Krzyżodziób świerkowy w Zielonej GórzeRed Crossbill in Zielona Góra

AbstractThis paper describes breeding attempts of Red Crossbills Loxia curvirostra recorded within the city of Zielona Góra in 2017-2018. In 2017 one breeding attempt of the species was recorded, whi-le in 2018 – 3 breeding attempts. In three cases we observed adults feeding fledged young, and in one case a breeding pair and their nest. Nesting of the species was probably associated with the influx of non-breeding individuals observed near Zielona Góra in 2016-2018. These broods are the first confirmed contemporary nesting attempts of the species in Lubuskie Province. Earlier breeding records were reported from 19th century. Our ob-servations suggest that breeding of Red Crossbills in new areas may occur after influxes. More fre-quent observations in poor pine forests, properly timed, may facilitate the detection of breeding events in the species.

Gniazdowanie krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra w Zielonej GórzeNesting of the Red Crossbill Loxia curvirostra in Zielona Góra

Słowa kluczowe: krzyżodziób świerkowy, Loxia curvirostra, gniazdowanie, Zielona Góra, nalotKey words: Red Crossbill, Loxia curvirostra, breeding, Zielona Góra, influx

Paweł CzechowskiInstytut Administracji i Turystyki, Wydział Zamiejscowy w Sulechowie Uniwersytetu Zielonogórskiego ul. Armii Krajowej 51, 66–100 Sulechówe-mail: paczech@wp.pl

Alicja Dubickaul. Terlikowskiego 15, 66-006 Zielona Góra-Ochla e-mail: aliciapunx@gmail.com

AbstraktPraca opisuje gniazdowanie krzyżodzioba świer-kowego Loxia curvirostra w obrębie Zielonej Góry w latach 2017-2018. W 2017 r. stwierdzono jeden przypadek, a w 2018 r. – trzy. W przypadku trzech stwierdzeń obserwowano dorosłego ptaka karmią-cego lotne młode, natomiast w jednym przypadku obserwowano parę ptaków i znaleziono gniazdo. Gniazdowanie krzyżodziobów świerkowych naj-prawdopodobniej było związane z nalotem tego gatunku w rejonie Zielonej Góry w latach 2016-2018. Stwierdzone lęgi krzyżodziobów świerko-wych w Zielonej Górze są pierwszymi obserwa-cjami współczesnego gniazdowania gatunku w województwie lubuskim. Wcześniejsze dane o lęgach w regionie podawane były z XIX w. Po-wyższe obserwacje wskazują także, że po nalotach gatunku, które mają miejsce co kilka lat, może dochodzić do gniazdowania krzyżodziobów na wcześniej niezasiedlanych terenach. Wzmożone obserwacje w ubogich borach sosnowych i w od-powiedniej porze roku, mogą przyczynić się do ich liczniejszego wykrywania.

Ptaki Śląska (2018) 25: 115-123ISSN: 0860-3022 eISSN: 2451-3415received: 15.10.2018

accepted: 28.11.2018

115

116 Ptaki Śląska 25 | P. Czechowski, A. Dubicka

WstępKrzyżodziób świerkowy Loxia curvi-

rostra to gatunek leśny, występujący w całej Europie. Najliczniej zasiedla lasy Fennoskandii i północnej Rosji, gdzie jego zasięg jest zwarty. W południowej Europie zasięg jest rozporoszony i lęgo-wiska związane są głównie z obszarami górskimi (Knox 1997, Clement i Christie 2018). W północnej części europejskiego zasięgu wyróżnia się populację związaną ze świerkiem Picea sp., natomiast w czę-ści południowej z różnymi gatunkami so-sny Pinus sp. (Cramp i Perrins 1994). W Polsce ma status gatunku występującego lokalnie i należy do ptaków bardzo nie-licznych lub nielicznych. Najliczniej za-siedla góry (Karpaty i Sudety) oraz pół-nocno-wschodnią część kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Mikusek 2007, Chod-kiewicz i in. 2015, Król i Pępkowska-

