giltza

Gizarte ZientziakGeografia eta Historia 1DBH

I. BLOKEA: GEOGRAFIA

Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea

Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González

Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez

Giza eta Gizarte Zientziak arloko zuzendaria: Natalia Corretjé Carné

Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera

Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro

Giltza-edebé taldea:

Koordinatzailea: Libe Arenaza Alvarez

Edizioa: Nuria Carreras Vidal, Agustín G. Larios, Susana Rodríguez Nogueira eta Ester Segarra Montaner

Pedagogia: Santiago Centelles Cervera

Ilustrazioa: Zenón Cubillas González eta Nuria Ordóñez de la Torre

Azala: Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López

Kolaboratzaileak:

Marrazkiak: Hugo Prades

Testua: Nagore Irazustabarrena Uranga

Itzulpena: Jose Morales Belda, Rosetta Testu Zerbitzuak eta Julene Sagarna Mezo

Kartografia: Jordi Magrià; Bizkaiko Gida Kartografikoa 2004, Bizkaiko Foru Aldundia, Eskala 1:20.000 (21. eta 24. or.); Bizkaiko Mapa 2009, Bizkaiko Foru

Aldundia, Eskala 1:100.000 (23. eta 28. or.); Espainiako mapa topografikoa, IGN-Informazio Geografikoko Espainiako Zentroa, Eskala 1:25.000: 62-III

orria eta 89-I orria (25. eta 29. or.): informazio geografikoaren jabea Espainiako Geografia Institutua da/información geográfica propiedad del Institu-

to Geográfico Nacional

Argazkiak: ACI, AGE Fotostock, AISA, ALBUM, Antonio Echeverría, ArgazkiPress, Cordon Press, Cover, Fondo José Luis Gómez, Fotononstop, Getty Ima-

ges, Gidor Bilbao, Godofoto, Jupiterimages, Illustration Stock, Indexfototeca, Luberri (Oiartzungo Ikasgune Geologikoa), Mauricio Antón, Museu de Gavà

(Bartzelona), Nagore Irazustabarrena Uranga, Oronoz, Pedro Carrión, Prisma, Stockphotos eta giltza-edebé artxibategia

Diseinua: Tecfoto, S.L.

Fotokonposizioa: Ormograf, S.A. eta Saioa Belar Iñarra

Jabegoa giltza-edebé taldea

© giltza-edebé taldea, 2011

Zumalakarregi etorbidea, 54

48006 Bilbo

www.edebe.com

ISBN 978-84-8378-225-5 (obra osoa)

Lege-gordailua. B. xxxxx-2011

Espainian inprimatua

Printed in Spain

EGS - Rosario, 2 - Bartzelona

Liburu hau giltza-edebé argitaletxearen proiektuaren parte da, eta Bigarren Mailako Hezkuntzan indarrean dagoen curriculumaren

arabera egin da.

OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xederik.

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-

penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicencia.com;

91 702 19 70 / 93 272 04 45).

Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,

posible denean zuzenduko da delako akatsa.

GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia eta Historia 1Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

I. BLOKEA: GEOGRAFIA

GIZARTE-ZIENTZIAKGeografia eta Historia

1DBH

I. BLOKEA: GEOGRAFIA

Zer da geografia? (10. or.)

1. Lur planeta(12. or.)

1. Nolakoa da Lurra?; 2. Lurraren higidurak; 3. Lurreko puntuen kokapena; 4. Lurraren

irudiak; 5. Mapak eta planoak nola irakurri; 6. Mapa topografikoak nola irakurri eta iruz-

kindu.

Zabaldu eta ikasi: Ordutegi unibertsala (26. or.)

2. Erliebea eta kontinenteak(30. or.)

1. Kontinenteen eta erliebearen sorrera; 2. Erliebea eratzen duten eragileak; 3. Erliebea-

ren modelaketa; 4. Afrika; 5. Asia; 6. Amerika; 7. Ozeania. Antartika; 8. Europa; 9. Espai-

nia; 10. Euskadi.

Zabaldu eta ikasi: Himalaia: mendikate mitikoa (52. or.)

3. Ur kontinentalak eta ozeanikoak(56. or.)

1. Ur ozeanikoak; 2. Ur kontinentalak; 3. Ura, ondasun urria; 4. Afrikako eta Antartikako

ibaiak eta aintzirak; 5. Europako eta Asiako ibaiak eta aintzirak; 6. Amerikako eta Ozeaniako

ibaiak eta aintzirak; 7. Espainiako ibaiak eta aintzirak; 8. Euskadiko ibaia eta urguneak

Zabaldu eta ikasi: Amazonas (74 or.)

4. Atmosfera, eguraldia eta klima(78. or.)

1. Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak; 2. Eguraldi-mapak nola interpretatu; 3. Klima;

4. Klima-eremu handiak; 5. Klimogramak nola egin eta interpretatu.

Zabaldu eta ikasi: Urakanak eta tornadoak (90. or.)

5. Ingurune hotzak eta beroak(94. or.)

1. Paisaia naturalak; 2. Ingurune hotzak; 3. Ingurune beroak; 4. Ingurune hotz eta be-

roetan bizitzea.

Zabaldu eta ikasi: Saharan bizitzea (104. or.)

6. Ingurune epelak (108. or.)

1. Ingurune epel freskoak; 2. Ingurune epel beroak; 3. Europako paisaiak; 4. Espainiako

paisaiak; 5. Euskadiko paisaiak.

Zabaldu eta ikasi: Arkitektura tradizionala (120. or.)

7. Lurra, arriskuan dagoen ekosistema?(124. or.)

1. Lurra, ekosistema handia; 2. Arrisku naturalak; 3. Gizakiak sortutako arriskuak; 4.

Natura-baliabideak.

Zabaldu eta ikasi: Naturagune babestuak (134. or.)

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. GEOGRAFIA (138. or. )

UNITATEA EDUKIAK

I. blokea GEOGRAFIA (8. or.)

Nolakoa da liburu hau?

AURKIBIDEA

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

Hurbileko eta urruneko elementu geografikoak deskribatzea.

Historiako une nagusien berri izatea.

Gertaera berari buruz ikuspegi bat baino gehiago izan daitezke-

ela ohartzea.

Asmoak, kausak eta ondorioak identifikatzea, gertaera histori-

koak esplikatzeko.

Kritika tresna onuragarri gisa erabiltzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

Kontzeptuak hitzetara ekartzea; ideiak azaltzea; argudioak formu-

latzea eta aldeztea; laburpenak egitea; txostenak idaztea.

Interesez entzutea, eta elkarrizketarako joera izatea.

Irakurzaletasuna agertzea.

Matematikarako gaitasuna

Matematikako oinarrizko eragiketak erabiltzea, Gizarte Zien-

tzien arloko informazioa aztertzeko eta sortzeko.

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

Giza jardunak gertatzen diren natura-eremuaren ezaugarri nagu-

siez jabetzea, eta gizakiek eremu horrekin eta paisaia geografiko-

ekin nolako elkarreragina duten jakitea.

Natura-baliabideak zentzuz erabiltzea.

Informazio tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gai-

tasuna

Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak behar bezala

erabiltzea.

Espazioan orientatzea.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Kulturaren eta artearen adierazpen nagusien berri izatea, ondarea

errespetatu beharraz ohartzeko.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Informazioa biltzeko eta sailkatzeko hainbat baliabide eta iturri

erabiltzea.

Lanerako ohiturak hartzea, eta ikasteko estrategiak baliatzea.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

Arazoak konpontzeko eta erabakiak hartzeko estrategiak garatzea.

Talde-lanean jarrera positiboz aritzea, eta giro ona sustatzea.

Planoak eta mapak

irakurtzea. (22. or.)

Mapa topografikoak

irakurtzea eta iruzkintzea.

(24. or.)

Lur planeta ezagutzea.

Mapa topografikoak irakurtzea,

eta distantziak kalkulatzea.

Munduko erliebearen elemen-

tuak mapetan kokatzea.

Krokisak egitea.

Munduko elementu hidrografi-

koak deskribatzea, eta mapetan

kokatzea.

Internet erabiltzea, informazioa

lortzeko.

Eguraldi-mapak ulertzea.

(82. or.)

Klimogramak egitea eta

interpretatzea. (88. or.)

Eskemak osatzea.

Eguraldi-mapak interpretatzea.

Munduko klimak kokatze.

Klimogramak interpretatzea.

Paisaiak aztertzea.

(99. or.)

Paisaiak deskribatzea.

Paisaiak aztertzea, argazkietan oi-

narrituta.

Paisaiak deskribatzea.

Paisaiak mapan kokatzea.

Prentsa-txostenak egitea.

(133. or.)

Testuak aztertzea.

Irudiak interpretatzea.

Prentsako albisteak interpreta-

tzea.

PROZEDURAK OG-EN LANKETA OINARRIZKO GAITASUNAK

Zer da historia? (144. or.)

Historialariaren lana (146. or.)

Denbora neurtzen: kronologia (148. or.)

8. Historiaurrea(150. or.)

1. Lehen gizakiak; 2. Paleolitoa; 3. Neolitoa; 4. Artea eta erlijioa Paleolitoan eta Neolitoan; 5.

Megalitismoa; 6. Metal Aroa; 7. Historiaurrea Iberiar penintsulan; 8. Historiaurrea Euskadin.

Zabaldu eta ikasi: Atapuerca duela milioi bat urte (168. or.)

9. Lehen zibilizazioak(172. or.)

1. Mesopotamia; 2. Mesopotamiako ekonomia, gizartea eta erlijioa; 3. Mesopotamiako

kultura eta artea ; 4. Egipto; 5. Egiptoko gizartea eta kultura; 6. Egiptoko erlijioa; 7.

Egiptoko tenpluak aztergai; 8. Hebrearrak eta feniziarrak.

Zabaldu eta ikasi: Tarteso (190. or.)

10. Antzinako Grezia(194. or.)

1. Kreta eta Mizenas; 2. Polisen sorrera; 3. Greziarren kolonizazioak; 4. Polisen antola-

kuntza: Atenas eta Esparta; 5. Atenasen nagusitasuna; 6. Aro helenistikoa; 7. Kultura eta

erlijioa; 8. Greziako artea: arkitektura; 9. Greziako artea: eskultura eta pintura; 10. Testu

historikoak nola aztertu.

Zabaldu eta ikasi: Nola bizi ziren Atenasen? (216. or.)

11. Erroma: Monarkia, Errepublika, Inperioa(220. or.)

1. Jatorria eta Monarkia; 2. Errepublika; 3. Hedapena eta Errepublikaren krisia; 4. Erromatar

Inperioa; 5. Inperioaren amaiera; 6. Germaniar herriak.

Zabaldu eta ikasi: Gala Plazidia: emakume bat Erromako politikan (234. or.)

12. Erromatar zibilizazioa(238. or.)

1. Erromatarren hiriak; 2. Hirietako bizimodua eta merkataritza; 3. Nekazaritza eta

landako bizimodua; 4. Erromatarren ingeniaritza eta artea; 5. Erromako erlijio klasikoa;

6. Kristautasuna; 7. Kultura-ondarea.

Zabaldu eta ikasi: Erromatar familia (254. or.)

13. Erromatarrak gure artean(258. or.)

1. Erromatarren aurretik; 2. Euskaldunen lurraldeen menderaldia; 3. Euskaldunak erro-

matarren garaian; 4. Hispania erromatarren garaian; 5. Inperioaren amaiera; 6. Erromata-

rren kultura eta artea euskararen lurraldean; 7. Hispano-erromatar kultura eta artea; 8.

Erlijioak euskal lurraldean; 9. Gertaera baten azterketa: Numantziaren konkista.

Zabaldu eta ikasi: Erromatar galtzadak gure lurraldean (278. or.)

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. HISTORIA (282. or.)

UNITATEA EDUKIAK

II. blokea HISTORIA (142. or.)

AURKIBIDEA

Denbora grafikoki

adieraztea.

(149. or.)

Ardatz kronologiko bat irakur-

tzea eta interpretatzea.

Historiaurrea

aztertzea.

(166. or.)

Kronologikoki ordenatzea.

Informazioa laburbiltzea eta an-

tolatzea.

Iturri grafikoetatik informazioa

lortzea.

Egiptoko tenplu bat

aztertzea.

(186. or.)

Lehen zibilizazioen ezaugarriak

identifikatzea, eta mapan koka-

tzea.

Egiptoko tenplu bat aztertzea.

Testu historikoak

aztertzea.

(214. or.)

Oinarrizko hiztegia jakitea.

Greziar zibilizazioaren oinarriz-

koa ezaugarriak identifikatzea.

Greziako artea identifikatzea.

Mapa historikoak

iruzkintzea.

(227. or.)

Lehen mailako iturrietako infor-

mazioa egiaztatzea.

Gertakizun historikoek kausa ani-

tzak dituztela ulertzea.

Erromatar gizartearen oinarrizko

ezaugarriak deskribatzea.

Artea gizartearekin, pentsaerare-

kin eta aukera teknikoekin lotzea.

Gertaera historiko bat

aztertzea: Numantzia-

ren konkista.

(274. or.)

Argudiatzea, eta txosten zuzen

eta koherentea osatzea.

Erromatarren ondarea identifika-

tzea eta aztertzea.

PROZEDURAK OG-EN LANKETA

Mundu fisikoa

Mundu politikoa

Europa fisikoa

Europa politikoa

Espainia fisikoa

Espainia politikoa

Euskadi fisikoa

Euskadi politikoa

KARTOGRAFIA - ERANSKINA

ERANTZUN� Lurra da eguzki-sistema osatzen duten planetetako

bat. Nola dute izena beste zazpi planetek?

� Lurrari Planeta Urdina esaten zaio, atmosferako gasen

eta uraren kolorea dela-eta. Nondik atera litezke pla-

netaren kolore urdin hori erakusten duten irudiak?

