GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔIdulieu.tailieuhoctap.vn/books/khoa-hoc-ky-thuat/cong... · 2015. 7. 20. · Đặng vũ bình . giÁo trÌnh giỐng vẬt nuÔi. , 2008

Đặng Vũ Bình

GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔI

WWW.THUQUAN.NET, 2008.

http://www.thuquan.net/

Môc lôc

TrangMë ®Çu 4Ch−¬ng I: Kh¸i niÖm vÒ gièng vµ c«ng t¸c gièng vËt nu«i 1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vµ ph©n lo¹i gièng vËt nu«i 1.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt nu«i 6

1.2. Kh¸i niÖm vÒ gièng, dßng vËt nu«i 7

1.3. Ph©n lo¹i gièng vËt nu«i 9

2. Giíi thiÖu mét sè gièng vËt nu«i phæ biÕn ë n−íc ta 10

2.1. Çc gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng 11

2.2. Çc gièng vËt nu«i chñ yÕu nhËp tõ n−íc ngoµi 18

3. Kh¸i niÖm vµ ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i 28

3.1. Kh¸i niÖm vÒ c«ng t¸c gièng vËt nu«i 28

3.2. ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i 29

4. C¬ së sinh häc cña c«ng t¸c gièng 29

5. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng 1 30

Ch−¬ng II: Chän gièng vËt nu«i

1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh tr¹ng 31

2. Nh÷ng tÝnh tr¹ng c¬ b¶n cña vËt nu«i 32

2.1. TÝnh tr¹ng vÒ ngo¹i h×nh 32

2.2. TÝnh tr¹ng vÒ sinh tr−ëng 35

2.3. Çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm 38

2.4. Çc ph−¬ng ph¸p m« t¶, ®¸nh gi¸ çc tÝnh tr¹ng sè l−îng 43

2.5. ¶nh h−ëng cña di truyÒn vµ ngo¹i c¶nh ®èi víi çc tÝnh tr¹ng sè l−îng 45

3. Chän gièng vËt nu«i 46

3.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ chän gièng vËt nu«i 46

3.2. Chän läc çc tÝnh tr¹ng sè l−îng 55

4. Çc ph−¬ng ph¸p chän gièng vËt nu«i 62

4.1. Chän läc vËt gièng 62

4.2. Mét sè ph−¬ng ph¸p chän gièng trong gia cÇm 65

5. Lo¹i th¶i vËt gièng 68

6. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng II 68

Ch−¬ng III: Nh©n gièng vËt nu«i

1

1. Nh©n gièng thuÇn chñng

1.1. Kh¸i niÖm 71

1.2. Vai trß t¸c dông cña nh©n gièng thuÇn chñng 71

1.3. HÖ phæ 72

1.4. HÖ sè cËn huyÕt 74

1.5. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng 77

2. Lai gièng 78

2.1. Kh¸i niÖm 78

2.2. Vai trß t¸c dông cña lai gièng 78

2.3. ¦u thÕ lai 78

2.4. Çc ph−¬ng ph¸p lai gièng 81

3. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng III 90

Ch−¬ng IV: HÖ thèng tæ chøc trong c«ng t¸c gièng vËt nu«i

1. HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i 92

2. HÖ thèng s¶n xuÊt con lai 93

3. Mét sè biÖn ph¸p c«ng t¸c gièng 97

3.1. Theo dâi hÖ phæ 97

3.2. LËp çc sæ, phiÕu theo dâi 98

3.3. §¸nh sè vËt nu«i 98

3.4. LËp sæ gièng 99

4. C©u hái «n tËp ch−¬ng IV 100

Ch−¬ng V: B¶o tån nguån gen vËt nu«i vµ ®a d¹ng sinh häc

1. T×nh h×nh chung 101

2. Kh¸i niÖm vÒ b¶o tån nguån gen vËt nu«i 102

3. Nguyªn nh©n b¶o tån nguån gen vËt nu«i 102

4. Çc ph−¬ng ph¸p b¶o tån nguån vµ l−u gi÷ quü gen vËt nu«i 103

5. §¸nh gi¸ møc ®é ®e do¹ tiÖt chñng 104

6. VÊn ®Ò b¶o tån nguån gen vËt nu«i ë n−íc ta 105

7. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng V 111

Çc bµi thùc hµnh

Bµi 1: Quan s¸t, nhËn d¹ng ngo¹i h×nh çc gièng vËt nu«i 112

Bµi 2: Theo dâi, ®¸nh gi¸ sinh tr−ëng cña vËt nu«i 113

Bµi 3: Mét sè biÖn ph¸p qu¶n lý gièng 115

2

3.1. Gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh vµ ®o çc chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt 115

3.2. Mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt cña vËt nu«i 115

Bµi 4: KiÓm tra d¸nh gi¸ phÈm chÊt tinh dÞch cña ®ùc gièng 116

Ngo¹i kho¸: Tham quan tr¹m truyÒn tinh nh©n t¹o 119

Phô lôc 1: Tiªu chuÈn ViÖt Nam - Lîn gièng - Ph−¬ng ph¸p gi¸m ®Þnh 120

Phô lôc 2: Tiªu chuÈn ViÖt Nam - Lîn gièng - Quy tr×nh mæ kh¶o s¸t phÈm chÊt thÞt nu«i bÐo 123

Phô lôc 3: Mæ kh¶o s¸t thÞt gia cÇm 127

Tr¶ lêi vµ h−íng dÉn gi¶i çc bµi tËp 128

Tra cøu thuËt ng÷ 132

Tõ vùng 135

Tµi liÖu tham kh¶o 142

3

Më ®Çu Gièng vËt nu«i lµ m«n khoa häc øng dông çc quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn

vÒ mÆt di truyÒn ®èi víi n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña vËt nu«i. §Ó cã thÓ hiÓu ®−îc b¶n chÊt nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p cña m«n häc vµ nh÷ng øng dông trong thùc tiÔn s¶n xuÊt, ®ßi hái ng−êi ®äc ph¶i cã kiÕn thøc vÒ di truyÒn sè l−îng, x¸c suÊt, thèng kª vµ ®¹i sè tuyÕn tÝnh. Theo h−íng ®ã, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét sè gi¸o tr×nh, s¸ch tham kh¶o cña chóng ta ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ c¬ cÊu vµ néi dung, ngµy cµng tiÕp cËn h¬n nh÷ng kiÕn thøc hiÖn ®¹i vµ thùc tiÔn phong phó cña c«ng t¸c chän läc vµ nh©n gièng cña çc n−íc tiªn tiÕn. Víi khu«n khæ mét gi¸o tr×nh cña hÖ cao ®¼ng, trong lÇn xuÊt b¶n nµy, chóng t«i chØ ®Ò cËp nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ cè g¾ng tr×nh bÇy çc vÊn ®Ò mét çch ®¬n gi¶n vµ dÔ hiÓu, ®ång thêi nªu ra nh÷ng øng dông thùc tiÔn cã thÓ ¸p dông trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ch¨n nu«i ë n−íc ta.

Môc tiªu cña gi¸o tr×nh nµy nh»m cung cÊp cho gi¸o viªn vµ sinh viªn çc tr−êng cao ®¼ng s− ph¹m khèi kü thuËt n«ng nghiÖp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ gièng vËt nu«i, nh÷ng øng dông trong c«ng t¸c gièng vËt nu«i ë n−íc ta.

Gi¸o tr×nh ®−îc biªn so¹n trªn c¬ së phÇn gièng vËt nu«i cña gi¸o tr×nh ®µo t¹o gi¸o viªn trung häc c¬ së hÖ cao ®¼ng s− ph¹m: Ch¨n nu«i 1 (Thøc ¨n vµ Gièng vËt nu«i) do nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc xuÊt b¶n n¨m 2001. LÇn biªn so¹n nµy, chóng t«i ®· bæ sung thªm mét sè néi dung, cËp nhËt thªm çc th«ng tin, h×nh ¶nh cÇn thiÕt.

Gi¸o tr×nh gåm hai phÇn chÝnh: lý thuyÕt vµ thùc hµnh. PhÇn lý thuyÕt gåm 5 ch−¬ng, cung cÊp nh÷ng kh¸i niÖm chung vÒ gièng vµ c«ng t¸c gièng vËt nu«i, nh÷ng kiÕn thøc liªn quan tíi chän läc, nh©n gièng, b¶o tån nguån gen vËt nu«i, còng nh− nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt chñ yÕu cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i. Trong mçi ch−¬ng ®Òu cã phÇn giíi thiÖu chung, cuèi mçi ch−¬ng cã c©u hái vµ bµi tËp. Çc kh¸i niÖm, ®Þnh nghÜa, thuËt ng÷ ®Òu ®−îc in nghiªng. PhÇn thùc hµnh gåm 4 bµi thùc tËp vµ mét bµi ngo¹i kho¸ tham quan kiÕn tËp. Bµi thùc tËp sè 3 gåm 2 néi dung: “Gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh vµ ®o çc chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt” lµ b¾t buéc thùc hiÖn, néi dung: “Mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt vËt nu«i” lµ tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn vËt chÊt cã thÓ thùc hiÖn ë tõng nhãm hoÆc chØ kiÕn tËp chung cho c¶ líp.

4

Ngoµi ra, gi¸o tr×nh cßn cã çc phÇn phô lôc, b¶ng tra cøu thuËt ng÷, tõ vùng vµ h−íng dÉn gi¶i çc bµi tËp khã.

§Ó t×m hiÓu réng thªm hoÆc s©u thªm nh÷ng kiÕn thøc liªn quan mµ gi¸o tr×nh ®· ®Ò cËp, ng−êi ®äc cÇn tham kh¶o çc tµi liÖu sau:

1. §Æng Vò B×nh: Gi¸o tr×nh chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i. NXB N«ng nghiÖp, 2000.

2. §Æng Vò B×nh: Di truyÒn sè l−îng vµ chän gièng vËt nu«i. NXB N«ng nghiÖp, 2002.

3. NguyÔn V¨n ThiÖn: Di truyÒn sè l−îng øng dông trong ch¨n nu«i. NXB N«ng nghiÖp, 1995.

Ng−êi ®äc cã thÓ t×m ®äc thªm çc bµi viÕt liªn quan tíi chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i, b¶o tån quü gen vËt nu«i ®¨ng trong çc t¹p chÝ trong ngoµi n−íc, còng nh− çc h×nh ¶nh, giíi thiÖu tãm t¾t vÒ çc gièng vËt nu«i trong n−íc hoÆc gièng lai vµ nhËp néi trªn trang web cña ViÖn Ch¨n nu«i:

www.vcn.vn/qg/giongnoi/giongnoi_v.htm www.vcn.vn/qg/giongngoai/giongngoai.htmXin ch©n thµnh c¶m ¬n nh÷ng ý kiÕn trao ®æi cña b¹n ®äc vÒ lÇn xuÊt b¶n

cuèn gi¸o tr×nh nµy.

T¸c gi¶

5

http://www.vcn.vn/qg/giongnoi/giongnoi_v.htm

http://www.vcn.vn/qg/giongngoai/giongngoai.htm

PhÇn 1

Lý thuyÕt

Ch−¬ng I kh¸i niÖm vÒ gièng vμ c«ng t¸c Gièng vËt nu«i

Trong ch−¬ng nµy, chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ vËt nu«i, gièng, dßng vËt nu«i. Trªn c¬ së çc c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau, çc gièng vËt nu«i ®−îc ph©n lo¹i thµnh çc nhãm nhÊt ®Þnh. Çc nhãm vËt nu«i kh¸c nhau trong cïng mét c¨n cø ph©n lo¹i ®ßi hái nh÷ng ®Þnh h−íng sö dông, ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i vµ qu¶n lý kh¸c nhau. PhÇn cuèi cïng cña ch−¬ng nh»m giíi thiÖu s¬ l−îc vÒ çc gièng vËt nu«i chñ yÕu hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i ë n−íc ta. §Ó t×m hiÓu chi tiÕt thªm vÒ nguån gèc, n¨ng suÊt, h−íng sö dông cña çc gièng vËt nu«i nµy, cã thÓ tham kh¶o tµi liÖu trong trang Web cña ViÖn Ch¨n nu«i: www.vcn.vnn.vn

1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vµ ph©n lo¹i gièng vËt nu«i

1.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt nu«i

Kh¸i niÖm vËt nu«i ®Ò cËp trong gi¸o tr×nh nµy ®−îc giíi h¹n trong ph¹m vi çc ®éng vËt ®· ®−îc thuÇn ho¸ vµ ch¨n nu«i trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp. Chóng ta còng

chØ xem xÐt 2 nhãm vËt nu«i chñ yÕu lµ gia sóc vµ gia cÇm. Çc vËt nu«i ngµy nay ®Òu cã nguån gèc tõ çc ®éng vËt hoang d·. Qu¸ tr×nh biÕn

çc ®éng vËt hoang d· thµnh vËt nu«i ®−îc gäi lµ thuÇn ho¸, qu¸ tr×nh nµy ®−îc thùc

hiÖn bëi con ng−êi. Çc vËt nu«i ®−îc xuÊt hiÖn sau sù h×nh thµnh loµi ng−êi, thuÇn ho¸ vËt nu«i lµ s¶n phÈm cña sù lao ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi. Chóng ta cÇn ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a vËt nu«i vµ vËt hoang d·. Theo Isaac (1970), nh÷ng ®éng vËt ®−îc gäi lµ vËt nu«i khi chóng cã ®ñ 5 ®iÒu kiÖn sau ®©y:

- Cã gi¸ trÞ kinh tÕ nhÊt ®Þnh, ®−îc con ng−êi nu«i víi môc ®Ých râ rµng; - Trong ph¹m vi kiÓm so¸t cña con ng−êi; - Kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi;

6

- TËp tÝnh ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·; - H×nh th¸i ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·. NhiÒu tµi liÖu cho r»ng thuÇn ho¸ vËt nu«i g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ch¨n th¶, ®iÒu ®ã

còng cã nghÜa lµ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i g¾n liÒn víi nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi ë nh÷ng vïng cã çc b·i ch¨n th¶ lín. Çc qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i ®· diÔn ra chñ yÕu t¹i 4 l−u vùc s«ng bao gåm L−ìng Hµ (Tigre vµ Euphrate), Nil, Indus vµ Hoµng Hµ, ®©y còng chÝnh lµ 4 çi n«i cña nÒn v¨n minh cæ x−a (b¸n ®¶o Arab, Ai CËp, Ên §é vµ Trung Quèc). Cã thÓ thÊy qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ g¾n liÒn víi lÞch sö loµi ng−êi qua th«ng qua çc ph¸t hiÖn kh¶o cæ. Cho tíi nay, cã nhiÒu ý kiÕn x¸c nhËn r»ng, chã lµ vËt nu«i ®−îc con ng−êi thuÇn ho¸ ®Çu tiªn. Çc b»ng chøng kh¶o cæ häc ph¸t hiÖn nh÷ng dÊu vÕt çc loµi vËt nu«i ®Çu tiªn nh− sau:

N¨m (tr−íc CN) Vïng L−ìng Hµ Hy L¹p Trung ¢u Ucraina

12.000 Chã 10.000 Chã 9.000 Cõu 8.000 Lîn 7.500 Dª Chã 7.000 Lîn 6.500 Bß Lîn 6.000 Dª 3.500 Ngùa

1.2. Kh¸i niÖm vÒ gièng, dßng vËt nu«i

1.2.1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i

Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i trong ch¨n nu«i kh¸c víi kh¸i niÖm vÒ gièng trong ph©n lo¹i sinh vËt häc. Trong ph©n lo¹i sinh vËt häc, gièng lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i trªn loµi, mét gièng gåm nhiÒu loµi kh¸c nhau. Cßn gièng vËt nu«i lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i d−íi cña loµi, cã nhiÒu gièng vËt nu«i trong cïng mét loµi.

Cã nhiÒu kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i kh¸c nhau dùa trªn çc quan ®iÓm ph©n tÝch so s¸nh kh¸c nhau. HiÖn t¹i, chóng ta th−êng hiÓu kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i nh− sau: Gièng vËt nu«i lµ mét tËp hîp çc vËt nu«i cã chung mét nguån gèc, ®−îc h×nh thµnh do qu¸ tr×nh chän läc vµ nh©n gièng cña con ng−êi. Çc vËt nu«i trong cïng mét gièng cã çc ®Æc ®iÓm vÒ ngo¹i h×nh, tÝnh n¨ng s¶n xuÊt, lîi Ých kinh tÕ gièng nhau vµ çc ®Æc ®iÓm nµy di truyÒn ®−îc cho ®êi sau.

Trong thùc tÕ, mét nhãm vËt nu«i ®−îc coi lµ mét gièng cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sau:

- Cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh râ rµng; - Cã mét sè l−îng nhÊt ®Þnh: Sè l−îng ®ùc çi sinh s¶n kho¶ng vµi tr¨m con ®èi

víi tr©u, bß, ngùa; vµi ngh×n con ®èi víi lîn; vµi chôc ngh×n con ®èi víi gµ, vÞt;

7

- Cã çc ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña gièng, çc ®Æc ®iÓm nµy kh¸c biÖt víi çc gièng kh¸c vµ ®−îc di truyÒn mét çch t−¬ng ®èi æn ®Þnh cho ®êi sau;

- §−îc Héi ®ång gièng vËt nu«i quèc gia c«ng nhËn lµ mét gièng. Çc gièng vËt nu«i hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i n−íc

ta gåm çc gièng trong n−íc ®−îc h×nh thµnh tõ l©u ®êi vµ çc gièng ngo¹i ®−îc nhËp vµo n−íc ta. Ch¼ng h¹n, tr©u ViÖt Nam, bß vµng, lîn Mãng Çi, gµ Ri, vÞt Cá lµ çc gièng trong n−íc; tr©u Murrah, bß Holstein Friesian, lîn Yorkshire, gµ Tam Hoµng, vÞt CV Super Meat lµ çc gièng nhËp néi. Trong nh÷ng n¨m 1970-1980, lîn §B-I - s¶n phÈm cña mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu t¹o gièng míi - ®· ®−îc Héi ®ång gièng quèc gia c«ng nhËn lµ mét gièng, nh−ng hiÖn nay gièng nµy hÇu nh− kh«ng cßn tån t¹i trong s¶n xuÊt n÷a. Mét sè gièng vËt nu«i cã thÓ cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh kh«ng thËt râ rµng, nh−ng vÉn ®−îc c«ng nhËn lµ mét gièng. Ch¼ng h¹n, cho tíi nay ng−êi ta cho r»ng bß Lai Sind lµ kÕt qu¶ lai gi÷a bß vµng ViÖt Nam víi Red Sindhi vµ cã thÓ c¶ bß Ongon do ng−êi Ph¸p nhËp vµo n−íc ta tõ ®Çu thÕ kû 19, nh−ng bß Lai Sind vÉn ®−îc coi lµ mét gièng.

CÇn l−u ý lµ çc nhãm con lai, ch¼ng h¹n lîn lai F1 gi÷a 2 gièng Mãng Çi vµ Yorkshire tuy cã nguån gèc, ®Æc ®iÓm ngo¹i h×nh, sinh lý, sinh ho¸, lîi Ých kinh tÕ râ rµng, chóng còng cã mét sè l−îng rÊt lín, song kh«ng thÓ coi ®ã lµ mét gièng v× çc ®Æc ®iÓm cña chóng kh«ng ®−îc di truyÒn cho ®êi sau mét çch æn ®Þnh.

1.2.2. Kh¸i niÖm vÒ dßng vËt nu«i

Dßng lµ mét nhãm vËt nu«i trong mét gièng. Mét gièng cã thÓ vµi dßng (kho¶ng 2 - 5 dßng). Çc vËt nu«i trong cïng mét dßng, ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña gièng cßn cã mét hoÆc vµi ®Æc ®iÓm riªng cña dßng, ®©y lµ çc ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cho dßng. Ch¼ng h¹n, hai dßng V1 vµ V3 thuéc gièng vÞt siªu thÞt CV Super Meat ®· ®−îc

nhËp vµo n−íc ta. Dßng V1 lµ dßng trèng cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh vµ khèi l−îng c¬ thÓ lín, trong khi ®ã dßng V3 lµ dßng m¸i cã khèi l−îng nhá h¬n, tèc ®é sinh tr−ëng chËm h¬n, nh−ng l¹i cho s¶n l−îng trøng vµ çc tû lÖ liªn quan tíi Êp në cao h¬n.

Tuy nhiªn, trong thùc tÕ ng−êi ta cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ dßng. Çc quan niÖm chñ yÕu bao gåm:

- Nhãm huyÕt thèng: Lµ nhãm vËt nu«i cã nguån gèc tõ mét con vËt tæ tiªn. Con

vËt tæ tiªn th−êng lµ con vËt cã ®Æc ®iÓm næi bËt ®−îc ng−êi ch¨n nu«i −a chuéng. Çc vËt nu«i trong mét nhãm huyÕt thèng ®Òu cã quan hÖ hä hµng víi nhau vµ mang ®−îc phÇn nµo dÊu vÕt ®Æc tr−ng cña con vËt tæ tiªn. Tuy nhiªn, do kh«ng cã chñ ®Þnh ghÐp phèi vµ chän läc râ rµng nªn nhãm huyÕt thèng th−êng chØ cã mét sè l−îng vËt nu«i nhÊt ®Þnh, chóng kh«ng cã çc ®Æc tr−ng râ nÐt vÒ tÝnh n¨ng s¶n xuÊt mµ th«ng th−êng chØ cã mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¸ng, mµu s¾c ®Æc tr−ng.

8

- Nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng: Lµ çc vËt nu«i trong cïng mét gièng ®−îc nu«i ë mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh. Do mçi ®Þa ph−¬ng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ

x· héi nhÊt ®Þnh, do vËy h×nh thµnh nªn çc nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng mang nh÷ng ®Æc tr−ng riªng biÖt nhÊt ®Þnh.

- Dßng cËn huyÕt: Dßng cËn huyÕt ®−îc h×nh thµnh do giao phèi cËn huyÕt gi÷a çc vËt nu«i cã quan hÖ hä hµng víi mét con vËt tæ tiªn. Con vËt tæ tiªn nµy th−êng lµ

con ®ùc vµ ®−îc gäi lµ ®ùc ®Çu dßng. §ùc ®Çu dßng lµ con ®ùc xuÊt s¾c, cã thµnh tÝch næi bËt vÒ mét vµi ®Æc ®iÓm nµo ®ã mµ ng−êi ch¨n nu«i muèn duy tr× ë çc thÕ hÖ sau. §Ó t¹o nªn dßng cËn huyÕt, ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p nh©n gièng cËn huyÕt trong ®ã çc thÕ hÖ sau ®Òu thuéc huyÕt thèng cña ®ùc ®Çu dßng nµy.

1.3. Ph©n lo¹i gièng vËt nu«i

Dùa vµo çc c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau, ng−êi ta ph©n chia çc gièng vËt nu«i thµnh çc nhãm nhÊt ®Þnh:

1.3.1. C¨n cø vµo møc ®é tiÕn ho¸ cña gièng, çc gièng vËt nu«i ®−îc ph©n thµnh 3 nhãm sau:

- Gièng nguyªn thuû: Lµ çc gièng vËt nu«i míi ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ thó hoang. Çc vËt nu«i thuéc nhãm gièng nµy th−êng cã tÇm vãc nhá, n¨ng suÊt

thÊp, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc muén, ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng chóng ë møc ®é ®¬n gi¶n. Mét sè gièng gia sóc hiÖn nu«i ë çc tØnh miÒn nói n−íc ta thuéc nhãm gièng nµy: lîn MÑo (NghÖ An), lîn Sãc (vïng T©y Nguyªn), dª Cá...

- Gièng qu¸ ®é: Lµ çc gièng nguyªn thuû nh−ng ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän läc trong mèi quan hÖ t¸c ®éng cña çc ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é nhÊt

®Þnh. Do vËy, so víi nhãm gièng nguyªn thuû, çc gièng qu¸ ®é ®−îc c¶i tiÕn h¬n vÒ tÇm vãc, n¨ng suÊt, thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc. Tuy nhiªn chóng còng ®ßi hái ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. Lîn Mãng Çi, vÞt Cá, vÞt BÇu... cña n−íc ta thuéc nhãm gièng nµy.