-Król 2016). Na pozostałym obszarze Polski gniazduje lokalnie i nieregularnie, a wiele stwierdzeń ma kategorię lęgów prawdopodobnych (Chylarecki 2000, Bia-duń i Wójciak 2005, Fijewski i Chmielew-ski 2005). Oceny liczebności populacji w Polsce są różne: dla lat 1990-2004 szacu-nek wynosił 2500-10000 par (Chylarecki i Sikora 2007), a dla lat 2008-2012 już 9000-24000 par na podstawie danych z Moni-toringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (Chodkiewicz i in. 2015). Dane Monito-ringu wskazują ponadto, że gatunek ten jest słabo rozpowszechniony o nieokre-ślonym trendzie liczebności i charakte-ryzujący się silnymi fluktuacjami z roku na rok (Chylarecki i in. 2018). Tomiałojć i Stawarczyk (2003) podają, że brak było wiarygodnych informacji o liczebności i trendach populacji lęgowych w Polsce,

co tłumaczone jest w przypadku tego gatunku silnymi wahaniami liczebności. Niekompletność danych o rozmieszcze-niu i liczebności krzyżodzioba wynika z kilku względów: inwazyjności pojawów, trudności w interpretacji zachowań lę-gowych, nietypowej fenologii lęgów oraz pomijania przez ornitologów jednorod-nych siedlisk borowych (Mikusek 2007).

Celem niniejszej pracy jest przedsta-wienie obserwacji wskazujących na gniaz-dowanie krzyżodzioba świerkowego w Zielonej Górze w latach 2017-2018.

Teren badańZielona Góra to miasto powiatowe w

woj. lubuskim, o powierzchni 278 km2. Połowę powierzchni administracyjnej miasta stanowią lasy, głównie bory so-snowe (ok. 90%). Obserwacje prowadzono w południowo-zachodniej części Zielonej Góry w obrębie dzielnic: Ochla, Jeleniów, Kiełpin i Jarogniewice. Teren badań zaj-mował obszar ok. 60 km2, z tego obszary leśne zajmowały ok. 30 km2. Dominują-cymi drzewostanami są bory sosnowe, je-dynie w dolinach rzek Śląska Ochla oraz Czarna Struga, znajdują się fragmenty lasów liściastych i mieszanych. W ob-rębie lasów, najczęściej wzdłuż małych cieków wodnych, występują kępy świer-ków pospolitych Picea abies oraz w mniej-szym stopniu daglezji zielonej Pseudot-suga menziesii czy sosny wejmutki Pinus strobus.

Metodyka Obserwacje ptaków w lasach zielono-

górskich prowadzono podczas dwóch sezonów lęgowych w latach 2017-2018. W tym czasie kontrolowano ok. 60 pól

117Krzyżodziób świerkowy w Zielonej Górze

Red Crossbill in Zielona Góra

atlasowych o boku 1 km w obrębie po-łudniowo-zachodniej części miasta, wy-typowanych na potrzeby badań ptaków lęgowych Zielonej Góry (Atlas ptaków lęgowych Zielonej Góry). Obserwacje prowadzono od połowy marca do końca czerwca. Łącznie w latach 2017-2018 prze-prowadzono 52 kontrole terenowe (13 w 2017 r. i 39 w 2018 r.). Ptaki liczono głów-nie w godzinach rannych, rzadziej popo-łudniowych. Pojedyncza kontrola trwała od 2 do 8 godzin dziennie, w zależności od liczby kontrolowanych pól atlasowych (1-5). Kontrolując obszary leśne noto-wano wszystkie obserwacje krzyżodzio-bów świerkowych, z podziałem na ptaki żerujące i przelatujące nad powierzch-nią. W przypadku ptaków siedzących na drzewach obserwacje prowadzono mak-symalnie długo, notując wszelkie zacho-wania (żerowanie, przemieszczanie się, śpiew, toki, przeganianie się, karmienie). Materiał do niniejszej pracy stanowiło 17 stwierdzeń krzyżodziobów świerkowych w miesiącach marzec-czerwiec (8 w 2017 r. i 9 w 2018 r.). Podczas siedmiu obserwa-cji zanotowano zachowania świadczące o gniazdowaniu (gniazdo, karmienie pod-lotów) lub możliwym gniazdowaniu (kar-mienie lotnych młodych, śpiewający ptak, toki i karmienie samic). Dodatkowo w 2018 r. obserwacje ptaków w lasach pro-wadzono także w styczniu i lutym – łącz-nie 6 kontroli.

