškaraca i 52,4% žena. Najveći broj pacijenata (41,5%) je u starosnoj dobi između 45-64 godine. Tretman Eritropoetinom u 2015. godini je bio zastupljen u 25,6% pacijenata. 62,2% pacijenata je na PD do pet godina a 30,5% do 10 godina. 6 pacijenata (7,3%) je na PD preko 10 godina. Primjena peritonealne dijalize (CAPD i CCPD) je različito od zemlje do zemlje, najpopularnija je u Australiji i Novom Zelandu, i primijenjuje se više kod djece nego starijih.

51,248,8 47,6

52,4

0

10

20

30

40

50

60


2002 2015

Pro

cent

(%)

Grafikon 47: Spolna struktura pacijenata na peritonealnoj dijalizi na dan 31.12.2015. godine

Poglavlje 11 Peritonealna dijaliza

58

Tabela 28: Spolna struktura pacijenata na peritonealnoj dijalizi – poređenje 2002-2015. godina 31.12. Muškar. (N / %) Žene (N / %) Ukupno (N)

2002 21 / 51,2 20 / 48,8 41

2015 39 / 47,6 43 / 52,4 82

31,0

%

2,8%43,5

%

17,6

%

5,6%

20

6

20

34

20

5

10

15

20

25

30

35

40

0-19 20-44 45-64 65-74 75+

Starosna grupa

%

03691215182124273033

Bro

j paci

jenata


Grafikon 48: Starosna struktura pacijenata na peritonealnoj dijalizi na dan 31.12.2015. godine

Najzastupljenija životna dob pacijenata na peritonealnoj dijalizi, na dan 31.12.2015. godina, je bila između 45-64 godine starosti kao i kod pacijenata na hemodijalizi (grafikon 48).

Razno 16,3%

PKD 3,8%

Nepozn.16,3%

GN 12,5%

PN 13,8%

HT 6,3%

DM 31,3%

Grafikon 49: Primarna bubrežna oboljenja kod pacijenata na PD na dan 31.12.2015. godine

59

Poglavlje 12 TRANSPLANTACIJA BUBREGA

Sažetak

• 2015. godina je najuspješnija godina po broju transplantacija bubrega i broj transplantiranih pacijenata u 2015. godini je bio 55.

• Na dan 31.12.2015. godine u BiH je bilo ukupno 276 pacijenta sa bubrežnim graftom; 187 sa živom rodbinskom transplantacijom, 85 sa transplantacija od umrlog davaoca. Za 4 pacijenta Renalni registar BiH donor je nepoznat.

• Životna dob transplantiranih pacijenta čiji je graft funkcionalan je od 12 do 80 godina.

• Transplantacija od umrlog davaoca u BiH je prvi put urađena 2006. godine u UKC Tuzla i do 2015. godine je bilo 26 donora.

Poglavlje 12 Transplantacija bubrega

60

Uvod

Evaluacija podataka je bazirana na podacima iz dijaliznih centara u BiH. Po podacima dobijenim od dijaliznih centara broj novih pacijenata sa bubrežnim transplantantom u 2015. je bio 55.

Na kraju 2015. godine ukupan broj transplantiranih u BiH sa funkcionalnim bubrežnim graftom iznosio je 276, od čega je 187 sa živom rodbinskom/nerodbinskom transplantacijom, 85 sa transplantacijom od umrlog davaoca, a nedostaje podatak za 4 pacijenata.

Starosna struktura transplantiranih pacijenata po godinama prikazana je u tabeli 30, iz koje se vidi da je najviše transplantiranih pacijenata u životnoj dobi 20-64 godine.

Struktura transplantiranih pacijenata u Bosni i Hercegovini takođe je prikazana u tabeli 30, iz koje se vidi da je najzastupljenija živa rodbinska/nerodbinska transplantacija.

Broj novih RTx pacijenata varira po godinama od uspostavljanja Registra 2001. Period od uspostavljanja Registra do danas je kratak za donošenje značajnih zaključaka. Međutim, očigledno je da je broj transplantiranih pacijenata mali i da značajno ne raste, što bi, ubuduće, mogao biti ozbiljan problem građanima BiH.