- Gièng g©y thµnh: VÒ thêi gian, chóng lµ nhãm gièng ®−îc h×nh thµnh sau cïng do kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lai t¹o kÕt hîp víi chän läc vµ nu«i d−ìng ch¨m sãc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp. VËt nu«i trong nhãm gièng nµy cã h−íng s¶n

xuÊt chuyªn dông hoÆc kiªm dông. So víi hai nhãm gièng trªn, chóng cã tÇm vãc lín h¬n, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc sím h¬n, song chóng còng ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. Çc gièng gia sóc gia cÇm ®−îc nhËp vµo n−íc ta trong thêi gian gÇn ®©y phÇn lín ®Òu thuéc nhãm gièng g©y thµnh: lîn Yorkshire, Landrace, bß Holstein Friesian, Santa Gertrudis, gµ Leghorn, gµ BE 88, vÞt Khaki Campbell, CV Super Meat...

9

1.3.2. C¨n cø vµo h−íng s¶n xuÊt, çc gièng vËt nu«i ®−îc ph©n thµnh 2 nhãm sau:

- Gièng chuyªn dông: Lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ mét lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n, bß cã çc gièng chuyªn cho s÷a nh− Holstein Friesian, chuyªn cho

thÞt nh− Blanc Bleu Belge (viÕt t¾t lµ BBB)...; gµ cã gièng chuyªn cho trøng nh− Leghorn, chuyªn cho thÞt nh− Cornish; ngùa cã gièng chuyªn ®Ó c−ìi, chuyªn ®Ó cµy kÐo; vÞt cã gièng chuyªn cho trøng nh− Khaki Campbell, chuyªn cho thÞt nh− CV Super Meat, lîn cã gièng chuyªn cho n¹c nh− PiÐtrain, Landrace...

- Gièng kiªm dông: Lµ nh÷ng gièng cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i s¶n phÈm, n¨ng suÊt tõng lo¹i s¶n phÈm cña çc gièng nµy th−êng thÊp h¬n so víi çc

gièng chuyªn dông. Ch¼ng h¹n, gièng bß kiªm dông s÷a-thÞt nh− bß n©u Thuþ SÜ (Brown Swiss), gièng lîn kiªm dông thÞt-mì nh− lîn Cornwall; gièng gµ kiªm dông trøng-thÞt Rhode Island...

CÇn chó ý lµ çc gièng vËt nu«i b¶n ®Þa th−êng ®−îc sö dông theo nhiÒu h−íng s¶n xuÊt kh¸c nhau, ch¼ng h¹n bß vµng, tr©u ViÖt Nam ®−îc nu«i víi nhiÒu môc ®Ých: cµy kÐo, lÊy thÞt, lÊy ph©n. MÆc dï vÒ kü thuËt ng−êi ta ®· cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc viÖc sinh s¶n ®ùc hoÆc çi theo ý muèn, nh−ng do gi¸ thµnh cßn cao nªn ch−a øng dông réng trong thùc tiÔn, v× vËy trong s¶n xuÊt th−¬ng phÈm mét sè gièng chuyªn dông nh− gµ h−íng trøng (ch¼ng h¹n gµ Leghorn), ng−êi ta ph¶i lo¹i th¶i toµn bé gµ trèng ngay tõ lóc mét ngµy tuæi; hoÆc ®èi víi bß chuyªn s÷a Holstein, bß çi sinh ra lu«n cã gi¸ trÞ cao h¬n bß ®ùc. §©y còng lµ mét trong çc h¹n chÕ cña çc gièng chuyªn dông.

1.3.3. C¨n cø vµo nguån gèc, çc gièng vËt nu«i ®−îc chia lµm 2 nhãm sau:

- Gièng ®Þa ph−¬ng: Lµ çc gièng cã nguån gèc t¹i ®Þa ph−¬ng, ®−îc h×nh thµnh

vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi, tù nhiªn cña ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n, lîn Mãng Çi, bß vµng, vÞt Cá lµ çc gièng ®Þa ph−¬ng cña n−íc ta. Çc gièng ®Þa ph−¬ng cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi ®iÒu kiÖn vµ tËp qu¸n ch¨n nu«i cña ®Þa ph−¬ng, søc chèng bÖnh tèt, song n¨ng suÊt th−êng bÞ h¹n chÕ.

- Gièng nhËp: Lµ çc gièng cã nguån gèc tõ vïng kh¸c hoÆc n−íc kh¸c. Çc

gièng nhËp néi th−êng lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao hoÆc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tèt næi bËt so víi gièng ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n lîn Yorkshire, bß Holstein, vÞt Khaki Campbell lµ çc gièng nhËp néi. Tuy nhiªn, do nguån gèc xuÊt ph¸t ë vïng cã ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c biÖt víi n¬i nhËp vµo nu«i, çc gièng nhËp ph¶i thÝch øng víi ®iÒu kiÖn sèng míi. §iÒu nµy tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng thÝch nghi cña gièng nhËp, vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ con ng−êi t¹o ra nh»m gióp chóng dÔ thÝch øng ®−îc víi ®iÒu kiÖn sèng ë n¬i ë míi.

2. Giíi thiÖu mét sè gièng vËt nu«i phæ biÕn ë n−íc ta

10

LÞch sö ph¸t triÓn cña c«ng t¸c chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i n−íc ta g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt ch¨n nu«i n−íc ta. Theo Niªn gi¸m thèng kª, n¨m 2001 c¶ n−íc ta cã 2.819.400 tr©u, 3.896.000 bß, 21.741.000 lîn, 569.400 dª, 158.037.000 gµ vµ 57.973.000 vÞt, ngan, ngçng.

Çc gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng ®· ®−îc h×nh thµnh tõ l©u ®êi trong hoµn c¶nh çc nÒn s¶n xuÊt kÕt hîp gi÷a trång trät vµ ch¨n nu«i víi çc tËp qu¸n canh t¸c kh¸c nhau cña çc vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp kh¸c nhau. §Æc ®iÓm chung cña çc gièng ®Þa ph−¬ng lµ cã h−íng s¶n xuÊt kiªm dông (cho 2 lo¹i s¶n phÈm ch¨n nu«i trë lªn), tÇm vãc nhá, n¨ng suÊt thÊp, phï hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ch¨n nu«i tËn dông ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn còng nh− s¶n phÈm phô cña c©y trång, thÝch øng víi m«i tr−êng khÝ hËu nãng Èm, kh¶ n¨ng chèng chÞu bÖnh tËt cao.

2.1. Çc gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng

2.1.1. Tr©u ViÖt Nam

Tr©u ViÖt Nam thuéc nhãm tr©u ®Çm lÇy (swamp buffalo), ®−îc nu«i ë çc vïng sinh th¸i kh¸c nhau, sö dông víi nhiÒu môc ®Ých: cµy kÐo, lÊy thÞt vµ lÊy ph©n. Tr©u cã tÇm vãc kh¸ lín, ngo¹i h×nh t−¬ng ®èi ®ång nhÊt, toµn th©n mÇu ®en, cæ ngùc cã d¶i tr»ng h×nh ch÷ V, kho¶ng 5% tr©u cã mÇu tr¾ng. NghÐ s¬ sinh cã khèi l−îng 28 -

30kg. Khèi l−îng tr©u ®ùc vµ tr©u çi tr−ëng thµnh cã thÓ ph©n thµnh 3 møc ®é to, trung b×nh vµ nhá (t−¬ng øng nh− sau: 450 - 500 vµ 400 - 450kg, 400 - 450 vµ 350 - 400kg vµ 350 - 400 vµ 300 - 350kg) tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng, chän läc vµ sö dông. Dùa vµo tÇm vãc, ng−êi ta cßn chia tr©u thµnh hai nhãm: tr©u ngè lµ tr©u cã tÇm vãc lín vµ tr©u giÐ lµ tr©u cã tÇm vãc nhá. Nh×n chung, tr©u ë miÒn nói cã tÇm vãc lín h¬n tr©u ë vïng ®ång b»ng. Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña tr©u thÊp: tuæi ®Î løa ®Çu muén (4 - 5 tuæi), biÓu hiÖn ®éng dôc kh«ng râ nÐt, nhÞp ®Î th−a (1,5 - 2 n¨m/løa). S¶n l−îng s÷a thÊp (600 - 700kg/chu kú), tû lÖ mì s÷a cao (9 - 12%). Tèc ®é sinh tr−ëng chËm, tû lÖ thÞt xÎ thÊp (43 - 48%). Mét sè ®Þa ph−¬ng sau ®©y th−êng cã tr©u tÇm vãc lín: Hµm Yªn, Chiªm Ho¸ (Tuyªn Quang), Lôc Yªn (Yªn B¸i), M−êng Vµ, Mai S¬n (Lai Ch©u), Thanh Ch−¬ng (NghÖ An), Qu¶ng Nam, B×nh §Þnh, T©y Ninh.

11

2.1.2. Çc gièng bß ViÖt Nam

Bß vµng

Bß ®−îc nu«i ®Ó lÊy thÞt, cÇy kÐo vµ lÊy ph©n. HÇu hÕt chóng cã l«ng da mÇu vµng nªn gäi lµ bß vµng. Nh×n chung, bß vµng cã tÇm vãc nhá, khèi l−îng tr−ëng thµnh phæ biÕn ë con ®ùc lµ 200 - 250kg, con çi lµ 140 - 160kg, ®ùc gièng tèt: 250 - 280kg, çi gièng tèt: 180 - 200kg. Kh¶

n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt: tuæi ®Î løa ®Çu t−¬ng ®èi sím (30 - 32 th¸ng), nhÞp ®Î t−¬ng ®èi mau (13 - 15 th¸ng/løa). S¶n l−îng s÷a thÊp (300 - 400 kg/chu kú), tû lÖ mì s÷a cao (5,5%). Tèc ®é sinh tr−ëng chËm, tû lÖ thÞt xÎ thÊp (45%). Mét sè ®Þa ph−¬ng sau ®©y cã çc nhãm bß tèt: L¹ng S¬n, bß MÌo (§ång V¨n - Hµ Giang), Thanh Ho¸, NghÖ An, Phó Yªn.

Bß Lai Sind

Çch ®©y kho¶ng 70 n¨m, bß Red Sindhi ®−îc nhËp vµo n−íc ta vµ nu«i ë mét sè ®Þa ph−¬ng. ViÖc lai gi÷a bß Sindhi vµ bß vµng ®· h×nh thµnh nªn gièng bß Lai Sind. Bß Lai Sind lµ gièng bß tèt, thÝch nghi cao víi ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng vµ khÝ hËu n−íc ta. Bß cã tÇm vãc t−¬ng ®èi lín (ë tuæi tr−ëng thµnh con ®ùc nÆng 250 - 300kg,

con çi nÆng 200 - 250kg), mÇu l«ng vµng sÉm, tai to vµ h¬i rñ, yÕm cæ ph¸t triÓn kÐo dµi tíi rèn, u vai cao. Kh¶ n¨ng sinh tr−ëng, cho thÞt vµ cÇy kÐo ®Òu tèt h¬n bß vµng. Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt, s¶n l−îng s÷a 790 - 950kg/chu kú, tû lÖ mì s÷a 5%. Tèc ®é sinh tr−ëng nhanh h¬n bß vµng, tû lÖ thÞt xÎ t−¬ng ®èi cao (50%).

2.1.3. Ngùa ViÖt Nam

Ngùa ViÖt Nam ®−îc nu«i nhiÒu ë vïng nói, ven ®« thÞ vµ ®−îc dïng ®Ó thå hµng, kÐo xe hoÆc c−ìi. Nh×n chung, ngùa cã mÇu l«ng kh¸ ®a d¹ng, tÇm vãc nhá. ë tuæi tr−ëng thµnh, khèi l−îng con ®ùc 170 - 180kg, con çi 160 - 170kg. Ngùa ViÖt Nam cã thÓ kÐo xe träng t¶i 1400 -

12

1500kg, thå ®−îc 160 - 180kg hµng, hoÆc c−ìi víi tèc ®é trung b×nh 25km/giê.

2.1.4. Dª ViÖt Nam

Dª néi

Cã thÓ chia dª néi thµnh hai nhãm: dª cá vµ dª nói. Dª cá chiÕm ®a sè vµ ®−îc nu«i chñ yÕu ë vïng trung du, ®ång b»ng vµ ven biÓn. Dª cá cã mÇu l«ng ®a d¹ng: tr¾ng, ghi, n©u, ®en; tÇm vãc nhá (ë tuæi tr−ëng thµnh, con ®ùc 40 - 45kg, con çi 26 - 28kg). Dª nói ®−îc nu«i ë çc tØnh vïng nói miÒn B¾c nh− S¬n La, Hµ Giang, L¹ng S¬n... Chóng cã tÇm vãc lín h¬n dª cá (ë

tuæi tr−ëng thµnh, con ®ùc 40 - 50kg, con çi 34 - 36kg). Nh×n chung dª ViÖt Nam cã tÇm vãc nhá, chñ yÕu ®−îc nu«i ®Ó lÊy thÞt. Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt: dª çi 6 th¸ng tuæi ®· thµnh thôc vÒ tÝnh, tû lÖ ®Î sinh ®«i chiÕm 60 - 65%. S¶n l−îng s÷a thÊp chØ ®ñ nu«i con. Tèc ®é sinh tr−ëng chËm, tû lÖ thÞt xÎ thÊp (dª cá 43%, dª nói 45%).

Dª B¸ch Th¶o

Dª B¸ch Th¶o cã nguån gèc tõ çc gièng dª Beetal, Jamnpari (Ên §é) vµ Alpine, Saanen (Ph¸p) ®−îc nhËp vµo n−íc ta çch ®©y hµng tr¨m n¨m, hiÖn ®−îc nu«i chñ yÕu ë mét sè tØnh duyªn h¶i miÒn nam trung bé: Phan Rang, Phan ThiÕt, Kh¸nh Hoµ. Dª B¸ch Th¶o ®−îc nu«i ®Ó v¾t s÷a, ®a sè dª cã hai säc ®en ch¹y däc theo mÆt,

th©n mÇu ®en, bông c¼ng ch©n vµ ®u«i mÇu tr¾ng. TÇm vãc cña dª B¸ch Th¶o lín h¬n dª néi, ë tuæi tr−ëng thµnh con ®ùc cã khèi l−îng 65 - 75 kg, con çi 42 - 45 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt: tuæi ®Î løa ®Çu 12 - 14 th¸ng tuæi, 2/3 sè dª çi ®Î 2 con/løa. S¶n l−îng s÷a 170 - 200 kg/chu kú cho s÷a 150 ngµy.

13

2.1.5. Çc gièng lîn néi chñ yÕu

Lîn Ø

Lîn Ø cã nguån gèc tõ Nam §Þnh vµ lµ gièng lîn ®Þa ph−¬ng cña hÇu hÕt çc tØnh ®ång b»ng s«ng Hång. Cã hai nhãm lîn Ø chÝnh: nhãm bÐo h¬n lµ Ø mì, nhãm thanh h¬n lµ Ø pha (hoÆc nhãm tÇm vãc lín h¬n lµ Ø géc) . Nh×n chung, lîn cã tÇm vãc nhá, toµn th©n mÇu ®en, ®Çu vµ tai nhá, m¾t hÝp, m¸

bÐo xÖ, mâm ng¾n vµ cong, l−ng vâng, ch©n ng¾n vµ nhá th−êng ®i b»ng bµn, bông to, lîn n¸i chöa xÖ th−êng cã bông xÖ kÐo lª s¸t ®Êt. Lîn Ø thµnh thôc tÝnh dôc sím: con çi lóc 3 - 4 th¸ng tuæi (12 - 18 kg), con ®ùc lóc 1,5 - 2 th¸ng tuæi. Khèi l−îng lóc tr−ëng thµnh con ®ùc 40 - 50 kg, con çi 60 - 80 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi kh¸ (®Î 10 - 11 con/løa). Lîn thÞt cã tèc ®é sinh tr−ëng chËm (300 - 350 g/ngµy), tiªu tèn nhiÒu thøc ¨n (5 - 5,5 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng), nhiÒu mì Ýt n¹c (tû lÖ n¹c 32 - 35 %). HiÖn nay lîn Ø gÇn nh− bÞ tuyÖt chñng, sè l−îng lîn thuÇn cßn rÊt Ýt.

Lîn Mãng Çi

Lîn Mãng Çi cã nguån gèc tõ Qu¶ng Ninh, hiÖn ®−îc nu«i ë mét sè tØnh ®ång b»ng s«ng Hång vµ khu bèn cò. Lîn Mãng Çi cã tÇm vãc lín vµ thanh tho¸t h¬n lîn Ø. L«ng da cã mÇu ®en v¸ tr¾ng, ®Çu ®en cã ®èm tr¾ng ë tr¸n, vai cã d¶i tr¾ng v¾t ngang, bông vµ 4 ch©n tr¾ng, l−ng m«ng vµ ®u«i ®en, nh−ng chãp tr¾ng. Gi÷a hai vïng l«ng vµ ®en tr¾ng cã d¶i ng¨n çch

réng 2 - 5 cm trong ®ã da mµu ®en cßn l«ng mÇu tr¾ng. Nh×n chung, lîn Mãng Çi cã kh¶ n¨ng sinh s¶n tèt h¬n lîn Ø (®Î 10 - 12 con/løa). Lîn thÞt cã tèc ®é t¨ng träng 350 - 400 g/ngµy, tiªu tèn 5,0 - 5,5 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng, tû lÖ n¹c 33 - 36 %. HiÖn nay lîn Mãng Çi chñ yÕu ®−îc sö dông lµm n¸i nÒn lai víi lîn ®ùc ngo¹i s¶n xuÊt lîn lai F1 nu«i thÞt hoÆc dïng lµm n¸i trong çc c«ng thøc lai phøc t¹p h¬n.

Lîn M−êng Kh−¬ng

Lîn M−êng Kh−¬ng ®−îc nu«i ë mét sè ®Þa ph−¬ng vïng nói phÝa B¾c vµ T©y B¾c. Toµn th©n lîn mÇu ®en, cã 6 ®èm tr¾ng ë tr¸n, bèn ch©n vµ chãp ®u«i, tai to vµ rñ,

14

mâm dµi. So víi lîn Ø vµ lîn Mãng Çi, lîn M−êng Kh−¬ng cã tÇm vãc lín h¬n, dµi m×nh h¬n, ch©n khoÎ h¬n, nh−ng kh¶ n¨ng sinh s¶n kÐm (®Î 6 - 8 con/løa), sinh tr−ëng chËm (lîn thÞt 1 n¨m tuæi cã khèi l−îng 60 - 70 kg).

Lîn MÑo

Lîn MÑo ®−îc nu«i ë vïng nói phÝa t©y tØnh NghÖ An. Lîn cã mÇu ®en, tai to, mâm dµi. Kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ cho thÞt cña lîn MÑo t−¬ng tù nh− lîn M−êng Kh−¬ng.

Lîn Ba Xuyªn

Lîn Ba Xuyªn lµ gièng lîn ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së lai t¹o gi÷a lîn ®Þa ph−¬ng Nam bé víi lîn ®Þa ph−¬ng ë ®¶o H¶i Nam (Trung Quèc), lîn Craonaise (Ph¸p) t¹o ra lîn Bå Xô. Lîn Bå Xô ®−îc lai víi lîn Berkshire (Anh) h×nh thµnh nªn lîn Ba Xuyªn. Lîn Ba Xuyªn cã tÇm vãc kh¸ lín, mÇu l«ng tr¾ng cã ®iÓm çc ®èm ®en. Con ®ùc vµ çi tr−ëng thµnh cã khèi l−îng 120 - 150 kg, Kh¶ n¨ng sinh s¶n ë

møc trung b×nh. L¬n thÞt 10 - 12 th¸ng tuæi nÆng 70 - 80 kg. Lîn Ba Xuyªn ®−îc nu«i ë çc tØnh miÒn T©y Nam Bé.

15

Lîn Thuéc Nhiªu

Gièng nh− lîn Ba Xuyªn, lîn Thuéc Nhiªu ®−îc h×nh thµnh tõ viÖc lai lîn Bå Xô víi lîn Yorkshire (Anh). Lîn Thuéc Nhiªu cã tÇm vãc kh¸ lín, l«ng da mÇu tr¾ng. Con ®ùc vµ çi tr−ëng thµnh cã khèi l−îng 120 - 160 kg, kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi kh¸. Lîn thÞt 8 th¸ng tuæi ®¹t 75 - 85 kg. Lîn Thuéc Nhiªu ®−îc nu«i ë çc tØnh miÒn §«ng Nam Bé.

2.1.6. Çc gièng gµ chñ yÕu cña ViÖt Nam

Gµ Ri

Lµ gièng gµ néi phæ biÕn nhÊt. Gµ Ri cã tÇm vãc nhá, ë tuæi tr−ëng thµnh con trèng nÆng 1,8 - 2,3 kg, con m¸i nÆng 1,2 - 1,8 kg. Gµ Ri cã d¸ng thanh, ®Çu nhá, má vµng, cæ vµ l−ng dµi, ch©n nhá mÇu vµng. Phæ biÕn nhÊt lµ gµ trèng cã bé l«ng mÇu n©u sÉm, gµ m¸i l«ng mÇu vµng nh¹t. Gµ Ri thµnh thôc vÒ tÝnh t−¬ng ®èi sím (4,5 - 5 th¸ng tuæi). S¶n l−îng trøng 90 - 120

qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng nhá (38 - 42 g), gµ m¸i cã tÝnh Êp bãng cao, Êp trøng vµ nu«i con khÐo. Nu«i thÞt cã tèc ®é t¨ng tr−ëng chËm, thÞt th¬m ngon. Gµ Ri thÝch hîp víi nu«i ch¨n th¶ hoÆc b¸n ch¨n th¶.

Gµ §«ng T¶o

Gµ §«ng T¶o cã nguån gèc tõ th«n §«ng T¶o thuéc huyÖn Kho¸i Ch©u (H−ng Yªn). Gµ cã tÇm vãc lín, ®Çu to, mµo nô, cæ vµ m×nh ng¾n, ngùc në, l−ên dµi, bông gän, ngùc vµ bông Ýt l«ng, ch©n mµu vµng, to xï x×. Gµ trèng cã bé l«ng mÇu n©u sÉm tÝa, con çi l«ng mÇu vµng nh¹t. Gµ con mäc l«ng chËm. Khi tr−ëng thµnh, con

16

trèng nÆng 3,5 - 4 kg, con m¸i nÆng 2,5 - 3 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n kÐm, gµ m¸i ®Î trøng muén, s¶n l−îng trøng 55 - 65 qu¶/m¸i/n¨m, trøng to (50 - 60 g), tû lÖ Êp në thÊp, gµ m¸i Êp trøng vµ nu«i con vông.

Gµ Hå

Gµ Hå cã nguån gèc tõ th«n Song Hå thuéc huyÖn ThuËn Thµnh (B¾c Ninh). TÇm vãc, h×nh d¸ng vµ mÇu s¾c cña gµ Hå t−¬ng tù gµ §«ng T¶o. ë tuæi tr−ëng thµnh con trèng nÆng 3,5 - 4 kg, con m¸i nÆng 3 - 3,5 kg. Gµ m¸i ®Î trøng muén, s¶n l−îng trøng 50 -60 qu¶/m¸i/n¨m, trøng to (50 - 60 g), tû lÖ Êp në thÊp, gµ m¸i Êp trøng vµ nu«i con vông.

Gµ MÝa

Gµ MÝa cã nguån gèc tõ th«n §−êng L©m thuéc huyÖn Ba V× (Hµ T©y). Gµ MÝa cã tÇm vãc t−¬ng ®èi to, mµo ®¬n (mµo cê), con trèng cã l«ng mÇu ®en, con m¸i mÇu n©u sÉm vµ cã yÕm ë l−ên. ë tuæi tr−ëng

thµnh, con trèng cã khèi l−îng 3 - 3,5 kg, con m¸i 2 - 2,5 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n thÊp: gµ m¸i ®Î trøng muén, s¶n l−îng trøng 55 - 60 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 52 - 58 g.

Ngoµi ra cßn cã gµ Tre, gµ ¸c (l«ng tr¾ng, ch©n 5 ngãn, x−¬ng ®en), gµ H'M«ng.