Jo www.fourmilab./earthview/satellite.html helbide-

ra, eta Lurraren irudiak ikusi ahal izango dituzu.

� Zer dira atlasak? Zertarako erabiltzen dira?

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

Puntu kardinalen arabera orientatzen jakitea.

Lurreko puntuak hainbat motatako mapetan kokatzea, eta

atlasa erabiltzen trebea izatea.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko

gaitasuna

Mapa topografikoak irakurtzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

Eleberriak irakurriz gozatzea.

Matematikarako gaitasuna

Luzera-unitateen eta horien baliokideen berri izatea, eskala-

ko kartografia-dokumentuak ulertzeko.

Mapan ibilbideak kalkulatzea.

OINARRIZKO GAITASUNAK

13Lur planeta12 1. unitatea

Lur planeta

1

EDUKIAK

1. Nolakoa da lurra?

2. Lurraren higidurak

3. Lurreko puntuak

4. Lurraren irudiak

5. Mapak eta planoak nola irakurri

6. Mapa topografikoak nola irakurri

eta iruzkindu

ZABALDU ETA IKASI

Ordutegi unibertsala

Lurra UnibertsoanEz dakigu zer tamaina duen unibertsoak, baina badakigu mi-

laka milioi galaxiaz osatuta dagoela, eta galaxia horiek, aldi

berean, hainbat zeru-gorputzez osatuta daudela.

Esne Bidea da galaxia horieta-

ko bat. Berrehun mila milioi

izar baino gehiago ditu,

eta Eguzkia da haietako

bat. Eguzkia oso izar

handia da, eta hain-

bat astro daude ha-

ren orbitan biran;

haiek guztiek

eguzki-sistema

osatzen dute.

Lurra da sistema

horretako astroe-

tako bat. Lurra

Esne Bidea

EGUZKIA

NOLAKOA DA LIBURU HAU?

ERANTZUN� Mesopotamia gaur egungo Iraken zegoen, gutxi go-

rabehera. Zein dira herrialdeko bi ibai nagusiak? Non

itsasoratzen dira?

� Egipto Afrikan dago. Ba al dakizu non zehazki? Go-

goan al duzu herrialdeko ibairik garrantzitsuenaren

izena? Ba al dakizu zer paisaia mota dagoen?

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

Lehen zibilizazioen oinarrizko ezaugarriak identifikatzea.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Arte-adierazpenak gizartearekin, pentsaerarekin eta ahalbide

teknikoekin alderatzea.

Arkitektura-lanak eta margolanak aztertzea.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko

gaitasuna

Irudiak interpretatzea.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Antzinako zibilizazioei buruzko informazioa egiaztatzea,

iturri idatziak, arkeologikoak edo ikusizkoak erabiliz.

Antzinaroko gertaerentzat azalpenak bilatzea.

OINARRIZKO GAITASUNAK

Badakizu zer den

eraikuntza hau?Harrian hondeatutako tenplu bat da. Egiptoko Ramses II.a

faraoiak erakiarazi zuen, Abu Simbelen.

Faraoi hori da tenpluaren sarreran albo banatara dauden es-

tatuetan irudikatuta dagoena. Egiptoarren ustez, tenpluek

suntsiezinak izan behar zuten, jainkoen bizilekua baitziren.

Horregatik, tenpluak eta hilobiak dira harriz egindako erai-

kuntza bakarrak; izan ere, etxeak eta jauregiak egiteko adobea

erabiltzen zuten.

1964. urtean eraitsi zen tenplua, Asuango urtegia egiteko, eta

zenbait metro gorago berreraiki zen, Nilo ibaiaren urak estaliko

zuen beldur.

173Lehen zibilizazioak172 9. unitatea

Lehen zibilizazioak

9

EDUKIAK

1. Mesopotamia

2. Mesopotamiako ekonomia,

gizartea eta erlijioa

3. Mesopotamiako kultura eta artea

4. Egipto

5. Egiptoko gizartea eta kultura

6. Egiptoko erlijioa

7. Egiptoko tenpluak aztergai

8. Hebrearrak eta feniziarrak

ZABALDU ETA IKASI

Tarteso

K.a. 5000 K.a. 3000 K.a. 2000 K.a. 1000 K.a. 1

Koloniak sortu

Kanaan-era bidean Erromatarrak

B.I.MESOPOTAMIA SUMERIA AKADTAR

INPERIOABABILONIAR INPERIOA

ASIRIAR INPERIOA P.I.

INPERIO ZAHARRA ERDIKO INPERIOA INPERIO BERRIA GAINBEHERA

ISRAELGO ERRESUMAJUDEAKO ERRESUMA

EGIPTO

FENIZIARRAK

HEBREARRAK

Unitatearen aurkezpena

Hasierako irudia, unitateko edukiari lo-

tua.

Edukiak, unitatearen izenburuaren azpian

zehaztuak.

Sarrera-testua eta galdera batzuk, gaiari

buruz hausnartzen hasteko.

Eskuratu beharreko oinarrizko gaitasun

nagusiak.

Kronologia-ardatza, Historia ataleko uni-

tateetan, ikasi beharreko aro historikoan

kokatzen laguntzeko.

Ataletan eta azpiataletan banatutako orrialde bikoitza.

Azalpen-testu argiak, erraz ulertzeko eran antolatuak.

Irudi, mapa eta testu osagarri ugari.

Zenbait zailtasun-mailatako jarduerak, aniztasunari arreta

egiteko eta oinarrizko gaitasunak lantzeko.

Liburuak bi atal dauzka: Geografia eta Historia. Atal horietako bakoitzak sarrera bat dauka, geografia

eta historia zer diren, eta zertarako balio duten azaltzeko. Ikasitako kontzeptuak hobeto ulertzeko jar-

duerak ere badaude.

Hona hemen zer atal dituzten eta nola dauden antolatuta unitateak.

Z Zabaltze-jarduerak.

Informazioaren eta komunikazioaren teknologien era-

bilera eskatzen duten jarduerak.

Sendotze-jarduerakS

@

Begiratu arretaz Heladeko mapari:

— Idatz itzazu itsasoen izenak, eta deskribatu Gre-

ziako kostaldea.

— Nolako eragina izan zuen geografiak polisen

sorreran? Eta greziarrak marinel eta merkatari

handiak izateak?

6. Azter ezazu polisaren marrazkia, eta azaldu nolakoa zen.

Heladek inoiz ez zuen batasun politikorik izan. Zergatik?

— Herodotoren arabera, zerk batzen zituen greziarrak?

8. Begiratu Olinpiako santutegiaren irudiari:

— Zer eraikin zeuden jainko-jainkosei eskainita?

Zein erabiltzen zen kirola egiteko?

7.Z

5.S

JAR

DU

ERA

K

2.2. Heladeko biztanle guztien balioakHona hemen Heladeko biztanleen ezaugarriak:

— Hizkuntza. Greziera zen Heladeko biztanle guztien hiz-

kuntza. Hizkuntza horretan idatzita daude ezagutzen di-

ren lehen literatura-lanak, hala nola Iliada eta Odisea.

Belaunaldiz belaunaldi ahoz kontatutako elezaharrak

jasotzen dituzte liburu horiek.

K.a. VIII mendean, Homerok idatziz jaso zituen. Iliadak

Troiako gerrako gertaera odoltsuak kontatzen ditu. Odi-

seak Ulisesek etxera itzultzeko egin zuen bidaia kontatzen

du. Ulises Troiako gerrako heroietako bat izan zen.

— Erlijioa. Erlijioak bere lekua zuen polisetako ekitaldi publi-

ko guztietan. Jainko-jainkosa asko zeuden, baina polis ba-

koitzak bere jainko edo jainkosa babeslea izan ohi zuen.

— Panheleniar jaiak. Greziako jainko-jainkosa handiei es-

kainitako santutegietan ospatzen ziren jaiak dira. Helade

osoko polisetako biztanleek parte hartzen zuten, jainko-

jainkosen omenezko prozesioak eta sakrifizioak eginez.

Olinpiar jokoak ziren jairik entzutetsuenak. Lau urterik

behin antolatzen ziren, K.a. 776. urteaz geroztik, Zeusen

omenez. Zazpi egunez, hainbat motatako kirol-lehiaketak

antolatzen ziren Olinpia hirian.

2. Polisen sorrera

198 10. unitatea 199Antzinako Grezia

MAZEDONIA

KALTZIDIA

TESALIA

ETOLIA

Delfos

AKAIAOlinpia

ARKADIA MESENIA

Pilos

Esparta

Tebas

Faestos

BEOZIAEubea

KalkisEretriaATIKA

AtenasArgos Korinto

LAKONIA

KRETAKnosos

KIOS

Mileto

Halikarnaso

Efeso

EsmirnaFozea

RODAS

LESBOS

ASIATXIKIA

M E D I T E R R A N E O I T S A S O A

I T S A S OB E L T Z A

ITHAKA

PELOPONESOPENINTSULA

Epidauro

Jonia

EGEOITSASOA

Olinpo mendia2.917 m

Delos

ZIKLADEAK

Eleusis

Polisa

Eskualdeak

Antzinako Greziaren mugak

Santutegi nagusiak

ATIKA

SAMOS

JONIARITSASOA

2001000 300 km

I

HELADE

GREZIAKO POLIS BATAKROPOLIA

NEKAZARITZA-LURRRAK

PORTUA

AGORA

OLINPIAKO SANTUTEGIA

Palestra(borrokak,jauziak)

Hipodromoa(zaldi-lasterketak)

Estadioa

Gimnasioa

Olinpiar kontseilua

Zeusen tenplua

Eremu sakratuareninguruko harresia

Bisitarientzakohotela

Greziar guztiek hizkuntza bakarra, santutegi eta ohitura

berak dituzte.

Herodoto, Historiak. K.a. V. mendea

Greziarrak batzen dituena

Greziako zibilizazioa Egeo itsasoaren eta Joniar itsasoaren

ertzetan sortu zen, Balkanetako penintsulan. Eskualde

menditsua zen, eta lur gehienak ez ziren egokiak nekazari-

tzarako. Kostaldea koskatsua zen, eta uharte asko zeuden.

Faktore horiek lagungarri izan ziren polis* izeneko hiri

burujabeetan antolatutako zibilizazio bat sortzeko.

Klima oso lehorra zenez gero, zibilizazioa mediterraneo

itsasora begira garatu zen. Greziarrak marinel eta merka-

tari trebeak ziren; hiriak sortu zituzten mediterraneoaren

ertzean, eta kanpoan bilatu zituzten beren lurraldean ez

zeuzkaten produktuak.

2.1. PolisakPolisak hiri-estatu burujabeak ziren: hiri bakoitzak bere go-

bernua, legeak, armada, ontziak eta dirua zituen. Lehenen-

goak K.a. 800. urtean sortu ziren, aro arkaikoan.

Polisek osagai hauek zituzten: hirigunea, soroak, herrixka

txikiak eta larreak. Polisaren hiriguneak bi eremu bereizi

zituen: beheko aldean, plaza handiaren inguruan (agora),

etxebizitzak eta saltokiak zeuden; goiko aldean, berriz,

eremu harresitu baten barruan (akropolisa), tenpluak eta

eraikin nagusiak zeuden.

Polisak burujabeak ziren, eta elkarren lehian aritzen ziren,

baina hiri guztietako biztanleek sentimendu bera zuten:

greziar kulturako kidetzat zeukaten beren burua. Izan ere,

grezieraz mintzatzen ziren, jainko-jainkosa berak gurtzen

zituzten, ohitura berak zituzten, eta eremu geografiko

berean bizi ziren: Heladen*.

Edukien garapena

278 13. unitatea 279Erromatarrak gure artean

LABURPENA• Unitatea laburbiltzeko, osa ezazu eskema hau. Lagungarri izango duzu ikastean.

ZABALDU ETA IKASIErromatar galtzadak gure lurraldean

Erromatarrek oso bide-sare zabala eratu zuten Inperio

osoan, armadak lekuz aldatzeko, pertsonak ibiltzeko

eta salgaiak garraiatzeko. Erromatarrek sortutako itsas-

bideak eta galtzadak mendeetan erabili dira.

Galtzadak eraikitzeko antzinako bideak erabili ziren.

Erromatarrek atondu zituzten zidor horiek: behar beza-

la zolatu eta seinaleak ipini. Bidaiarien erosotasunaz ar-

duraturik, ostatuak ere eraiki zituzten.

Tarraco-Virobesca-Legionem VII Geminam galtzadak

Tarragona eta León lotzen zituen, eta euskal lurraldea-

ren hegoaldetik igarotzen zen.

Narbo-Burdigala galtzadak Narbonatik Bordelerako

bidea egiten zuen, euskal lurraldearen iparraldetik.

Pirinioetako bi aldeak komunikatzeko ere, galtzada

hauek zeuden: Asturica-Burdingala (Astorgatik Borde-

lera) eta Caesaraugusta- Beneharum (Zaragozatik Les-

karrera).

Bide nagusi horiek lotzeko, bigarren mailako beste galtzada batzuk eratu ziren. Aipatzekoak dira Caesaraugusta- Pompaelo-

Oiasso (Zaragoza-Iruñea-Irun) eta Pisoraca-Favliobriga (Herrera de Pisuerga-Castro Urdiales).

Arianismo. Heresia horren arabera Jesu Kristo, Jainkoa-

ren Seme, ez zen Jainkoaren Aitaren bestekoa; hau da, ez

zen Jainkoa. Germaniar herri gehienek bat egin zuten

doktrina horrekin.

Etxalde. Nekazaritzako edo abeltzaintzako lurrak dituen

etxea. Erromatarren garaian villak esaten zitzaien, eta

landa-eremuaren ardatza ziren, benetako ekoizpen-uni-

tateak.