Prema raspoloživim (nepotpunim) podacima Renalnog registra evidentirana su 66 slučaja zatajenja grafta nakon transplantacije. Od toga broja Registar raspolaže podatkom o razlogu odbacivanja grafta u 42 slučajeva; Hronično otkazivanje 16 slučajeva, razni razlozi 7 slučajeva, akutno odbacivanje 5 slučajeva, odbacivanje poslije prekida imunosupresije 5 slučajeva, infekcija transplantanta 5 slučaja, tromboza (art/ven) 2 slučaja i po jedan slučaj odnosi se na hiperakutno odbacivanje (unutar 48 sati) i tehnički problemi.

Od svih zemalja u Evropi najveću stopu transplantacija u 2014. godini imala je Španija 57 pmp; Norveška 53 pmp, Češka Republika 50 pmp. Od nama susjednih zemalja najveću stopu transplantacija u 2014. godini ima Hrvatska; 48 pmp. Tabela 29: Tabelarni prikaz broja pacijenata sa funkcionalnim bubrežnim graftom u Bosni i Hercegovin, po godinama

31.12 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 RTx pacijenti

(N) 104 107 125 125 130 139 153 152 155 163 183 197 222 276

• Živa rodbinska 71 74 86 90 93 98 102 102 102 105 109 117 132 159

• Živa nerodbinska 16 16 20 17 16 17 19 17 15 18 21 20 21 28


61

31.12 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

• Transplant od umrlog davaoca

15 15 16 15 18 23 28 28 34 37 49 56 64 85

• Nepoznato 2 2 3 3 3 3 4 5 4 3 4 4 5 4

Muškarci 68 72 85 84 89 96 103 105 110 115 131 137 151 189 Žene 36 35 40 41 41 43 48 47 45 48 52 60 71 87 0-19 godina 4 2 2 4 3 4 6 9 7 6 7 8 10 8 20-44 godina 71 75 87 82 82 82 82 82 85 86 90 107 115 146 45-64 godina 25 25 31 34 41 49 58 59 56 64 78 72 87 109 65-74 godina 4 5 5 4 3 3 6 6 6 6 7 9 9 11 75+ godina 0 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 2

Napomena: Podaci za 2001. godinu su nepotpuni i zato nisu prezentirani.

Živa rodbinska N=159;57,6%

Živa nerodb. N=28;10,1%

Kadav.N=85;30,8%

Nepozn. N=4; 1,4%

Grafikon 50: Transplantirani pacijenti sa funkcionalnim graftom na dan 31.12.2015. godine prema tipu transplantacije

U Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2015. godine je najviše pacijenata sa transplantantom sa živog donora; Živa rodbinska/nerodbinska (67,7%; Živa nerodbinska 10,1%), a transplant od umrlog davaoca ima 85 pacijenata (30,8%) (grafikon 50).

Transplantacije od umrlog davaoca se u BiH ponovo počele raditi 2006. godine u UKC Tuzla. Prije 1992. godine je na Institutu za transplantaciju organa u Sarajevu urađeno nekoliko transplantacija od umrlog davaoca bubrega. Od 2006. godine do 31.12.2015. smo u BiH ukupno imali 26 (dvadesetšest) transplantacija od umrlog


62

davaoca. To je vrlo mali broj, transplantacije od umrlog davaoca se rade sporadično i naša država mora još mnogo učiniti na tom planu.

109;

39,5

%

14

6;

52

,9%

8;

2,9

%

11;

4,0

%

2;

0,7

%

0153045607590

105120135150

0-19 20-44 45-64 65-74 75+

Starosne grupe

Bro

j paci

jenata

Grafikon 51: Starosna struktura transplantiranih pacijenata sa funkcionalnim graftom na dan 31.12.2015. godine

63

Poglavlje 13 UPOREDNI PODACI BOSNE I HERCEGOVINE SA EVROPOM1

Slika 2: Zemlje učesnice ERA-EDTA Registra, juli 2015. godine

Zemlje učesnice ERA-EDTA Registra u prikupljanju individualnih podataka

Zemlje učesnice ERA-EDTA Registra u prikupljanju skupnih podataka

1 ERA-EDTA Registry, Annual Report 2014, Academic Medical Center, Amsterdam, The Netherlands May 2015 (http://www.era-edta-reg.org/files/annualreports/pdf/AnnRep2014.pdf).