2.1.7. Çc gièng vÞt, ngan, ngçng cña ViÖt Nam

VÞt Cá

Lµ gièng vÞt néi phæ biÕn nhÊt, ®−îc nu«i ®Ó lÊy trøng vµ thÞt. VÞt Cá cã mÇu l«ng kh¸ ®a d¹ng, ®a sè mÇu çnh sÎ, tÇm vãc nhá, ë tuæi tr−ëng thµnh con trèng 1,5 - 1,7 kg, con m¸i 1,4 - 1,5 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña vÞt Cá kh¸ tèt: tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn 130 - 140 ngµy tuæi, s¶n l−îng trøng 200 - 210 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng

17

60 - 65 g. VÞt thÞt nu«i ch¨n th¶ giÕt thÞt lóc 2 th¸ng tuæi con trèng nÆng 1,2 - 1,3 kg; con m¸i nÆng 1,0 - 1,2 kg.

VÞt BÇu

VÞt BÇu cã nguån gèc tõ vïng Chî BÕn (Hoµ B×nh), mÇu l«ng kh¸ ®a d¹ng nh−ng chñ yÕu lµ mÇu cµ cuèng. VÞt BÇu chñ yÕu nu«i lÊy thÞt, vÞt cã tÇm vãc lín: ë tuæi tr−ëng thµnh con trèng nÆng 2,0 - 2,5 kg, con m¸i 1,7 - 2,0 kg. Tuæi ®Î trøng qu¶ trøng ®Çu muén h¬n vÞt cá (154 - 160 ngµy tuæi), s¶n l−îng trøng còng thÊp h¬n (165 - 175 qu¶/m¸i/n¨m), khèi l−îng trøng lín h¬n (62 -

70 g). Tuy nhiªn, tèc ®é sinh tr−ëng nhanh vµ kh¶ n¨ng cho thÞt tèt h¬n vÞt Cá: nu«i theo ph−¬ng thøc ch¨n th¶ giÕt thÞt lóc 65 -72 ngµy tuæi vÞt nÆng 1,4 - 1,6 kg.

Ngoµi ra cßn cã vÞt Kú Lõa (L¹ng S¬n) t−¬ng tù nh− vÞt BÇu, vÞt ¤ M«n (VÜnh Long) cã ngo¹i h×nh, kh¶ n¨ng s¶n xuÊt t−¬ng tù nh− vÞt Cá, vÞt BÇu Quú (NghÖ An) cã chÊt l−îng thÞt cao.

Ngan néi

Ngan néi cã ba mÇu l«ng chñ yÕu: tr¾ng, ®en vµ loang ®en tr¾ng. Ngan néi cã tÇm vãc nhá, ë tuæi tr−ëng thµnh con trèng 3,8 - 4,0 kg, con m¸i 2,0 - 2,2 kg. Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn: 225 - 235 ngµy tuæi, s¶n l−îng trøng 65 - 70 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 65 - 70 g. Ngan nu«i ch¨n th¶ th−êng giÕt thÞt lóc 11 - 12 tuÇn tuæi khèi l−îng ngan trèng 2,9 - 3,0 kg, ngan m¸i 1,7

18

- 1,9 kg.

Ngçng Cá

Ngçng Cá (cßn gäi lµ ngçng Sen) cã 3 mÇu l«ng chñ yÕu: tr¾ng, x¸m vµ võa tr¾ng võa x¸m. Nh×n chóng ngçng Cá tÇm vãc nhá, ë tuæi tr−ëng thµnh con trèng 4,0 - 4,5 kg, con m¸i 3,6 - 4,0 kg. Con m¸i cã s¶n l−îng trøng 60 - 76 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 140 - 170 g.

2.2. Çc gièng vËt nu«i chñ yÕu nhËp tõ n−íc ngoµi

Çc gièng ngo¹i nhËp vµo n−íc ta hoÆc ®−îc nu«i thuÇn chñng ®Ó t¹o s¶n phÈm ch¨n nu«i, hoÆc ®−îc lai víi çc gièng trong n−íc. Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®−îc trong lai gièng lîn, bß, gia cÇm g¾n liÒn víi çc tiÕn bé kü thuËt vÒ thô tinh nh©n t¹o ®· lµm ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm, t¨ng n¨ng suÊt, c¶i tiÕn chÊt l−îng gãp phÇn ®¸p øng nhu cÇu ngµy mét t¨ng vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng s¶n phÈm ch¨n nu«i theo víi nhÞp ®é gia t¨ng d©n sè còng nh− tèc ®é t¨ng tr−ëng cña nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc vµ c¶i thiÖn ®êi sèng cña nh©n d©n.

2.2.1. Çc gièng tr©u bß nhËp néi

Tr©u Murrah

Tr©u Murrah ®−îc nhËp tõ Ên §é, Pakistan lµ nhãm tr©u s«ng (river buffalo). Tr©u Murrah cã tÇm vãc lín, toµn th©n mÇu ®en, da máng, sõng cong xo¾n. Lóc tr−ëng thµnh, tr©u ®ùc nÆng 700 - 750 kg, tr©u çi nÆng 500 - 600 kg. Kh¶ n¨ng cho s÷a kh¸: 1.500 - 1.800 kg/chu kú 9 - 10 th¸ng. Tû lÖ mì s÷a 7 - 9%. Tû lÖ thÞt xÎ: 48%.

Bß s÷a Holstein Fiesian

Lµ gièng bß s÷a «n ®íi næi tiÕng thÕ giíi cã nguån gèc tõ Hµ Lan. Bß Holstein Fiesian cã mÇu l«ng lang tr¾ng ®en. Khi tr−ëng thµnh, bß ®ùc nÆng 800 - 1.000 kg, bß çi nÆng 500 - 550 kg. Bß çi cã d¸ng thanh, ®Çu nhá, da máng, bÇu vó ph¸t triÓn,

19

tÜnh m¹ch vó næi râ. ®µn bß s÷a t¹i Hµ Lan hiÖn cã s¶n l−îng s÷a trung b×nh 8000 kg/chu kú 305 ngµy, tû lÖ mì s÷a 4,1%. Tuy nhiªn, bß thÝch øng kÐm víi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi vµ kh¶ n¨ng chèng chÞu bÖnh thÊp. Bß Holstein Fiesian ®−îc nu«i phæ biÕn ë nhiÒu n−íc, ®−îc nhËp vµo n−íc ta lÇn ®Çu qua ®−êng Trung Quèc (bß Lang tr¾ng ®en B¾c Kinh), sau ®ã tõ Cu Ba, gÇn ®©y tõ Australia vµ Mü ®Ó lai víi bß Vµng hoÆc bß Lai Sind hoÆc nu«i thuÇn chñng ®Ó ph¸t triÓn ®µn bß s÷a cña n−íc ta.

Bß Red Sindhi

Bß Red Sindhi cã nguån gèc Pakistan, ®−îc nhËp vµo n−íc ta tõ Ên §é vµ Pakistan. Bß cã mÇu l«ng ®á vµng hoÆc n©u thÉm, th©n ng¨ns, ch©n cao, m×nh lÐp, tai to rñ, yÕm vµ nÕp gÊp da ë d−íi cæ vµ ©m hé rÊt ph¸t triÓn. Bß ®ùc cã u vai cao, ®Çu to tr¸n gå, sõng ng¾n. Bß çi cã bÇu vó ph¸t triÓn, nóm vó to dµi, tÜnh m¹ch vó næi

râ. Lóc tr−ëng thµnh, bß ®ùc nÆng 450 - 500 kg, bß çi nÆng 350 - 380 kg. S¶n l−îng s÷a 1.400 - 2.100 kg/chu kú 270 - 290 ngµy. Tû lÖ mì s÷a 5 - 5,5%.

Bß Shahiwal

Bß Shahiwal cã nguån gèc tõ Pakistan. Bß cã ngo¹i h×nh, tÇm vãc t−¬ng tù nh− bß Red Sindhi. Bß çi cã bÇu vó ph¸t triÓn h¬n. S¶n l−îng s÷a: 2.100 - 2.300 kg/chu kú 9 th¸ng. Tû lÖ mì s÷a 5 - 5,5%. Còng nh− bß Red Sindhi, bß Shahiwal thÝch nghi víi khÝ hËu nãng Èm, chÞu ®ùng kham khæ vµ s÷a chèng bÖnh tèt.

2.2.2. Çc gièng ngùa, dª nhËp néi

Ngùa Cabadin

§−îc nhËp tõ Liªn X« cò, lµ gièng ngùa cã tÇm vãc lín, kh¶ n¨ng sö dông c−ìi hoÆc kÐo ®Òu tèt. Ngùa Cabadin ®−îc nu«i thÝch nghi qua nhiÒu thÕ hÖ t¹i B¸ V©n (Th¸i Nguyªn) vµ còng ®· ®−îc sö dông ®Ó lai t¹o víi ngùa ViÖt Nam nh»m c¶i tiÕn tÇm vãc vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt.

Dª Barbari

20

§−îc nhËp tõ Ên §é, dª cã th©n h×nh thon ch¾c, mÇu l«ng tr¾ng cã ®èm vµng n©u, tai nhá vµ th¼ng. Lóc tr−ëng thµnh, con ®ùc nÆng 30 - 35 kg. Con çi cã bÇu vó ph¸t triÓn, cho s÷a 0,9 - 1 kg/ngµy víi chu kú v¾t s÷a 145 - 148 ngµy. Dª cã kh¶ n¨ng chÞu ®ùng kham khæ, ¨n t¹p, hiÒn lµnh, phï hîp víi ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i ë n−íc ta.

Dª Alpine

Lµ gièng dª s÷a cña Ph¸p, mÇu l«ng chñ yÕu lµ vµng, ®«i khi cã ®èm tr¾ng, tai nhá vµ th¼ng. Lóc tr−ëng thµnh, con ®ùc nÆng 50 - 55 kg, con çi nÆng 40 - 42 kg. S¶n l−îng s÷a 900 - 1.000 kg/chu kú 240 - 250 ngµy. Dª Alpine vµ tinh dÞch cña chóng ®· ®−îc nhËp vµo n−íc ta ®Ó nu«i thö nghiÖm vµ cho lai víi dª B¸ch Th¶o.

2.2.3. Çc gièng lîn nhËp néi

Lîn Yorkshire

Lîn cã nguån gèc tõ vïng Yorshire (Anh) vµ lµ gièng lîn phæ biÕn trªn thÕ giíi. Lîn cã tÇm vãc lín, toµn th©n mÇu tr¾ng, tai nhá dùng th¼ng. ë tuæi tr−ëng thµnh, lîn ®ùc nÆng 350 - 380 kg, lîn n¸i nÆng 250 - 280 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ cho thÞt ®Òu tèt. Lîn çi phèi gièng lÇn ®Çu lóc 8 - 9 th¸ng tuæi, trung b×nh mçi løa ®Î 11 - 12 con. Lîn thÞt t¨ng träng trung b×nh

700 - 750 g/ngµy, tû lÖ n¹c 50 - 55%, tiªu tèn 2,2 - 2,4 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng.

21

Lîn Landrace

Lîn Landrace cã nguån gèc tõ §an M¹ch vµ lµ gièng lîn cho n¹c næi tiÕng thÕ giíi. Lîn cã tÇm vãc lín, m×nh dµi cã 16 ®«i x−¬ng s−ên, h×nh d¸ng gièng qu¶ thuû l«i, ®Çu nhá, m«ng vµ ®ïi ph¸t triÓn. Toµn th©n mÇu tr¾ng, tai to rñ che kÝn m¾t. ë tuæi tr−ëng thµnh, lîn ®ùc

nÆng 300 - 320 kg, lîn n¸i nÆng 220 - 250 kg. Lîn çi phèi gièng lÇn ®Çu lóc 8 - 9 th¸ng tuæi, trung b×nh mçi løa ®Î 11 - 12 con. Lîn thÞt t¨ng träng trung b×nh 700 - 750 g/ngµy, tû lÖ n¹c trªn 55%, tiªu tèn 2,3 - 2,5 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng.

Lîn Duroc

Cã nguån gèc tõ Mü. Lîn cã tÇm vãc lín, toµn th©n mÇu n©u (tuy nhiªn còng cã dßng Duroc mÇu tr¾ng), tai nhá dùng th¼ng. ë tuæi tr−ëng thµnh, lîn ®ùc nÆng 300 - 320 kg, lîn n¸i nÆng 220 - 250 kg. Lîn thÞt t¨ng träng trung b×nh 650 - 700 g/ngµy, tû lÖ n¹c 50 - 55%, tiªu tèn 2,4 - 2,6 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng. Cã kh¶ n¨ng thÝch nghi tèt víi khÝ hËu nhiÖt ®íi,

tuy nhiªn kh¶ n¨ng sinh s¶n h¬i thÊp.

Lîn PiÐtrain

Cã nguån gèc tõ BØ vµ lµ gièng lîn cã tû lÖ n¹c cao nhÊt. Lîn cã tÇm vãc lín, vai, m«ng në, ®ïi ph¸t triÓn. L«ng da mÇu tr¾ng v¸ ®en, tai nhá dùng th¼ng. ë tuæi tr−ëng thµnh, lîn ®ùc nÆng 300 - 320 kg, lîn n¸i nÆng 220 - 250 kg. Lîn çi phèi gièng lóc 14 th¸ng tuæi, trung b×nh mçi løa ®Î 11 - 12 con. Lîn thÞt t¨ng träng trung

b×nh 650 - 700 g/ngµy, tû lÖ n¹c trªn 60%, tiªu tèn 2,4 - 2,6 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng.

2.3.4. Çc gièng gµ nhËp néi

Çc gièng gµ trøng

22

Gµ Leghorn

Lµ gièng gµ chuyªn cho trøng cã nguån gèc tõ Italia, gµ mÇu l«ng tr¾ng, mµo ®¬n rÊt ph¸t triÓn. Gµ cã tÇm vãc nhá, con trèng 2,2 - 2,5 kg, con m¸i 1,6 - 1,8 kg. Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu 140 ngµy tuæi, s¶n l−îng trøng 240 - 260 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 50 - 55 g, vá trøng mÇu tr¾ng. Hai dßng gµ Leghorn thuÇn chñng BVX vµ BVY nu«i t¹i Ba V× ®· ®−îc c«ng nhËn lµ gièng quèc gia cña ViÖt Nam.

Gµ Goldline

Gµ Goldline gåm 4 dßng thuÇn cña Hµ Lan, çc dßng thuÇn ®−îc lai víi nhau nh»m t¹o gµ m¸i lai th−¬ng phÈm nu«i lÊy trøng. Gµ m¸i cã bé l«ng mÇu n©u, s¶n l−îng trøng 245 - 300 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 56 - 60 g, vá trøng cã mÇu n©u.

Gµ Brown Nick

Do h·ng Lohmann Wesjohann Group cung cÊp, gµ m¸i ®Î cã bé l«ng mÇu n©u, ®Î trøng sím: b¾t ®Çu ®Î lóc 18 tuÇn tuæi, s¶n l−îng trøng ®¹t 300 qu¶ khi gµ m¸i 76 tuÇn tuæi, khèi l−îng trøng 58 - 60 g, trøng cã mÇu n©u.

Gµ Hisex Brown

Do h·ng Lohmann Wesjohann Group cung cÊp, gµ m¸i ®Î còng cã l«ng mÇu n©u, s¶n l−îng trøng 290 - 300 qu¶ khi gµ m¸i 76 tuÇn tuæi, khèi l−îng trøng 50 - 60 g.

Gµ Hy Line

Do h·ng Lohmann Wesjohann Group cung cÊp. T−¬ng tù nh− gµ Brown-Nick, gµ m¸i ®Î trøng sím (18 tuÇn tuæi), s¶n l−îng trøng ®¹t 280 - 290 qu¶ khi gµ m¸i 76 tuÇn tuæi.

Gµ Isa Brown

Do h·ng Merial cung cÊp, gµ m¸i cã bé l«ng mÇu n©u, lóc 20 tuÇn tuæi ®¹t tû lÖ ®Î 50%, tíi 76 tuÇn tuæi ®¹t s¶n l−îng 329 qu¶/m¸i, khèi l−îng trøng trung b×nh 62,7 g, vá trøng mÇu n©u.

23

Çc gièng gµ thÞt

Gµ Hybro

Do h·ng Lohmann Wesjohann Group cung cÊp, ®−îc nhËp vµo n−íc ta tõ n¨m 1985, gåm çc dßng trèng A vµ V1, çc dßng m¸i V2 vµ V3. Çc c«ng thøc lai cña gµ Hybro ®−îc sö dông trong ch¨n nu«i gia cÇm c«ng nghiÖp n−íc ta trong nh÷ng n¨m 1985 - 1995, n¨m 1997 ®· bÞ lo¹i bá do kh«ng c¹nh tranh ®−îc víi çc gièng gµ míi nhËp sau nµy.

Gµ BE 88

Lµ bé gièng gµ thÞt nhËp tõ Cu Ba gåm 4 dßng thuÇn: çc dßng trèng B1 vµ E1, çc dßng m¸i B4 vµ E3. Çc c«ng thøc lai cña bé gièng gµ BE 88 cho n¨ng suÊt thÞt cao h¬n so víi gµ Hybro.

Gµ Arbor Acres (AA)

Do h·ng BC Partners cung cÊp. AA lµ mét trong nh÷ng gièng gµ thÞt cao s¶n, cã bé l«ng mÇu tr¾ng. Lóc 49 ngµy tuæi, gµ trèng ®¹t 2,8 kg, gµ m¸i ®¹t 2,6 kg, tiªu tèn 2,1 - 2,2 kg thøc ¨n cho mçi kg t¨ng träng. Gµ m¸i cã s¶n l−îng trøng 180 - 190 qu¶/m¸i/n¨m.

Gµ Isa Vedette

Do h·ng Merial cung cÊp. Lóc 49 ngµy tuæi, gµ trèng nÆng 2,5 - 2,6 kg, gµ m¸i nÆng 1,2 - 2,3 kg, tiªu tèn 1,9 - 2,0 kg thøc ¨n cho mçi kg t¨ng träng. Gµ m¸i cã s¶n l−îng trøng 170 qu¶/m¸i/n¨m.

24

Gµ Avian

Do h·ng Avian Farms Inc. cung cÊp. Gµ Avian cã n¨ng suÊt thÞt xÊp xØ tù gµ AA, lóc 49 ngµy tuæi gµ trèng nÆng 2,4 - 2,5 kg, gµ m¸i nÆng 2,2 - 2,3 kg, tiªu tèn 2,1 - 2,2 kg thøc ¨n cho mçi kg t¨ng träng. Gµ m¸i cã s¶n l−îng trøng 190 qu¶/m¸i/n¨m.

Gµ Ross 208

Do h·ng BC Partners cung cÊp. Ross 208 còng lµ mét trong nh÷ng gièng gµ thÞt cao s¶n, 49 ngµy tuæi gµ trèng nÆng 2,6 kg, gµ m¸i nÆng 2,2 kg, tiªu tèn 2,1 - 2,2 kg cho mçi kg t¨ng träng.

Gµ Lohmann

Do h·ng Lohmann Wesjohann Group cung cÊp, lóc 49 ngµy tuæi gµ trèng nÆng 2,6 kg, gµ m¸i nÆng 2,2 kg, tiªu tèn 2,1 - 2,2 kg cho mçi kg t¨ng träng. Gµ m¸i cã s¶n l−îng trøng 175 - 185 qu¶/m¸i/n¨m.

Gµ Hubbard

Do h·ng Tyson Foods cung cÊp, gµ cã n¨ng suÊt t−¬ng tù çc gièng Issa Vedette vµ AA.

Çc gièng gµ th¶ v−ên

Gµ Tam Hoµng

§−îc nhËp tõ Trung Quèc gåm hai dßng Jiangcun vµ 882. Gµ trèng cã mÇu l«ng n©u çnh d¸n, gµ m¸i l«ng mÇu vµng, ch©n vµ má vµng. Gµ m¸i ®Î 130 - 160 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 45 - 58 g. Gµ thÞt dßng 882 ë 91 ngµy tuæi ®¹t 1,7 - 1,9 kg, tiªu tèn 2,8 - 3,0 kg cho mçi kg t¨ng träng. Gµ cã søc kh¸ng bÖnh cao,

25

thÝch hîp víi nu«i ch¨n th¶ hoÆc b¸n ch¨n th¶.

Gµ L−¬ng Ph−îng hoa

§−îc nhËp tõ Qu¶ng T©y (Trung Quèc), gµ cã h×nh d¸ng bªn ngoµi gÇn gièng víi gµ Ri, mÇu l«ng vµng hoÆc vµng ®èm hoa, ®en ®èm hoa, da ch©n vµ má mµu vµng. Khi tr−ëng thµnh, gµ trèng nÆng 2,7 kg, gµ m¸i nÆng 2,1 kg. Gµ m¸i ®Î b¾t ®Çu ®Î trøng lóc 24 tuÇn tuæi, tíi 66 tuÇn tuæi ®¹t 170 qu¶/m¸i. Gµ thÞt 65 ngµy tuæi ®¹t 1,5 -1,6 kg, tiªu tèn 2,4 - 2,6 kg thøc ¨n/kg

t¨ng träng.

Gµ Sasso

Do h·ng Sasso (Ph¸p) cung cÊp, gåm nhiÒu dßng, dßng SA31 ®−îc nhËp vµo n−íc ta. Gµ th−¬ng phÈm cã mµu l«ng n©u ®á, thÝch nghi cao víi ®iÒu kiÖn nãng Èm. Khi tr−ëng thµnh, gµ m¸i nÆng 2,4 kg, tíi 66 tuÇn tuæi s¶n l−îng trøng ®¹t 180 - 190 qu¶/m¸i. Gµ thÞt 63 ngµy tuæi ®¹t 2,2 - 2,5

kg, tiªu tèn 2,4 - 2,5 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng.

Gµ Kabir

Do h·ng Kabir (Israel) cung cÊp, gåm nhiÒu dßng. Gµ m¸i ë tuæi tr−ëng thµnh nÆng 2,2 - 2,3 kg, kh¶ n¨ng sinh s¶n cao h¬n gµ Tam Hoµng hoÆc L−¬ng Ph−îng, 24 tuæi b¾t ®Çu ®Î trøng, tíi 52 tuÇn tuæi ®¹t 150 - 180 qu¶/m¸i. Gµ thÞt th−¬ng phÈm cã kh¶ n¨ng t¨ng träng nhanh,

26

9 tuÇn tuæi ®¹t 2,1 - 2,3 kg, tiªu tèn 2,2 -2,4 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng, da vµng, thÞt ch¾c gÇn gièng víi gµ Ri.

2.2.5. Çc gièng vÞt nhËp néi

VÞt B¾c Kinh

Lµ gièng vÞt thÞt næi tiÕng, ®−îc nhËp tõ nh÷ng n¨m 1960. VÞt cã bé l«ng mÇu tr¾ng tuyÒn, má vµng, cæ to dµi võa ph¶i, ngùc në s©u réng. Lóc tr−ëng thµnh, vÞt trèng nÆng 2,8 - 3 kg, vÞt m¸i nÆng 2,4 - 2,7 kg. S¶n l−îng trøng ®¹t 130 - 140 qu¶/m¸i/n¨m, khèi l−îng trøng 75 - 85 g. VÞt thÞt lóc 56 ngµy tuæi, con trèng nÆng 2,3 - 2,5 kg, con m¸i nÆng 2 - 2,2 kg, tiªu tèn

2,8 - 3,2 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng.

VÞt CV Super M. (Cherry Valley Super Meat)

Do h·ng Cherry Valley (Anh) cung cÊp. VÞt cã h×nh d¸ng, mÇu s¾c l«ng t−¬ng tù vÞt B¾c Kinh. VÞt m¸i b¾t ®Çu ®Î trøng lóc 26 tuÇn tuæi, s¶n l−îng trøng nu«i t¹i Anh ®¹t 220 qu¶/m¸i/40 tuÇn ®Î, nu«i t¹i ViÖt Nam ®¹t 170 - 180 qu¶/m¸i/n¨m. VÞt thÞt th−¬ng phÈm nu«i theo ph−¬ng thøc c«ng nghiÖp t¹i Anh ®¹t 3 - 3,2 kg lóc 49

ngµy tuæi, tiªu tèn 2,8 kg thøc ¨n/1 kg thÞt h¬i, nu«i ch¨n th¶ t¹i ViÖt Nam ®¹t 2,8 - 3 kg lóc 75 ngµy tuæi.