Setio. Herri edo gotorleku bat, mendean hartzeko, aldi

batez inguratzea. Erromatarren garaian, entzute handia

izan zuen Calagurrisko setioak, erromatar historialarien

esanetan, baskoiek, zer janik ez zutela, giza haragiaz eli-

katu behar izan baitzuten.

Sinkretismo. Zenbait doktrina edo teoria bateratzen di-

tuen sistema erlijioso edo filosofikoa. Euskal Herrian, sin-

kretismoa agertu zen erromatarren erlijioa eta kristauta-

suna iritsi zirenean, hasieran erlijio berriaren eta

zaharraren elementuak uztartu baitzituzten bertako biz-

tanleek.

Tribu. Zenbait herriren taldea, bereziki antzinakoena,

kultura, hizkuntza eta erlijio berekoa. Erromatarrak iritsi

aurretik hauexek izan ziren euskal tribuak: akitaniarrak,

autrigoiak, barduliarrak, baskoiak, beroiak eta karistia-

rrak.

Zergalari. Zergak kobratzen eta biltzen zituen funtziona-

rioa. Jendeak, oro har, mesprezatu egiten zituen.

HIZTEGIA

Itsasbideak eta ibaiak

Salgaien eta pertsonen trafikorako

itsasbideak ere erabiltzen ziren, mer-

keagoa baitzen. Muskizko portutik

(Bizkaia), esaterako, Bizkaiko burdi-

na ateratzen zen; Arditurriko mea-

tzeetako berun zilarduna, Oiassoko

portutik (Irun-Hondarribia, Gipuz-

koa). Oiassora iristen ziren produk-

tuetako asko Mediterraneora ga-

rraiatzen ziren lurrez: Iruñera, handik

Zaragozara, eta, azkenik, Ebro ibaian

behera.

Arrantzak ere izan zuen garrantzirik,

eta leku batzuetan arraina gazitzeko

eta garuma ekoizteko faktoriak eratu

ziren; adibidez, Getarian (Gipuzkoa).

Ibaietan ere ontzi asko ibiltzen ziren,

eskuarki sakonera gutxikoak. Urdai-

bain erromatarren hondar ugari aur-

kitu dira, eta Bidasoa ibaiaren ahoan

ere ez dira eskas, Oiassoko portuak

(Irun-Hondarribia) garrantzi handia

izan baitzuen.

ERROMATARRAK

Ebro ibaian gora iritsi ziren ...........................................................................................................................................

Konkistaren aldiak: ...........................................................................................................................................................................

Probintziak eta antolamendua: .........................................................................................................................................

Ekonomia: ..................................................................................................................................................................................................

Arkitektura eta artea: ......................................................................................................................................................................

Kultura-ondarea: ..............................................................................................................................................................................

Erlijioa: .........................................................................................................................................................................................................

GERMANIARHERRIAK

Germaniar herriak: .......................................................................................................................................................................... .

Bisigodoen erresuma: ................................................................................................................................................................. .

Bisigodoak eta baskoiak: ......................................................................................................................................................... .

Erlijioa .......................................................................................................................................................................................................... .

Izenak: ............................................................. .

Kokapena: ................................................... .

Ekonomia: .................................................... .

Kultura: ............................................................ .

ERROMATARRENAURREKO HERRIAK

Euskaldunenlurraldea

Izenak: ............................................................. .

Kokapena: ................................................... .

Ekonomia: ................................................... .

Kultura: ............................................................ .

Burdigala

Beneharnum

Tolosa

Pompaelo

Calagurris Osca

Caesaraugusta IlerdaTarracorantz

Asturicarantz

Virobesca

Pisoracarantz

Flaviobriga

ImusPyrenaeus

NarborantzOiasso

AquaeTarbellicae

LugdunumConvenarum

IberiarPenintsula

Amaierako orrialdeak

76 3. unitatea 77Ur kontinentalak eta ozeanikoak

Adierai marrazkian zein diren ibaiaren parte nagusiak, eta azaldu. Adierazi, halaber, zein diren ibai-ibilguarenparteak, eta deskribatu.

Azaldu uraren zikloaren prozesua.

Zure ustez, zer esan nahi du Koichiro Matsuurak (UNESCOren Zuzendari Nagusiak) esandako esaldi honek?

«Ura ez da agortzen gizakiaren jakinduriaren putzutik ateratzen bada.»

Laburtu eskema batean Euskadiko ibaien ezaugarri nagusiak isurialdearen arabera.

Kokatu ibai eta aintzira hauek mapan:

Nilo - Victoria aintzira- Ebro - Murray - Amazonas - Indus - Rhin - Yangzi - Kaspiar itsasoa

Volga - Txad aintzira - Kongo - Tajo - Orinoko - Michigan aintzira - Mississippi - Tigris

5

4

3

2

1

EBALUAZIOAJA

RD

UE

RA

KSartu iradokitzen dizkizugun webguneetan, eta erantzun galdera hauei:

— Zer erantzukizun dute garapen bidean diren herrialde askotako emakumeek etaneskek urari dagokionez? Zer jarduerek eragozten diete erantzukizun hori betetzea?

— Zer kontinente da emakumeen alfabetatze-maila txikiena duena? Zer kontinente-tan herritarren gehienek ez du ur-hornidurarik etxean?

— Zertarako erabiltzen da ur geza? Zer kontinentetan baliatzen da ur gehien erabile-ra horietarako eta zeinetan gutxien? Zenbat litro ur behar ditu pertsona batek bi-zitzeko? Zenbat ur erabiltzen da herrialde garatuetan?

— rari dagokionez, zer erronkari aurre egin behar zaie?

— Arrazoitu zer harreman dagoen, garapen-bidean diren herrialdeetan, edateko urahurbil edukitzearen, pertsonako gastatzen den uraren eta nesken eta emakumeenhezkuntzaren eta ongizatearen artean.

1.@

IKERTU: Ura, ondasun urria

OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN

I

0 4.000 6.000 km2.000

Ura XXI. mendean

www.postersaigua.cat/DOC/P01_ES.html

www.postersaigua.cat/DOC/P02_ES.html

@

1. Lotu itsaspeko erliebeari buruzko kontzeptu bakoitza dagokiondefinizioarekin, eta kokatu marrazkian atal bakoitza.

a) Plataforma kontinentala Malda handiko koska.

b) Itsas fosa Ordoki sakon-sakona.

c) Kontinente-ezponda Itsaspeko mendilerroa.

d) Ordoki abisala Barrunbe sakona, ozeanoaren

hondoan.

e) Dortsal ozeanikoa Kontinenteen itsaspeko luzapena.

2. Kontsulta itzazu unitateko mapak, eta osa ezazu honako taula hau ibaien ezaugarri orokorrekin eta kontinente bakoitzekoeta Iberiar penintsulako ibai eta aintzira nagusien izenekin.

3. Kokatu aurreko jardueran aipatutako ibaiak eta aintzirak 2. unitatean dauden kontinenteetako eta Euskadiko erliebe-mape-tan. Jarduera hau egiteko, erliebe-mapak marraztu ditzakezu, baina baita fotokopiatu ere.

Sartu uraren zikloari buruzko webgune honetan, eta egin jarduerak.

www.epa.gov/safewater/kids/flash/flash_watercycle.html

— Webgunean kontsulta egin ondoren, azal ezazu uraren zikloaren prozesua zure modura.

— Ondoren, marraztu uraren zikloa modu eskematikoan, eta deskribatu prozesua marrazkian kokatu behar dituzun kon-tzeptu hauetatik abiatuta.

lurruntzea - kondentsatzea - prezipitatzea - solidotzea - iragaztea

4.@

Ozeania

AINTZIRA NAGUSIAK

IBAI NAGUSIAK

EZAUGARRI

OROKORRAK

Iberiar p.AsiaEuropa AmerikaAfrika

OIN

AR

RIZ

KO

GA

ITA

SU

NA

K OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA

1. jarduera

1. Ordenatu zibilizazio hauek ardatz kronologikoan:

2. Taula honek Iberiar penintsularen historiako hainbat gertakizun biltzen ditu, gertatu ziren urtearekin batera. Osatu, dagokienmendea erantsita. Ondoren, kokatu gertakizunak aurreko jarduerako ardatz kronologikoan.

3. Historiako zer aldiri dagozkie irudi hauek: Historiaurreari, Egiptori, Greziari ala Erromari?

URTEA GERTAKIZUN HISTORIKOA MENDEA

K.a. 550-100 Erromatarren aurreko herriak.

K.a. 218Erromatarren Empúriesera (eremu iberiarreko hiri greziarrera)

iritsi ziren.

K.a. 133 Erromatarrek Numantzia hiri zeltiberiarra konkistatu zuten. K.a. II

K.a. 19Iberiar penintsularen konkista amaitu zen, erromatarrek

Kantauri itsasoko ertza okupatu zutenean.

447 Tribu barbaroak Hispanian sartu ziren.

456 Heruloek euskal kostaldea arpilatu zuten.

507-711 Erresuma bisigodoa

K.a. 3000 K.a. 2000 K.a.1000 K.a. 500

MESOPOTAMIAR INPERIOAK

500K.o. 1K.a. 1 800

MAZEDONIAR

INPERIA

mazedoniar inperioa – germaniar erresumak – Mendebaldeko Erromatar Inperioa – Grezia – mesopotamiar inperioak

Egipto – Ekialdeko Erromatar Inperioa – Erroma (Monarkia, Errepublika, Inperioa)

2. jarduera

1. Orain bidaian joango gara, historiako monumenturik garrantzitsuenetako batzuk ikusteko. Aztetu argazki hauek, eta idatzizer aldiri dagozkien: Historiaurreari, Egiptori, Greziari ala Erromari.

OIN

AR

RIZ

KO

GA

ITA

SU

NA

K

B C DA

A B

C D

2. Turisten gidari izango bazina, informazio hauetako zein erabiliko zenuke erakin bakoitzari buruz jarduteko?

1) Harritzarrez (megalitoz) osaturiko zirkulu horiek, agidanez, santutegiak ziren, jainko-jainkosak edo naturako indarrak gur-tzeko lekua.

2) Eraikin handi horiek faraoien hil ondoko egoitzak ziren. Gorpuak kontu handiz momifikatzen ziren, eta aldamenean gau-zaki baliotsuak ipini eta hormak eguneroko bizitzari buruzko pinturaz apaintzen ziren.

3) Tenplua hiriko lekurik gorenean egoten zen, akropolisean. Eraikin horietan, lerro zuzenak gailentzen ziren: zutabeak dira erai-kinari eusteko elementu nagusiak.

4) Eraikin hori arte erabilgarriaren erakusgarri da: eraikuntza-teknikak artean, herri-lanetan edo ingeniaritza-lan handietanbaliatu ziren.

282 Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa 283Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa

KA

RT

OG

RA

FIA

-ER

AN

SK

INA

IIKartografia-eranskina

KA

RT

OG

RA

FIA

-ER

AN

SK

INA MUNDU FISIKOA

I Kartografia-eranskina

Orin

oko

180 o 120 o 90 o 60 o 30 o 30 o0 o150 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o

60 o

30 o

0 o

30 o

60 o

60 o

30 o

0 o

30 o

60 o

180 o 120 o 90 o 60 o 30 o 30 o0 o150 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o

6 000

4 000

2 000

1 000

200

0

Altitudea (m)

ErdialdekoSiberiako

goi-ordokia

O Z E A N O

B A R E A

O Z E A N O

A T L A N T I K O A

I N D I A K O

O Z E A N O A

GROENLANDIA

Alaska

Réunion uh.

Maurizio uh.

S a h a r a

Libiakobasamortua

A T L A S

Etiopiakomendigunea

Kilimanjaro5.895 m

Kenya 5.199 m

Victoria ain.

Tanganyika ain.

Malawi ain.

Kalaharibasamortua

Moz

ambi

keko

kan

ala

Gineako golkoa

Txad aint.

Nilo

Nubiakobasamortua

Arabiako

penintsula

I t saso

Go

r r i a

Turkana ain.

Arabiakoitsasoa

Seychelleak

Komoreak

Sokotora uh.

Maldivak

Bengalakogolkoa

Su

matra

Java

Borneo

Timor

Celebes

Bali

Andaman uh.

Nicobar uh.

Heg

o Tx

inak

o

itsas

oa

Hainan

Filipinak

Javako itsasoaBismarck artx.Salomon

NauruKiribati

Tuvalu

Fiji

KaledoniaBerria

HebridaBerriak

Koralitsasoa

Celebeskoitsasoa

GineaBerria

Karolinak

Ipar uharteaZeelanda

Berria

Hego uhartea

Tasmania

AustraliakoBadia Handia

Naturalistelurmuturra

Timorrekoitsasoa

Marshall

Ekuatorea

Phoenix uh.

ME

ND

IH

AR

RIT

SU

AK

OrdokiHandiak

Appalache mendiak

L a b r a d o rp e n i n t s u l a

Sierra M

adre

Ternua

Eskozia Berria

Mexikokogolkoa

Karibe itsasoa

Bahamak

KubaHispaniola

Antillak

Roraima 2.810 m

Guyanetakomendigunea

AN

DE

ME

ND

I AK

Mato Grossogoi-ordokia

Bra

silg

o

goi-o

rdok

ia

Pampa

Pa

tag

on

i a

Suaren lurraldea

Río de la Plata

Magallanes itsasartea

Drake itsasartea

Antartikakopenintsula

Malvinak edo Falklandak

Victoria uh.Ellesmere uh.Baffin uh.

Hudsonbadia

Baffin itsasartea

Islandia

Britainiaruharteak

Svalbard uh.Ipar lurmuturra

ZemblaBerria

Iparraldekolurraldea

Ural m

endiak

S i b e r i a

A l t a i

MendebaldekoSiberiakoordokia

Siberia Berria

Txerski mendiakOkhotsk-eko

itsasoa

EkialdekoSiberiako itsasoa

Sakhalin uh.