Poglavlje 13 Uporedni podaci BiH sa Evropom

64

Tabela 30: Podaci iz drugih zemalja preuzeti iz ERA-EDTA Registra, Godišnji izvještaj 2014. godine

Država Broj stanovnika u 000

Incident na 1 dan

(N)

Incident pmp

Incidenta DM

(pmp)

Prevalent (N)

Prevalent pmp

Prevalent DM

(pmp)

Bosna i Hecegovina* 3531 404 114,4 34,6 2639 747,4 143,6 Hrvatska 4070 640 157 46 4295 1055 306 Danska 5700 748 131 32 5164 906 153 Finska 5462 461 84 30 4571 837 214 Francuska 66262 10791 163 36 80144 1210 190 Norveška 5137 523 102 18 4716 918 122 Austrija 8508 1036 122 30 9038 1062 211 Grčka 10982 2372 218 53 13101 1203 220 Albanija 2863 252 88 11 1072 374 42 Crna Gora** 622 58 93 32 1543 763 111 Španija 46771 6229 133 33 55062 1177 163 Slovačka*** 5421 831 153 58 3273 604 197 Srbija 7131 985 138 35 5860 822 131 Makedonija 2022 268 133 31 1543 763 111

* Podaci za 2015. godinu; **Nisu uključeni pacijenti do 20 godina starosti; ***Podci za prevalencu uključuju samo pacijente na dijalizi

157

131

84

163

102

122

88

93

133

133

138

218

114,4

153

0 15 30 45 60 75 90 105 120 135 150 165 180 195 210 225

Bosna i Hecegovina

Hrvatska

Danska

Finska

Francuska

Norveška

Austrija

Grčka

Albanija

Crna Gora

Španija

Slovačka

Srbija

Makedonija

Pmp

Grafikon 52: Incidenca (na 1 dan) dijaliznih pacijenata u nekim zemljama (ERA-EDTA, Annual Report 2014)

Poglavlje 13 Uporedni podaci BiH sa Evropom

65

604

747,4

1203

822

763

1177

763

374

1062

918

1210

837

906

1055

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200

Bosna i Hecegovina

Hrvatska

Danska

Finska

Francuska

Norveška

Austrija

Grčka

Albanija

Crna Gora

Španija

Slovačka

Srbija

Makedonija

Pmp Grafikon 53: Prevalenca dijaliznih pacijenata u nekim zemljama (ERA-EDTA, Annual Report 2014)

197

143,6

220

131

111

163

111

42

211

122

190

214

153

306

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320

Bosna i Hecegovina

Hrvatska

Danska

Finska

Francuska

Norveška

Austrija

Grčka

Albanija

Crna Gora

Španija

Slovačka

Srbija

Makedonija

Pmp Grafikon 54: Prevalenca dijaliznih pacijenata sa DM u nekim zemljama (ERA-EDTA, Annual Report 2014)

66

SAŽETAK NADOMJEŠTANJE BUBREŽNE FUNKCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI U 2015. GODINI

• 27 centara za nadomjesnu bubrežnu terapiju, 24 dijalizna i 3 centra za transplantaciju bubrega;

• Stopa prevalence 752,3 pmp, stopa incidence (na 1 dan) 114,4 pmp, srednja dob incidentnih pacijenata 63 godine, 60,1% muškaraca;

• Osnovni uzrok hroničnog bubrežnog zatajenja (incidenca na 1 dan) su pijelonefritis (10,9%) i glomerulonefritis (10,9%), a broj pacijenata sa diabetes mellitusom je u stalnom porastu (30,2%) u 2015. godini;

• Modaliteti nadomještanja bubrežne funkcije kod prevalentnih pacijenata su: 86,4% HD, 10,5% funkcionalni graft, a ukupno 3,1% PD;

• Više od 30 godina na dijalizi su 9 pacijenta u Bosni i Hercegovini;

• Vaskularni pristup: 82,4% prevalent hemodijaliznih pacijenata je imalo nativnu AV fistulu; 0,4% PTFE graft i 15,7% kateter (privremeni kateter 6,6%; trajni kateter 9,1%);

• Prosječni sedmična epoetinska doza za pacijente na hemodijalizi je bila 4000 UI);

• Za pacijente na peritonealnoj dijalizi 4000 UI jedinica.