W pracy wykorzystano także inne wła-sne dane o występowaniu krzyżodzioba świerkowego w granicach Zielonej Góry, zebrane podczas prac terenowych w okre-sie od stycznia 2016 r. do lipca 2018 r. Dane te posłużyły do zobrazowania czę-stości pojawów w omawianym okresie.

WynikiW latach 2017-2018 zebrano następu-

jące dane wskazujące na gniazdowanie lub możliwe gniazdowanie krzyżodzio-bów świerkowych w obrębie Zielonej Góry:

1. 03.05.2017, dzielnica Ochla – ob-serwowano samca karmiącego cztery lotne młode ptaki w szatach juwenal-nych. Młode intensywnie żebrały o po-karm. Krzyżodzioby obserwowano przez dłuższy czas w koronach sosen zwyczaj-nych Pinus sylvestris, na skraju drzewo-stanów sosnowych. W najbliższej okolicy znajduje się także większa kępa świerków pospolitych.

2. 10.04.2018, dzielnica Ochla (teren Muzeum Etnograficznego) – obserwo-wano samca i młodego ptaka z niewyro-śniętymi do końca sterówkami. Oba ptaki spłoszyły się z pojedynczego świerka ro-snącego na terenie Muzeum i poleciały do pobliskiego lasu mieszanego z dużym udziałem świerka i daglezji. Ptaków nie udało się odszukać.

3. 10.04.2018, dzielnica Ochla – ob-serwowano parę ptaków i znaleziono gniazdo. Najpierw zauważono samca siedzącego na gałęzi w połowie wysoko-ści drzewa (fot. 1), a po chwili także sa-micę siedzącą na gnieździe. Po kilku mi-nutach obserwacji (z pewnej odległości) oba ptaki odleciały w głąb lasu. Gniazdo zlokalizowane było na sośnie wejmutce, na wysokości ok. 9 m i południowej eks-pozycji (fot. 2). Umiejscowione było przy samym pniu, podparte małą boczną ga-łązką. Gniazdo było dobrze ukryte, słabo widoczne z ziemi. Nie sprawdzano jego zawartości. Skontrolowano je ponownie w dniu 19.04.2018, jednak krótka obser-

118 Ptaki Śląska 25 | P. Czechowski, A. Dubicka

Fot. 1. Samiec krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra przy gnieździe na stanowisku 3 (fot. P. Czechowski)Photo 1. Red Crossbill Loxia curvirostra male at the nest (locality 3)

Fot. 2. Gniazdo krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra na stanowisku 3 (fot. P. Czechowski)Photo 2. Nest of the Red Crossbill Loxia curvirostra (locality 3)

119Krzyżodziób świerkowy w Zielonej GórzeRed Crossbill in Zielona Góra

wacja nie potwierdziła obecności ptaków.4. 19.04.2018, dzielnica Jarogniewice

- obserwowano samca karmiącego dwa lotne młode ptaki w szatach juwenalnych (fot. 3). Młode intensywnie żebrały o po-karm. Krzyżodzioby obserwowano przez dłuższy czas w koronach sosen zwyczaj-nych, na skraju drzewostanów sosno-wych. W najbliższej okolicy znajduje się także duże zadrzewienie świerkowe. Ptaki przemieszczały się w obrębie kilku drzew po dwóch stronach gruntowej drogi. Po-nadto tego samego dnia w pobliżu miej-sca opisanej wyżej obserwacji widziano samca krzyżodzioba w zadrzewieniu świerkowym. Ptak siedział na gałęzi w połowie drzewa, a po chwili wleciał w gę-stą koronę świerka. Nie udało się go po-nownie odnaleźć.