Japoniako

itsasoa

EkialdekoTxinakoitsasoa

Fujiyama 3.376 m

Hokkaido

Taiwan

HI M

A L A I AEverest 8.848 m

T i b e t e k og o i - o r d o k i a

Gobi basamortua

Kurilak

Man

txur

ia

M o n g o l i a

Birranga mendiak

Aral itsasoa

Itsaso Beltza

Elbrus5.642 m

Anatolia

A L P E A K

Mediterraneo itsasoa

Montblanc4.807 m

AintziraHandiak

Groenlandiakoitsasoa

Gibraltarko itsasartea

Azoreak

Kanariak

Cabo Verde

Santa Helena uh.

Ascension uh.

Esperantza Onarenlurmuturra

Crozet uh.Kerguelen uh.

O Z E A N O A R T I K O A

Mad

agas

kar

Ryukyu uh.

Wedell itsasoa

Eduardo printzearen uh.

Amsterdam uh.

Pazko uh.

Kiritimati uh.

Palmyra uh.

Tabuaeran uh.

MarianakWake

Guam

Txagos uh.

Lakadiveak

Don

Ganges

Aconcagua6.960 m

Ojos del Salado6.863 m

Amazonas

Mad

eira

Tocantins

Volg

a

VictoriaBasamortu

Handia

HareazkoBasamortu

Handia

Tasmaniakoitsasoa

Revillagigedo uh.

Tristan da Cunha uh.

Gough uh.

M i k r o n e s i a

Markesak

Tuamotu uh.Sozietate uh.

Cook uh.

Tubuai uh.

Samoa uh.

Tokelau uh.

Pitcairn uh.

Kermadec uh.

Tonga uh.

Chatham uh.

Hawaii uh.

Tahiti uh.

Níger

Amur

O Z E A N O

B A R E A

A N T A R T I K A

W i l k e s l u r r a l d e aV i c t o r i al u r r a l d e a

Aleutiarrak

Beringitsasoa

Aleutiarrak

Kaspiar itsasoa

Zagros mendiak

Beringitsasoa

Me

la

ne

si

a

P o l i n e s i a

Eskandinavia

Mississ

ipi

Indu

s

Color

ado

Kolon artxipelagoa(Galapagoak)

Paraná

M a u d e r r e g i n a r e nl u r r a l d e a

Kongo

Orange

TigrisEufrates

Zeilan

Kamtxatka penintsula

Bering itsasartea

Darling

Ibai Horia

Yangzi

Mekong

Mc Kinley 6.194 m

0 3 000 km

Europako Ordoki Handia

O Z E A N O A N T A R T I K O A

Madeira uh.

Murray

Alaskakogolkoa

San Laurendi

Miss

ouri

MackenzieYukon

Jamaika Puerto Rico

Yu c a n t á n g op e n i n t s u l a

Titikaka ain.

Atacamakobasamortua

Hornos lurmuturra

Popocatepelt5.452 m

Orizaba 5.700 m

Columbia

H oggarmendigunea Tibesti

mendigunea

Aden-go golkoa

Somaliakopenintsula

Zanzibar uh.

Drakensber

gm

endi

ak

Zambezi

Nam

ibiako

basamortua

I t s a s oH i l aToubkal

4.165 m

Lim

popo

Shabeelle

Tauro mendiak

Arabiakobasamortua

Kaukaso

Lena

Baikal ain.

Jenisei

Hindustan-gopenintsula

Japoniako uhartedia

Indotxinakopenintsula

Malakakopenintsula

Mendikate

Bana

tza i

l eH

andi

a

Nikaragua aint.

Panamákoistmoa

Senegal

Muchingamendiak

Obi

6 000

4 000

2 000

1 000

200

0

200

1 000

4 000

Altitudea (m)

EUSKADI POLITIKOA

KA

RT

OG

RA

FIA

-ER

AN

SK

INA

XKartografia-eranskina

KA

RT

OG

RA

FIA

-ER

AN

SK

INA EUSKADI FISIKOA

IX Kartografia-eranskina

Ibai

zaba

l

Deba

Urola

Oria

Urumea

Bidasoa

Cada

gua

Nerbioi

Uda

Zado

rra

Baia

Omecillo

Artibai

Aña

rbek

our

tegi

a

Mes

pele

rrek

ako

urte

gia

Urib

arri

Gan

boak

our

tegi

a

Aña

rbek

our

tegi

a

Gua

rdia

kour

tegi

a

Urr

unag

ako

urte

gia

Ebr

o

Butro

e

Lea

Oka

Ebro

ren

sako

nune

a

Tolo

ñom

endi

lerr

oa

Gas

teiz

kom

endi

ak

Kod

esm

end.

Ara

bako

Lau

tada En

tzia

men

dile

rroa

Urki

llam

endi

lerr

oa

Urb

asa

men

dile

rroa

Arkam

um

endi

lerr

oa

Gorobel mendile

rroa

Ara

lar

men

dile

rroa

Txin

doki

1.34

0 m

Her

nio

1.07

3 m

Erlo

1.02

6 m

Oiz

1.03

9 m

Anb

oto

1.33

1 m

Uda

latx

1.51

7 m

Zala

ma

1.33

6 m

Gor

beia

1.48

1 m

Urie

ta1.

133

mEret

za88

7 m

Gan

ekog

orta

988

m

Kru

zeta

1.17

1 m

Kap

ildui

1.17

7 m

Joar

1.41

8 m

Palo

mar

es1.

446

m

Arb

elai

tz1.

513

m

Aiz

korr

i1.

524

mA

umat

egi

1.11

9 m

Ilunt

zar

727

m

Ada

rra

811

m

Aia

koH

arria

837

m

Barbad

unen

itsas

adarr

a

Bilbok

o itsa

sada

rraBilla

no lu

rmutu

rra

Urd

aiba

i Izaro

uhart

ea

Ogoño

ko its

aslab

arra

San N

ikolas

uhart

ea

San Anto

n uha

rtea

Zarauz

ko ho

ndart

za

Kon

txa

hond

artz

a

Txin

gudi

koba

dia

Hig

erlu

rmut

urra

Debak

o itsa

sada

rra

Mat

xitx

ako

lurm

utur

raB

izk

aik

o g

olk

oa

I

> 1.

000 m

500-

1.00

0 m20

0-50

0 m0-

200

m0

25 k

m

Gua

rdia

Oio

n

Bast

ida

Mae

ztuAg

urai

n G

aube

a

Iru

ña O

ka G

aste

iz

Zui

a

Ber

gara

Azp

eitia

Tol

osa

Zar

autz

Zum

aia

Elg

oiba

r

Eib

ar E

rmua

Dur

ango

Zor

notz

a A

ndoa

in

Her

nani E

rrent

eria Ir

un D

onos

tia

Arra

sate

Zum

arra

ga

Bea

sain

Zega

ma

Am

urrio

Aia

raLaud

io

Balm

ased

aAr

rigor

riaga

Gal

daka

o

Bara

kald

o

Portu

gale

teSa

ntur

tzi

Plen

tzia

Baki

o

Mun

gia

Berm

eo

Ger

nika

Leke

itio

Ond

arro

a

Deb

a

Get

xo

Basa

uri

Bilb

o BIZ

KA

IA

GIP

UZ

KO

A

AR

AB

A

NA

FAR

RO

A

FR

AN

TZ

IA

ER

RIO

XA

GA

ZT

EL

AE

TAL

EÓ

N

KA

NTA

BR

IA

BIZ

KA

IKO

GO

LK

OA

I

025

km

Zabaldu eta ikasi

Unitateko eduki batzuk zabaltzen dira, jakin-mina eta ikasteko

gogoa gogobetetzeko.

Laburpena

Hutsuneak betetzeko eskema. Unitatea laburbiltzen du, eta

ikasteko lagungarri izan daiteke.

Hiztegia

Geografia edo historia arloko kontzeptu ilunei buruzko defi-

nizio edo azalpen laburrak. Hiztegiak dakartzan hitzak berdez

eta izarño* batez markatuta daude unitatean.

Ikertu

Unitatearekin lotutako gai bati buruzko ikerketa-lan bat egi-

teko proposamena.

Oinarrizko gaitasunak lantzen

Eskuratu beharreko oinarrizko gaitasunen lanketa sendotze-

ko jarduerak.

Ebaluazioa

Ebaluazio-jarduerak, unitateko edukiak zenbateraino ikasi eta

oinarrizko gaitasunak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko.

Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa

Atal bakoitzaren amaieran, proposamen bat ageri da, zer ikasi du-

zun eta oinarrizko zer gaitasun lortu dituzun balioztatzeko.

Kartografia-eranskina

Munduko, Europako, Espainiako eta Euskadiko mapa fisikoak

eta politikoak.

8

GEOGRAFIAZer da geografia?

1. Lur planeta

2. Erliebea eta kontinenteak

3. Ur kontinentalak

eta ozeanikoak

4. Atmosfera, eguraldia

eta klima

5. Ingurune hotzak eta beroak

6. Ingurune epelak

7. Lurra, arriskuan dagoen

ekosistema?9

ZER DA GEOGRAFIA?

Geografia geos (‘lurra’) eta grafia (‘deskribapena’) grekozko hitzetatik dator.

Hala, geografia zientzia bat da, lurrazala deskribatu eta aztertzen duena.

Hauxe da haren helburua: Lurreko paisaiak eta giza jarduerak kokatzea,

deskribatzea, esplikatzea eta alderatzea.

Faktore fisikoek (lurzoruak, klimak, urek…) nahiz giza faktoreek (biztanleriak,

ekonomia-jarduerek…) daukate eragina paisaian. Hori dela eta, geografian bi

arlo nagusi bereizten dira: geografia fisikoa eta giza geografia.

10

Geografia fisikoa

Lurreko paisaiak itxuratzen dituzten

naturako elementuak aztergai ditu:

erliebea, landaredia, ura, klima, eta

beste.

Geografia fisikoa azterlanetan beste

zientzia batzuez baliatzen da, hala

nola hidrologiaz (urak aztertzen di-

tu), klimatologiaz (klimak aztertzen

ditu) edo meteorologiaz (atmosfera

aztertzen du).

Giza geografia

Pertsonek beren inguruarekin zer harreman duten aztertzen du:

biziguneak, ekonomia-jarduerak, esparru politikoa, eta beste.

Giza geografiak hainbat arlo ditu: geografia ekonomikoa (espazioaren

eta ekonomia-jardueren arteko harremanak aztertzen ditu), geografia

soziala (gizarte-taldeak ingurunean nola banatzen diren azaltzen du)

edo geografia politikoa (espazioa prozesu politikoen arabera aztertzen

du). Gainera, badu harremanik beste zientzia batzuekin, hala nola

demografiarekin, historiarekin edo ekonomiarekin.

1. Adieraz ezazu geografiaren zer adarrek aztertzen dituzten

fenomeno hauek:

a) Ozeano Barean urtean-urtean sortzen diren urakanak.

b) Antxoa agortzen ari dela eta, arrantzaleek dauzkaten

arazoak.

c) Arabako udalerri batzuen biztanle-galera.

d) Lurra berotzeak itsasoetan duen eragina.

e) Hiri bateko auzo berri baten hirigintza-plana.

f ) Lehortea dela eta, paisaia basamortutzea.

g) Etorkinak hirien aldirietan metatzea.

2. Erreparatu 10. orrialdeko argazkiari, eta azaldu zer ele-

mentu aztertuko lituzkeen geografia fisikoak, eta zein,

giza geografiak.

3. Aztertu León hiriaren argazkia eta planoa. Aurkitu bi iru-

dietan honako elementu hauek:

a) Alde zaharra, zabalgunea eta Bernesga ibaia.

b) Katedrala, udaletxea eta FEVEren geltoki nagusia.

c) San Frantziskoko lorategia eta Ciden lorategia.

Sartu NASAren webgunean (www.nasa.gov). Lurrari,

planetei, urakanei, ekaitzei eta besteri buruzko informa-

zioak eta irudiak aurkituko dituzu. Oso informazio-iturri

baliagarria da geografoaren lanerako.

4.@

Álvaro

LópezNúñez

etorb

idea

Mi g

u e l C a s t a ñ oa l k

a t e a r e ne t o rb i d e a

Mar iano Andrés e torb idea

Astur ias e torb idea

Espa in iap laza

Carva ja l -eko e r rep ideaI s l a a i t a r e n e t o r b i d e a

Sue

ro d

e Q

uiño

nes

etor

bide

a

Sor tzezGarb ia ren

p laza

S a g a s t a k o n d e s a r e n i b i l t o k i aGuzmánOnaren

etorbideaA l b a i t a r i t z a f a k u l t a t e k o e t o r b i d e a

C H A N T R Í AZ A B A L G U N E A

E R A S D ER E N U E V A

SAN ESTEBAN

SAN MAMÉS

SAN LORENZO

ALDEZAHARRA

Los Cubos e torb idea

K.

za

ba

laA

pez

pik

uare

n at

ea

PlazaNagusia

EGIDO

Independentzia etorbidea

Ord

oñ

o I

I .a

ren

eto

rbid

ea

Pa

l en

t zi a

eto

rbi d

ea

S a l a m a n c a e t o r b i d e a S a e n z d e M i e r a i n g e n i a r i a r e n i b i l t o k i a

B e r n e s g a i b a i a

RENFEren geltoki nagusia

FEVEren geltoki nagusia

Harres ia

Gazte laeta Léongo

Junta

San Markop laza

Luna kondearenjauregia

Quevedoparkea

San Isidroeliza

Katedrala

Udaletxea

San Frantziskokolorategia

Cidenlorategia

Eraikin historikoak

Oinezkoentzako kaleak

San Markoostatua

Renuevakoel iza

San Frantziskoeliza

Santa Anaeliza

San Martineliza

San Salbatoreeliza

Guzmandarrenjauretxea

Santa Marinaeliza

San Martzeloeliza

0 80 160 m

I

JAR

DU

ERA

K

11

Nola aztertzen da geografia?