• Gruba stopa smrtnosti RRT pacijenata iznosila je 12,2% (uključeni incident pacijenti na 1 dan);

• Osnovni uzrok smrtnosti prevalent pacijenata su kardiovaskularna oboljenja (67,3%).

67

ZAKLJUČAK Dijalizna terapija je još uvijek najprepoznatljiviji vid nadomještanja bubrežne funkcije širom svijeta, pa tako i u Bosni i Hercegovini.

Neophodno je da shvatimo kakva je situacija u našoj zemlji u poređenju sa svijetom. U BiH je najzastupljeniji vid liječenja HD i primjenjuje se u 86,4% pacijenata u 2015. godini.

Kada je uspostavljen Renalni registar BiH 2001. godine bilo je 18 dijaliznih centara, a 2015. godine 27 dijalizna centra i broj pacijenata se uvećao za 89,8%. U BiH se ne radi kućna dijaliza, kao ni noćne i svakodnevne dijalize što je trend u razvijenim zemljama.

Peritonealna dijaliza je još uvijek neadekvatno zastupljena u BiH (samo 3,1% dijalizne populacije), i pokazuje sporu tendenciju porasta. U 2015. godini je na peritonealnoj dijalizi bio ukupno 82 pacijenata.

Kao rezultat velikog angažovanja mnogo ljudi na različitim nivoima, kvalitet dijaliznog tretmana u BiH je poboljšan, a rezultat je procent mortaliteta dijaliznih pacijenata koji je u evropskim granicama (12,2%).

BiH sigurno spada u zemlje sa najnižom stopom transplantacije bubrega u Evropi. Transplantacije bubrega se rade u UKC Tuzla i KCU Sarajevo i KC Banja Luka, u posljednjih 10 godina je ukupno urađeno 145 transplantacija bubrega sa živog donora.

Evaluacija podataka Renalnog registra BiH ukazuje na stalan porast ukupne dijalizne populacije iz godine u godinu (2002. godine. - 1687 pacijenata, 2015. godine - 3203 pacijenta).

Pravovremeno javljanje ovih pacijenata nefrologu je još uvijek neadekvatno u našoj zemlji i znatan broj pacijenata starijih od 65 godina prvi put vidi nefrologa na početku dijaliznog tretmana.

Podaci iz Renalnog registra BiH treba da budu transparentni i dođu do ljudi odgovornih za razvoj dijaliznog tretmana na različitim nivoima vlasti, u cilju boljeg razvoja dijaliza kao što je bilo i posljednjih godina.

Razvoj transplantacije od umrlog davaoca treba da bude jedan od osnovnih ciljeva i zadataka nefrologa BiH. Nadamo se da ćemo u tome uspijeti i da će u sljedećim Renalnim registrima podaci o tranplantaciji od umrlog davaoca bubrega biti povoljniji.