VÞt Khaki Campbell

Lµ gièng vÞt chuyªn trøng næi tiÕng cã nguån gèc tõ n−íc Anh. VÞt cã mÇu l«ng vµng nh¹t (mÇu Kaki), má con trèng cã mÇu xanh l¸ c©y sÉm, má con m¸i cã mÇu x¸m ®en. Lóc tr−ëng thµnh, con trèng nÆng 2,2 - 2,4 kg, con m¸i nÆng 2 - 2,2 kg. VÞt m¸i b¾t ®Çu ®Î trøng lóc 140 - 150 ngµy

27

tuæi, n¨ng suÊt trøng 250 - 280 qu¶/m¸i/n¨m. Khèi l−îng trøng 65 - 75 g.

2.2.6. Çc gièng ngan, ngçng nhËp néi

Ngan Ph¸p

§−îc nhËp tõ h·ng Grimand Fress gåm 2 dßng R31 (mµu x¸m ®en) vµ R51 (mµu tr¾ng tuyÒn). C¶ 2 dßng ngan nµy ®Òu cã kh¶ n¨ng cho thÞt vµ sinh s¶n cao, thÝch øng tèt víi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi. Con trèng nÆng 4,4 - 4,8 kg lóc 88 ngµy tuæi, con m¸i nÆng 2,4 - 2,6 kg lóc 77 ngµy tuæi. S¶n l−îng trøng ®¹t 100

qu¶/m¸i/n¨m. Nu«i thÞt lóc 12 tuÇn tuæi con trèng nÆng 3,3 - 3,4 kg, con m¸i nÆng 2,5 kg.

Ngçng S− Tö

§−îc nhËp tõ Trung Quèc vµo nh÷ng n¨m 1960. Ngçng cã mÇu l«ng x¸m sÉm, ®Çu to má ®en, mµo to mÇu ®en. Lóc tr−ëng thµnh, con trèng nÆng 4 - 4,5 kg, con m¸i nÆng 3,6 - 4 kg. S¶n l−îng trøng 30 - 38 qu¶/m¸i/6 th¸ng, khèi l−îng trøng 140 - 170 g. Ngçng thÞt lóc 70 ngµy tuæi ®¹t 3,3 - 3,6 kg.

Ngçng Rheinland

§−îc nhËp tõ §øc, cã mÇu l«ng tr¾ng tuyÒn. Lóc tr−ëng thµnh, con trèng nÆng 5,5 - 6,5 kg, con m¸i nÆng 4,5 - 5,5 kg. S¶n l−îng trøng 45 - 50 qu¶/m¸i/n¨m. Khèi l−îng trøng 120 - 180 g. Ngçng thÞt lóc 70 ngµy tuæi ®¹t 3,8 - 4,3 kg.

Ngçng Italia

Cã mÇu l«ng tr¾ng tuyÒn. Lóc tr−ëng thµnh, con trèng nÆng 5,5 - 6,5 kg, con m¸i nÆng 5 - 5,5 kg. S¶n l−îng trøng 50 - 70 qu¶/m¸i/n¨m. Khèi l−îng trøng 150 - 180 g. Ngçng thÞt lóc 70 ngµy tuæi ®¹t 4 - 4,4 kg.

Mét vµi n¨m gÇn ®©y, tiÕp sau sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng nghiÖp thøc ¨n gia sóc, mét sè doanh nghiÖp t− nh©n, c«ng ty liªn doanh hoÆc 100% vèn n−íc ngoµi ®· b¾t ®Çu ®Çu t− vµo kh©u s¶n xuÊt con gièng. Nhµ n−íc còng tiÕp tôc thùc thi mét sè chÝnh s¸ch hç trî cho viÖc s¶n xuÊt gièng vËt nu«i. Mét sè kü thuËt tiªn tiÕn trong di truyÒn chän gièng vËt nu«i nh− cÊy truyÒn ph«i, øng dông çc phÇn mÒm m¸y tÝnh

28

trong chän läc gia sóc gièng... ®ang ®−îc ¸p dông trong nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt ë n−íc ta. V× vËy, ®Ó t¨ng c−êng hiÖu qu¶ øng dông çc tiÕn bé kü thuËt trong kh©u chän läc nh©n gièng vËt nu«i, viÖc trang bÞ çc hiÓu biÕt khoa häc còng nh− nh÷ng øng dông vµo thùc tiÔn chän läc nh©n gièng vËt nu«i n−íc ta lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu cÇn thiÕt ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm çc nhiÖm vô cã liªn quan ®Õn s¶n xuÊt ch¨n nu«i.

3. Kh¸i niÖm vµ ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i

3.1. Kh¸i niÖm vÒ c«ng t¸c gièng vËt nu«i

Chän gièng vµ nh©n gièng vËt nu«i, ®−îc gäi t¾t lµ gièng vËt nu«i, lµ mét m«n khoa häc øng dông çc quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn vÒ mÆt di truyÒn ®èi víi n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña vËt nu«i.

C«ng t¸c gièng vËt nu«i gåm hai nhiÖm vô c¬ b¶n lµ chän gièng vµ nh©n gièng vËt nu«i. Nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng vËt nu«i cÇn thµnh th¹o ba kü n¨ng chñ yÕu

sau ®©y:

- Ph¶i n¾m ®−îc nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn nµo lµ cã gi¸ trÞ

NhiÖm vô ®Çu tiªn cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc môc tiªu cña c«ng t¸c gièng lµ nh»m cÇn c¶i tiÕn, n©ng cao nh÷ng ®Æc tÝnh nµo ë vËt nu«i. Nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng vËt nu«i lu«n quan t©m ®Õn nh÷ng ç thÓ, çc nhãm, çc ®µn vËt nu«i cã çc ®Æc tÝnh tèt h¬n çc ç thÓ, çc nhãm, çc ®µn vËt nu«i kh¸c. NÕu çc biÕn ®æi cña çc ®Æc tÝnh nµy do yÕu tè di truyÒn g©y nªn, th× khi phèi gièng gi÷a çc bè mÑ cã çc ®Æc tÝnh tèt sÏ t¹o ®−îc nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn cã lîi ë ®êi con. Tuy nhiªn, nÕu cïng mét lóc cµng ®Ò ra qu¸ nhiÒu môc tiªu, th× hiÖu qu¶ c¶i tiÕn di truyÒn cña c«ng t¸c gièng cµng kÐm hiÖu qu¶. V× vËy, cÇn lùa chän môc tiªu nµo lµ quan träng nhÊt vµ xem xÐt kh¶ n¨ng c¶i tiÕn di truyÒn ®èi víi môc tiªu ®ã.

- Ph¶i lùa chän chÝnh x¸c vµ cã hiÖu qu¶ ®−îc nh÷ng con gièng tèt.

Trong qu¸ tr×nh nu«i d−ìng, sö dông vËt nu«i, cÇn quan s¸t m« t¶ hoÆc x¸c ®Þnh gi¸ trÞ çc tÝnh tr¹ng cña vËt nu«i. Trªn c¬ së çc tÝnh tr¹ng theo dâi ®−îc, tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ vËt nu«i vµ lùa chän nh÷ng vËt nu«i ®¸p øng ®−îc yªu cÇu vÒ çc tÝnh tr¹ng mµ ta muèn n©ng cao ®Ó gi÷ chóng lµm gièng. Çc vËt nu«i gi÷ lµm gièng ®−îc gäi lµ çc vËt gièng. VËt gièng lµ nh÷ng vËt nu«i ®ùc hoÆc çi dïng ®Ó sinh s¶n ra thÕ hÖ sau. QuyÕt ®Þnh gi÷ hay kh«ng gi÷ l¹i vËt nu«i lµm vËt gièng ®−îc gäi lµ chän läc gièng vËt nu«i, gäi t¾t lµ chän gièng.

Cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña khoa häc chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i, çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ vËt gièng ngµy cµng ®−îc hoµn thiÖn vµ cµng ngµy ng−êi ta cµng chän läc chÝnh x¸c ®−îc nh÷ng vËt gièng tèt. Còng v× vËy, n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt cña vËt nu«i ngµy cµng ®−îc c¶i tiÕn. CÇn l−u ý r»ng, mçi mét ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, lùa

29

chän vËt gièng ®Òu ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ së vËt chÊt vµ tr×nh ®é kü thuËt nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, lùa chän vËt gièng cã hiÖu qu¶ lµ ph−¬ng ph¸p võa ®¶m b¶o chän läc ®óng ®−îc nh÷ng vËt gièng tèt, võa phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ kü thuËt cña c¬ së ch¨n nu«i.

- T×m ®−îc çch cho phèi gièng gi÷a nh÷ng vËt gièng tèt nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ tèt nhÊt vÒ mÆt di truyÒn còng nh− vÒ mÆt kinh tÕ.

Kh«ng ph¶i bÊt cø viÖc phèi gièng nµo gi÷a nh÷ng ®ùc vµ çi tèt ®Òu mang l¹i hiÖu qu¶ cao vÒ di truyÒn còng nh− vÒ kinh tÕ. Cho çc nhãm vËt gièng ®ùc vµ çi phèi gièng víi nhau theo çc ph−¬ng thøc kh¸c nhau nh»m t¹o ra thÕ hÖ sau cã n¨ng suÊt, chÊt l−îng tèt h¬n thÕ hÖ tr−íc vµ thu ®−îc hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n, c«ng viÖc nµy ®−îc gäi lµ nh©n gièng vËt nu«i.

Chóng ta sÏ lÇn l−ît xem xÐt ba kü n¨ng trªn trong çc ch−¬ng sau cña gi¸o tr×nh nµy. Ch−¬ng cuèi cña gi¸o tr×nh sÏ ®Ò cËp tíi mét sè vÊn ®Ò thuéc c«ng t¸c tæ chøc triÓn khai thùc hiÖn c«ng t¸c gièng trong thùc tiÔn s¶n xuÊt ch¨n nu«i.

3.2. ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i

C«ng t¸c gièng vËt nu«i cã ý nghÜa quan träng trong ch¨n nu«i. Cïng víi dinh d−ìng, ch¨m sãc qu¶n lý vµ vÖ sinh phßng bÖnh, gièng lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt c¬ b¶n cña s¶n xuÊt ch¨n nu«i. C¶i thiÖn ®iÒu kiÖn dinh d−ìng, ch¨m sãc qu¶n lý vµ vÖ sinh thó y cã thÓ c¶i tiÕn ®−îc n¨ng suÊt vËt nu«i, phÈm chÊt s¶n phÈm ch¨n nu«i. Tuy nhiªn, cho dï cã t¹o ®−îc nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt tèi −u nhÊt vÒ çc ®iÒu kiÖn nµy, n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt vËt nu«i còng sÏ dõng l¹i ë mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh trong ph¹m vi ç thÓ, nhãm, ®µn hoÆc gièng vËt nu«i ®ã. Chän vµ nh©n gièng vËt nu«i lµ biÖn ph¸p kü thô©t cã thÓ t¹o nªn nh÷ng giíi h¹n cao h¬n, ph¹m vi réng h¬n, phong phó vµ ®a d¹ng h¬n vÒ n¨ng suÊt vËt nu«i vµ phÈm chÊt s¶n phÈm ch¨n nu«i. Lµm tèt c«ng t¸c gièng sÏ t¹o ®−îc nh÷ng ç thÓ, nhãm, ®µn vËt nu«i cã tiÒm n¨ng di truyÒn tèt, cã kh¶ n¨ng cho n¨ng suÊt cao vµ chÊt l−îng s¶n phÈm tèt. Tuy

nhiªn, cÇn l−u ý r»ng, nh÷ng vËt nu«i ®ã ph¶i ®−îc nu«i d−ìng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn phï hîp míi ph¸t huy ®−îc tiÒm n¨ng di truyÒn s½n cã cña chóng. Ch¼ng h¹n, b»ng biÖn ph¸p chän vµ nh©n gièng cã thÓ t¹o ®−îc nh÷ng con bß çi s÷a cã kh¶ n¨ng cho s¶n l−îng s÷a rÊt cao, nh−ng nÕu kh«ng ®−îc cung cÊp ®Çy ®ñ vÒ dinh d−ìng vµ ch¨m sãc tèt, chóng sÏ cã n¨ng suÊt s÷a thËm chÝ thua kÐm h¬n c¶ nh÷ng con bß b×nh th−êng trong ®µn. C¶i tiÕn di truyÒn ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ víi nu«i d−ìng ch¨m sãc vµ qu¶n lý míi cã thÓ n©ng cao n¨ng suÊt, t¨ng chÊt l−îng s¶n phÈm ch¨n nu«i vµ mang l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc cho s¶n xuÊt ch¨n nu«i.

4. C¬ së sinh häc cña c«ng t¸c gièng

30

CÇn xem xÐt c¬ së sinh häc cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i th«ng qua hai néi dung c¬ b¶n lµ chän gièng vµ nh©n gièng. B¶n chÊt sinh häc cña chän gièng chÝnh lµ chän läc nh©n t¹o. Trong qu¸ tr×nh

chän gièng, ng−êi ch¨n nu«i ®Ò ra nh÷ng môc tiªu cô thÓ cho viÖc c¶i tiÕn di truyÒn ®èi víi ®µn vËt nu«i. Çc môc tiªu nµy ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng chØ tiªu cÇn ®¹t ®−îc ®èi víi mét sè tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh. Ng−êi ch¨n nu«i thùc hiÖn nh÷ng quan s¸t, theo dâi ®µn vËt nu«i, ph©n lo¹i çc tÝnh tr¹ng chÊt l−îng, thùc hiÖn çc phÐp ®o vµ ghi chÐp l¹i çc sè liÖu ®èi víi çc tÝnh tr¹ng sè l−îng. Trªn c¬ së quan s¸t theo dâi trùc tiÕp vËt nu«i kÕt hîp víi çc quan s¸t theo dâi trªn çc con vËt hä hµng, ng−êi ch¨n nu«i thùc hiÖn çc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ con vËt vÒ kh¶ n¨ng c¶i tiÕn di truyÒn cña chóng ®èi víi çc thÕ hÖ sau vµ quyÕt ®Þnh chän hay kh«ng chän con vËt ®Ó lµm gièng. §èi víi nhãm hoÆc ®µn vËt nu«i, quyÕt ®Þnh chän hay kh«ng chän con vËt lµm gièng sÏ lµm thay ®æi tû lÖ çc gen quy ®Þnh çc tÝnh tr¹ng thuéc môc tiªu cña chän gièng. NÕu môc tiªu chän gièng ®−îc duy tr× qua nhiÒu thÕ hÖ vµ ng−êi ch¨n nu«i chän gièng ®óng ®−îc nh÷ng con vËt gièng tèt nu«i chóng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thÝch hîp, ®µn vËt nu«i sÏ cã xu h−íng ngµy cµng cã çc tÝnh tr¹ng chÊt l−îng ®ång nhÊt h¬n, gi¸ trÞ trung b×nh vÒ çc tÝnh tr¹ng sè l−îng t¨ng lªn, tû lÖ çc gen cã lîi ®èi víi çc tÝnh tr¹ng cÇn chän läc t¨ng dÇn lªn qua çc thÕ hÖ. Trong qu¸ tr×nh chän gièng, ngoµi ¶nh h−ëng chñ yÕu cña chän läc nh©n t¹o th«ng qua t¸c ®éng chän gièng cña ng−êi ch¨n nu«i, ®µn vËt nu«i cßn chÞu nh÷ng ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh cña qu¸ tr×nh chän läc tù nhiªn. Ch¼ng h¹n, vËt gièng ®· ®−îc chän nh−ng trong qu¸ tr×nh ch¨n nu«i l¹i bÞ chÕt v× bÖnh tËt, hoÆc v× lý do bÊt th−êng kh«ng thÓ sö dông ®Ó sinh s¶n ®−îc. Chän läc tù nhiªn cßn cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh sù ph¸t triÓn ë ®êi con cña vËt gièng. Cã thÓ nhËn biÕt ®−îc ®iÒu nµy th«ng qua çc hiÖn t−îng nh− phèi gièng kh«ng kÕt qu¶, chÕt thai, chÕt khi s¬ sinh hoÆc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña con vËt.

Nh©n gièng lµ biÖn ph¸p t¨ng sè l−îng ®êi con cña çc vËt gièng, do ®ã nh©n

gièng lµm t¨ng tû lÖ çc gen cã lîi ®èi víi nh÷ng tÝnh tr¹ng mµ ng−êi ch¨n nu«i mong muèn. Phèi gièng gi÷a ®ùc vµ çi cã cïng ®Æc ®iÓm di truyÒn sÏ cho phÐp duy tr× çc ®Æc ®iÓm s½n cã ®ã. Nh− vËy, nh©n gièng lµ biÖn ph¸p b¶o tån sù ®a d¹ng sinh häc cña vËt nu«i. Phèi gièng gi÷a ®ùc vµ çi cã çc ®Æc ®iÓm di truyÒn kh¸c nhau sÏ lµm cho thÕ hÖ sau cã çc ®Æc ®iÓm di truyÒn phong phó h¬n thÕ hÖ bè mÑ. Tuy nhiªn, nÕu tiÕn hµnh mét çch kh«ng cã ®Þnh h−íng cã thÓ lµm mÊt ®i nh÷ng ®Æc ®iÓm di truyÒn tèt. V× vËy, nh©n gièng lµm t¨ng thªm ®a d¹ng sinh häc, nh−ng còng cã thÓ lµm mÊt ®i sù ®a d¹ng sinh häc cña vËt nu«i.

31

5. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng I

C©u hái 1. Kh¸i niÖm vÒ vËt nu«i? Sù kh¸c biÖt gi÷a vËt nu«i ®· ®−îc thuÇn ho¸ víi ®éng vËt hoang d·? 2. §Þnh nghÜa gièng vËt nu«i? Ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a gièng vµ dßng vËt nu«i? Khi nµo mét nhãm vËt nu«i ®−îc gäi lµ mét gièng vËt nu«i? 3. Çc çch ph©n lo¹i gièng vËt nu«i? 4. Kh¸i niÖm vÒ vËt gièng, chän gièng vµ nh©n gièng vËt nu«i? 5. Nh÷ng kü n¨ng g× cÇn thiÕt ®èi víi ng−êi lµm c«ng t¸c gièng vËt nu«i? 6. ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i, c¬ së sinh häc cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i?

Bµi tËp

1. Mçi ç nh©n s−u tÇm ¶nh chôp cïng tµi liÖu m« t¶ nguån gèc, ngo¹i h×nh, n¨ng suÊt cña hai gièng vËt nu«i kh¸c nhau. C¶ líp biªn tËp thµnh mét tµi liÖu giíi thiÖu ®Æc ®iÓm çc gièng vËt nu«i cã ë n−íc ta. 2. LËp b¶ng danh s¸ch çc gièng vËt nu«i vµ ph©n lo¹i çc gièng nµy theo çc c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau theo mÉu sau:

Ph©n lo¹i çc gièng vËt nu«i hiÖn ®ang cã ë n−íc ta

Ph©n lo¹i theo møc ®é tiÕn ho¸

Ph©n lo¹i theo h−íng s¶n xuÊt

Ph©n lo¹i theo nguån gèc

Tªn gièng

vËt nu«i Nguyªn

thuû Qu¸ ®é

G©y thµnh

Chuyªn dông

Kiªm dông

§Þa ph−¬ng

NhËp néi

Lîn Mãng Çi

b b b

Lîn Landrace

b b b

...

32

Ch−¬ng II

chän gièng vËt nu«i Chän gièng vËt nu«i lµ mét néi dung c¬ b¶n vµ quan träng cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i. ThÕ nµo lµ mét con gièng tèt vµ lµm thÕ nµo ®Ó chän ®óng ®−îc nh÷ng con gièng tèt? §Ó gi¶i quyÕt hai vÊn ®Ò nµy, tr−íc hÕt chóng ta cÇn n¾m ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ çc tÝnh tr¹ng, çch quan s¸t m« t¶ vµ x¸c ®Þnh çc tÝnh tr¹ng nµy. Môc ®Ých cña chän gièng lµ nh»m t¹o ®−îc nh÷ng con vËt cã tiÒm n¨ng di truyÒn tèt, tõ ®ã c¶i tiÕn ®−îc di truyÒn ë thÕ hÖ sau. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ hiÖu qu¶ chän läc, li sai chän läc, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a hai kh¸i niÖm nµy gióp chóng ta hiÓu ®−îc nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng tíi viÖc c¶i tiÕn di truyÒn. Chän läc vËt nu«i lµm gièng ph¶i dùa trªn gi¸ trÞ gièng cña çc tÝnh tr¹ng cña chóng. Kh¸i niÖm vÒ gi¸ trÞ gièng cïng víi çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng b»ng chØ sè chän läc vµ BLUP lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p mµ chØ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng ë tr×nh ®é cao míi cã thÓ n¾m v÷ng vµ sö dông ®−îc. V× vËy, nh÷ng néi dung nªu trªn chØ ®−îc ®Ò cËp ë møc ®é ®¬n gi¶n vµ tèi thiÓu trong gi¸o tr×nh nµy.

1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh tr¹ng

Çc vËt nu«i lu«n cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh, çc ®Æc ®iÓm nµy ®−îc gäi lµ çc tÝnh tr¹ng. TÝnh tr¹ng lµ ®Æc tr−ng cña mét ç thÓ mµ ta cã thÓ quan s¸t hay x¸c ®Þnh ®−îc. Cã hai lo¹i tÝnh tr¹ng: tÝnh tr¹ng chÊt l−îng vµ tÝnh tr¹ng sè l−îng. Çc tÝnh tr¹ng cã thÓ quan s¸t vµ m« t¶ b»ng çch ph©n lo¹i lµ çc tÝnh tr¹ng chÊt l−îng, ch¼ng h¹n tÝnh tr¹ng cã sõng hoÆc kh«ng cã sõng ë dª, mµo tr¸i d©u hoÆc mµo cê ë gµ... Çc tÝnh tr¹ng nh− s¶n l−îng s÷a cña bß, tèc ®é t¨ng träng cña lîn, s¶n l−îng vµ khèi l−îng trøng cña gµ... lµ çc tÝnh tr¹ng sè l−îng. Cã thÓ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña çc tÝnh tr¹ng sè l−îng b»ng çc phÐp ®o (çc çch c©n, ®o, ®ong, ®Õm).

Nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a tÝnh tr¹ng sè l−îng vµ tÝnh tr¹ng chÊt l−îng:

- TÝnh tr¹ng chÊt l−îng th−êng chØ do mét hoÆc rÊt Ýt gen chi phèi, tÝnh tr¹ng sè l−îng do nhiÒu gen chi phèi vµ mçi gen th−êng chØ g©y ra mét ¶nh h−ëng nhá. VÝ dô, tÝnh tr¹ng cã sõng hay kh«ng sõng ë dª do gen P, p quy ®Þnh (kh«ng sõng: PP hoÆc Pp, cã sõng: pp), trong khi ®ã ng−êi ta cho r»ng cã vµi ngh×n gen chi phèi tÝnh tr¹ng tèc ®é t¨ng träng cña lîn. Tuy nhiªn, còng cã mét vµi tÝnh tr¹ng sè l−îng mµ gi¸ trÞ cña chóng còng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng biÕn liªn tôc. VÝ dô: çc gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng sè con ®Î trong mét løa cña lîn hoÆc cña dª, cõu tuy chØ lµ nh÷ng sè nguyªn rêi r¹c trong mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh, nh−ng sè con ®Î trong mét løa vÉn thuéc tÝnh tr¹ng sè l−îng;

- Çc gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng sè l−îng lµ biÕn liªn tôc, çc quan s¸t cña tÝnh tr¹ng chÊt l−îng chØ lµ biÕn rêi r¹c. Ch¼ng h¹n, çc gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng s¶n l−îng s÷a bß

32

(sè kg s÷a/chu kú v¾t s÷a) lµ c¶ mét d·y sè liÖu liªn tôc, trong khi ®ã ng−êi ta chØ cã thÓ ph©n lo¹i mµu l«ng cña lîn thµnh vµi nhãm kh¸c nhau (®en, tr¾ng, loang...);

- TÝnh tr¹ng chÊt l−îng Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn sèng, tÝnh tr¹ng sè l−îng chÞu ¶nh h−ëng lín bëi ®iÒu kiÖn sèng. VÝ dô: ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn mµu l«ng, h×nh d¸ng mµo gµ nh−ng l¹i ¶nh h−ëng rÊt lín tíi s¶n l−îng trøng, tèc ®é t¨ng träng cña gµ.