Geografoak lanean zuzeneko behaketaz eta

zeharkako behaketaz baliatzen dira.

Zuzeneko behaketa

Zuzeneko behaketa landa-lana da. Geografoa

lekuan bertan aritzen da, bertatik bertara aztertzen,

eta koadernoan idazten ditu lanerako oharrak.

Zeharkako

behaketa

Zeharkako behaketan, infor-

mazio-iturri geografikoak

lantzen dira: grafikoak, ma-

pak, planoak, argazkiak,

urtekariak, dokumentalak,

satelite bidezko irudiak…,

geografoari behar duen infor-

mazioa eskaintzen baitiote.

12 1. unitatea

Lur planeta

1

EDUKIAK

1. Nolakoa da lurra?

2. Lurraren higidurak

3. Lurreko puntuak

4. Lurraren irudiak

5. Mapak eta planoak nola irakurri

6. Mapa topografikoak nola irakurri

eta iruzkindu

ZABALDU ETA IKASI

Ordutegi unibertsala

ERANTZUN� Lurra da eguzki-sistema osatzen duten planetetako

bat. Nola dute izena beste zazpi planetek?

� Lurrari Planeta Urdina esaten zaio, atmosferako gasen

eta uraren kolorea dela-eta. Nondik atera litezke pla-

netaren kolore urdin hori erakusten duten irudiak?

Jo www.fourmilab./earthview/satellite.html helbide-

ra, eta Lurraren irudiak ikusi ahal izango dituzu.

� Zer dira atlasak? Zertarako erabiltzen dira?

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

Puntu kardinalen arabera orientatzen jakitea.

Lurreko puntuak hainbat motatako mapetan kokatzea, eta

atlasa erabiltzen trebea izatea.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko

gaitasuna

Mapa topografikoak irakurtzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

Eleberriak irakurriz gozatzea.

Matematikarako gaitasuna

Luzera-unitateen eta horien baliokideen berri izatea, eskala-

ko kartografia-dokumentuak ulertzeko.

Mapan ibilbideak kalkulatzea.

OINARRIZKO GAITASUNAK

13Lur planeta

Lurra UnibertsoanEz dakigu zer tamaina duen unibertsoak, baina badakigu mi-

laka milioi galaxiaz osatuta dagoela, eta galaxia horiek, aldi

berean, hainbat zeru-gorputzez osatuta daudela.

Esne Bidea da galaxia horieta-

ko bat. Berrehun mila milioi

izar baino gehiago ditu,

eta Eguzkia da haietako

bat. Eguzkia oso izar

handia da, eta hain-

bat astro daude ha-

ren orbitan biran;

haiek guztiek

eguzki-sistema

osatzen dute.

Lurra da sistema

horretako astroe-

tako bat. Lurra

Esne Bidea

EGUZKIA

1.1. Forma eta neurriakLurra planeta txikia da. Planetaren azalera 510.000.000 km2

da; gutxi gorabehera Iberiar penintsula baino 900 aldiz han-

diagoa eta Eguzkia baino milioi bat bider txikiagoa.

Lur planeta geoidea da. Horrek esan nahi du esferikoa

dela, baina poloetan apur bat zapala.

Zapala denez gero, Lurraren diametroa handiagoa da

ekuatorean poloetan* baino. Hala, planeta alderik zaba-

lenetik inguratu nahi izanez gero, ekuatorearen lerroari

jarraitu beharko genioke (40.074 km).

Irudizko lerro horrek hemisferio* izeneko bi zati berdinetan

banatzen du Lurra. Lurrazal kontinentalaren % 39 Ipar

hemisferioan dago, eta Hego hemisferioan, % 19. Gainerakoa

ura da.

1.2. Lurraren parteak

Geosfera: Lurraren parte solidoa

Geosferak hiru geruza zentrokide ditu: lurrazala, mantua

eta nukleoa.

Gizakiok lurrazal kontinentalean eta ozeanikoan bizi gara.

Bertan daude mendiak, haranak, ordokiak, itsasoko fo-

sak… 2. unitatean, erliebe-forma horiek guztiak gogoratu-

ko ditugu.

Nukleora zenbat eta gehiago hurbildu, orduan eta handia-

goak dira tenperatura eta presioa, eta horrek eragin zuze-

na du materialen egoeran. Esate baterako, litosfera (lurra-

zalak eta mantuaren goiko aldeak eraturiko multzoa)

magma-geruza batean igeri dauden material solidoz osa-

tuta dago. Magma-geruza hori material erdi urtuz osatuta

dago, eta material horiek dira, hain zuzen ere, sumendi-

erupzioetan lurrazalera irteten direnak.

Hidrosfera: Lurraren parte likidoa

Hidrosfera Lurraren gainazaleko urez osatutako geruza da.

Lurrazalaren hiru laurden urez estalita daude, eta bertan

disolbatzen dira harrien mineralak eta atmosferako gasak.

Hidrosferako ur gehiena (% 97) ozeanoetan eta itsasoetan

dago. Ur ozeanikoak dira.

Ur kontinentalak % 3 baino ez dira. Ur kontinental gehie-

nak egoera solidoan daude, kasketa polarretan eta glazia-

rretan (% 2,37). Ur kontinental likido gehienak lurpekoak

dira (% 0,6), eta gainazalean daudenek (ibaiak, aintzirak…)

planetako ur-bolumen guztiaren % 0,03 baino ez dute osa-

tzen.

1. Nolakoa da lurra?

14 1. unitatea

Ipar poloa

Diametro polarra: 12.714 km

Iparhemisferioa

Hego poloa

Hegohemisferioa

Diametroekuatoriala:12.756 km

Ekuatorearenluzera:

40.074 km

Meridianoarenluzera:

40.009 km

30 km

2 900 km

100 km

5 100 km

6 370 km

0 km

GEOSFERAREN ATALAK

LURRAZALA

NUKLEOA

magma

MANTUA

1. Esan al daiteke Lurra esfera bat dela? Zergatik?

2. Nola esaten zaio planeta ipar hemisferioan eta hego he-

misferioan banatzen dituen irudizko lerroari?

— Kokatu bi hemisferioak 16. orrial-

deko mapan. Zer hemisferiok har-

tzen du kontinente-eremurik han-

diena? Zeinetan dira nagusi

ozeanoak?

Adierazi marrazkian atal honetan azal-

dutako Lurraren parteak. Idatzi esaldi

bat aipatutako hitz bakoitzarekin.

Jules Verne idazlearen eleberri batek Lurraren erdirainoko

bidaia du izenburua. Zure ustez, irits al gaitezke haraino?

Zer eragozpen aurkituko genituzke?

5. Irakurri hidrosferari buruzko atala, eta

idatzi uraren banaketari buruzko da-

tuak. Egin grafiko zirkular bat ateratako

informazioarekin.

6. Adierazi zein diren hitz hauen esana-

hiak: hidroelektriko, hidrohegazkin, geo-

grafia, geologia, biologia.

7. Azaldu zer den biosfera eta non dago-

en.

4.Z

3.S

Atmosfera:

Lurraren parte gaseosoa

Atmosfera Lurra inguratzen duen eta hainbat gasez osatu-

ta dagoen aire-geruza da. Osaera, tenperatura eta dentsi-

tate desberdineko hainbat geruzaz osatuta dago, 4. unita-

tean ikasiko duzun bezala.

Troposfera da lurrazaletik hurbilen dagoen eta geosfera-

rekin eta hidrosferarekin kontaktuan dagoen geruza. Itsas

mailatik 12.000 m-ko altitudera iristen da, nahiz eta lehe-

nengo 6.000 m-etan dagoen arnasten dugun aire gehiena;

tarte horretan sortzen dira, hain zuzen ere, gertaera atmos-

ferikoak (hodeiak, haizea, euria…). Zenbat eta handiagoa

izan altitudea, orduan eta oxigeno gutxiago dago, eta on-

dorioz, zailagoa da arnas hartzea.

1.3. Lurra: biziaren planeta

Lurra eguzki-sistemako* planeta* bat da; eguzki-sistema,

aldi berean, Esne Bidearen* barruan dago, eta hura uni-

bertsoaren* parte da.

Planeta honek baldintza bereziak ditu, eta horiei esker

dago bizia: ura; giro-tenperatura egokia, eta izaki bizidu-

nek beharrezkoak dituzten gasez (oxigenoa, karbono dio-

xidoa, etab.) osatutako atmosfera.

Baldintza horiek biosferan baino ez dira betetzen. Itsas mai-

latik 10.000 m-ko altitudearen eta ur ozeanikoetan 5.000 m-

ko sakoneraren artean kokatzen da. Hau da, geosferaren

azaleko eremua, hidrosfera eta atmosferaren eremurik be-

hekoena hartzen ditu.

Biosferan dibertsitate handia dago bizitza moduei dago-

kienez. Horri biodibertsitate esaten zaio.

15Lur planeta

% 78 % 20

% 1

Nitrogenoa Oxigenoa

Ur-lurruna (batez bestekoa)

Argona% 0,9

Karbono dioxidoa% 0,03

Beste gas batzuk(neona, helioa,metanoa, ozonoa...)

% 0,07

ATMOSFERAKO AIREAREN OSAERA

Hitz zientifikoen greziar jatorria

Geosfera, litosfera, hidrosfera, biosfera… Ziur aski, ohartu

zara hitz zientifiko horiek oso antzekoak direla, guztiek

amaiera bera baitute. Greko klasikotik datoz.

Hitzaren amaierako sfera atzizkia Lurraren esfera-formari

dagokio.

Beste osagaiei dagokienez, lithosek ‘harria’ esan nahi du;

atmos ‘lurruna’ da; hidro, ‘ura’; geo, ‘lurra’; eta bio, ‘bizia’.

Hala, ikusi dugunez, litosfera material solidoz edo harriz

osatutako Lurraren partea da. Osagai horietako asko beste

hitz batzuetan ere agertzen dira (biodibertsitatea, geologi-

koa, hidrologikoa…). Hori dela eta, hitz horien esanahia

ulertzen lagunduko dizute.

JAR

DU

ERA

K

2.1. Errotazio-higiduraLurrak bere ardatzaren inguruan Mendebaldetik Ekialderantz egiten duen itzu-

lia da errotazio*-higidura. Irudizko ardatz baten inguruan bira egiten du. Ar-

datz horrek Iparretik Hegora zeharkatzen du, eta pixka bat okertuta dago.

Lurra gutxi gorabehera 1.690 km/h-an biratzen da ekuatorean, eta ia 24 ordu

behar ditu bira oso bat egiteko. Eguzkiaren parean biratzen denez, Lurraren

parte batek baino ez du hartzen eguzki-izpien argia eta beroa; beste partea

ilunpean eta hotz egoten da. Hau da, egunak eta gauak sortzen dira.

Ordu-eremuak

Lurraren errotazioarekin, eguzkia ekialdera dauden puntuetatik irteten da, eta

mendebaldera daudenetatik ezkutatzen. Adibidez, Australian egunak argitzen

duenean, Euskadin oraindik gaua da, eta Euskadin eguzkia ateratzen hasten

denean, Australian arratsaldea da.

Lurreko hainbat lekutako ordutegiak eguzkiaren posizioaren arabera arautuko

balira, arazo praktiko ugari sortuko lirateke gizarteen antolamenduari dago-

kionez (garraioen ordutegiak, telebistako emankizunak, lan-ordutegiak…).

Horregatik erabaki zen lur-esfera ekuatorearen zirkunferentziaren 15°-ko 24

ordu-tarte edo ordu-eremutan banatzea.

Oinarrizko tartea bat dator Greenwicheko meridianoarekin (Erresuma Batua).

Ekialderantz eginez gero, tarte bat zeharkatzen den aldiro ordubete aurrera-

tzen da. Eta mendebalderantz, aldiz, ordubete atzeratzen da tarteko.

Praktikan, ordu-eremu guztiak ez dira 15°-koak: batzuk aldatu egin dira, zen-

bait estatuk beren mugetara egokitu baitituzte (hala gertatzen da, esate bate-

rako, Txinan). Beste batzuek –Errusiak edo Estatu Batuek, esaterako– ordu-ere-

mu desberdinak dituzte.

2. Lurraren higidurak

16 1. unitatea

M

Errotazio-ardat

E

I

H

23o

Zer ordu da?

Demagun Tokiora (Japonia) deitu nahi

duzula. Euskadin goizeko 10:00ak ba-

dira, esna egongo al dira Japonian?

Mapan begiratzen baduzu, Japonia

Euskadiren ekialdean dagoela ikusiko

duzu, 8 ordu-eremura. Hau da, zortzi

ordu aurreratu beharko dugu gure er-

lojua: Euskadin 10:00ak direnean, Ja-

ponian 18:00ak izango dira. Baina,

ordu berean New Yorkera (Estatu Ba-

tuak) deitzen baduzu, hau da, men-

debaldera, sei ordu atzeratu beharko

duzu erlojua; 4:00ak izango dira han.

0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10 +11 +12 -12-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11

+9,30

+5,30+6,30

+4,30+3,30

Dat

a-al

dak

etar

en n

azio

arte

ko le

rro

a

-12

Gre

enw

ich-

eko

mer

idia

noaEkuatorea

0 2.000 4.000 km

0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10 +11 +12 -12-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12

12h 13h 14h 15h 16h 17h 18h 19h 20h 21h 22h 23h 24h11h10h9h8h7h6h5h4h3h2h1h24h

ORDU-EREMUAK

8. Zergatik datoz gauak egunen ondotik Lurreko leku jakin

batean?

9. Azaldu zer diren eta zertarako sortu ditugun ordu-

eremuak.