68

POPIS TABELA I GRAFIKONA

Popis tabela Tabela 1: Incident pacijenti (na 1 dan) u Bosni i Hercegovini u 2015. godini ........................................11 Tabela 2: Incident pacijenti (na 1 dan), prema životnoj dobi, na dan 31.12.2015. godine ......................12 Tabela 3: Distribucija incident pacijenata (na 1 dan) za BiH, po dijaliznim centrima u 2015. godini ....12 Tabela 4: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1. dan), po entitetima i Brčko DC, na dan 31.12.2015. godine.......................................................................................................................14 Tabela 5: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1 dan) za BiH, starosti do 65 godina, na dan 31.12.2015. godine ...................................................................................14 Tabela 6: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1.dan) za BiH , preko 65 godina starosti, na dan 31.12.2015. godine .........................................................................................................15 Tabela 7: Prevalent pacijenti prema vrsti tretmana - poređenje 2002-2015. godina ...............................17 Tabela 8: Prevalent pacijenti tretirani različitim oblicima nadomještanja bubrežne funkcije na dan 31.12.2015...............................................................................................................................................18 Tabela 9: Spolna i starosna struktura prevalent pacijenata na dan 31.12. 2015. godine..........................19 Tabela 10: Grupe vrijednosti hemoglobina kod pacijenata na dijalizi koji koriste eritropoetin ..............20 Tabela 11: Broj, medijana i prosjek godina prevalent pacijenata po dijaliznim centrima na dan 31.12.2015. godine ..................................................................................................................................22 Tabela 12: Zastupljenost različitih dijalitičkih metoda (HDF/HF i standardna HD) kod prevalent pacijenata u periodu 2006-2015. godine .................................................................................................24 Tabela 13: Starosna struktura prevalent pacijenata na hemodijalizi – poređenje 2002-2015. godina .....26 Tabela 14: Primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata na hemodijalizi – poređenje 2002-2015. godina............................................................................................................................................26 Tabela 15: Privremeni i trajni kateter kod prevalent pacijenata na HD – poređenje 2006-2015. godina 29 Tabela 16: Starosne grupe pacijenata sa privremenim i trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine..30 Tabela 17: Dužina trajanja dijalize kod prevalent pacijenata sa trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine......................................................................................................................................................32 Tabela 18: Broj i procent pacijenata na dijalizi pozitivnih na hepatitis B ili C, ili oboje, HIV i MRSA.34 Tabela 19: Pmp incident pacijenata (na 91 dan) sa diabetes melitusom - poređenje 2002-2015. godina ..................................................................................................................36 Tabela 20: Pmp prevalent pacijenata sa diabetes melitusom - poređenje 2002-2015. godina.................36 Tabela 21: Pmp prevalent pacijenata sa DM prema spolu - poređenje 2001-2015. godine.....................38 Tabela 22: Dijalizni centri u Bosni i Hercegovini sa najvećim procentom prevalent pacijenata sa diabetes melitusom na dan 31.12.2015. godine.......................................................................................38 Tabela 23: Broj prevalent pacijenata sa BEN-om - poređenje 2002-2015. godine .................................41

Popis tabela i grafikona

69

Tabela 24: Broj pacijenata sa BEN-om u 2015. godini po dijaliznim centrima BEN regije .................. 42 Tabela 25: Broj komorbiditeta prisutnih kod incident i prevalent pacijenta........................................... 45 Tabela 26: Broj i procent umrlih po starosnim grupama za period 2002-2015. (uključeni i incident pacijenti na 1 dan)................................................................................................................................... 50 Tabela 27: Broj i % umrlih prema lokaciji - poređenje 2003-2015. godina ........................................... 50 Tabela 28: Spolna struktura pacijenata na peritonealnoj dijalizi – poređenje 2002-2015. godina.......... 58 Tabela 29: Tabelarni prikaz broja pacijenata sa funkcionalnim bubrežnim graftom u Bosni i Hercegovin, po godinama....................................................................................................................... 60 Tabela 30: Podaci iz drugih zemalja preuzeti iz ERA-EDTA Registra .................................................. 64