2. Nh÷ng tÝnh tr¹ng c¬ b¶n cña vËt nu«i

2.1. TÝnh tr¹ng vÒ ngo¹i h×nh

Ngo¹i h×nh cña mét vËt nu«i lµ h×nh d¸ng bªn ngoµi cña con vËt. Tuy nhiªn, trªn nh÷ng khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh, ngo¹i h×nh ph¶n ¶nh ®−îc cÊu t¹o cña çc bé phËn cÊu thµnh c¬ thÓ, t×nh tr¹ng søc khoÎ còng nh− n¨ng suÊt cña vËt nu«i. Ch¼ng h¹n, c¨n cø vµo h×nh d¸ng cña mét con tr©u cÇy, nÕu thÊy nã to lín, v¹m vì, g©n guèc cã thÓ dù ®o¸n nã cã kh¶ n¨ng cÇy kÐo tèt; quan s¸t mét con bß çi s÷a, nÕu thÊy nã cã bÇu vó lín, tÜnh m¹ch vó to vµ næi râ cã thÓ dù ®o¸n nã cho n¨ng suÊt s÷a cao...

§Ó ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh vËt nu«i, ng−êi ta dïng m¾t ®Ó quan s¸t vµ dïng tay ®Ó sê n¾n, dïng th−íc ®Ó ®o mét sè chiÒu ®o nhÊt ®Þnh. Cã thÓ sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh sau ®©y:

- Quan s¸t tõng bé phËn vµ tæng thÓ con vËt, ph©n lo¹i ngo¹i h×nh con vËt theo çc møc kh¸c nhau. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n, tuy nhiªn viÖc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c hay kh«ng tuú thuéc vµo kinh nghiÖm cña ng−êi ®¸nh gi¸ vµ hÇu nh− kh«ng cã t− liÖu l−u l¹i sau khi ®¸nh gi¸.

- Dïng th−íc ®o ®Ó ®o mét sè chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt, m« t¶ nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu vÒ ngo¹i h×nh th«ng qua sè liÖu çc chiÒu ®o nµy. Sè l−îng çc chiÒu ®o tuú thuéc vµo tÇm quan träng cña çc bé phËn c¬ thÓ ®èi víi môc ®Ých chän läc vµ nh©n gièng. Ch¼ng h¹n, ®Ó chän läc ngo¹i h×nh ngùa ®ua ng−êi ta ph¶i sö dông rÊt nhiÒu chiÒu ®o kh¸c nhau, nh−ng ®Ó ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh lîn n¸i ng−êi ta chØ cÇn xem xÐt mét vµi chiÒu ®o c¬ b¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy phøc t¹p h¬n, ph¶i cã dông cô ®o vµ ng−êi thùc hiÖn ph¶i n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p ®o. Çc sè ®o lµ nh÷ng tµi liÖu l−u gi÷ dïng ®Ó xö lý ®¸nh gi¸ còng nh− lùa chän çc con vËt ë thÕ hÖ sau.

Trong tiªu chuÈn chän läc gia sóc cña n−íc ta hiÖn nay, çc chiÒu ®o c¬ b¶n cña tr©u, bß, lîn bao gåm:

+ Cao vai (®èi víi tr©u bß cßn gäi lµ cao v©y): ChiÒu cao tõ mÆt ®Êt tíi ®iÓm sau cña u vai (®o b»ng th−íc gËy).

33

+ Vßng ngùc: Chu vi lång ngùc t¹i ®iÓm tiÕp gi¸p phÝa sau cña x−¬ng b¶ vai (®o b»ng th−íc d©y).

+ Dµi th©n chÐo (®èi víi tr©u bß): Kho¶ng çch tõ phÝa tr−íc cña khíp b¶ vai-çnh tay ®Õn mám sau cña u x−¬ng ngåi (®o b»ng th−íc gËy).

+ Dµi th©n (®èi víi lîn): Kho¶ng çch tõ ®iÓm gi÷a cña ®−êng nèi gi÷a 2 gèc tai tíi ®iÓm tiÕp gi¸p gi÷a vïng khum vµ vïng ®u«i (®o s¸t da, b»ng th−íc d©y).

H×nh 2.1. Ba chiÒu ®o chñ yÕu trªn c¬ thÓ bß

Çc chiÒu ®o trªn cßn ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh khèi l−îng cña con vËt. Sau ®©y lµ mét vµi c«ng thøc −íc tÝnh khèi l−îng tr©u, bß, lîn:

Khèi l−îng tr©u ViÖt Nam (kg) = 88,4 (Vßng ngùc)2 x Dµi th©n chÐo 2 x Dµi th©n chÐo Khèi l−îng bß vµng (kg) = 89,8 (Vßng ngùc)

Khèi l−îng lîn (kg) = [(Vßng ngùc)2x Dµi th©n]/14.400

Trong çc c«ng thøc trªn, ®¬n vÞ tÝnh chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n chÐo cña tr©u bß lµ mÐt, ®¬n vÞ tÝnh chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n cña lîn lµ cm.

- Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i nhÊt lµ ®¸nh gi¸ b»ng cho ®iÓm. Nguyªn t¾c cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ h×nh dung ra mét con vËt mµ mçi bé phËn c¬ thÓ cña nã ®Òu cã mét ngo¹i h×nh ®Ñp nhÊt, ®Æc tr−ng cho gièng vËt nu«i mµ ng−êi ta mong muèn. Cã thÓ nãi ®ã lµ con vËt lý t−ëng cña mét gièng, çc bé phËn cña nã ®Òu ®¹t ®−îc ®iÓm tèi ®a trong thang ®iÓm ®¸nh gi¸. So s¸nh ngo¹i h×nh cña tõng bé phËn gi÷a con vËt cÇn ®¸nh gi¸ víi con vËt lý t−ëng ®Ó cho ®iÓm tõng bé phËn. §iÓm tæng hîp cña con vËt lµ tæng sè ®iÓm cña çc bé phËn. Trong mét sè tr−êng hîp, tuú tÝnh chÊt quan träng cña tõng bé phËn ®èi víi h−íng chän läc, ng−êi ta cã thÓ nh©n ®iÓm ®· cho víi çc hÖ sè kh¸c nhau tr−íc khi céng ®iÓm chung. Cuèi cïng c¨n cø vµo tæng sè ®iÓm ngo¹i h×nh ®¹t ®−îc ®Ó ph©n lo¹i con vËt. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nµy cã nhiÒu −u ®iÓm, th−êng ®−îc tiªu chuÈn ho¸ ®Ó thèng nhÊt gi÷a nh÷ng ng−êi ®¸nh gi¸. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ cã thÓ dïng cho viÖc xö lý lùa chän con vËt ë çc thÕ hÖ sau.

Theo Tiªu chuÈn lîn gièng cña n−íc ta (TCVN.1280-81), viÖc ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh lîn ®−îc thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p cho ®iÓm 6 bé phËn, nh©n hÖ sè kh¸c nhau víi tõng bé phËn. Ch¼ng h¹n, ®iÓm tèi ®a ngo¹i h×nh cho tõng bé phËn ®èi víi lîn n¸i Mãng Çi lµ 5 ®iÓm, 6 bé phËn ®−îc nh©n víi çc hÖ sè kh¸c nhau nh− sau:

34

1/ §Çu vµ cæ 1 2/ Vai vµ ngùc 2 3/ L−ng s−ên vµ bông 3 4/ M«ng vµ ®ïi sau 3 5/ Bèn ch©n 3 6/ Vó vµ bé phËn sinh dôc 3

Cuèi cïng c¨n cø vµo ®iÓm tæng sè ®Ó xÕp cÊp ngo¹i h×nh theo çc thang bËc: ®Æc cÊp, cÊp I, cÊp II, cÊp III vµ cÊp IV.

HiÖn nay, trong tiªu chuÈn chän läc ngo¹i h×nh bß s÷a ë çc n−íc ch©u ¢u vµ Mü, ngoµi chiÒu cao c¬ thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng çch ®o cao khum (kho¶ng çch tõ mÆt ®Êt tíi ®iÓm cao nhÊt ë phÇn khum con vËt), ng−êi ta sö dông thang ®iÓm tõ 1 tíi 9 ®Ó cho ®iÓm 13 bé phËn kh¸c nhau (gäi lµ çc tÝnh tr¹ng tuyÕn tÝnh). §iÓm tæng céng cña con vËt còng lµ c¨n cø ®Ó ph©n ngo¹i h×nh thµnh 6 cÊp ®é kh¸c nhau.

Trong ch¨n nu«i gµ c«ng nghiÖp, ®Ó chän läc gµ ®Î trøng khi b−íc vµo thêi kú chuÈn bÞ ®Î, ng−êi ta c¨n cø vµo khèi l−îng con vËt, ®é réng cña x−¬ng h¸ng..., møc ®é ph¸t triÓn vµ mµu s¾c cña mµo... ®Ó chän läc.

2.2. TÝnh tr¹ng vÒ sinh tr−ëng

Sinh tr−ëng lµ sù t¨ng thªm vÒ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña tõng bé phËn hay cña toµn c¬ thÓ con vËt. Thùc chÊt cña sinh tr−ëng chÝnh lµ sù t¨ng tr−ëng vµ ph©n chia cña çc tÕ bµo trong c¬ thÓ vËt nu«i. §Ó theo dâi çc tÝnh tr¹ng sinh tr−ëng cña vËt nu«i cÇn ®Þnh kú c©n, ®o, ®ong çc c¬ quan bé phËn hay toµn c¬ thÓ con vËt. Kho¶ng çch gi÷a çc lÇn c©n, ®o, ®ong nµy phô thuéc vµo lo¹i vËt nu«i vµ môc ®Ých theo dâi ®¸nh gi¸. Ch¼ng h¹n: ®èi víi lîn con, th−êng c©n khèi l−îng lóc s¬ sinh, 21 ngµy tuæi, cai s÷a mÑ. §èi víi lîn thÞt, th−êng c©n khèi l−îng khi b¾t ®Çu nu«i, kÕt thóc nu«i vµ ë tõng th¸ng nu«i. §Ó biÓu thÞ tèc ®é sinh tr−ëng cña vËt nu«i, ng−êi ta th−êng sö dông 3 ®é sinh tr−ëng sau ®©y:

§é sinh tr−ëng tÝch luü

§é sinh tr−ëng tÝch luü lµ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i çc thêi ®iÓm sinh tr−ëng, nghÜa lµ çc thêi ®iÓm thùc hiÖn çc phÐp ®o.

§é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi

§é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian. C«ng thøc tÝnh nh− sau:

35

12

12

ttVV

A−−

=

trong ®ã, A: ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi V , t : khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm t2 2 2

V , t : khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm t1 1 1

Ch¼ng h¹n: Khèi l−îng 1 lîn thÞt lóc 5 vµ 6 th¸ng tuæi lÇn l−ît lµ 46 vµ 70 kg, ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ: A = (70 - 46)/(6-5) = 24 kg/th¸ng. NÕu gi÷a 2 th¸ng tuæi nµy cã sè ngµy lµ 30 th×: A = (70.000 - 46.000)/30 = 800 g/ngµy.

§é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi

§é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi lµ tû lÖ phÇn tr¨m khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña c¬ thÓ hay tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng thªm so víi trung b×nh cña hai thêi ®iÓm sinh tr−ëng sau vµ tr−íc. §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi th−êng ®−îc biÓu thÞ b»ng sè phÇn tr¨m,

c«ng thøc tÝnh nh− sau:

1002/)(

(%)12

12 xVV

VVR

+−

=

trong ®ã, R(%): ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi (%) V : khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm sau 2

V : khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm tr−íc 1

Ch¼ng h¹n: Còng lîn thÞt trªn, ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi lµ:

R(%) = [(70 - 46)/(70 + 46)/2] x 100 = 41,38%.

VÝ dô: Çc sè liÖu theo dâi khèi l−îng gµ Ri qua çc tuÇn tuæi (®é sinh tr−ëng tÝch luü) vµ çc tÝnh to¸n ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi, ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi ®−îc nªu trong b¶ng 2.1:

B¶ng 2.1. §é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña gµ Ri

Ngµy 1 TuÇn 1 TuÇn 2 TuÇn 3 TuÇn 4 TuÇn 5 TuÇn 6

§é sinh tr−ëng tÝch luü (g) 27,4 42,6 75,4 124,0 171,3 248,5 327,5§é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi (g/ngµy) 2,2 4,7 7,0 6,8 11,0 11,3§é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi (%) 43,5 55,5 48,8 32,0 36,8 27,4

36

Çc ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña khèi l−îng gµ Ri nh− sau:

§å thÞ sinh tr−ëng tÝch luü

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

350.0

1 2 3 4 5 6 7

TuÇn tuæi

Khè

i l−î

ng (

g)

§å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

1 2 3 4 5 6

TuÇn tuæi

g/ng

µy

§å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

1 2 3 4 5 6

TuÇn tuæi

(%)

H×nh 2.2. Çc ®å thÞ sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi

Theo quy luËt chung, ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü cã d¹ng ®−êng cong h×nh ch÷ S víi çc pha sinh tr−ëng chËm, sinh tr−ëng nhanh, sinh tr−ëng chËm vµ cuèi cïng lµ pha c©n b»ng. §å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi cã d¹ng ®−êng cong gÇn nh− h×nh parabon víi pha sinh tr−ëng nhanh, ®¹t cùc ®¹i sau ®ã lµ pha sinh tr−ëng chËm. §å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi cã d¹ng ®−êng cong gÇn nh− h×nh hyperbon: liªn tôc gi¶m dÇn theo løa tuæi. Cã thÓ so s¸nh ®−êng cong sinh tr−ëng thùc tÕ víi ®−êng cong sinh tr−ëng lý thuyÕt ®Ó ph©n tÝch, t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n ¶nh h−ëng cña çc sù sai kh¸c. Ch¼ng h¹n, trªn çc ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña khèi l−îng gµ Ri cã hiÖn t−îng kh¸c th−êng ë 4 tuÇn tuæi, ®å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi còng cã hiÖn t−îng kh¸c th−êng ë tuÇn tuæi thø nhÊt. Cã thÓ cho r»ng, viÖc kh«ng cung cÊp ®ñ nhiÖt ®é cho gµ con khi míi në, còng nh− chÕ ®é dinh d−ìng cho gµ con kh«ng hîp lý ë 4 tuÇn tuæi lµ nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng kh¸c th−êng nµy.

Trong nghiªn cøu ®¸nh gi¸ sinh tr−ëng cña vËt nu«i hiÖn nay, ng−êi ta th−êng theo dâi sinh tr−ëng cña chóng ë çc thêi ®iÓm kh¸c nhau, sau ®ã tÝnh to¸n hµm sinh tr−ëng vµ ph©n tÝch ®¸nh gi¸. Hµm sinh tr−ëng cña vËt nu«i ®−îc sö dông lµ hµm c¬ sè e, çc tham sè quan träng lµ ®−êng tiÖm cËn sinh tr−ëng (chØ møc sinh tr−ëng tèi ®a mµ con vËt cã thÓ ®¹t ®−îc), ®iÓm uèn (ranh giíi gi÷a çc pha sinh tr−ëng nhanh vµ chËm). Çc hµm sinh tr−ëng nµy rÊt quan träng ®èi víi viÖc dù ®o¸n tèc ®é sinh tr−ëng còng viÖc nh− khai th¸c tèt nhÊt tèc ®é sinh tr−ëng cña vËt nu«i ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt.

37

2.3. Çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm

2.3.1. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s÷a

§èi víi vËt nu«i lÊy s÷a, ng−êi ta theo dâi ®¸nh gi¸ çc tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - S¶n l−îng s÷a trong 1 chu kú tiÕt s÷a: Lµ tæng l−îng s÷a v¾t ®−îc trong 10 th¸ng

tiÕt s÷a (305 ngµy); - Tû lÖ mì s÷a: Lµ tû lÖ mì s÷a trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a. §Þnh kú mçi th¸ng

ph©n tÝch hµm l−îng mì s÷a 1 lÇn, c¨n cø vµo hµm l−îng mì s÷a ë çc kú ph©n tÝch vµ s¶n l−îng s÷a hµng th¸ng ®Ó tÝnh tû lÖ mì s÷a.

- Tû lÖ protein s÷a: Lµ tû lÖ protein trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a. Çch x¸c ®Þnh vµ tÝnh to¸n t−¬ng tù nh− ®èi víi tû lÖ mì s÷a.

B¶ng 2.2. S¶n l−îng s÷a, tû lÖ mì s÷a, protein s÷a cña mét vµi gièng bß

S¶n l−îng s÷a 305

ngµy

Tû lÖ Tû lÖ

protein s÷a (%)

mì s÷a

Nguån Lo¹i bß

tµi liÖu (kg) (%)

Holstein Friesian nu«i t¹i Hµ Lan

8.003 4,37 3,43 Sæ gièng bß Hµ Lan 1997-1998

Lang tr¾ng ®á nu«i t¹i Hµ Lan 6.975 4,43 3,53

F1 (Holstein x Lai Sind) nu«i t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh

3.643 3,78 3,33

F2 (3/4 Holstein, 1/4 Lai Sind) nu«i t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh

3.796 3,70 3,27

NguyÔn Quèc §¹t (1999) F3 (7/8 Holstein, 1/8 Lai Sind)

nu«i t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh

3.415 3,67 3,23

§Ó so s¸nh s¶n l−îng s÷a cña çc bß s÷a cã tû lÖ mì s÷a kh¸c nhau, ng−êi ta quy ®æi vÒ s÷a tiªu chuÈn. S÷a tiªu chuÈn lµ s÷a cã tû lÖ mì 4%. C«ng thøc quy ®æi nh− sau:

SLSTC (kg) = 0,4 SLSTT (kg) x 15 F(kg)

trong ®ã, SLSTC: S¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn (s÷a cã tû lÖ mì 4%), tÝnh ra kg

SLSTT: S¶n l−îng s÷a thùc tÕ, tÝnh ra kg F : S¶n l−îng mì s÷a (kg)

38

0,4 vµ 15: Çc hÖ sè quy ®æi (mçi kg s÷a ®· khö mì t−¬ng ®−¬ng víi 0,4 kg s÷a tiªu chuÈn; mçi kg mì s÷a t−¬ng ®−¬ng víi 15 kg s÷a tiªu chuÈn).

VÝ dô: Bß çi A cã s¶n l−îng s÷a/chu kú 305 ngµy lµ 2750 kg, tû lÖ mì s÷a trung b×nh lµ 4,2%. Bß çi B cã s¶n l−îng s÷a/chu kú 305 ngµy lµ 2800 kg, tû lÖ mì s÷a trung b×nh lµ 4%. Quy ®æi ra s÷a tiªu chuÈn nh− sau:

= 2750 x 0,042 = 115,5 kg S¶n l−îng mì s÷a cña bß A: FA

S¶n l−îng mì s÷a cña bß B: F = 2800 x 0,040 = 112,0 kg B

SLSTC (kg) cña bß A: SLSTC = (0,4 x 2750) + (15 x 115,5) = 2.832,5 kg A

SLSTC (kg) cña bß B: SLSTCB = (0,4 x 2800) + (15 x 112,0) = 2.800,0 kg B

Chó ý r»ng: trong vÝ dô nµy sau khi tÝnh to¸n ta thÊy s¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn cña bß B ®óng b»ng s¶n l−îng s÷a cña nã, lý do lµ bß B cã tû lÖ mì s÷a 4%, ®óng b»ng tû lÖ mì s÷a tiªu chuÈn.

§èi víi lîn, do kh«ng thÓ trùc tiÕp v¾t s÷a lîn ®−îc nªn ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng cho s÷a cña lîn ng−êi ta sö dông khèi l−îng toµn æ lîn con ë 21 ngµy tuæi. Lý do ®¬n gi¶n lµ l−îng s÷a lîn mÑ t¨ng dÇn tõ ngµy ®Çu tiªn sau khi ®Î, ®¹t cao nhÊt lóc 3 tuÇn tuæi, sau ®ã gi¶m dÇn. MÆt kh¸c, cho tíi 21 ngµy tuæi, lîn con chñ yÕu sèng b»ng s÷a mÑ, l−îng thøc ¨n bæ sung thªm lµ kh«ng ®¸ng kÓ.

2.3.2. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt

§èi víi vËt nu«i lÊy thÞt, ng−êi ta theo dâi çc tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - T¨ng träng trung b×nh trong thêi gian nu«i: Lµ khèi l−îng t¨ng trung b×nh trong

®¬n vÞ thêi gian mµ con vËt ®¹t ®−îc trong suèt thêi gian nu«i. Ng−êi ta th−êng tÝnh b»ng sè gam t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy (g/ngµy).

- Tiªu tèn thøc ¨n cho 1 kg t¨ng träng: Lµ sè kg thøc ¨n chi phÝ trung b×nh cho mçi kg t¨ng träng mµ con vËt ®¹t ®−îc trong thêi gian nu«i.

- Tuæi giÕt thÞt: Lµ sè ngµy tuæi vËt nu«i ®¹t ®−îc khèi l−îng giÕt thÞt theo quy ®Þnh.

- Çc tû lÖ thÞt khi giÕt thÞt: + §èi víi lîn: Tû lÖ thÞt mãc hµm (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u,

l«ng, phñ t¹ng so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt xÎ (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n - gäi lµ khèi l−îng thÞt xÎ - so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ n¹c (khèi l−îng thÞt n¹c so víi khèi l−îng thÞt xÎ). Trªn con vËt sèng, ng−êi ta ®o ®é dµy mì l−ng ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên cuèi cïng b»ng kim th¨m hoÆc b»ng m¸y siªu ©m. Gi÷a ®é dµy mì l−ng vµ tû lÖ n¹c cña th©n thÞt cã mèi t−¬ng quan ©m rÊt

39

chÆt chÏ, v× vËy nh÷ng con lîn cã ®é dµy mì l−ng máng sÏ cã tû lÖ n¹c trong th©n thÞt cao vµ ng−îc l¹i.

+ §èi víi tr©u, bß, dª: Tû lÖ thÞt xÎ (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, da, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt tinh (khèi l−îng thÞt so víi khèi l−îng sèng).

+ §èi víi gia cÇm: Tû lÖ th©n thÞt (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, çnh, ch©n - gäi lµ khèi l−îng th©n thÞt- so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt ®ïi, tû lÖ thÞt ngùc (khèi l−îng thÞt ®ïi, thÞt ngùc so víi khèi l−îng th©n thÞt).

B¶ng 2.3. Mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt thÞt cña mét sè gièng lîn

Dµy mì l−ng (mm)

T¨ng träng trung b×nh (g/ngµy)

Tiªu tèn thøc ¨n (kg TA/kg P)

Tû lÖ n¹c (%)

Nguån Gièng lîn tµi liÖu

PiÐtrain 628,0 2,92 20,0 69,5 Leroy (1996)

nu«i t¹i BØ

Yorkshire nu«i t¹i ViÖt Nam

590,6 2,96 15,1

Landrace nu«i t¹i ViÖt Nam

510,1 2,96 14,7

§Æng Vò B×nh * (1999)

* Çc kÕt qu¶ theo dâi t¹i Tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt lîn ®ùc gièng An Kh¸nh, Hµ T©y

2.3.3. N¨ng suÊt sinh s¶n

§èi víi vËt nu«i dïng ®Ó sinh s¶n, çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt chñ yÕu bao gåm:

+ Con çi:

- Tuæi phèi gièng løa ®Çu: Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng. - Tuæi ®Î løa ®Çu: Tuæi ®Î løa ®Çu tiªn. - Kho¶ng çch gi÷a hai løa ®Î: Sè ngµy tõ løa ®Î tr−íc tíi løa ®Î sau. - Tû lÖ thô thai: Sè çi thô thai so víi tæng sè çi ®−îc phèi gièng. - Tû lÖ ®Î: Sè çi ®Î so víi tæng sè çi cã kh¶ n¨ng sinh s¶n (víi tr©u bß, dª,

ngùa). - Sè con ®Î ra cßn sèng sau khi ®Î 24 giê, sè con cßn sèng khi cai s÷a, sè løa

®Î/n¸i/n¨m, sè con cai s÷a/n¸i/n¨m (víi lîn); tû lÖ ®Î 1 con/løa, sinh ®«i, sinh ba (víi dª, cõu).