Adierazi zer ordu den laukiko hirietan, Londresen ordu

hauek direla kontuan izanik.

11. Azaldu zer den Lurraren translazio-higidura, eta zer sor-

tzen duen.

12. Eman solstizio eta ekinozio hitzen definizioak.

13. Neguan hotz egiten du; eta udan, bero. Zergatik?

Bilatu zer solstiziotan duten Ipar poloak eta Hego poloak

argia 24 orduz, eta zeinetan den gaua 24 orduz.

14.Z

Seattle - Lima - Recife - Dublin - Milan

Nairobi - New Delhi - Mosku - Pekin - Tokio - Sidney

3:15 - 7:30 - 14:00 - 16:45 - 19:30

10.Z

2.2. Translazio-higiduraDakizunez, Lurra biraka ibiltzen da Eguzkiaren inguruan, orbita eliptikoak eginez. Orbitako higidura horri translazio* de-

ritzo. Lurrak urtebete (365 egun, 5 ordu eta 48 minutu) behar izaten du itzuli osoa egiteko.

Translazioa eta Lurraren ardatzaren makurdura direla eta, lurrazala iristen diren eguzki-izpien makurdura ere aldatu

egiten da. Horrenbestez, urtaroak sortzen dira. Gainera, askotariko klimak ere sortzen dira, 3. unitatean ikasiko duzu-

nez.

17Lur planeta

Udaberriko ekinozioa(martxoak 21)

Udazkeneko ekinozioa(irailak 21)

Udako solstizioa(ekainak 21)

Neguko solstizioa(abenduak 21)

Hego hemisferioa:negua

Hego hemisferioa:uda

Ipar hemisferioa:neguaIpar hemisferioa:

uda

Ipar hemisferioa:udazkena

Hego hemisferioa: udaberria

Ipar hemisferioa: udaberria

Hego hemisferioa: udazkena

Solstizioak eta ekinozioak

Solstizioak ekainaren 21ean eta abenduaren 21ean izaten

dira. Egun horietan, eguzki-izpiak perpendikularrak dira

tropikoetan. Udako solstizioa urteko egunik luzeena da,

eguzki-ordu gehien dituena. Neguko solstizioa egunik

laburrena da, eguzki-ordu gutxien dituena.

Ekainaren 21ean, uda hasten da Ipar hemisferioan, eta ne-

gua Hego hemisferioan. Abenduaren 21ean, alderantziz

gertatzen da.

Ekinozioak martxoaren 21ean eta irailaren 23an izaten

dira. Egunotan, eguzki-izpiak ekuatorearekin perpendikula-

rrak dira, eta bi hemisferioetan duen eragina antzekoa da.

Eguzki-izpien intzidentziaNeguan, izpiak makurra-go iritsi eta eremu han-diago batean hedatzendira. Hala, energia gutxia-go uzten dute lurrazalekopuntu bakoitzean.

Udan, eguzki-izpiak per-pendikularrago iritsi etaeremu txikiago bateanbiltzen dira. Hala, gehiagoberotzen dute lurrazalekopuntu bakoitza.

Udakoeguzki-izpiakNeguko

eguzki-izpiak

JAR

DU

ERA

K

3.1. Irudizko sareaIrudizko lerroen sistema bat asmatu da, planetako edozein pun-

turen kokapena zehazteko. Lerro horiek sare antzeko bat osatzen

dute, eta planeta zeharkatzen dute ekialdetik mendebaldera (pa-

raleloak), eta iparretik hegora (meridianoak).

— Paraleloak ekuatorearekiko paraleloak dira. Ekuatorea 0°-ko

paraleloa da, eta bi hemisferiotan banatzen du planeta: Ipar

hemisfesioa eta Hego hemisferioa. Beste paralelo garrantzi-

tsu batzuk honako hauek dira: Kantzer tropikoa eta zirkulu

polar artikoa (Ipar hemisferioan), eta Kaprikornio tropikoa eta

zirkulu polar antartikoa (Hego hemisferioan).

— Meridianoak ekuatorearekiko perpendikularrak dira. Lurra ze-

harkatzen dute, eta poloetan elkartzen dira. 0o-ko meridianoa

hartu da erreferentziatzat. Greenwich-etik (Erresuma Batua) iga-

rotzen da, eta bi hemisferiotan banatzen du Lurra: ekialdekoa

eta mendebaldekoa. Ordu-eremuak zehazteko erabiltzen dira.

Koordenatu geografikoak

Latitudea eta longitudea erabiltzen dira paraleloak eta meridia-

noak neurtzeko eta Lurreko puntu batean kokatzeko. Gradutan

neurtzen dira, eta lehenbizi latitudea esaten da beti.

— Latitudea ekuatorearen eta Lurreko edozein punturen arteko

distantzia da. Latitudearen gradu bakoitzari paralelo bat dago-

kio; beraz, 90 paralelo daude iparraldean, eta 90, hegoaldean.

— Longitudea 0o-ko meridianoaren eta Lurreko edozein punturen

arteko distantzia da. Gradu bakoitzari meridiano bat dagokio.

Beraz, 180 meridiano daude ekialdean, eta 180, mendebaldean.

3. Lurreko puntuak

18 1. unitatea

0 0

20 0 40 0 60 080 0

100 0

20 040 0

90o IIpar poloa

23o 27’ IKantzertropikoa

0o

Ekuatorea

Greenwich-ekomeridianoa

Zirkulu polar artikoa66o 33’ I

Zirkulu polar antartikoa66o 33’ H

Hego poloa90o H

Kaprikorniotropikoa23o 27’ H

Koordenatuen bitartez kokatzea

Kokatu San Petersburgo mapan. Ekuatoretik hiri horre-

tara lerro bat marrazten baduzu, latitudeari dagozkion

graduak lortuko dituzu. Lerroa Greenwich-eko meri-

dianotik hiri horretaraino marrazten baduzu, orduan,

longitudeari dagozkion graduak lortuko dituzu.

Beraz, hiriaren latitudea 60° iparra, eta longitudea, 30°

ekialdea (60° I eta 30° E) izango da.

Kaprikornio tropikoa

Ekuatorea

HEGOA

IPARRA

MEND

EBAL

DEA

EKIA

LDEA

Castelló

Krakovia

Port Said

Oslo San Petersburgo

Agadir

Dhaka Taipei

Hangzhou

Godhawn

Reno

Porto Alegre

New Orleans

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Zirkulu polar antartikoa Gre

enw

ich-e

ko

meridia

noa

LURREKO PUNTUEN KOKAPENA

15. Azaldu zer diren paraleloak eta meridianoak.

Kalkatu aurreko orrialdeko planisferioa, eta seinala itzazu

Ipar, Hego, Ekialde eta Mendebalde hemisferioak.

17. Kontsultatu munduko bola bat edo atlas bat.

— Idatzi zer estatutatik igarotzen den 0o meridianoa.

— Sailka itzazu estatu hauek: Australia, Brasil, Kongo, Txi-

na, Finlandia, Mongolia, Nigeria, Peru, Ukraina, Zim-

babwe. Hiru multzo egin behar dituzu: Ipar hemisfe-

riokoak, Hego hemisferiokoak eta ekuatoreak

zeharkatzen dituenak.

18. Aztertu aurreko orrialdeko mapa, eta esan ezazu zer hiri

dauden koordenatu hauetan.

19. Zein dira hiri hauen koordenatuak aurreko orrialdeko

mapan.

Bila itzazu leku hauek atlasean, eta adierazi zer kontinen-

tetan eta estatutan dauden.

Alice Springs

Caen - Inverness

Kigali - Nagoya

Palembang

Sanaa

Sao Paulo

Smolensk

20.Z

New Orleans

Godhavn - Taipei

Krakovia - Port Said

Castelló

40° I eta 120° M - 30° H eta 50° M - 60° I eta 10° E

30° I eta 120° E - 30° I eta 10° M - 23° I eta 90° E

16.S

3.2. Atlasaren erabileraAtlasak liburu-tankeran antolatutako mapa-bildumak dira.

Atlasa lekuen hiztegi gisa erabil daiteke. Hitz baten esanahia ez dakigunean, hiztegira jotzen dugu. Era berean, leku bat non

dagoen ez dakigunean, atlasa kontsulta dezakegu.

19Lur planeta

Atlasen aurkibide toponimikoa nola kontsultatu

Aurkibide toponimikoa* atlasean agertzen diren leku-izen edo toponimo guztien zerrenda da, eta alfabetoaren hurrenkeran

antolaturik dago. Toponimo bakoitzak erreferentzia bat dauka, atlasean aurkitu ahal izateko.

Leku jakin bat aurkitzeko, aurkibideko zerrendan bilatu behar dugu. Lekuaren izenaren alboan bi datu ageri dira: atlaseko zer orrial-

detan azaltzen den eta mapako zer eremutan dagoen. Eremua koordenatuen bidez mugatu ohi da, irudizko koadrikula batean zer

lekutan dagoen adierazten duten letrak eta zenbakiak erabiliz.

Adibidea:

Demagun atlas baten aurkibide

toponimikoan Panama hiria bi-

latzen dugula. Atlaseko 124.

orrialdean eta B4 koordena-

tuetan dagoela ikusiko dugu.

Atlaseko 124. orrialdearen zati

bat duzu orrialde honetako iru-

dian. Lehenik, koordenatuen zi-

frak bilatuko ditugu behealdean,

eta 4. zutabea identifikatuko

dugu. Gero, koordenatuen letrak

bilatuko ditugu eskuineko ertze-

an, eta B lerroa identifikatuko

dugu. Panama hiria bi koordena-

tuak elkartzen diren laukian

dago.

2 3 5

A

C

B

4

BarranquillaSoledad

Cartagena

Sincelejo

Monteria

Medellín

Turbo

Atrato ibaia

Quibdó

Darién-gogolkoa

El Carmen de Bolivar

La Palma

Panamá

PANAMÁ

La Chorrera

PortobeloColón

Chitré

Isla delRey

Panamákogolkoa

AzueropenintsulaMariato

lurmuturra

Coiba

Chiriquígolkoa

Santiago

Panamákoistmoa

Bocas del Toro

Barúsumendia3.475 m

David

Puerto ArmuellesGolfito

CerroChirripó3.819 m

San JoséPuerto Limón

San Juan del Norte

Bluefields

NIKARAGUA

Managua

Boaco

Nikaragua aintzira

Managuaaintzira

LiberiaCOSTA RICA

San Juandel Sur San Juan ibaia

Cau

ca ib

aia

K A R I B E I T S A S O A

KOLONBIA

Mag

dale

naib

aia

Corrientes lurmuturra

Plato

KOORDENATUEN BIDEZ TOPONIMOAK ATLASEAN NOLA BILATU

JAR

DU

ERA

K

PROIEKZIO KONIKOA

Lurraren gainazala planetaren gainean kokatutako irudizkokono batean proiektatzen da.

Oso erabilgarria da tropikoen eta zirkulu polarren arteko ere-mu epelak irudikatzeko.

PROIEKZIO AZIMUTALA EDO ZENITALA

Lurraren gainazala planetaren gainean kokatzen den irudiz-ko kono batean proiektatzen da.

Eremu polarrak irudikatzeko edo hemisferio oso bat erakus-teko erabiltzen da batez ere.

4.1. Proiekzio kartografikoakKartografia lurrazalaren irudiak mapatan edo planotan

jasotzen dituen jakintza arloa da.

Lurrak geoide forma du, ia esferikoa. Horregatik, ezin da

gainazal lau batera ekarri hura itxuragabetu gabe.

Lurraren irudirik zehatzena munduko bola* da, baina ara-

zo bat du: ezin dira lurralde bakoitzaren xehetasunak jaso.

Proiekzio kartografikoak gainazal esferikoak gainazal lau

bihurtzen dituzten sistemak dira, errealitatea ahalik eta

gutxien desitxuratzeko ahaleginean.

Irudikapen-sistemaren arabera, proiekzio kartografikoa

zilindrikoa, konikoa eta azimutala edo zenitala izan

daiteke.

4.2. Kartografia berriakKartografia asko aurreratu da azken hamarraldietan alderdi

teknikoari dagokionez, eta aireko argazkiei, satelite artifizia-

lei eta informatikari esker gertatu da hori. Aipagarriak dira:

— Teledetekzioa. Urruneko harrera ere esaten zaio, eta Lu-

rraren gainazalari eta beste astroei buruzko informazioa

lortzeko teknika da. Sateliteetan, hegazkinetan edo espa-

zio-estazioetan jarritako tresnek (radarrak, sentsore infra-

gorriak…) atmosferaren, uraren, landarediaren… egoera

erakusten digute, edo hainbat gertaeraren bilakaera ja-

rraitzeko aukera ematen digute, esate baterako lehorte-

ak, izurriak, kutsadura…

— Kokatze-sistemak. Hainbat sateliteren datuetatik abia-

tuta, planetako objektu baten, pertsona baten edo ibil-

gailu baten kokaleku zehatza jakiteko aukera ematen du-

ten teknikak. GPS (Global Positioning System) sistema da

erabiliena.

— Kartografia informatizatua. Informatikari eta ordena-

gailuz lagundutako kartografiari esker, askoz ere infor-

mazio gehiago kartografia daiteke, eta mapak egiteko

lana errazagoa, azkarragoa eta zehatzagoa da. Karto-

grafoek teledetekzioaren bidez lortutako datuak jaso

eta ordenagailuan prozesatzen dituzte, zehaztasun

handiko mapak egiteko.

— Informazio geografikoko sistemak (GIS). GIS sistema

programa informatiko bat da, elkar erlazionatu daitezke-

en datu geografikoen datu-base batez osatua. Hainbat

aukera eskaintzen duen tresna da: lurralde bati buruzko

hainbat datu lortu, datu horiek editatu, simulazioak sor-

tu, mapak egin… Esate baterako, erabil liteke honda-

mendi natural bati erantzuteko denborak kalkulatzeko

edo lehiakortasun gutxiko eremu batean negozio bat

jartzeko.