Popis grafikona Grafikon 1: Pmp Incident pacijenata (na 1 dan) po godinama................................................................ 11 Grafikon 2: Starosne grupe incident pacijenata (na 1 dan) po godinama za BiH ................................... 12 Grafikon 3: Primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1 dan) u Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2015.................................................................................................. 13 Grafikon 4: Najčešća primarna bubrežna oboljenja kod incident pacijenata (na 1 dan) u BiH, za period 2005-2015. godine .................................................................................................................. 14 Grafikon 5: Distribucija incident pacijenata (na 91 dan) po godinama i lokaciji dijaliznog centra........ 15 Grafikon 6: Broj pacijenata prema vrsti tretmana u Bosni i Hercegovini - poređenje 2002-2015. godina; (HD: hemodijaliza; PD: peritonealna dijaliza; Tx: transplantacija bubrega) .......... 17 Grafikon 7: Najčešća renalna oboljenja kod prevalent pacijenata u Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2015. godine ................................................................................................................................. 18 Grafikon 8: Prevalent HD i PD pacijenti tretirani eritropoetinom - poređenje 2003-2015. godina ........ 19 Grafikon 9: Grupe vrijednosti hemoglobina kod pacijenata na dijalizi koji koriste eritropoetin............ 20 Grafikon 10: Broj prevalent pacijena po dijaliznim centrima na dan 31.12.2015. godine...................... 21 Grafikon 11: Zastupljenost različitih dijalitičkih metoda (HDF/HF i standardna HD) kod prevalent pacijenata - poređenje 2006-2015. godina .............................................................................................. 24 Grafikon 12: Spolna struktura pacijenata na hemodijalizi – poređenje 2002-2015. godina ................... 25 Grafikon 13: Starosna struktura prevalent pacijenata na hemodijalizi na dan 31.12.2015. godine ........ 25 Grafikon 14: Najzastupljenija primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata na hemodijalizi na dan 31.12.2015. godine ............................................................................................ 26 Grafikon 15: Najčešći uzroci smrti kod prevalent pacijenata na hemodijalizi u 2015. godine............... 27 Grafikon 16: Stopa smrtnosti prevalent pacijenata prema vrsti tretmana, u posljednjih 5 godina.......... 27 Grafikon 17: Vaskularni pristup kod prevalent pacijenata na hemodijalizi na dan 31.12.2015. godine. 29 Grafikon 18: Vaskularni pristup kod prevalent pacijenata prema primarnoj bubrežnoj bolesti na dan 31.12.2015. godine ................................................................................................................................. 30 Grafikon 19: Starosne grupe prevalent pacijenata sa privremenim i trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine ................................................................................................................................. 30


70

Grafikon 20: Primarna bubrežna oboljenja kod prevalent pacijenata sa trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine ..................................................................................................................................31 Grafikon 21: Dužina trajanja dijalize kod prevalent hemodijaliziranih pacijenata sa trajnim kateterom na dan 31.12.2015. godine.......................................................................................................................31 Grafikon 22: Vaskularni pristup kod incident hemodijaliziranih pacijenata na dan 31.12.2015. godine 32 Grafikon 23: Procent pacijenata na dijalizi pozitivnih na hepatitis B ili C, ili oboje i HIV na dan 31.12.2015. godine ..................................................................................................................................34 Grafikon 24: Pmp incident (na 1 dan) i prevalent pacijenata sa DM - poređenje 2002-2015. godina.....36 Grafikon 25: Pmp incident pacijenata (na 91. dan) sa diabetes melitusom prema spolu - poređenje 2002-2015. godina ..................................................................................................................37 Grafikon 26: Pmp prevalent pacijenata sa diabetes melitusom prema spolu - poređenje 2002-2015. godina......................................................................................................................................................37 Grafikon 27: Starosne grupe prevalent pacijenata sa diabetes melitusom na dan 31.12.2015. godine....38 Grafikon 28: Mediana incident pacijenata na 91. dan sa diabetes melitusom prema spolu - poređenje 2002-2015. godina...................................................................................................................................39 Grafikon 29: Mediana prevalent pacijenata sa DM prema spolu - poređenje 2002-2015. godine ..........39 Grafikon 30: Dužina trajanja dijalize kod pacijenata sa BEN-om na dan 31.12.2015. godine................42 Grafikon 31: Starosna struktura pacijenata sa dijagnozom balkanska endemska nefropatija na dan 31.12.2015...............................................................................................................................................42 Grafikon 32: Komorbiditeti kod prevlent pacijenata na dan 31.12.2015. godine....................................44 Grafikon 33: Komorbiditeti kod incident pacijenata na dan 31.12.2015. godine....................................45 Grafikon 34: Broj komorbiditeta prisutnih kod incident i prevalent pacijenta – grafički prikaz.............46 Grafikon 35: Komorbiditet kod incident i prevalent pacijenta prema spolu............................................46 Grafikon 36: Komorbiditet kod incident i prevalent pacijenta prema starosnoj dobi..............................47 Grafikon 37: Komorbiditet kod incident i prevalent pacijenta prema vrsti tretmana ..............................47 Grafikon 38: Kategorije najčešćih uzroka smrti pacijenata na dijalizi u 2015. godini (N=391) ............49 Grafikon 39: Broj i procent umrlih po starosnim grupama u 2015. godini .............................................49 Grafikon 40: Procent umrlih prema lokaciji dijaliznog centra (uključeni i incident pacijenti na 1 dan) - poređenje 2003-2015...............................................................................................................................50 Grafikon 41: Kriva preživljavanja prema vrsti tretmana pacijenata (HD, PD i Tx) - period 01.012003 - 31.12.2015. godina ..................................................................................................................................52 Grafikon 42: Kriva preživljavanja prema primarnoj bubrežnoj bolesti - period 01.012003 - 31.12.2015. godina......................................................................................................................................................53 Grafikon 43: Kriva preživljavanja prema starosnoj dobi pacijenata - period 01.012003 - 31.12.2015. godina......................................................................................................................................................53 Grafikon 44: Kriva preživljavanja prema spolu pacijenata - period 01.012003 - 31.12.2015. godina....54 Grafikon 45: Kriva preživljavanja za pacijente čija je primarna dijagnoza Balkanska endemska nefropatija - period 01.012003 - 31.12.2015. godina ..............................................................................54