Ponadto, 25.04.2017 w dużym za-drzewieniu świerkowym, wśród borów sosnowych w zachodniej części miasta, obserwowano parę ptaków, samiec inten-sywnie śpiewał. W tym samym miejscu 11.05.2018 obserwowano 20 ptaków (ok. 10 samców i 10 samic) – ptaki intensyw-nie tokowały, samice żebrały o pokarm, samce karmiły samice. Dodatkowo 4 że-rujące ptaki i dwa lecące obserwowano w tym miejscu także 25.01.2018.

DyskusjaJuż od początku 2016 r. krzyżodzioby

świerkowe obserwowano w obrębie Zielo-nej Góry wyraźnie liczniej niż w poprzed-nich latach. W wielu miejscach widziano pojedyncze osobniki lub małe grupki.

Rycina 1. Liczba osobników i stwierdzeń krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra obserwo-wanych w Zielonej Górze w latach 2016-2018Figure 1. Number of individuals and observations of Red Crossbills Loxia curvirostra in Zielona Góra in 2016–2018

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Liczb

a st

wie

rdze

ń/os

obni

ków

Nu

mbe

r of r

ecor

ds/in

divid

uals

Miesiąc Month

Stwierdzenia (N=38) Records

Osobniki (N=144) Individuals

120 Ptaki Śląska 25 | P. Czechowski, A. Dubicka

Najczęściej były to przelatujące ptaki, ale kilkakrotnie obserwowano także sta-cjonarne, żerujące krzyżodzioby. Łącznie od stycznia 2016 r. do końca czerwca 2018 r. zanotowano 144 ptaki w 38 stwierdze-niach (pomijając wymienione wyżej ob-serwacje z młodymi oraz parę z gniaz-dem) (ryc. 1). Krzyżodzioby widziane były w Zielonej Górze także przez innych ob-serwatorów (M. Bocheński, S. Rubacha – inf. niepubl.). Gatunek ten, w latach 2016-2018, obserwowano liczniej także w innych rejonach woj. lubuskiego - łącz-nie zanotowano 51 stwierdzeń (dane wła-sne autorów). Dla porównania w latach 2005-2014 na terenie woj. lubuskiego za-notowano łącznie 82 stwierdzenia krzy-żodzioba świerkowego (Czechowski i in. 2010, 2016a). Powyższe dane mogą wskazywać, że w latach 2016-2018 miał miejsce obfity nalot krzyżodzioba w re-

gionie lubuskim, czego efektem mogły być odnotowane obserwacje wskazujące na gniazdowanie lub możliwe gniazdo-wanie gatunku. Nie bez znaczenia była także wysoka aktywność terenowa auto-rów w latach 2017-2018 w granicach Zie-lonej Góry, wynikająca z prowadzenia ba-dań do Atlasu Ptaków Lęgowych Zielonej Góry. Wysoka liczba kontroli terenów le-śnych, w tym przypadku ubogich borów sosnowych, często pomijanych przez or-nitologów, przyczyniła się do wykrycia lęgów opisywanego gatunku.

Gniazdowanie krzyżodziobów po na-lotach jest charakterystyczne dla tego ga-tunku i było notowane w kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Daty opisywanych wyżej obserwacji pokrywają się z okresem najbardziej intensywnego przystępowania do lęgów przez krzyżodzioby świerkowe, przypadającym na miesiące styczeń-maj,

Fot. 3. Samiec krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra karmiący jednego z dwóch młodych ptaków, obserwowany na stanowisku 4 (fot. P. Czechowski)Photo 3. Red Crossbill Loxia curvirostra male feeding one of two fledglings at locality 4

121Krzyżodziób świerkowy w Zielonej GórzeRed Crossbill in Zielona Góra

choć ptaki te mogą gniazdować prawie przez cały rok (Glutz v. Blotzheim i Bauer 1997, Clement i Christie 2018). Tomiałojć i Stawarczyk (2003) podają, że dowodami lęgowości są znalezione gniazda, obser-wacje słabo lotnych młodych oraz cha-rakterystyczne klekoczące głosy i śpie-wające samce stwierdzane kilkakrotnie w tym samym miejscu.