4. Lurraren irudiak

20 1. unitatea

PROIEKZIO ZILINDRIKOA

Lurraren gainazala planeta inguratzen duen irudizko zilindrobatean proiektatzen da.

Horixe da ekuatorearen eta tropikoen eremua irudikatzekosistemarik onena, baina poloetara hurbildu ahala handituegiten da distortsioa.

Zergatik erabili behar dira proiekzio kartografikoak Lurra-

ren irudiak lortzeko?

— Egin ezazu proiekzio mota nagusien eta haien ezau-

garrien eskema.

22. Adierazi mapa honen proiekzio mota, eta azaldu Lurreko

zer eremu deformatu diren gutxien.

— Europako mapa bat marraztu nahi bazenu, zer proiek-

zio motak deformatuko luke gutxien kontinente hori?

23. Zein izan dira kartografiaren garapenaren eragile nagusiak.

— Teledetekzioari esker, hobeto ezagutzen dugu gure

planeta. Azaldu zergatik.

Azaldu zer diren GPS bat eta GIS bat.

— Zertarako erabil litezke?

25. Identifikatu mapa hauen zatiak, kontuan hartuta gaika-

koak ala orokorrak diren.

24.Z

21.S

JAR

DU

ERA

K4.3. Mapa motakMapak tamainaren edo eskalaren arabera eta ematen di-

guten informazioaren arabera sailkatzen dira.

Tamainaren arabera

Eskala txikiko mapek eremu zabalak irudikatzen dituzte;

beraz, xehetasun gutxi ematen dituzte. Adibide garbiena

mapamundiak dira.

Eskala handiko mapek zehaztasun handiagoz irudika-

tzen dituzte eremu zehatzak (esate baterako, eskualdeeta-

ko mapak). Oso eskala handikoak direnean, plano esaten

zaie (esate baterako, hirien planoak).

Ematen duten informazioaren arabera

Mapak orokorrak edo gaikakoak izan daitezke:

— Mapa orokorrek lurralde baten ikuspegi orokorra ema-

ten dute: forma, leku-izenak edo toponimoak… Adibi-

dez, estatuen edo kontinenteen mapa fisikoak.

Oinarri-mapak edo mapa topografikoak mapa orokor

zehatzagoak dira, eta oinarrizko erreferentziatzat erabil-

tzen dira.

— Gaikako mapak lurraldearen alderdi jakin bat argi na-

barmentzeko egiten dira. Horretarako, ikur ezagun ba-

tzuk erabiltzen dira, honako hauek adierazteko: klima,

landaredia, industria, biztanleria, administrazio-mugak,

gertaera historikoak.

21Lur planeta

S

Kuala L

B

Kabul Islamabad

NewDelhi

Kolonbo

Dhaka

Pyinmanakatbi

KatmanduTimphu

Male

S

T X I N A

MALDIVAK

SRI LANKA

INDIA

PAKI

STAN

NEPAL BHUTAN

N

TADJIKISTAN

KA

THAILAN

BIRMANIA

TAN

BA

NG

LAD

ES

H

I

1957

1975

1975-78

1963-7488-1991-

1989-

1954-62

1922-

1952-56

1977

1980-871989-92

1960

1967-701989-

19771978-90-

1998

1

1974-9319561983-

1994-1952-6

1979

1960-6519731996-

1961-741995-

1997

1946-49

19681956

1989

1998-1992-95

1955

1988-

1990

1981982-

1956

1948-

1919

1992-93

1990-1990-

1989-

1997 1997

2

I

0 2.000 4.000 6.000 km

992996

1000

10041008

1012

10161020

1040

1036

10321028

1024

10201024

1016

1012

1008

1004

1000

Nola orienta gaitezke?Mapa bat ondo irakurtzeko, lehenbizi zer mapa mota den

eta zer eremu geografiko irudikatzen duen (hiri bat, herrial-

de bat, eskualde bat…) identifikatu behar da.

Ondoren, mapako osagai guztiak interpretatu behar ditugu:

— Izenburua. Maparen eduki orokorra adierazten du.

— Ikurrak. Lurrazala edo gairen bat irudikatzeko (gerrak,

biztanleria, industria…) mapan agertzen diren osagaiak

dira. Ikurren esanahia argibideetan* adierazten da, ma-

paren edo planoaren bazter batean.

— Orientazioa. Oro har, mapetan orientazioa ikur baten

bitartez zehazten da: haize-arrosa, mapak iparraldea

non duen adierazten duena.

— Eskala. Mapek lur-eremu oso handiak erreproduzitzen

dituzte oso gainazal txikian. Eta horretarako, murriztu

egin behar dituzte irudikatutako lurraldearen neurriak.

Murrizketa hori zenbatekoa izan den adierazten du es-

kalak.

5.1. Mapa bat nola orientatuGaur egungo kokapen-sistemekin (GPS) oso erraz aurki de-

zakegu hiri bat edo helbide bat. Baina eman dezagun irte-

naldi bat egin duzula eta mapa topografiko bat besterik ez

duzula, edo hiri bat ezagutzen ari zarela eta hiriko planoa

besterik ez duzula. Norabide zuzena hartu ahal izateko,

mapa edo planoa orientatzen jakin beharko duzu.

Orientatzeko, bat etorri behar dute mapako iparrak (haize-

arrosaren bitartez adierazia) eta benetako iparrak. Horretara-

ko, eguzkiaren posizioaz edo iparrorratz batez balia gaitezke.

Mapa orientatu eta posizio egokian jarri dugunean, tokian

bertan erraz identifika daitezkeen erreferentziazko pun-

tuak bila ditzakegu mapan (muino bat, zubi bat edo kale

bat). Era horretara, zer lekutan gauden identifikatu eta zer

norabide hartu behar dugun jakingo dugu.

5. Mapak eta planoak nola irakurri

22 1. unitatea

Kartografia-ikurrak

Lurrazalaren osagaiak edo gairen bati buruzkoak (gerrak,

biztanleria, industria…) ikurren bitartez irudikatzen dira

mapetan.

Mapa bat erraz irakurtzeko, ikurrek erraz ezagutzeko modu-

koak izan behar dute; batzuetan, marrazki eskematikoak

(petrolio-putzu bat, petrolio-hobi bat dagoela adierazte-

ko…) edo koloreak erabiltzen dira (berdea, larreak adieraz-

teko…), eta beste batzuetan, badago hitzarmen edo tradi-

zio jakin bat (zirkuluak hiriak irudikatzeko, lerro urdina

ibaietarako…). Azken horiei ikur konbentzional deritze.

Orientatzea sortaldea bilatzea da (hots, eguzkia nondik sortzenden). Ekialdea deritzo puntu kardinal horri.

Orientatzeko, geure burua kokatu behar dugu eguzkiak zeruanegiten duen ibilbidearen aldean. Horretarako, eguzkia non sortzeneta sartzen den identifikatu behar dugu; hau da, zein den ekialdea,eta zein, mendebaldea. Ekialdea eskuinetara dagoela, ekialde-mendebalde lerroan jartzen bagara, iparrera begira egongo gara.

SORTALDEA

(egunsentia)

EKIALDEA

(eskuinean)

SARTALDEA

(ilunabarra)

MENDEBALDEA

(ezkerrean)

IPARRA

(aurrean)

Mapa bat iparrorratzarekin orientatzea

Mapak haize-arrosa badu, mapako iparra iparrorratzak mar-

katzen duenarekin lerrokatu behar dugu.

Mapak haize-arrosarik ez badu, maparen alboetako ertzak

iparrorratzak markatzen duen norabidearekin lerrokatu be-

har ditugu, goiko ertza norabide horretan gera dadin. Kon-

tuan izan normalean mapen goialdea bat datorrela iparra-

rekin.

Adierazi hitzez ( cm, m eta km) honako eskala hauek:

Jo X. orrialdeko mapara, eta kalkulatu Donostiatik Gasteizerainoko

distantzia.

28. Erreparatu alboko mapari. Esan zer motatako mapa den, eta zer-no-

lako informazioa ematen digun.

— Aurkitu aireportu bat, gasolina-zerbitzugune bat, begiratoki bat,

golf-zelai bat eta mendi-tontor bat. Nola identifikatu dituzu?

— Haize-arrosarik ez dagoenez gero, non kokatuko zenuke iparra?

Deriotik Sondikara joateko, zer norabide hartu behar duzu?

— Kalkulatu zer distantzia dagoen, lerro zuzenean, Loiutik Elgeza-

balera.

Zenbat kilometro daude Loiutik Elgezabalera, errepidez joanez

gero? Trazatu ibilbidea hari batez: jarri mapako errepideen gainean,

eta, gero, luzatu, neurtzeko eta distantzia erreala kalkulatzeko.

29.Z

27.S

1/300 - 1:2.500 - 1/35.000 - 1:780.000 - 1/5.000.000

26.S

5.2. Mapa baten eskala aplikatzeaEskala da mapako longitude baten eta errealitateko longi-

tudearen arteko proportzioa. Bi eskala mota daude:

— Zenbakizko eskala. Frakzio baten bidez adierazten du

maparen eta lurraldearen arteko proportzioa. Propor-

tzio hori zentimetrotan (cm) adierazi ohi da.

Horrek esan nahi du mapako zentimetro bakoitza 50.000

cm direla errealitatean (500 m edo 0,5 km).

— Eskala grafikoa. Mapako eta errealitateko distantzien

arteko proportzioa adierazten duen segmentu gradua-

tu bat da. Normalean, kilometrotan (km) adierazi ohi

da.

Grafiko honek esan nahi du mapako 1 cm-i errealitateko

0,5 km dagozkiola.

Zenbat eta handiagoa izan mapa baten eskala, hainbat eta

txikiagoa izango da frakzioaren zenbakia, taula honetan

ikus daitekeen bezala:

1/50.000 o 1:50.000

23Lur planeta

Neurria Eskala Mapa motak

Oso handia 1:10.000tik gorakoa Herrien planoak

Handia 1:10.000-1:50.000Tokikoak eta eskualdeetakoak

(topografikak)

Ertaina 1:50.000-1:500.000Erkidegoetakoak

eta herrialde txikietakoak

Txikia 1:500.000-1:50.000.000Herrialde handietakoak

eta kontinenteetakoak

Oso txikia 1:50.000.000tik beherakoa Mundukoak

Distantziak eskalaren bitartez kalkulatzeaEskala aplikatuz gero, mapa bateko osagaien artean zer dis-tantzia dagoen jakingo duzu. Jarrai iezaiezu honako urratshaue:

— Irakur ezazu zenbakizko eskalak. Kasu honetan, mapa-ren 1 cm-ri 300.000 cm edo 3 km dagozkio errealitatean.

— Neur ezazu erregela batez mapako bi punturen artekodistantzia: 4 cm.

— Kalkula ezazu distantzia erreala kilometrotan:

Distantzia emapan x luzera erreala km-tan 4 x 3X = ———————————————————— ——— = 12 km

Eskalaren luzera 1

Eskala grafikoa denean ere, prozedura hori bera erabili be-har duzu. Adibidez, kalkulatu Varsoviatik Moskurainoko lu-zera lineala 289. orrialdeko maparen arabera.

— Eskalaren luzera: 4 cm (erregela batez mapan marraztu-tako eskala grafikoaren luzera neurtu behar duzu).

— Luzera erreala: 1.000 km.

— Distantzia mapan: 4,6 cm.

Aurreko 3ko erregela aplikatzen baduzu, distantzia 1.150 kmdela ikusiko duzu.

E. 1:300000

JARDUERAK

E. 1:100.000

6.1. Zer dira mapa topografikoak?Mapa topografikoak lurralde baten oinarrizko informazio

guztia biltzen du. Eskala handian eginda dagoenez gero

(1/10.000 eta 1/50.000 artean), zehaztasun handikoa da.

Mapa topografikoan, erliebea, hidrografia, landaredia eta

laborantza-lurrak, biziguneak, bideak, administrazio-mu-

gak eta toponimia jasotzen dira, zenbait ikur erabiliz.

Erliebea sestra-kurben bidez adierazten da. Altitude bere-

ko puntuak lotzen dituzten irudizko marrak dira sestra-kur-

bak. Kurba bakoitzak zenbaki bat izaten du, altitudea me-

trotan adierazteko. Zenbaki horri kota esaten zaio. Kurben

arteko distantziak erliebearen malda adierazten du, eta tra-

zatuak erliebe-formak adierazten ditu (mendiak, hara-

nak…).

Mapa topografikoetan mota askotako ikurrak erabiltzen

dira, lurraldeko geografiaren eta biztanleriaren ezauga-

rriak adierazteko. Mapako legendan zehazten dira.

6. Mapa topografikoak nola irakurri eta iruzkindu

24 1. unitatea

Profil topografikoa

Lurralde baten irudiz-

ko ebakidura bat da,

erliebearen forma ho-

beto ulertzeko era-

biltzen dena.

Sestra-kurba bakoi-

tzak adierazitako alti-

tudetik abiatuta, des-

nibelak marraz

daitezke, eta modu bi-

sualean ebalua daite-

ke malda.

Marrazki mota horiek

oso erabilgarriak dira

oinez edo bizikletaz

egiteko ibilbide bat

prestatzeko, esaterako.

A B

A B

250

200

150

100

50

245

200

150

100

50

ADMINISTRAZIO-MUGAK

TRENBIDEA

SESTRA-KURBAK

KURBA NAGUSIA

ERLIEBE MALKARTSUA

ERLIEBE LAUA

A Mendia.

B Harana.