71

Grafikon 46: Zbirna kriva preživljavanja; svi pacijenti; period 01.012003 - 31.12.2015. godina - period 01.012003 - 31.12.2015. godina ............................................................................................................. 55 Grafikon 47: Spolna struktura pacijenata na peritonealnoj dijalizi na dan 31.12.2015. godine.............. 57 Grafikon 48: Starosna struktura pacijenata na peritonealnoj dijalizi na dan 31.12.2015. godine ........... 58 Grafikon 49: Primarna bubrežna oboljenja kod pacijenata na PD na dan 31.12.2015. godine............... 58 Grafikon 50: Transplantirani pacijenti sa funkcionalnim graftom na dan 31.12.2015. godine prema tipu transplantacije......................................................................................................................................... 61 Grafikon 51: Starosna struktura transplantiranih pacijenata sa funkcionalnim graftom na dan 31.12.2015. godine ................................................................................................................................. 62 Grafikon 52: Incidenca (na 1 dan) dijaliznih pacijenata u nekim zemljama (ERA-EDTA, Annual Report 2014)....................................................................................................................................................... 64 Grafikon 53: Prevalenca dijaliznih pacijenata u nekim zemljama (ERA-EDTA, Annual Report 2014) 65 Grafikon 54: Prevalenca dijaliznih pacijenata sa DM u nekim zemljama (ERA-EDTA, Annual Report 2014)....................................................................................................................................................... 65

72

DODATAK 1: ERA-EDTA ŠIFRE I GRUPE PRIMARNIH BUBREŽNIH OBOLJENJA

Primary Renal Disease (PRD) 1994code

1995 code

NEW PRD code

PRD Group

Glomerulonephritis; histologically NOT examined 10 10 3749 I Focal segmental glomerulosclerosis with nephrotic syndrome in children 11 11 1061 I IgA nephropathy (proven by immunofluorescence, not code 76 and not 85) 12 12 1128 I Dense deposit disease; membrano-proliferative GN; type II (proven by immunofluorescence and/or electron microscopy) 13 13 1233 I

Membranous nephropathy 14 14 1185 I Membrano-proliferative GN; type I (proven by immunofluorescence and/or electron microscopy - not code 84 or 89) 15 15 1222 I

Crescentic (extracapillary) glomerulonephritis (type I, II, III) 16 16 1251 I Focal segmental glomerulosclerosis with nephrotic syndrome in adults 17 17 1267 I Glomerulonephritis; histologically examined, not given above 19 19 1377 I Pyelonephritis - cause not specified 20 20 1602 II Pyelonephritis associated with neurogenic bladder 21 21 1706 II Pyelonephritis due to congenital obstructive uropathy with/without vesico-ureteric reflux 22 22 1673 II

Pyelonephritis due to acquired obstructive uropathy 23 23 1752 II Pyelonephritis due to vesico-ureteric reflux without obstruction 24 24 1602 II Pyelonephritis due to urolithiasis 25 25 1832 II Pyelonephritis due to other cause 29 29 3555 II Interstitial nephritis (not pyelonephritis) due to other cause, or unspecified (not mentioned above) 30 30 1884 VII