- Khèi l−îng s¬ sinh, cai s÷a: Khèi l−îng con vËt c©n lóc s¬ sinh, lóc cai s÷a.

+ Con ®ùc:

- Tuæi b¾t ®Çu sö dông phèi gièng: Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng.

40

- PhÈm chÊt tinh dÞch: Tæng sè tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô thai trong 1 lÇn xuÊt tinh (ký hiÖu lµ: VAC). VAC lµ tÝch sè cña 3 tÝnh tr¹ng: l−îng tinh dÞch bµi xuÊt trong 1 lÇn xuÊt tinh (dung tÝch: V); sè l−îng tinh trïng/1ml tinh dÞch (nång ®é: C); tû lÖ tinh trïng cã vËn ®éng th¼ng tiÕn (ho¹t lùc: A).

B¶ng 2.4. N¨ng suÊt sinh s¶n cña mét sè gièng lîn nu«i t¹i ViÖt Nam

(§Æng Vò B×nh, 1999)

Mãng Çi* Yorkshire* Landrace* x x x

n Cv% n Cv% n Cv%± m ± m ± mx x x

418,5± 27,8

Tuæi ®Î løa ®Çu 472,3 (ngµy)

303 ± 5,9

21,9 226 15,1 86 409,3

13,5±44,1

Kho¶ng çch 196,2 178,4179,0± 7,01657 18,7 648 20,8 293 19,7

± 0,9 ±10,42 løa ®Î (ngµy)

10,6 Sè con ®Î ra 9,8 9,9

± 0,06

2291 26,2 889 28,0 380 27,3± 0,3 ±0,5cßn sèng (con)

9,2 Sè con ®Ó nu«i 9,4 9,2

± 0,03

2291 15,2 841 12,5 359 13,1± 0,3 ±0,5(con)

7,6 Sè con cai s÷a** 8,2 8,2

± 0,04

1912 22,5 798 17,8 335 17,4± 0,3 ±0,5(con)

Khèi l−îng TB 0,58 1,2 1,2

± 0,01

lîn con s¬ sinh (kg)

2291 16,3 885 15,1 379 15,5± 0,04 ±0,06

Khèi l−îng TB ** 6,3 8,1 8,2

± 0,03

lîn con cai s÷a (kg)

1912 22,7 798 16,0 335 15,6± 0,3 ±0,5

Ghi chó: * Lîn Mãng Çi nu«i t¹i çc tr¹i gièng ë Tam §¶o (VÜnh Phóc), §«ng TriÒu (Qu¶ng Ninh), Thµnh T« (H¶i Phßng); lîn Yorkshire vµ Landrace nu«i t¹i XÝ nghiÖp lîn gièng Mü V¨n (H−ng Yªn). ** Lîn Mãng Çi cai s÷a lóc 60 ngµy tuæi, lîn Yorkshire vµ Landrace cai s÷a lóc 35 ngµy tuæi.

41

B¶ng 2.5. PhÈm chÊt tinh dÞch cña mét sè gièng vËt nu«i ë ViÖt Nam

Dung l−îng

Gièng Ho¹t lùc Nång ®é (C) VAC Nguån vËt nu«i (A) (triÖu/ml) (triÖu) tµi liÖu

(V) (ml)

Lîn Yorkshire

20.400-52.560

150-292 0,8-0,9 170-200

Lîn Landrace 150-200 0,8-0,9 150-190 18.000-34.200

D−¬ng §×nh Long (1996)

Lîn Mãng Çi

90-170 0,7-0,9 32-58 2.016-8.874

Bß Holstein 5,76 0,62 894,8 3195,5 Hµ V¨n Chiªu (1999) Bß Zebu 4,52 0,59 938,8 2503,6

§Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt trøng ë gia cÇm, ng−êi ta theo dâi çc tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau:

- Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn: Ngµy tuæi cña ®µn m¸i khi b¾t ®Çu cã 5% tæng sè m¸i ®Î trøng.

- S¶n l−îng trøng/n¨m: Sè trøng trung b×nh cña 1 m¸i ®Î trong 1 n¨m. - Khèi l−îng trøng: Khèi l−îng trung b×nh cña çc qu¶ trøng ®Î trong n¨m. - Çc tÝnh tr¹ng vÒ phÈm chÊt trøng (®−êng kÝnh dµi, ®−êng kÝnh réng, chØ sè h×nh

th¸i: réng/dµi, tû lÖ çc phÇn cÊu thµnh qu¶ trøng: lßng ®á, lßng tr¾ng, vá,...)

B¶ng 2.6. N¨ng suÊt trøng cña mét sè gièng gia cÇm nu«i t¹i ViÖt Nam

S¶n l−îng trøng

(qu¶/n¨m)

Khèi l−îng trøng (g)

Çc gièng gia cÇm Nguån tµi liÖu

Trung t©m Nghiªn cøu gia cÇm

Gµ Ri 80-120 38-42

Trung t©m Nghiªn cøu gia cÇm

Gµ Leghorn 250-260 53-55

VÞt Cá 188-246 68,2-70,7 Lª Xu©n §ång (1994) VÞt Khaki Campbell 254-280 64-66 TrÇn Thanh V©n (1998)

42

Çc tÝnh tr¹ng theo dâi, ®¸nh gi¸ vÒ sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm nªu trªn ®Òu lµ çc tÝnh tr¹ng sè l−îng, chóng ta cÇn hiÓu biÕt râ vÒ b¶n chÊt cña çc tÝnh tr¹ng nµy.

2.4. Çc ph−¬ng ph¸p m« t¶, ®¸nh gi¸ çc tÝnh tr¹ng sè l−îng

§Ó m« t¶, ®¸nh gi¸ çc tÝnh tr¹ng c¬ b¶n cña c«ng t¸c gièng, ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p thèng kª øng dông trong sinh häc.

Çc tham sè thèng kª m« t¶ sau ®©y th−êng ®−îc sö dông:

- Trung b×nh sè häc: Lµ tham sè ®Æc tr−ng cho gi¸ trÞ chÝnh gi÷a cña sù ph©n bè çc gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. Ký hiÖu gi¸ trÞ trung b×nh sè häc (gäi t¾t lµ trung b×nh) lµ x

Gi¸ trÞ trung b×nh ®−îc tÝnh b»ng:

n

xx

n

ii∑

== 1_

: gi¸ trÞ cña çc quan s¸t trong ®ã, xi

n : sè l−îng çc quan s¸t - Ph−¬ng sai: Tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña çc gi¸ trÞ quan s¸t

®−îc. Ký hiÖu ph−¬ng sai lµ s2. Gi¸ trÞ cña ph−¬ng sai ®−îc tÝnh b»ng:

11

2_

2

−

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ −

=∑=

n

xxs

n

ii

: gi¸ trÞ cña çc quan s¸t trong ®ã, xi

x

Gi¸ trÞ cña ®é lÖch tiªu chuÈn ®−îc tÝnh b»ng:

ai, ®é lÖch tiªu chuÈn nªu trªn ®Òu ®−î

lµ μ

u lµ σ

: gi¸ trÞ trung b×nh n : sè l−îng çc quan s¸t - §é lÖch tiªu chuÈn: Còng nh− ph−¬ng sai, ®é lÖch tiªu chuÈn lµ tham sè ®Æc

tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña çc gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. §é lÖch tiªu chuÈn b»ng c¨n bËc hai cña ph−¬ng sai. Ký hiÖu ®é lÖch tiªu chuÈn lµ s.

2ss =CÇn chó ý lµ: çc gi¸ trÞ trung b×nh, ph−¬ng sc tÝnh to¸n trªn c¬ së çc mÉu quan s¸t rót ra tõ mét quÇn thÓ. Çc tham sè thèng

kª ®Æc tr−ng cho quÇn thÓ sÏ lµ: Trung b×nh quÇn thÓ, ký hiÖuPh−¬ng sai quÇn thÓ, ký hiÖu lµ σ2

§é lÖch tiªu chuÈn quÇn thÓ, ký hiÖ

43

- Sai sè cña sè trung b×nh: Lµ tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña gi¸ trÞ trung b×nh ®· ®−îc tÝnh to¸n trªn c¬ së çc mÉu quan s¸t rót ra tõ quÇn thÓ. Ký hiÖu sai

sè cña sè trung b×nh lµ mnsmx =

x: - HÖ sè biÕn ®éng: Lµ tû lÖ phÇn tr¨m gi÷a ®é lÖch tiªu chuÈn vµ trung b×nh cña

mÉu. Ký hiÖu hÖ sè biÕn ®éng lµ Cv, ®¬n vÞ tÝnh phÇn tr¨m.

100(%)−

=x

sCv

- HÖ sè t−¬ng quan: Dïng ®Ó biÓu thÞ møc ®é quan hÖ gi÷a 2 tÝnh tr¹ng x vµ y.

HÖ sè t−¬ng quan lµ tû sè gi÷a hiÖp ph−¬ng sai (covariance) cña x vµ y víi tÝch cña hai ®é lÖch tiªu chuÈn x vµ ®é lÖch tiªu chuÈn y. HiÖp ph−¬ng sai cña x vµ y biÓu thÞ mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a hai ®¹i l−îng x vµ y, ®−îc ký hiÖu lµ s : xy

11

−

∑ −−= =

−−

n

)yy)(xx(s

n

iii

xy

trong ®ã, x : çc gi¸ trÞ quan s¸t cña tÝnh tr¹ng x i

x : gi¸ trÞ trung b×nh cña tÝnh tr¹ng x y : çc gi¸ trÞ quan s¸t t−¬ng øng cña tÝnh tr¹ng y i

y : gi¸ trÞ trung b×nh cña tÝnh tr¹ng y n: sè l−îng çc cÆp gi¸ trÞ quan s¸t x vµ y

: Ký hiÖu hÖ sè t−¬ng quan gi÷a x vµ y lµ rxy

∑ −∑ −

∑ −−==

=

−

=

−

=

−−

n

ii

n

ii

n

iii

yx

xyxy

)yy()xx(

)yy)(xx(

sss

r

1

2

1

2

1

cã gi¸ trÞ biÕn ®éng trong ph¹m vi -1 tíi +1. rxy

= 0: gi÷a x vµ y kh«ng cã t−¬ng quan; NÕu rxy

rxy > 0: gi÷a x vµ y cã mèi t−¬ng quan thuËn, nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i th× gi¸ trÞ cña y còng t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i vµ ng−îc l¹i;

rxy < 0: gi÷a x vµ y cã mèi t−¬ng quan nghÞch, nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i th× gi¸ trÞ cña y l¹i gi¶m ®i hoÆc t¨ng lªn vµ ng−îc l¹i.

44

- HÖ sè håi quy tuyÕn tÝnh: Ph−¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh y theo x cã d¹ng: y = b x + a trong ®ã, y : gi¸ trÞ çc quan s¸t cña tÝnh tr¹ng y (tÝnh tr¹ng phô thuéc); x : gi¸ trÞ çc quan s¸t cña tÝnh tr¹ng x (tÝnh tr¹ng ®éc lËp); b : hÖ sè håi quy cña y theo x; a : h»ng sè. HÖ sè håi quy tuyÕn tÝnh cña y theo x lµ tû sè gi÷a hiÖp ph−¬ng sai cña hai tÝnh

tr¹ng x vµ y víi ph−¬ng sai cña tÝnh tr¹ng x (tÝnh tr¹ng ®éc lËp).

∑ −

∑ −−==

=

−=

−−

n

ii

n

iii

x

xy

)xx(

)yy)(xx(

ss

b

1

2

12

Gi¸ trÞ cña b biÓu thÞ møc ®é phô thuéc tuyÕn tÝnh cña y vµo sù thay ®æi cña x, khi

x t¨ng gi¶m 1 ®¬n vÞ th× y t¨ng gi¶m b ®¬n vÞ t−¬ng øng.

2.5. ¶nh h−ëng cña di truyÒn vµ ngo¹i c¶nh ®èi víi çc tÝnh tr¹ng sè l−îng

Di truyÒn vµ m«i tr−êng lµ 2 nh©n tè ¶nh h−ëng chñ yÕu tíi çc tÝnh tr¹ng sè l−îng. M« h×nh cña sù ¶nh h−ëng nµy nh− sau: P = G + E trong ®ã, P : Gi¸ trÞ kiÓu h×nh G : Gi¸ trÞ kiÓu gen E : Sai lÖch m«i tr−êng

- Gi¸ trÞ kiÓu h×nh (gi¸ trÞ phenotyp): lµ gi¸ trÞ c©n ®o ®ong ®Õm ®−îc cña tÝnh tr¹ng sè l−îng;

- Gi¸ trÞ kiÓu gen (gi¸ trÞ genotyp): do toµn bé çc gen mµ ç thÓ cã g©y nªn;

- Sai lÖch m«i tr−êng: do tÊt c¶ çc yÕu tè kh«ng ph¶i di truyÒn g©y nªn sù sai kh¸c gi÷a gi¸ trÞ kiÓu gen vµ gi¸ trÞ kiÓu h×nh.

Gi¸ trÞ kiÓu gen chÞu ¶nh h−ëng bëi 3 lo¹i t¸c ®éng cña çc gen, ®ã lµ t¸c ®éng céng gép, t¸c ®éng tréi vµ t¸c ®éng t−¬ng t¸c. M« h×nh vÒ çc t¸c ®éng gen nµy nh− sau: G = A + D + I trong ®ã, G : gi¸ trÞ kiÓu gen A : gi¸ trÞ céng gép D : Sai lÖch tréi I : Sai lÖch t−¬ng t¸c

45

- Gi¸ trÞ céng gép, cßn ®−îc gäi lµ gi¸ trÞ gièng, lµ gi¸ trÞ kiÓu gen do t¸c ®éng céng gép cña tõng alen g©y nªn. Çc alen nµy kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña bÊt kú mét alen nµo kh¸c, ¶nh h−ëng chung cña chóng t¹o nªn gi¸ trÞ di truyÒn cña tÝnh tr¹ng. Khi chuyÓn giao tõ thÕ hÖ tr−íc sang thÕ hÖ sau, bè hoÆc mÑ sÏ truyÒn cho ®êi con 1/2 gi¸ trÞ céng gép cña m×nh, v× vËy ng−êi ta cßn gäi gi¸ trÞ céng gép lµ gi¸ trÞ gièng.

- Sai lÖch tréi: Sù t−¬ng t¸c lÉn nhau cña 2 alen trªn cïng mét locut g©y ra t¸c ®éng tréi. Trong m« h×nh vÒ çc t¸c ®éng di truyÒn, t¸c ®éng tréi lµ mét nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ kiÓu gen vµ gi¸ trÞ céng gép, v× vËy ta gäi lµ sai lÖch tréi.

- Sai lÖch t−¬ng t¸c: Çc t−¬ng t¸c g©y ra bëi hai hay nhiÒu alen ë çc locut hoÆc çc nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau, bëi çc alen víi çc cÆp alen trªn cïng mét locut, hoÆc bëi çc cÆp alen víi nhau t¹o nªn t¸c ®éng t−¬ng t¸c (hoÆc cßn gäi lµ t¸c ®éng ¸t gen). Trong m« h×nh vÒ çc t¸c ®éng di truyÒn, t¸c ®éng t−¬ng t¸c còng lµ mét nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ kiÓu gen vµ gi¸ trÞ céng gép, v× vËy ta gäi lµ sai lÖch t−¬ng t¸c.

Ng−êi ta ph©n chia ¶nh h−ëng m«i tr−êng thµnh 2 lo¹i: - ¶nh h−ëng m«i tr−êng chung, ký hiÖu Eg (cßn gäi lµ m«i tr−êng th−êng xuyªn: Ep): do çc yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng mét çch th−êng xuyªn tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng cña vËt nu«i, ch¼ng h¹n: tËp qu¸n, quy tr×nh ch¨n nu«i; - ¶nh h−ëng m«i tr−êng riªng, ký hiÖu E (cßn gäi lµ m«i tr−êng t¹m thêi: Es t): do çc yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng mét çch kh«ng th−êng xuyªn tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng cña vËt nu«i, ch¼ng h¹n nh÷ng thay ®æi vÒ thøc ¨n, thêi tiÕt, tuæi t¸c ®èi víi vËt nu«i.

+ E Nh− vËy: E = Eg s

hoÆc: E = Ep + Et

trong ®ã: E : Sai lÖch m«i tr−êng; : Sai lÖch m«i tr−êng chung; Eg

: Sai lÖch m«i tr−êng riªng; Es

Ep : Sai lÖch m«i tr−êng th−êng xuyªn; : Sai lÖch m«i tr−êng t¹m thêi. Et

Do vËy: P = G + E + Eg s

P = A + D + I + E + Eg s

46

3. Chän gièng vËt nu«i

3.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ chän gièng vËt nu«i

Môc ®Ých cña chän gièng lµ ph¶i chän ®óng ®−îc nh÷ng vËt gièng tèt. Quan niÖm vËt gièng tèt thay ®æi theo thêi gian, g¾n liÒn víi hiÓu biÕt cña ng−êi lµm c«ng t¸c gièng, víi c¬ së vËt chÊt kü thuËt ®−îc sö dông phôc vô cho viÖc ®¸nh gi¸ con vËt còng nh− yªu cÇu cña thÞ tr−êng ®èi víi s¶n phÈm cña vËt nu«i. §Ó n¾m ®−îc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ chän gièng vËt nu«i, cÇn hiÓu ®−îc mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n sau:

3.1.1. HiÖu qu¶ chän läc vµ li sai chän läc

- HiÖu qu¶ chän läc (cßn gäi lµ ®¸p øng chän läc), ký hiÖu R, lµ sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña ®êi con sinh ra tõ nh÷ng bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ.

- Li sai chän läc, ký hiÖu S, lµ sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña çc bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ.

VÝ dô: Trong mét ®µn bß s÷a cã n¨ng suÊt trung b×nh 2500 kg/kú v¾t s÷a, chän ra nh÷ng bß cã n¨ng suÊt cao nhÊt; n¨ng suÊt trung b×nh cña chóng lµ 3500 kg. §êi con cña nh÷ng bß nµy cã n¨ng suÊt trung b×nh 2800 kg.

Ta cã: HiÖu qu¶ chän läc = Trung b×nh ®êi con - Trung b×nh toµn bé bè mÑ

R = 2800 kg - 2500 kg = 300 kg Li sai chän läc = Trung b×nh bè mÑ ®−îc chän läc - Trung b×nh toµn bé bè

mÑ S = 3500 kg - 2500 kg = 1000 kg

HiÖu qu¶ chän läc cña mét tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh b»ng tÝch gi÷a hÖ sè di truyÒn vµ li sai chän läc cña tÝnh tr¹ng ®ã: R = h2S

Nh− vËy, hai nh©n tè chñ yÕu ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ chän läc cña mét tÝnh tr¹ng ®ã lµ hÖ sè di truyÒn cña tÝnh tr¹ng vµ li sai chän läc ®èi víi tÝnh tr¹ng nµy.

3.1.2 HÖ sè di truyÒn

Cã hai kh¸i niÖm vÒ hÖ sè di truyÒn, ®ã lµ hÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng vµ hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp. HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng lµ tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh: σ2

G

HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng = σ2

P Trªn thùc tÕ, kh¸i niÖm hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp ®−îc sö dông réng r·i

h¬n vµ ký hiÖu lµ h2. HÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp lµ tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn

47

céng gép vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh. Sau ®©y ta sö dông kh¸i niÖm hÖ sè di truyÒn thay cho kh¸i niÖm hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp: σ2

A

HÖ sè di truyÒn: h2 = σ2

P HÖ sè di truyÒn cã gi¸ trÞ thÊp nhÊt b»ng 0 vµ cao nhÊt b»ng 1 (hoÆc tõ 0 tíi

100% theo çch biÓu thÞ b»ng phÇn tr¨m). Gi¸ trÞ cña hÖ sè di truyÒn phô thuéc vµo: lo¹i tÝnh tr¹ng, thêi gian vµ quÇn thÓ ®éng vËt mµ ta theo dâi (thêi gian vµ kh«ng gian) vµ ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh.

Çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm ë vËt nu«i th−êng ®−îc xÕp vµo ba nhãm kh¸c nhau vÒ hÖ sè di truyÒn: - Çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp (tõ 0 tíi 0,2): bao gåm çc tÝnh tr¹ng thuéc vÒ søc sinh s¶n nh− tû lÖ ®Î, tû lÖ nu«i sèng, sè con ®Î ra trong mét løa, s¶n l−îng trøng... - Çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn trung b×nh (tõ 0,2 tíi 0,4): bao gåm çc tÝnh tr¹ng vÒ tèc ®é sinh tr−ëng, chi phÝ thøc ¨n cho 1 kg t¨ng träng... - Çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao (tõ 0,4 trë lªn): bao gåm çc tÝnh tr¹ng thuéc vÒ phÈm chÊt s¶n phÈm nh− khèi l−îng trøng, tû lÖ mì s÷a, tû lÖ n¹c... B¶ng 2.6. Mét sè −íc tÝnh hÖ sè di truyÒn vÒ çc tÝnh tr¹ng s¶n xuÊt cña vËt nu«i (Theo Taylor, Bogart, 1988)

TÝnh tr¹ng h2 TÝnh tr¹ng h2

Bß thÞt: - Kho¶ng çch gi÷a 2 løa ®Î

0,10

Gµ: - Tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh dôc

0,35

- Tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh dôc 0,40 - S¶n l−îng trøng 0,25 - Khèi l−îng s¬ sinh 0,40 - Khèi l−îng trøng 0,40 - Khèi l−îng cai s÷a 0,30 - Khèi l−îng c¬ thÓ tr−ëng

thµnh 0,40

- T¨ng träng sau cai s÷a 0,45 - Tû lÖ Êp në 0,10 - Khèi l−îng c¬ thÓ tr−ëng thµnh 0,50 - Tû lÖ nu«i sèng 0,10

Bß s÷a: - Kh¶ n¨ng thô thai

0,05

Lîn: - Sè con ®Î ra/æ

0,10

- Khèi l−îng s¬ sinh 0,50 - Khèi l−îng s¬ sinh 0,05 - S¶n l−îng s÷a 0,25 - Khèi l−îng toµn æ khi cai s÷a 0,15 - S¶n l−îng mì s÷a 0,25 - T¨ng träng sau cai s÷a 0,30 - S¶n l−îng protein s÷a 0,25 - §é dµy mì cña th©n thÞt 0,50 - MÉn c¶m víi bÖnh viªm vó 0,10 - DiÖn tÝch "m¾t thÞt" 0,45 - Khèi l−îng c¬ thÓ tr−ëng thµnh 0,35 - Tû lÖ n¹c 0,45 - Tèc ®é tiÕt s÷a 0,30

48

HÖ sè di truyÒn cã ý nghÜa quan träng trong c«ng t¸c gièng. §èi víi nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao, viÖc chän läc nh÷ng bè mÑ cã n¨ng suÊt cao lµ biÖn ph¸p c¶i tiÕn n¨ng suÊt ë thÕ hÖ con mét çch nhanh chãng vµ ch¾c ch¾n h¬n so víi çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn trung b×nh hoÆc thÊp. Ng−îc l¹i, ®èi víi nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp, lai gièng sÏ biÖn ph¸p c¶i tiÕn n¨ng suÊt cã hiÖu qu¶ h¬n so víi chän läc.