Okresowe naloty (inwazje) krzyżodzio-bów wynikają i są zależne od urodzaju nasion świerka, rzadziej innych drzew iglastych. Przy niskim urodzaju nasion ptaki podejmują migracje na nowe tereny, gdzie mogą gniazdować przez jeden czy więcej sezonów, a następnie wracają na wcześniej zasiedlane obszary (Newton 1972, Knox 1990). Jako gatunek noma-dyczny i inwazyjny krzyżodziób świer-kowy może tworzyć liczne, efemeryczne populacje lęgowe (Newton 2006). Stwier-dzono także, że krzyżodzioby mogą wy-kazywać tendencje do osiadłości, jeżeli istnieje możliwość żerowania na nasio-nach drzew, których owocowanie jest sta-bilne np. sosny zwyczajnej (Marquiss i Rae 1994).

W Śląskim Regionie Ornitologicznym krzyżodzioby świerkowe najbardziej re-gularnie gniazdują w górach (Dyrcz i in. 1991, Flousek i in. 2015, Mikusek i Dyrcz 2018). Z obszarów nizinnych z lat 80. XX w., znanych jest kilkanaście obserwacji sugerujących lęgi (dorosłe ptaki z mło-dymi, zaniepokojone ptaki, pary pta-ków). Obserwacje te miały miejsce m.in. w Borach Dolnośląskich, w rejonie Wo-łowa, Wrocławia i w woj. opolskim (Dyrcz 1991). W Lasach Lublinieckich (w północ-nej części Górnego Śląska) dzięki inten-sywnej penetracji odpowiednich siedlisk

borowych w latach 1989-2002 znaleziono 5 pewnych i 8 prawdopodobnych par lę-gowych krzyżodzioba świerkowego (Ko-ścielny i Belik 2006). Również tu, po inwazji ptaków w dwóch ostatnich sezo-nach, wykazano w 2018 r. gniazdowanie co najmniej 5 par (teren Nadleśnictwa Świerklaniec) (S. Beuch – inf. niepubl.). W ostatnich latach (2014-2018) znanych jest kilka innych stwierdzeń sugerują-cych lęgi: głównie w woj. dolnośląskim – Wrocław, okolice Świdnicy oraz na Gór-nym Śląsku (Kartoteka Awifauny Śląska 2014-2018). W sąsiednim regionie – Ziemi Lubuskiej, w latach 80. XX w. obserwo-wano pojedyncze, śpiewające samce lub pary ptaków (Jermaczek 1995). W latach 2008-2016 nie stwierdzono ptaków, któ-rych zachowania wskazywałyby na lęgi (Czechowski i in. 2018). Odnotowano je-dynie kilka obserwacji śpiewających sam-ców (dane własne). W Wielkopolsce, w la-tach 1980-1995, krzyżodziób świerkowy podawany był jako nieregularnie, skraj-nie nielicznie lęgowy. Pewne lub praw-dopodobne gniazdowanie pojedynczych par (rzadziej 2-3) stwierdzono m.in. w okolicy Krzyża, Wielenia, Czarnkowa, w Wielkopolskim Parku Narodowym oraz w okolicach Leszna (Chylarecki 2000). W południowo-wschodniej Brandenburgii spotykany rzadko i wykazany na niewielu polach w Atlasie ptaków lęgowych Nie-miec (Gedeon i in. 2014). Autorzy atlasu wskazują, że w Brandenburgii stanowiska lęgowe koncentrują się głównie na obsza-rach lasów liściastych, w których wprowa-dzano świerk i daglezję.