Nephropathy (interstitial) due to analgesic drugs 31 31 2022 VII Nephropathy (interstitial) due to cis-platinum 32 32 2120 VII Nephropathy (interstitial) due to cyclosporin A 33 33 2046 VII Lead induced nephropathy (interstitial) 34 2165 VII Drug induced nephropathy (interstitial) not mentioned above 39 39 2005 VII Cystic kidney disease - type unspecified 40 40 2794 VII Polycystic kidneys; adult type (dominant) 41 41 2718 III Polycystic kidneys; infantile (recessive) 42 42 2741 VII Medullary cystic disease; including nephronophthisis 43 43 2804 VII Cystic kidney disease - other specified type 49 49 2794 VII Hereditary/Familial nephropathy - type unspecified 50 50 3379 VII Hereditary nephritis with nerve deafness (Alport's Syndrome) 51 51 2756 VII Cystinosis 52 52 2964 VII

Dodatak 1 ERA-EDTA šifreprimarnih bubrežnih bolesti

73

Primary Renal Disease (PRD) 1994 code

1995 code

NEW PRD code

PRD Group

Primary oxalosis 53 53 3194 VII Fabry's disease 54 54 3224 VII Hereditary nephropathy - other specified type 59 59 3379 VII Renal hypoplasia (congenital) - type unspecified 60 60 1625 VII Oligomeganephronic hypoplasia 61 61 1734 VII Congenital renal dysplasia with or without urinary tract malformation 63 63 1625 VII Syndrome of agenesis of abdominal muscles (Prune Belly) 66 66 1694 VII Renal vascular disease - type unspecified 70 70 2430 V Renal vascular disease due to malignant hypertension 71 71 2371 IV Renal vascular disease due to hypertension 72 72 2359 IV Renal vascular disease due to polyarteritis 73 73 1455 VII Wegener's granulomatosis 74 74 1401 VII Glomerulonephritis related to liver cirrhosis 76 76 2430 VII Cryoglobulinaemic glomerulonephritis 78 1159 VII Renal vascular disease - due to other cause (not given above and not code 84-88) 79 79 1543 V Diabetes glomerulosclerosis or diabetic nephropathy - Type I 80 80 2411 VI Diabetes glomerulosclerosis or diabetic nephropathy - Type II 81 80 2316 VI Myelomatosis/light chain deposit disease 82 82 2337 VII Amyloid 83 83 2578 VII Lupus erythematosus 84 84 2509 VII Henoch-Schoenlein purpura 85 85 1486 VII Goodpasture's Syndrome 86 86 1504 VII Systemic sclerosis (scleroderma) 87 87 1464 VII Haemolytic Uraemic Syndrome (including Moschcowitz Syndrome) 88 88 1527 VII Multi-system disease - other (not mentioned above) 89 89 2623 VII Tubular necrosis (irreversible) or cortical necrosis (different from 88) 90 90 3555 VII Tuberculosis 91 91 3442 VII Gout 92 92 2235 VII Nephrocalcinosis and hypercalcaemic nephropathy 93 93 3636 VII Balkan nephropathy 94 94 3555 VII Kidney tumour 95 95 1982 VII Traumatic or surgical loss of kidney 96 96 3461 VII Other identified renal disorders 99 99 3538 VII Chronic renal failure; aetiology uncertain 00 00 3555 VIII

Napomena: New ERA-EDTA PRD Term - NOVA ERA-EDTA definicija osnovne bolesti bubrega (Primary Renal Disease) u primjeni je od 01.01.2015. godine.

Dodatak 1 ERA-EDTA šifreprimarnih bubrežnih bolesti

74

Legenda: I Glomerulonephritis/sclerosis; V Renal vascular disease; II Pyelonephritis; VI Diabetes mellitus; III Polycystic kidneys, adult type; VII Miscellaneous; IV Hypertension; VIII Unknown.

Documents

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ 2015...Renalni registar Bosne i Hercegovine Godišnji Izvještaj za 2015. godinu Halima Resić, Besim Prnjavorac Izdavač: Udruženje ljekara za nefrologiju, dijalizu