3.1.3. C−êng ®é chän läc

Li sai chän läc phô thuéc vµo tû lÖ chän läc (tû lÖ çc bè mÑ ®−îc chän läc so víi tæng sè bè mÑ) vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng chän läc.

x S x S x S H×nh 6.2. HiÖu qu¶ chän läc phô thuéc vµo tû lÖ chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn

kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng (§¬n vÞ tÝnh cña li sai chän läc lµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh)

(a): Chän läc 50%, σP = 2, S = 1,6

(b): Chän läc 20%, σP = 2, S = 2,8

(c): Chän läc 20%, σP = 1, S = 1,4

Cã thÓ quan s¸t mèi quan hÖ gi÷a hiÖu qu¶ chän läc vµ li sai chän läc qua s¬ ®å sau:

49

ThÕ hÖ bè mÑ

S

ThÕ hÖ con R H×nh 2.3. Mèi quan hÖ gi÷a hiÖu qu¶ chän läc vµ li sai chän läc. ë thÕ hÖ bè

mÑ: chªnh lÖch gi÷a trung b×nh cña çc bè mÑ ®−îc chän läc vµ trung b×nh quÇn thÓ lµ ly sai chän läc. ë thÕ hÖ con: chªnh lÖch gi÷a trung b×nh cña thÕ hÖ con sinh ra tõ çc bè mÑ ®−îc chän läc vµ trung b×nh quÇn thÓ lµ hiÖu qu¶ chän läc.

§Ó ®¬n gi¶n bít çc yÕu tè ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ chän läc, ng−êi ta tiªu chuÈn ho¸ li sai chän läc theo ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng chän läc, do vËy h×nh thµnh mét kh¸i niÖm míi ®ã lµ c−êng ®é chän läc. C−êng ®é chän läc, ký hiÖu i, lµ tû sè gi÷a li sai chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng:

S i = σP

Nh− vËy: S = iσP

Thay biÓu thøc trªn vµo c«ng thøc tÝnh hiÖu qu¶ chän läc, ta cã:

R = h2iσP

Do ®ã, hiÖu qu¶ chän läc ®èi víi mét tÝnh tr¹ng sÏ phô thuéc vµo hÖ sè di truyÒn, c−êng ®é chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng ®ã.

50

§é lín cña c−êng ®é chän läc phô thuéc vµo quy m« ®µn vËt nu«i còng nh− vµo tû lÖ chän läc ¸p dông cho ®µn vËt nu«i nµy. Ng−êi ta ®· lËp çc b¶ng tra s½n, trong ®ã c¨n cø vµo tû lÖ chän läc (p) t×m ra ®−îc c−êng ®é chän läc (i). Cã thÓ sö dông b¶ng tra s½n sau ®©y ®Ó x¸c ®Þnh c−êng ®é chän läc cho bÊt cø ®µn vËt nu«i nµo.

B¶ng 2.7. C−êng ®é chän läc phô thuéc vµo tû lÖ chän läc (p) (n = ∞)

p i p i p i p i

0,0001 3,960 0,001 3,367 0,01 2,655 0,1 1,755 0,0002 3,790 0,002 3,170 0,02 2,412 0,2 1,400 0,0003 3,687 0,003 3,050 0,03 2,268 0,3 1,159 0,0004 3,613 0,004 2,962 0,04 2,154 0,4 0,966 0,0005 3,554 0,005 2,892 0,05 2,063 0,5 0,798 0,0006 3,057 0,006 2,834 0,06 1,985 0,6 0,644 0,0007 3,464 0,007 2,784 0,07 1,918 0,7 0,497 0,0008 3,429 0,008 2,740 0,08 1,858 0,8 0,350 0,0009 3,397 0,009 2,701 0,09 1,804 0,9 0,195

Trong b¶ng trªn, nÕu p = 1, nghÜa lµ kh«ng cã chän gièng, tÊt c¶ vËt nu«i trong

®µn ®Òu ®−îc sö dông ®Ó sinh s¶n, th× i = 0. NÕu i = 0 hiÖu qu¶ sÏ b»ng kh«ng. Gi¶ sö, nÕu ®µn vËt nu«i cã 1000 con, ta chØ chän 10 con lµm gièng, tû lÖ chän

läc lµ: 10/1000=0,01, tra b¶ng sÏ ®−îc c−êng ®é chän läc: i = 2,655. Trªn thùc tÕ, sè l−îng ®ùc gièng ®−îc sö dông lu«n Ýt h¬n sè l−îng çi gièng

®−îc sö dông nªn tû lÖ chän läc con ®ùc kh¸c víi con çi, do vËy ph¶i tÝnh c−êng ®é chän läc chung:

i®ùc + içi

ichung = 2 MÆt kh¸c, nÕu viÖc chän läc thay thÕ gièng diÔn ra ngay trong ®µn vËt nu«i theo s¬

®å sau sÏ dÉn tíi 4 tû lÖ chän läc kh¸c nhau, v× vËy sÏ cã 4 c−êng ®é chän läc kh¸c nhau:

Bè MÑ BB BM MB MM

§ùc Çi pBB: Tû lÖ chän läc trong ®µn bè ®Ó gi÷ ®êi con lµm ®ùc gièng pBM: Tû lÖ chän läc trong ®µn bè ®Ó gi÷ ®êi con lµm çi gièng

51

pMB: Tû lÖ chän läc trong ®µn mÑ ®Ó gi÷ ®êi con lµm ®ùc gièng pMM: Tû lÖ chän läc trong ®µn mÑ ®Ó gi÷ ®êi con lµm çi gièng iBB + iBM + iMB + iMM

ichung = 4

Çc tû lÖ chän läc trªn kh¸c nhau g©y ra çc c−êng ®é chän läc kh¸c nhau, dÉn tíi møc ®é ®ãng gãp cho hiÖu qu¶ chän läc cña çc ph−¬ng thøc chän läc nµy còng kh¸c nhau. Trong chän gièng bß s÷a, ng−êi ta ®· −íc tÝnh hiÖu qu¶ chän läc do tõng ph−¬ng thøc chän läc nµy ®ãng gãp ®−îc nh− sau:

Bè MÑ 45% 25% 25% 5%

§ùc Çi Theo s¬ ®å trªn, chän ®óng ®−îc nh÷ng bß ®ùc gièng tèt ®Ó gi÷ ®êi con lµm ®ùc

gièng ®ãng gãp 45% cho hiÖu qu¶ chän läc, chän ®óng ®−îc nh÷ng bß çi gièng tèt ®Ó gi÷ ®êi con lµm ®ùc gièng ®ãng gãp 25% cho hiÖu qu¶ chän läc. Nh− vËy, viÖc chän gièng ®èi víi con ®ùc ®ãng gãp 70% cho hiÖu qu¶ chän läc ®èi víi ch¨n nu«i bß s÷a. Nãi çch kh¸c con ®ùc ®ãng vai trß v« cïng quan träng trong viÖc c¶i tiÕn di truyÒn ë bß s÷a.

3.1.4. Kho¶ng çch thÕ hÖ

Tõ c«ng thøc tÝnh hiÖu qu¶ chän läc ta thÊy thêi gian ®Ó ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ chän läc lµ kho¶ng thêi gian cña mét thÕ hÖ (tõ thÕ hÖ bè mÑ tíi thÕ hÖ con). Trong thùc tÕ, kho¶ng çch cña mçi thÕ hÖ dµi ng¾n phô thuéc vµo loµi gia sóc, vµo chÕ ®é qu¶n lý cña tõng ®µn gia sóc, v× vËy ng−êi ta th−êng tÝnh hiÖu qu¶ chän läc theo ®¬n vÞ thêi gian lµ 1 n¨m:

h2iσP

R(n¨m) = L

trong ®ã, L lµ kho¶ng çch thÕ hÖ (®¬n vÞ tÝnh lµ n¨m) Víi çch tÝnh nµy, hiÖu qu¶ chän läc cßn ®−îc gäi lµ tiÕn bé di truyÒn hµng n¨m

(Δg). Kho¶ng çch thÕ hÖ lµ tuæi trung b×nh cña bè mÑ t¹i çc thêi ®iÓm ®êi con cña

chóng ®−îc sinh ra. Kho¶ng çch thÕ hÖ ®−îc tÝnh theo ®¬n vÞ thêi gian lµ n¨m.

52

Kho¶ng çch thÕ hÖ ®èi víi con çi phô thuéc vµo çc yÕu tè: - Tuæi ®Î løa ®Çu: Tuæi ®Î løa ®Çu cµng sím kho¶ng çch thÕ hÖ cµng ng¾n vµ

ng−îc l¹i; - Thêi h¹n sö dông lµm gièng: Thêi h¹n sö dông cµng ng¾n kho¶ng çch thÕ hÖ

cµng ng¾n vµ ng−îc l¹i; - Kho¶ng çch gi÷a hai løa ®Î: Kho¶ng çch gi÷a hai løa ®Î cµng ng¾n kho¶ng

çch thÕ hÖ cµng ng¾n vµ ng−îc l¹i. Kho¶ng çch thÕ hÖ ®èi víi con ®ùc phô thuéc vµo çc yÕu tè: - Tuæi phèi gièng lÇn ®Çu: Tuæi phèi gièng lÇn ®Çu cµng sím kho¶ng çch thÕ

hÖ cµng ng¾n vµ ng−îc l¹i; - Thêi h¹n sö dông lµm gièng: Thêi h¹n sö dông lµm gièng cµng sím kho¶ng

çch thÕ hÖ cµng ng¾n vµ ng−îc l¹i; - Sè gia sóc sinh ra hµng n¨m: Sè gia sóc sinh ra hµng n¨m khi con ®ùc cßn non

nhiÒu h¬n so víi khi con ®ùc ®· giµ sÏ rót ng¾n ®−îc kho¶ng çch thÕ hÖ vµ ng−îc l¹i.

VÝ dô:

1 bß çi sinh n¨m 1990, ®Î løa thø nhÊt vµo n¨m 1993, løa thø hai vµo n¨m 1995, løa thø ba vµo n¨m 1996, løa thø t− vµo n¨m 1998.

Kho¶ng çch thÕ hÖ cña bß çi nµy sÏ lµ: (3 + 5 + 6 + 8)/4 = 5,5 n¨m

1 bß ®ùc gièng ë tr¹m thô tinh nh©n t¹o sinh n¨m 1990, n¨m 1992 cã ®−îc 200 bª, n¨m 1993 cã 300 bª, n¨m 1994 cã 500 bª.

Kho¶ng çch thÕ hÖ cña bß çi nµy sÏ lµ:

(2 x 200) + (3 x 300) + (4x500) 3300 = = 3,3 n¨m 200 + 300 + 500 1000

Còng nh− ®èi víi c−êng ®é chän läc, kho¶ng çch thÕ hÖ gi÷a con ®ùc vµ con çi cã thÓ kh¸c nhau, do ®ã:

L®ùc + Lçi

Lchung = 2

Kho¶ng çch thÕ hÖ cña mét ®µn gia sóc sÏ lµ con sè trung b×nh kho¶ng çch thÕ hÖ cña çc ç thÓ trong ®µn

L®µn = Σ Li/n

Kho¶ng çch thÕ hÖ trung b×nh (n¨m) cña mét sè lo¹i vËt nu«i nh− sau:

53

Loµi gia sóc Con ®ùc Con çi

Bß thÞt, bß s÷a 3,0 - 4,0 4,5 - 6,0 Lîn 1,5 - 2,0 2,5 - 3,0 Gia cÇm 1,0 - 1,5 1,0 - 1,5

Çc vÝ dô sau ®©y minh ho¹ cho viÖc −íc tÝnh hiÖu qu¶ chän läc: VÝ dô 1: Mét ®µn bß thÞt ®−îc chän läc theo tÝnh tr¹ng khèi l−îng c¬ thÓ lóc 1

n¨m tuæi víi hÖ sè di truyÒn b»ng 0,25; ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh b»ng 20kg. Lóc mét n¨m tuæi, çc bß çi cã khèi l−îng trung b×nh 175kg vµ khèi l−îng trung b×nh cña toµn bé 100 bß ®ùc lµ 200kg.

- H·y −íc tÝnh khèi l−îng mét n¨m tuæi cña 10 bß ®ùc gièng tèt nhÊt?

Ta cã: S®ùc = i®ùc σP

p®ùc = 10/100 = 0,1; do ®ã i®ùc = 1,755 (tra b¶ng 2.7) S®ùc = 1,755 x 20 = 35,1kg (so víi khèi l−îng trung b×nh)

Do vËy, khèi l−îng trung b×nh cña 10 bß ®ùc gièng tèt nhÊt sÏ b»ng: 200 + 35,1 = 235,1kg.

- HiÖu qu¶ chän läc khi sö dông 10 bß ®ùc gièng nµy phèi gièng víi ®µn bß çi sÏ b»ng bao nhiªu?

Do con çi kh«ng ®−îc chän läc nªn: içi = 0; i®ùc + içi 1,755 + 0 R = h2σP = x 0,25 x 20 2 2 = 4,3875kg (so víi khèi l−îng trung b×nh)

Do vËy, ®êi con sÏ cã khèi l−îng lóc mét n¨m tuæi nh− sau: Con ®ùc: 200 + 4,3875 = 204,3875kg Con çi : 175 + 4,3875 = 179,3875kg.

- HiÖu qu¶ chän läc khi sö dông 10 bß ®ùc gièng tèt nhÊt nµy phèi gièng víi 1/2 sè bß çi tèt nhÊt ®µn?

Do chän läc 1/2 çi tèt nhÊt, p = 0,5 nªn: içi = 0,798 (tra b¶ng 2.7);

i®ùc + içi 1,755 + 0,798

R = h2σP = x 0,25 x 20 2 2

= 6,3825kg (so víi khèi l−îng trung b×nh) Do vËy, ®êi con sÏ cã khèi l−îng lóc mét n¨m tuæi nh− sau:

Con ®ùc: 200 + 6,3825 = 206,3825 kg Con çi : 175 + 6,3825 = 181,3825 kg.

54

VÝ dô 2: Mét tr¹i lîn gièng cã quy m« th−êng xuyªn 1000 lîn n¸i sinh s¶n, 40 lîn ®ùc gièng. Tuæi sö dông trung b×nh cña lîn n¸i lµ 4 n¨m, ®ùc gièng lµ 3 n¨m. N¨ng suÊt sinh s¶n cña lîn n¸i lµ 18 lîn cai s÷a/n¸i/n¨m. Tr¹i gièng nµy cã mét hÖ thèng kiÓm tra ®¸nh gi¸ ®¶m b¶o chän läc ®óng ®−îc nh÷ng lîn ®ùc gièng hËu bÞ tèt nhÊt vÒ tèc ®é t¨ng träng ®Ó thay thÕ cho ®µn ®ùc gièng ®−îc lo¹i th¶i hµng n¨m. H·y −íc tÝnh hiÖu qu¶ chän läc hµng n¨m ®èi víi tèc ®é t¨ng träng (g/ngµy), biÕt r»ng tÝnh tr¹ng nµy cã hÖ sè di truyÒn lµ 0,3; ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh lµ 40g/ngµy vµ c¬ cÊu tuæi cña ®µn lîn gièng sinh s¶n nh− sau:

Tuæi sö dông (n¨m) 2 3 4 Tæng sè

§ùc gièng 25 15 40 N¸i sinh s¶n 370 330 300 1000

TÝnh kho¶ng çch thÕ hÖ:

§èi víi lîn ®ùc: L®ùc = [(25 x 2) + (15 x 3)]/ (25 + 15) = 2,375 n¨m

§èi víi lîn çi: Lçi = [(370 x 2) + (333 x 3) + (300 x 4)]/(370 + 330 + 300) = 2,939

TÝnh c−êng ®é chän läc:

Sè lîn cai s÷a hµng n¨m cña tr¹i gièng lµ: 1000 n¸i x 18 con/n¸i/n¨m = 18.000 con, trong ®ã cã 9.000 lîn ®ùc vµ 9.000 lîn çi

Tû lÖ chän läc lîn ®ùc lµm gièng lµ: 25/9.000 = 0,0028. Tra b¶ng 2.7, c−êng ®é chän läc ®èi víi lîn ®ùc sÏ lµ i®ùc = 3,050.

Do con çi kh«ng ®−îc chän läc theo tÝnh tr¹ng nµy, nªn içi = 0.

Nh− vËy hiÖu qu¶ chän läc trung b×nh hµng n¨m sÏ b»ng:

i®ùc + içi 3,050 + 0 R = h2 σP = x 0,3 x 40 = 6,91 g/ngµy L®ùc + Lçi 2,375 + 2,939

Víi c¬ cÊu vµ tæ chøc chän läc nh− trªn, hµng n¨m lîn con cai s÷a do tr¹i gièng s¶n xuÊt ra sÏ cã tèc ®é t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy t¨ng h¬n lµ 6,91 g/ngµy.

NÕu ®µn lîn hiÖn t¹i cã tèc ®é t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy lµ 700 g/ngµy, tiÕn bé di truyÒn hµng n¨m −íc tÝnh ®−îc lµ: 6,91/700 = 1%.

3.2. Chän läc çc tÝnh tr¹ng sè l−îng

3.2.1. Kh¸i niÖm vÒ gi¸ trÞ gièng

Nh− ®· biÕt, gi¸ trÞ kiÓu gen vÒ mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã cña mét con vËt bao gåm gi¸ trÞ céng gép, çc sai lÖch tréi vµ sai lÖch t−¬ng t¸c cña çc gen chi phèi tÝnh tr¹ng

55

®ã. Gi¸ trÞ céng gép do t¸c ®éng céng chung l¹i cña nhiÒu gen, mçi gen l¹i cã t¸c ®éng ®éc lËp g©y nªn. Bè hoÆc mÑ sÏ truyÒn cho ®êi con 1/2 çc gen nµy, do ®ã bè hoÆc mÑ sÏ truyÒn cho ®êi con 1/2 gi¸ trÞ céng gép cña chÝnh b¶n th©n m×nh. Trong khi ®ã, ë ®êi con, do cã sù kÕt hîp hai bé gen cña bè vµ mÑ nªn sÏ h×nh thµnh çc t¸c ®éng tréi vµ t−¬ng t¸c míi kh¸c víi bè hoÆc mÑ. Nh− vËy, gi¸ trÞ céng gép ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ tr−íc sang thÕ hÖ sau theo nguyªn t¾c: con nhËn ®−îc 1/2 cña bè vµ 1/2 cña mÑ. Do vËy, ng−êi ta cßn gäi gi¸ trÞ céng gép lµ gi¸ trÞ gièng, ký hiÖu lµ BV (Breeding Value). Gi¸ trÞ gièng cña mét ç thÓ lµ gi¸ trÞ kiÓu gen t¸c ®éng céng gép mµ ç thÓ ®ã ®ãng gãp cho thÕ hÖ sau.

Chóng ta kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ trùc tiÕp ®−îc gi¸ trÞ gièng cña con vËt, bëi v× cho tíi nay còng nh− trong mét thêi gian dµi n÷a chóng ta vÉn ch−a biÕt ®−îc ¶nh h−ëng cña rÊt nhiÒu çc gen ®ãng gãp nªn t¸c ®éng céng gép. Do ®ã chóng ta chØ cã thÓ −íc tÝnh ®−îc gi¸ trÞ gièng. Gi¸ trÞ gièng −íc tÝnh ®−îc ký hiÖu lµ EBV hoÆc ¢.

Ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó cã thÓ −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña mét vËt nu«i vÒ mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã lµ dùa vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng nµy ë chÝnh b¶n th©n con vËt, hoÆc dùa vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng nµy ë con vËt hä hµng víi con vËt mµ ta cÇn −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng, hoÆc phèi hîp c¶ hai lo¹i gi¸ trÞ kiÓu h×nh nµy. Çch −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña mét vËt nu«i ®èi víi nhiÒu tÝnh tr¹ng còng sÏ t−¬ng tù nh− vËy. Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña mét con vËt mµ ta sö dông ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng ®−îc gäi lµ nguån th«ng tin gióp cho viÖc ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng.

Çc nguån th«ng tin ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng bao gåm: - Nguån th«ng tin cña b¶n th©n con vËt: çc sè liÖu vÒ çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt

hay phÈm chÊt cña chÝnh b¶n th©n con vËt; - Nguån th«ng tin cña tæ tiªn con vËt: çc sè liÖu vÒ çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt hay

phÈm chÊt cña bè, mÑ, «ng bµ néi ngo¹i, cña çc ®êi tr−íc thÕ hÖ «ng bµ; - Nguån th«ng tin cña anh chÞ em con vËt: çc sè liÖu vÒ çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt hay phÈm chÊt cña anh chÞ em ruét (cïng bè cïng mÑ), anh chÞ em nöa ruét thÞt (cïng bè kh¸c mÑ hoÆc cïng mÑ kh¸c bè);

- Nguån th«ng tin tõ ®êi con cña con vËt: çc sè liÖu vÒ çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt hay phÈm chÊt cña ®êi con cña con vËt.

Nh− vËy, chóng ta cã thÓ −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña mét con vËt theo çc ph−¬ng thøc sau ®©y:

- ¦íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña con vËt vÒ mét tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh dùa vµo mét nguån th«ng tin duy nhÊt vÒ tÝnh tr¹ng nµy. Nguån th«ng tin ®ã cã thÓ lµ mét trong 4 nguån th«ng tin kÓ trªn. Mçi nguån th«ng tin l¹i hoÆc chØ lµ mét sè liÖu cña mét quan s¸t duy nhÊt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t trªn çc con vËt kh¸c nhau vµ chóng cã cïng hä hµng víi con vËt mµ ta cÇn −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

56

- ¦íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña con vËt vÒ mét tÝnh tr¹ng dùa vµo nhiÒu nguån th«ng tin kh¸c nhau. NghÜa lµ cã thÓ phèi hîp çc nguån th«ng tin kh¸c nhau. Mçi nguån th«ng tin l¹i hoÆc chØ lµ mét sè liÖu cña mét quan s¸t duy nhÊt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t trªn çc con vËt kh¸c nhau vµ chóng cã cïng hä hµng víi con vËt mµ ta cÇn −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

- ¦íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña con vËt vÒ nhiÒu tÝnh tr¹ng dùa vµo mét nguån th«ng tin duy nhÊt vÒ çc tÝnh tr¹ng nµy. Nguån th«ng tin ®ã cã thÓ lµ mét trong 4 nguån th«ng tin kÓ trªn. Mçi nguån th«ng tin l¹i hoÆc chØ lµ mét sè liÖu cña mét quan s¸t duy nhÊt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t trªn çc con vËt kh¸c nhau vµ chóng cã cïng hä hµng víi con vËt mµ ta cÇn −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

- ¦íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña con vËt vÒ nhiÒu tÝnh tr¹ng dùa vµo nhiÒu nguån th«ng tin kh¸c nhau. NghÜa lµ cã thÓ phèi hîp çc nguån th«ng tin kh¸c nhau. Mçi nguån th«ng tin l¹i hoÆc chØ lµ mét sè liÖu cña mét quan s¸t duy nhÊt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt, hoÆc lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t trªn çc con vËt kh¸c nhau vµ chóng cã cïng hä hµng víi con vËt mµ ta cÇn −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

3.2.2. Kh¸i niÖm vÒ ®é chÝnh x¸c cña çc −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng

§Ó cã thÓ ®¸nh gi¸ ®é møc ®é chÝnh x¸c cña çc −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng, ng−êi ta sö dông kh¸i niÖm ®é chÝnh x¸c cña çc −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng. VÒ b¶n chÊt, ®é chÝnh x¸c cña mét ph−¬ng thøc −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng hay cña mét nguån th«ng tin dïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng lµ hÖ sè t−¬ng quan gi÷a ph−¬ng thøc ®¸nh gi¸ hoÆc nguån th«ng tin víi gi¸ trÞ gièng cña con vËt.

§é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cã gi¸ trÞ tõ 0 tíi 1 hoÆc ®−îc biÓu thÞ b»ng sè phÇn tr¨m, tõ 0 tíi 100%. Gi¸ trÞ cña ®é chÝnh x¸c cµng lín chøng tá ph−¬ng thøc −íc tÝnh hoÆc nguån th«ng tin sö dông ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cµng chÝnh x¸c.