ERLIEBE-FORMAK

BIDEAK

HIRIGUNEAK ETA ERAIKINAK

URGUNEAK ERREPIDEAK

30. Erreparatu Lemoako mapari, eta erantzun:

— Non dago iparra?

— Adierazi eskala. Zenbat kilometro dira errealitatean

mapako zentimetro bat?

— Aipatu mapan ageri diren leku-izenetako batzuk.

— Non dago alderik menditsuena? Eta lauena? Nola in-

terpretatu duzu?

— Badago 1.000 m-tik gorako erliebe-elementurik?

— Mapan ibai bat ageri da. Esan zer puntu kardinaletan

dagoen.

— Aurkitu beste urgune batzuk, eta adierazi zer motata-

koak diren.

— Zer motatako errepideak ikusten dituzu?

— Badago trenbiderik?

— Azaldu zer lurzoru mota dauden alde horretan.

— Non daude harrobiak?

31. Erreparatu 24. orrialdeko 1:250.000 eskalako mapari.

— Xehetasun-maila handiagoa ala txikiagoa da atal ho-

netako 1:20.000 eta 1:25.000 mapena baino? Zergatik?

Erreparatu 24. orrialdeko 1:250.000 eskalako mapari.

— Kurba nagusiak 500 m-tik behin daude markatuta. Aur-

kitu mapan, eta adierazi zer kota dauzkaten.

— Kurba nagusien artean, zenbat sestra-kurba daude

marraztuta? Zer adierazten du bakoitzak?

— Seinalatu tontorrik altuena. Nola dago adierazita?

— Zer altitudetan dago, gutxi gorabehera, Laspuña? Ba-

dago ur-ibilgurik hurbil?

Pentsatu Aínsan zaudela eta Cotiella tontorrera igo nahi

duzula, haranen ibilbideari jarraituz, lehenik, eta, bukae-

ran, tontorreko ipar-isurialdetik joz. Markatu bidea ma-

pan, eta deskribatu.

33.Z

32.S

JARDUERAK

6.2. Mapa topografikoak nola interpretatuMapa topografiko bat interpretatzeko, lehenik, eskala –irudikatuta dagoen lurraldearen benetako dimentsioak hautemateko– eta

orientazioa hartu behar dituzu kontuan; gero, sestra-kurbak –erliebearen ezaugarriak zehazteko– eta osagai hidrikoak adierazten

dituzten osagai urdinak; eta azkenik, maparen idazkunari erreparatu behar zaio, bertan agertzen diren gainerako ikurrak identifi-

katzeko.

25Lur planeta

Koniferoak Hostozabalak BitarikoakLur soila

Autobidea. Autobia

Nazionala. 1. mailako autonomikoa

2. mailako autonomikoa. Bestelakoak

Eraikitzen. Pistak

Urbanizazioko bidea. Zerbitzugunea

Bideak. Zidorrak

Abelbidea. Ibilbide luzeko zidorra

Trenbidea

Utzitako trenbidea

Probintzia-muga. Udalerria

Ur-ibilgua: iraunkorra, aldizkakoa

Linea elektrikoa

Burdin hesia. Horma

Harrobia. Meategia

Haitzuloa

Kristau-eraikin erlijiosoa

Eraikin bakartua

Gaztelua

Putzua. Iturria. Iturburua

Lurzoruaren erabilera

Ur-biltegia

Ikur konbentzionalak

26 1. unitatea

ZABALDU ETA IKASIOrdutegi unibertsala

Egun-aldaketa

Munduaren inguruan mugitzen bagara, egun bat irabazi

edo gal dezakegu. Ozeano Barearen gainean, 180o meridia-

noan gutxi gorabehera, Data Aldaketaren Nazioarteko

Lerroa dago.

Lerro hori Mendebalderantz igaroz gero, egun bat galtzen

da. Ekialderantz zeharkatzen badugu, ordea, egun bat

irabaziko dugu. Azken hori, esaterako, Jules Verne-ren

Munduari itzulia 80 egunean eleberri ospetsuan gertatzen da.

Bigarren milurtekoa hasi aurreko hilabeteetan, lerroaren

trazatuak polemika bizia piztu zuen. Izan ere, inguru horre-

tako zenbait herrialdek (Kiribatik, Tongak eta Fijik, besteak

beste) ordu-eremu bat aurreratzea proposatu zuten, biga-

rren milurtekoan sartuko zen lehen herrialdea izateko.

Udako eta neguko ordutegiak

Ordu-sistema unibertsala malgua da, eta, horrenbestez, urtaroen eta geografiaren arabera egoki daiteke (Txinak, esaterako,

ordu-eremu bakarra dauka bere lurralde osoan).

Munduko 70 herrialdek ordua aldatzen dute urtaroekin batera, energiaren kontsumoa murrizteko. Udaberrian ordulariak

ordubete aurreratzen dira, eta udazkenean ordubete atzeratzen. Horrela, ordutegi ofiziala Eguzkiaren ordutegira egokitzen

da, Eguzki-argiko ordu gehiago izateko.

Ordu-aldaketa Lehen Mundu Gerraren ondoren erabili zen lehen aldiz, erregaia aurrezteko. Petrolioaren krisiaren ondorioz

(1973), herrialde industrializatu gehienek behin betiko hartu zuten neurri hori. Euskadin, adibidez, 1974. urteaz geroztik

egiten da ordu-aldaketa.

Munduko ordu-eremuak aspaldi sortu zirela pentsa dezakegu, baina ez da hala. XIX.

mendearen amaieran, Lurraren esplorazioa ia amaiturik eta zientzialarien artean

unibertsalismoa nagusi zela (1889an, esaterako, sistema metriko hamartarra uni-

bertsalizatu zen), ordu-sistema unibertsala ezartzeko premia gertatu zen, tokian

tokiko ordutegiei koherentzia emateko.

Sandford Fleming trenbide-ingeniariak proposatu zuen ordu-sistema unibertsal bat

sortzea, eta nazioarteko hainbat batzarretan aurkeztu zuen bere proposamena.

1884an, 27 herrialdetako ordezkariak Washingtonen elkartu ziren, Meridianoaren

Biltzarrean, eta Lurra 24 ordu-eremutan banatzen zuen ordu-sistema bat onartu zuten.

Munduko estatu guztiek ordu ofizialak ezarri dituzte, ordu-eremuen arabera.

Hala ere, salbuespen ugari daude, herrialde handi gehienek (Errusiak, Kanadak,

Ameriketako Estatu Batuek…) dagokien baino ordu-tarte gutxiago baitituzte.

27Lur planeta

LABURPENA

Unitatea laburbiltzeko, osatu eskema hau. Ikasten lagunduko dizu.

Argibideak. Mapan erabilitako ikur, kolore eta errotula-

zioen esanahia azaltzen duen zerrenda, lauki baten ba-

rruan egoten dena.

Eguzki-sistema. Eguzki izarraren inguruan biratzen di-

ren argizagi edo astroen multzoa.

Errotazio. Argizagiek beren ardatzaren inguruan egiten

duten higidura.

Esne Bidea. Kiribil-formako galaxia. Galaxia bat milioika

eguzki-sistema osatzen dituzten izar, planeta eta satelite-

en multzo bat da.

Hemisferio. Lurrazalaren erdia. Ekuatoreak bi zati berdi-

netan banatzen du Lurra: Ipar hemisferioa eta Hego he-

misferioa. 0o meridianoak, berriz, Ekialde hemisferioan

eta Mendebalde hemisferioan banatzen du.

Munduko bola. Lur planetako ozeano eta kontinenteen

kokapena irudikatzeko erabiltzen den esfera.

Planeta. Argirik ematen ez duen eta izar baten orbitan

biratzen den zeru-gorputza.

Polo. Lurraren errotazio-ardatza eta lurrazala elkartzen

diren puntua. Bi dira: Ipar poloa (edo boreala) eta Hego

poloa (edo australa).

Teledetekzio. Lurrazalari eta beste argizagi batzuei

buruzko informazioa urrutitik lortzeko teknika.

Toponimiko. Toponimiari dagokiona. Toponimiak bi

adiera ditu: lurralde bateko leku-izenen multzoa; eta

leku-izenen jatorria eta esanahia aztertzen dituen ja-

kintza-arloa.

Translazio. Argizagiek orbitan egiten duten higidura.

Unibertso. Zeru-gorputz guztiak dauden espazioa.

HIZTEGIA

LURPLANETA

Ezaugarrifisikoak

Planetarenezagutza

Forma

Adierazpen

grafikoaProiekzioen bidezko mapak

............................

Translazioa ............................

............................. Eguna eta gauaHigidurak

Puntu kardinalak (.........., .........., .......... eta ..........)

Irudizko sarea(............................ eta ............................)

Koordenatu geografikoak (............................ eta ............................)

Orientazioa

eta kokapena

............................

Hidrosfera

............................

Parteak

JAR

DU

ER

AK OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN

1. Berrikusi lehen bi atalak, eta osatu laburpena.

«Lurra ......... formako ......... bat da. Hiru atal dauzka: ......... ,

......... eta ......... . Baina bizia egoteko baldintza egokiak

10.000 m-ko altitudearen eta, ur ozeanikoetan, 5.000 m-ko

sakonearen arteko eremuan dago, hau da, ............ izeneko-

an.

Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen da, ..........-higidura

eginez, eta horrek .......... sortzen ditu. Aldi berean, Eguzkia-

ren inguruan biratzen da, .........-higidura eginez, eta horrek

......... sortzen ditu.»

2. Zure ustez, zergatik eramaten dituzte alpinista askok oxi-

geno-ontziak Everest mendira, itsas mailatik 8.000 m-ra?

3. Euskaditik Marokora joanez gero, aldatu behar al diozu or-

dua zure ordulariari? Eta Frantziara joanez gero? Zergatik?

4. Zer urtaro izango da ipar hemisferioko herrialde batean

urriaren 15ean?

5. Lotu osagai hauetako bakoitza dagokion deskribapenarekin,

eta kokatu planisferioan.

a) Ekuatorea Ekuatorearekiko paraleloak diren lerroak.

b) Latitudea Ekuatorearekiko perpendikularrak diren

lerroak. Lurra zeharkatzen dute, eta po-

loetan elkartzen dira.

c) Longitudea Greenwich-etik (Erresuma Batua) igaro-

tzen den erreferentziazko meridianoa.

d) Meridianoak 0o meridianoaren eta Lurreko edozein

punturen arteko tartea.

e) Paraleloak Lurra bi erditan (Hego hemisferioa eta

Ipar hemisferioa) banatzen duen lerroa.

f ) 0°-ko meridianoa Ekuatorearen eta Lurreko edozein pun-

turen arteko tartea.

6. Erreparatu mapari.

— Adierazi zer motatako mapa den. Markatu erantzun zu-

zena:

❑ Eskala txikiko gaikako mapa bat, errepide guztiak

marrazteko aukera ematen duena.

❑ Tarteko eskalako mapa orokorra, xehetasun-maila

nahiko handia duena.

— Seinalatu lau puntu kardinalak. Zer norabide hartu be-

har duzu Gezalara joateko Artean bazaude? Eta Zeanu-

rira joateko?

— Kalkulatu zer distantzia dagoen lerro zuzenean Zeanu-

ritik Gallartura.

— Identifikatu mapan ageri diren ikurretako batzuk.

7. Adierazi mapa topografiko hauek erliebe laua ala malkar-

tsua erakusten duten, eta arrazoitu erantzuna.

8. Mapa honek 2.300 kota markatzen du. Ikusten al duzu bai-

lararik? Eta mendirik? Arrazoitu erantzuna.

0 0

20 0 40 0 60 080 0

100 0

20 040 0

28 1. unitatea

BA

1

2

3

46

5

EBALUAZIOA

29Lur planeta

Osatu esaldi hauek:

a) Lurrak geoide-forma du, hau da, …

b) Ipar hemisferioan dago gainazal kontinental gehie-na; aldiz, …

c) Bizi garen geosferaren geruza…

d) Troposfera da Lurraren gainazaletik hurbilen dagoenatmosfera-geruza, eta bertan…

e) Planetako ur gehiena … dago.

f ) Biosfera… da. … hartzen du.

Lurrak Eguzkiaren inguruko orbita du. Zer esan nahi duhorrek? Zer ondorio dituzte errotazio- eta translazio-higidurek Lurrean?

Zer dira ordu-eremuak? Azaldu zergatik ezarri ziren.

Kalkatu eskuineko mundu-bola, eta koktu puntu kardi-nalak.

— Marraztu, gorriz, ekuatorearen lerroa eta 0°-ko meri-dianoari dagokiona. Margotu Ipar hemisferioa kolo-re batez, eta Hego hemisferioa beste batez.

— Marraztu berdez tropikoen lerroa. Zer dira, meridia-noak ala paraleloak?

Zer da latitudea? Eta longitudea?

— Azaldu zertarako erabiltzen diren.

Kontsultatu kartografia-eranskineko munduko mapapolitikoa, eta identifika ezazu honako koordenatu geo-grafiko hauek, gutxi gorabehera, zer hiriri dagozkien:

a) 32° I eta 30° E • Taipei

b) 30° I eta 120° E • Brasilia

c) 0° I eta 31° E • Kairo

d) 17° H eta 45°M • Kampala

Nola irudika daiteke Lurraren esfera gainazal lau batean?

Zergatik finkatu behar dira eskalak mapa bat marraztendenean?

— Zer motatako mapa da? Arrazoitu erantzuna.

— Eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia erreal dagoen(kilometrotan) Santa Ageda ermitatik San Pedro er-mitara.

— San Pedro ermitan bazaude, zer norabide hartu be-har duzu Santa Ageda ermitara joateko?

— Identifikatu mapan ageri diren ikur nagusiak, etaadierazi mapako argibideak lauki batean. Horretara-ko, marraztu ikurrak, eta idatzi azalpenaalboan.

9

8

7

6

5

4

3

2

1