W okolicach Zielonej Góry, jak podaje Gruhl (1929) za Tobias’em (1879) krzyżo-dziób świerkowy miał być w XIX w. pta-

122

kiem lęgowym. Jednak za czasów Gruhla (początek XX w.), ptaki były obserwo-wane w okresie letnim (czerwiec-lipiec), ale bez oznak gniazdowania. Później, wśród obserwacji wskazujących na lęgi, wymieniona jest także obserwacja pary ptaków z 6.04.1984 z okolic Zielonej Góry (Dyrcz 1991). Podobnie w latach 1990-2015 obserwowano jedynie ptaki prze-lotne, bez jakichkolwiek oznak lęgowości (Czechowski i in. 2016b).

Zważywszy na inwazyjny charakter występowania krzyżodzioba oraz do-stępność siedlisk w postaci borów sosno-wych z domieszką świerków czy innych drzew iglastych, istnieje możliwość częst-szego gniazdowania gatunku na obsza-rach nizinnych Śląska. Niewielka liczba wykrywanych lęgów wynika najpraw-dopodobniej z pomijania ubogich bo-rów sosnowych przez wielu obserwato-rów. Dopiero konkretne badania w takich siedliskach (jak miało miejsce w niniej-szej pracy) mogą zwiększać prawdopodo-bieństwo wykrycia lęgów krzyżodzioba świerkowego.

LiteraturaBiaduń W., Wójciak J. 2005. Krzyżodziób świer-kowy Loxia curvirostra. W: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M. 2005. Atlas ptaków lę-gowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin, ss. 418-419.

Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chy-larecki P., Neubauer G., Ławicki Ł, Stawarczyk T. 2015. Ocena liczebności populacji ptaków lę-gowych w Polsce w latach 2008-2012. Ornis Pol. 56: 149-189.

Chylarecki P. 2000. Loxia curvirostra (L., 1758) – krzyżodziób świerkowy. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. Ptaki Wielkopolski. Monografia Faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss. 549-551.

Chylarecki P., Sikora A. 2007. Ocena liczebno-ści gatunków lęgowych w Polsce. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chyla-recki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lę-gowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss. 35-42.

Chylarecki P., Chodkiewicz T., Neubauer G., Sikora A., Meissner W., Woźniak B., Wylegała P., Ławicki Ł., Marchowski D., Betleja J., Bzoma S., Cenian Z., Górski A., Korniluk M., Moczar-ska J., Ochocińska D., Rubacha S., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P., Kuczyński L. 2018. Trendy liczebności ptaków w Polsce. GIOŚ, War-szawa.

Clement P., Christie, D. A. 2018. Red Crossbill (Loxia curvirostra). W: del Hoyo J., Elliott A., Sar-gatal J., Christie D.A., de Juana E. (eds.). Hand-book of the Birds of the World Alive. Lynx Edi-cions, Barcelona. (retrieved from https://www.hbw.com/node/61408 on 10 October 2018).

Cramp S., Perrins C. 1994. Handbook of the birds of Europe, the Middle East and North Africa. Vol. VIII, Oxford University Press, Oxford, UK.

Czechowski P., Bocheński M., Jędro G., Ruba-cha S., Wąsicki A. 2010. Rzadkie gatunki ptaków obserwowane w województwie lubuskim w latach 2005-2009. Przegl. Przyr. 21, 3: 35-57.

Czechowski P., Wąsicki A., Rubacha S., Bocheń-ski M., Leszczyński M. 2016a. Rzadkie gatunki ptaków obserwowane w województwie lubuskim w latach 2010-2014. Przegl. Przyr. 27, 1: 72-97.

Czechowski P., Jerzak L., Bocheński M., Jędro G., Rubacha S., Wąsicki A. 2016b. Ptaki powiatu zielonogórskiego. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra.

Czechowski P., Bocheński M., Rubacha S., Cie-biera O., Jędro G., Jerzak L. 2018. Lubuski Atlas Ornitologiczny. Ptaki lęgowe Ziemi Lubuskiej. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra.

Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Wit-kowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia fauni-styczna. Uniwersytet Wrocławski. Zakład Eko-logii Ptaków, Wrocław.

Fijewski Z., Chmielewski S. 2005. Krzyżodziób świerkowy – Loxia curvirostra. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J.,

Ptaki Śląska 25 | P. Czechowski, A. Dubicka

123Krzyżodziób świerkowy w Zielonej GórzeRed Crossbill in Zielona Góra

Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świę-tokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań, ss. 434-435.

Flousek J., Gramsz B., Telenský T. 2015. Ptáci Krkonoš – atlas hnizdniho rozšiřeni 2012-2014/Ptaki Karkonoszy – atlas ptaków lęgowych 2012-2014. Správa KRNAP Vrchlabi/ Dyrekcja KPN Jelenia Góra.

Gedeon K., Grüneberg C., Mitschke A., Sud-feldt C., Eikhorst W., Fischer S., Flade M., Frick S., Geiersberger I., Koop B., Kramer M., Krüger T., Roth N., Ryslavy T., Stübing S., Sudmann S.R., Steffens R., Vökler F., Witt K. 2014. Atlas Deutscher Brutvogelarten. Atlas of German Bre-eding Birds. Stifung Vogelmonitoring Deutsch-land und Dachverband Avifaunisten, Münster.

Glutz v. Blotzheim U.N., Bauer K. 1997. Hand-buch der Vögel Mitteleuropas. 14/II. AULA Ver-lag, Wiesbaden.

Gruhl K. 1929. Tier- und Pflanzenwelt des Kreis Grünberg in Schlesien und seiner näheren Umge-bung. W. Levisohn und Sohn, Gruenberg/Schl.

Jermaczek A. 1995. Krzyżodziób świerkowy – Lo-xia curvirostra. W: Jermaczek A., Czwałga T., Jer-maczek D., Krzysków T., Rudawski W., Stańko R. Patki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebo-dzin, ss. 230.

Kartoteka Awifauny Śląska 2014-2018. Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne. http://www.kas.ptakislaska.org/

Knox A. 1990. The sympatric breeding of Com-mon and Scottish Crossbills Loxia curvirostra and L. scotica and the evolution of crossbills. Ibis 132: 454-466.

Knox A. 1997. Loxia curvirostra Crossbill. W: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds.). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distri-bution and Abundance. T&AD Poyser, London, ss. 726-727.

Kościelny H., Belik K. 2006. Ptaki Lasów Lubli-nieckich. I. Przegląd gatunków – rozmieszcze-nie i liczebność. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 47-77.

Król W., Pępkowska-Król A. 2016. Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Wilk T., Boberek R., Pępkowska-Król A., Neubauer G., Kosicki J.Z. (red.). Ptaki polskich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona. OTOP, Marki, ss. 352-360.

Marquiss M., Rae R. 1994. Seasonal trends in abundance, diet and breeding of Common Cross-bills (Loxia curvirostra) in an area of mixed spe-cies conifer plantation follwing the 1990 Crossbill ‘irruption’. Forestry 67: 31-47.

Mikusek R. 2007. Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas roz-mieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss. 502-503.

Mikusek R., Dyrcz A. 2018. Ptaki (Aves) Gór Sto-łowych. W: Kabała C. (red.). Góry Stołowe – przy-roda i ludzie. Park Narodowy Gór Stołowych, Kudowa Zdrój, ss. 247-268.

Newton I. 1972. Finches. Collins, London.

Newton I. 2006. Movement patterns of Com-mon Crossbills Loxia curvirostra in Europe. Ibis 148: 782-788.

Tobias L. 1879. Ornithologische Bemerkungen über die Gegend zwischen den Städten Grünberg, Rothenburg, Sagan, Sprottau, Primkenau, Glo-gau, Freustadt, Schlawa, Karge, Züllichau. Orn. Centralbl. 17: 129-130, 18: 137-138, 19: 140-145.

Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol-ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.