§é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng phô thuéc vµo hÖ sè di truyÒn cña çc tÝnh tr¹ng, vµo çc nguån th«ng tin kh¸c nhau vµ vµo sè lÇn lÆp l¹i cña çc sè liÖu quan s¸t ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

B¶ng 2.8. sau ®©y sÏ kh¸i qu¸t tÇm quan träng cña çc nguån th«ng tin vµ møc ®é cao thÊp cña hÖ sè di truyÒn ®èi víi ®é chÝnh x¸c cña çc −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

57

B¶ng 2.8. TÇm quan träng cña çc nguån th«ng tin ®èi víi ®é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng

Çc nguån th«ng tin Møc ®é cña hÖ sè di truyÒn Tæ tiªn Anh chÞ em B¶n th©n §êi con

ThÊp + + + + + + + + + + Trung b×nh + + + + + + + + + + Cao + + + + + + + + + +

Ghi chó: Møc ®é quan träng cña çc nguån th«ng tin ®èi víi ®é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng ®−îc biÓu thÞ b»ng sè l−îng çc dÊu +

Nh− vËy, ®èi víi tÊt c¶ çc tÝnh tr¹ng, nguån th«ng tin tõ tæ tiªn (bè, mÑ, «ng,

bµ...) cña con vËt lu«n mang l¹i ®é chÝnh x¸c thÊp nhÊt. NÕu çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn ë møc ®é thÊp hoÆc trung b×nh, viÖc sö dông nguån th«ng tin cña ®êi con sÏ cho ®é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cao nhÊt, nh−ng nÕu çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao, nguån th«ng tin cña b¶n th©n l¹i cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n nguån th«ng tin cña ®êi con. Víi çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp, viÖc sö dông nguån th«ng tin tõ anh chÞ em (anh chÞ em ruét hoÆc nöa ruét thÞt) sÏ cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n so víi sö dông nguån th«ng tin tõ b¶n th©n con vËt.

Chóng ta cÇn l−u ý r»ng, khi phèi hîp çc nguån th«ng tin víi nhau sÏ t¨ng ®−îc ®é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng. V× vËy, ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng vËt nu«i mét çch chÝnh x¸c, viÖc theo dâi, tËp hîp, xö lý çc nguån th«ng tin lµ b−íc khëi ®Çu rÊt quan träng ®èi víi chän läc vËt nu«i.

3.2.3. ChØ sè chän läc (Selection Index)

Lý thuyÕt vÒ chØ sè chän läc ®−îc H. Smith x©y dùng tõ n¨m 1936, Hazel (1943) lµ ng−êi ®Çu tiªn øng dông chØ sè chän läc vµo chän läc vËt nu«i.

ChØ sè chän läc lµ ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng b»ng çch phèi hîp gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc tÝnh tr¹ng x¸c ®Þnh ®−îc trªn b¶n th©n con vËt hoÆc trªn çc hä hµng th©n thuéc cña nã thµnh mét ®iÓm tæng hîp vµ c¨n cø vµo ®iÓm nµy ®Ó chän läc hoÆc lo¹i th¶i con vËt.

ChØ sè chän läc lµ ph−¬ng ph¸p phèi hîp çc nguån th«ng tin cña chÝnh b¶n th©n con vËt, cña çc con vËt cã hä hµng víi vËt ®ã ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña con vËt. Çc nguån th«ng tin chÝnh lµ çc gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña mét hay nhiÒu tÝnh tr¹ng theo dâi ®−îc trªn b¶n th©n con vËt hoÆc trªn çc con vËt hä hµng. Çc gi¸ trÞ kiÓu h×nh nµy cã thÓ lµ mét gi¸ trÞ duy nhÊt cña mét quan s¸t hoÆc cã thÓ lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu quan s¸t nh¾c l¹i trªn mét con vËt hoÆc trªn nhiÒu con vËt kh¸c nhau nh−ng cã cïng quan hÖ hä hµng víi con vËt mµ ta cÇn −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña nã.

58

VÒ nguyªn lý, ph−¬ng ph¸p chØ sè chän läc lµ ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng sao cho hÖ sè t−¬ng quan gi÷a chØ sè chän läc vµ gi¸ trÞ gièng lµ lín nhÊt, do vËy nh÷ng con vËt cã chØ sè cao h¬n sÏ lµ nh÷ng con vËt cã gi¸ trÞ gièng cao h¬n vµ ng−îc l¹i. V× vËy, c¨n cø vµo chØ sè chän läc ng−êi ta chän läc con vËt cã nghÜa lµ ng−êi ta ®· c¨n cø vµo gi¸ trÞ gièng ®Ó chän läc nã.

ChØ sè chän läc cã d¹ng thøc sau:

I∝ = b1X1 + b2X2 + ... + bnXn

I∝ = ∑ biXi

trong ®ã, I∝ : Gi¸ trÞ chØ sè chän läc cña vËt ∝ Xi : Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc tÝnh tr¹ng mµ ta quan s¸t ®−îc trªn b¶n th©n vËt

∝ hoÆc trªn con vËt hä hµng cña vËt ∝ bi : HÖ sè t−¬ng øng víi tõng tÝnh tr¹ng hoÆc tõng con vËt hä hµng.

NÕu çc con vËt ®−îc nu«i trong mét nhãm cã chung mét ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh, çc gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña tõng tÝnh tr¹ng lµ con sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ vµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhãm, do vËy:

I∝ = b1(X1 - x 1) + b2 (X2 - x 2) + ... + bn(Xn - x n)

I∝ = ∑ bi (Xi - x i)

trong ®ã, I∝ : Gi¸ trÞ chØ sè cña vËt ∝ Xi : Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc tÝnh tr¹ng mµ ta quan s¸t ®−îc trªn b¶n th©n vËt

∝ hoÆc trªn con vËt hä hµng cña vËt ∝ x i : Gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña çc tÝnh tr¹ng mµ ta quan s¸t ®−îc trªn

çc con vËt trong nhãm bi : HÖ sè t−¬ng øng víi tõng tÝnh tr¹ng hoÆc tõng con vËt hä hµng.

VÝ dô, khi ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ kiÓm tra n¨ng suÊt ®Ó chän läc lîn ®ùc gièng hËu bÞ Landrace ë Hµ Lan, ng−êi ta sö dông chØ sè sau ®©y:

I = -12,61 (X1 - x 1) + 1,62 (X2 - x 2) - 88 (X3 - x 3) + 28,8 (X4 - x 4)

trong ®ã, X1 vµ x 1: Tiªu tèn thøc ¨n trong thêi gian kiÓm tra (kg thøc ¨n/kg t¨ng träng) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm

X2 vµ x 2: T¨ng träng trung b×nh trong thêi gian kiÓm tra (g/ngµy) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm

X3 vµ x 3: §é dÇy mì l−ng ®o b»ng siªu ©m (mm) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm

X4 vµ x 4: DiÖn tÝch “m¾t thÞt” ®o b»ng siªu ©m (mm2) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm.

59

Çc hÖ sè bi trong chØ sè ®−îc tÝnh to¸n theo nguyªn t¾c sao cho hÖ sè t−¬ng quan gi÷a chØ sè cña con vËt vµ gi¸ trÞ gièng cña nã lµ lín nhÊt. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ng−êi ta lËp hµm sè cña hÖ sè t−¬ng quan nµy, ®Æt hµm sè ®ã b»ng cùc ®¹i, logarit ho¸ vµ ®¹o hµm ho¸ hµm sè, ®Æt hµm sè b»ng 0 råi gi¶i çc hÖ ph−¬ng tr×nh ®Ó t×m çc hÖ sè bi.

Cã thÓ sö dông chØ sè chän läc trong nh÷ng tr−êng hîp sau: - Chän läc mét tÝnh tr¹ng: ChØ chän läc ®èi víi mét tÝnh tr¹ng duy nhÊt, ch¼ng

h¹n chän bß s÷a vÒ s¶n l−îng s÷a. Cã thÓ xÈy ra çc tr−êng hîp sau:

+ ChØ sö dông mét nguån th«ng tin duy nhÊt: ChØ sö dông mét trong 4 nguån th«ng tin: b¶n th©n, tæ tiªn, anh chÞ em hoÆc ®êi con cña con vËt. Ch¼ng h¹n chän läc bß çi s÷a c¨n cø vµo s¶n l−îng s÷a cña chÝnh b¶n th©n con bß s÷a ®ã, ®©y lµ tr−êng hîp sö dông nguån th«ng tin cña b¶n th©n con vËt. Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña nguån th«ng tin cã thÓ chØ lµ mét sè liÖu quan s¸t ®−îc, ch¼ng h¹n chän läc bß çi s÷a chØ c¨n cø vµo sè liÖu theo dâi vÒ s¶n l−îng s÷a cña mét kú cho s÷a duy nhÊt. Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña nguån th«ng tin còng cã thÓ lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu sè liÖu quan s¸t ®−îc nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt, ch¼ng h¹n chän läc bß çi s÷a c¨n cø vµo gi¸ trÞ trung b×nh çc sè liÖu theo dâi vÒ s¶n l−îng s÷a cña mét sè kú cho s÷a cña mÑ nã, ®©y lµ tr−êng hîp sö dông nguån th«ng tin cña tæ tiªn víi çc quan s¸t nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt. Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña nguån th«ng tin còng cã thÓ lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu sè liÖu quan s¸t ®−îc trªn çc con vËt kh¸c nhau, ch¼ng h¹n chän läc bß ®ùc gièng vÒ s¶n l−îng s÷a (chó ý: ®©y lµ tr−êng hîp −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng ®èi víi tÝnh tr¹ng kh«ng theo dâi trùc tiÕp ®−îc trªn b¶n th©n con vËt) c¨n cø vµo s¶n l−îng s÷a trong kú cho s÷a ®Çu tiªn cña mét sè bß çi lµ con g¸i cña bß ®ùc gièng ®ã.

+ Phèi hîp nhiÒu nguån th«ng tin: Sö dông phèi hîp nhiÒu nguån th«ng tin kh¸c nhau. Trong mçi nguån th«ng tin hoÆc chØ c¨n cø vµo mét sè liÖu duy nhÊt quan s¸t ®−îc, hoÆc c¨n cø vµo gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu sè liÖu quan s¸t ®−îc nh¾c l¹i trªn cïng mét ç thÓ, hoÆc c¨n cø vµo gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÒu sè liÖu quan s¸t ®−îc trªn çc ç thÓ kh¸c nhau. VÝ dô, chän läc bß çi s÷a c¨n cø vµo s¶n l−îng s÷a trung b×nh trong 5 kú cho s÷a cña mÑ vµ s¶n l−îng s÷a trung b×nh trong 3 kú tiÕt s÷a cña bµ ngo¹i, ®©y lµ tr−êng hîp phèi hîp 2 nguån th«ng tin kh¸c nhau cña tæ tiªn, trong mçi nguån th«ng tin l¹i sö dông gi¸ trÞ trung b×nh cña çc quan s¸t ®−îc nh¾c l¹i trªn cïng mét con vËt.

Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vÒ çc chØ sè chän läc ®ang ®−îc thö nghiÖm trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i lîn ë n−íc ta :

ChØ sè chän läc lîn ®ùc hËu bÞ Yorkshire:

I = 100 + 0,31(X1 - x 1) - 26,4(X2 - x 2) - 4,4(X3 - x 3)

60

ChØ sè chän läc lîn ®ùc hËu bÞ Landrace:

I = 100 + (X1 - x 1) - 32,13(X2 - x 2) - 6,66(X3 - x 3)

trong ®ã, X1 vµ x 1: t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy trong thêi gian nu«i kiÓm tra (g/ngµy) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm

X2 vµ x 2: tiªu tèn thøc ¨n trong thêi gian nu«i kiÓm tra (kg thøc ¨n/kg t¨ng träng) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm

X3 vµ x 3: ®é dµy mì l−ng ®o b»ng siªu ©m khi kÕt thóc kiÓm tra (mm) cña con vËt vµ trung b×nh cña çc con vËt trong nhãm

ChØ sè chän läc n¨ng suÊt sinh s¶n lîn n¸i Mãng Çi:

I = X1 - 0,84 X2 + 0,52 X3 - 0,02 X4

trong ®ã, X1 : sè lîn con ®Î ra cßn sèng (con/løa) X2 : khèi l−îng toµn æ lîn con 21 ngµy tuæi (kg/æ)

X3 : khèi l−îng toµn æ lîn con 60 ngµy tuæi (kg/æ) X4 : kho¶ng çch gi÷a 2 løa ®Î (ngµy) hoÆc: I = X1 + 1,10 X2 + 0,44 X3 trong ®ã, X1 : sè lîn con ®Î ra cßn sèng (con/løa)

X2 : sè lîn con cßn sèng lóc 60 ngµy tuæi (con/æ) X3 : khèi l−îng toµn trung b×nh lîn con lóc 60 ngµy tuæi (kg/con)

3.2.4. Ph−¬ng ph¸p dù ®o¸n kh«ng chÖch tuyÕn tÝnh tèt nhÊt (BLUP)

Vµo çc thËp kû 60-70, ph−¬ng ph¸p chØ sè chän läc ®−îc øng dông réng r·i trong çc ch−¬ng tr×nh chän läc gia sóc gièng ë hÇu hÕt çc n−íc ch¨n nu«i ph¸t triÓn. Tuy nhiªn tõ thËp kû 80 trë ®i, ph−¬ng ph¸p chØ sè chän läc ®· ph¶i dÇn dÇn nh−êng chç cho ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng b»ng m« h×nh håi quy tuyÕn tÝnh kh«ng chÖch tèt nhÊt, ®−îc gäi t¾t lµ ph−¬ng ph¸p BLUP.

Henderson C.R (1948, 1973) lµ ng−êi ®Ò xuÊt ra ph−¬ng ph¸p BLUP. BLUP lµ tªn viÕt t¾t tiÕng Anh: B : Best nghÜa lµ V(I-T) = min L : Linear nghÜa lµ gi¸ trÞ kiÓu h×nh ®−îc xem nh− mét hµm tuyÕn tÝnh U : Unbiased nghÜa lµ thõa nhËn r»ng kh«ng biÕt ®−îc çc nh©n tè ngo¹i c¶nh vµ −íc tÝnh nh©n tè ngo¹i c¶nh theo çch kh«ng g©y ra nh÷ng sai lÖch (kh«ng chÖch) P : Prediction nghÜa lµ −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

Do vËy BLUP lµ ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng chÝnh x¸c nhÊt dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña b¶n th©n còng nh− cña çc con vËt hä hµng, trong ®ã ¶nh h−ëng cña mét sè nh©n tè ngo¹i c¶nh ®−îc lo¹i trõ.

So víi chØ sè chän läc, BLUP cã nh÷ng −u ®iÓm c¬ b¶n sau:

61

- Sö dông ®−îc tÊt c¶ çc nguån th«ng tin vÒ gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc con vËt cã hä hµng víi vËt cÇn ®¸nh gi¸ v× vËy gi¸ trÞ gièng ®−îc −íc tÝnh mét çch chÝnh x¸c h¬n, còng do ®ã hiÖu qu¶ chän läc theo BLUP còng sÏ cao h¬n.

- Lo¹i trõ ®−îc nh÷ng ¶nh h−ëng cña çc nh©n tè cè ®Þnh nh− n¨m, ®µn gia sóc, mïa vô, løa ®Î... do sö dông nguån th«ng tin cña nh÷ng con vËt hä hµng thuéc çc ®µn nu«i trong ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh kh¸c nhau.

- §¸nh gi¸ ®−îc khuynh h−íng di truyÒn cña çc ®µn gia sóc do xö lý çc nguån th«ng tin thu ®−îc trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh.

- Sö dông ®−îc çc nguån th«ng tin d−íi d¹ng sè liÖu gi÷a çc nhãm kh«ng c©n b»ng

Çc øng dông cña BLUP ngµy cµng ®−îc ¸p dông réng r·i trong s¶n xuÊt. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ çc øng dông nµy th−êng ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ chän läc ®èi víi mét quÇn thÓ lín, sö dông mét tËp hîp lín çc sè liÖu theo dâi cña nhiÒu ç thÓ cã quan hÖ hä hµng víi nhau.

Sau ®©y lµ mét sè øng dông BLUP ®Ó ®¸nh gi¸ vËt nu«i: - M« h×nh ®¸nh gi¸ con ®ùc (Sire Model): M« h×nh nµy lµ nh÷ng øng dông ®Çu

tiªn cña ph−¬ng ph¸p BLUP dïng ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng cña çc ®ùc gièng trong ch¨n nu«i bß s÷a. Trong m« h×nh nµy, ng−êi ta sö dông çc sè liÖu theo dâi ë ®êi con cña çc ®ùc gièng. H¹n chÕ chñ yÕu cña m« h×nh nµy lµ kh«ng xem xÐt ®¸nh gi¸ con mÑ.

- M« h×nh gia sóc (Animal Model): Trong m« h×nh nµy, ng−êi ta ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng cña ®êi con th«ng qua bè vµ mÑ cña chóng.

- M« h×nh lÆp l¹i (Repeatability Model): M« h×nh nµy ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mçi ç thÓ cã mét sè sè liÖu lÆp l¹i, ch¼ng h¹n çc kú tiÕt s÷a, çc løa ®Î kh¸c nhau...

- M« h×nh nhiÒu tÝnh tr¹ng (Multivariate Animal Model): M« h×nh nµy t−¬ng tù nh− tr−êng hîp chØ sè chän läc nhiÒu tÝnh tr¹ng. HiÖn nay trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i ë nhiÒu n−íc tiªn tiÕn, ng−êi ta ®ang sö dông çc phÇn mÒm m¸y tÝnh cña m« h×nh nµy, ch¼ng h¹n ch−¬ng tr×nh PIGBLUP dïng ®Ó chän läc lîn ë Australia...

4. Çc ph−¬ng ph¸p chän gièng vËt nu«i

Nh− trªn ®· nªu, quyÕt ®Þnh lùa chän con vËt cã thÓ lµm vËt lµm vËt gièng hay kh«ng ®−îc gäi lµ chän gièng vËt nu«i. QuyÕt ®Þnh nµy th−êng x¶y ra trong thêi gian nu«i hËu bÞ çc con ®ùc vµ con çi (tõ khi t¸ch mÑ tíi lóc chuÈn bÞ phèi gièng). VÝ dô, trong qu¸ tr×nh nu«i nh÷ng lîn çi con tõ cai s÷a mÑ tíi lóc cã thÓ phèi gièng, ng−êi ta tiÕn hµnh çc theo dâi ®¸nh gi¸ ®Ó chän läc mét sè lµm vËt gièng, sè cßn l¹i sÏ ®−îc nu«i thÞt. Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh ch¨n nu«i vËt gièng, ng−êi ta cßn xem xÐt cã nªn ®Ó cho con vËt tiÕp tôc lµm gièng n÷a hay kh«ng hoÆc lµ lo¹i th¶i nã. Nh− vËy, lo¹i th¶i vËt gièng lµ quyÕt ®Þnh kh«ng ®Ó cho con vËt tiÕp tôc lµm gièng n÷a. QuyÕt ®Þnh nµy

62

th−êng x¶y ra sau mçi chu kú s¶n xuÊt cña con vËt, ch¼ng h¹n sau mçi løa ®Î cña lîn n¸i, mçi chu kú v¾t s÷a cña bß s÷a... hoÆc theo ®Þnh kú vÒ thêi gian còng nh− çc kiÓm tra ®¸nh gi¸ nhÊt ®Þnh. Ngoµi ra, ng−êi ta còng cã thÓ buéc ph¶i lo¹i th¶i con vËt gièng khi nã gÆp mét tai biÕn bÊt th−êng ¶nh h−ëng nghiªm träng tíi søc khoÎ, n¨ng suÊt.

4.1. Chän läc vËt gièng

§Ó chän mét con vËt lµm gièng, tr−íc hÕt ph¶i lùa chän bè vµ mÑ chóng. Ng−êi ta th−êng c¨n cø vµo gi¸ trÞ gièng cña çc chØ tiªu n¨ng suÊt vµ ngo¹i h×nh ®Ó lùa chän çc cÆp bè mÑ.

MÆc dï con vËt mµ chóng ta ®Þnh chän lµm gièng ch−a ra ®êi, song cã thÓ −íc tÝnh ®−îc gi¸ trÞ gièng cña nã th«ng qua çc gi¸ trÞ gièng cña bè vµ mÑ. VÝ dô, muèn cã mét bß ®ùc gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ s¶n l−îng s÷a, ng−êi ta cho mét bß çi s÷a cao s¶n cã gi¸ trÞ gièng lµ 300 kg ®Ó phèi gièng víi mét bß ®ùc gièng cã gi¸ trÞ gièng lµ 600 kg, −íc tÝnh ®êi con sÏ cã gi¸ trÞ gièng lµ 450 kg (chó ý lµ çc gi¸ trÞ gièng nµy lµ çc gi¸ trÞ cao h¬n n¨ng suÊt trung b×nh cña ®µn). Tuy bè mÑ lµ nh÷ng con gièng ®· ®−îc chän läc, nh−ng chóng còng kh«ng thÓ cã nh÷ng nh−îc ®iÓm nhÊt ®Þnh vÒ ngo¹i h×nh. Tr¸nh sù trïng lÆp çc khuyÕt ®iÓm vÒ ngo¹i h×nh cña bè vµ mÑ lµ biÖn ph¸p h÷u hiÖu ng¨n ngõa khuyÕt ®iÓm nµy l¹i xuÊt hiÖn ë ®êi con. Ch¼ng h¹n, nÕu bß mÑ cã nh−îc ®iÓm ë ch©n sau ng−êi ta sÏ kh«ng cho phèi gièng víi bß ®ùc gièng còng cã nh−îc ®iÓm nµy. Nh− vËy, cã ®Çy ®ñ çc th«ng tin vÒ bè mÑ lµ nh÷ng ®¶m b¶o b−íc ®Çu cho viÖc lùa chän ®−îc mét con gièng tèt.

B−íc tiÕp theo sÏ lµ çc kh©u kiÓm tra ®¸nh gi¸ ®Ó lùa chän con vËt. CÇn kiÓm tra ®¸nh gi¸ con vËt trong 2 giai ®o¹n:

- Giai ®o¹n hËu bÞ: Tõ khi con vËt ®−îc nu«i t¸ch mÑ (®èi víi gia sóc) hoÆc tõ 4 tuÇn tuæi (®èi víi gia cÇm) tíi khi con vËt b¾t ®Çu sinh s¶n. ViÖc theo dâi ®¸nh gi¸ trong giai ®o¹n nµy tËp trung vµo çc chØ tiªu sinh tr−ëng vµ ngo¹i h×nh.

- Giai ®o¹n sinh s¶n: §èi víi con ®ùc, theo dâi ®¸nh gi¸ çc chØ tiªu sinh s¶n cña b¶n th©n chóng hoÆc çc chØ tiªu n¨ng suÊt ë ®êi con cña chóng sÏ cung cÊp nh÷ng th«ng tin cho viÖc quyÕt ®Þnh lùa chän con ®ùc lµm gièng hay kh«ng. §¸nh gi¸ çc chØ tiªu sinh s¶n ë con çi nh»m ®i ®Õn quyÕt ®Þnh cã tiÕp tôc gi÷ chóng lµm gièng hay kh«ng.

Trong thùc tiÔn chän läc vËt nu«i nh»m quyÕt ®Þnh sö dông chóng lµm gièng hoÆc lo¹i th¶i chóng, ng−êi ta th−êng ¸p dông çc ph−¬ng ph¸p kiÓm tra ®¸nh gi¸ ®Ó chän läc sau ®©y:

4.1.1. Chän läc hµng lo¹t

Lµ ph−¬ng ph¸p ®Þnh kú theo dâi, ghi chÐp çc chØ tiªu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm mµ vËt nu«i ®¹t ®−îc ngay trong ®iÒu kiÖn cña s¶n xuÊt, c¨n cø vµo çc kÕt qu¶ theo dâi ®−îc mµ quyÕt ®Þnh tiÕp tôc sö dông hay lo¹i th¶i chóng.

63

§©y lµ ph−¬ng ph¸p chän läc ®¬n gi¶n, kh«ng tèn kÐm, dÔ thùc hiÖn. Tuy nhiªn, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña con vËt lu«n chÞu ¶nh h−ëng cña çc ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc còng nh− mét sè nh©n tè kh¸c, do vËy chän läc hµng lo¹t còng lµ mét ph−¬ng ph¸p cã ®é chÝnh x¸c kÐm. §Ó t¨ng thªm ®é chÝnh x¸c cña chän läc theo ph−¬ng ph¸p nµy, ng−êi ta ph¶i tiÕn hµnh viÖc hiÖu chØnh çc sè liÖu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm, nghÜa lµ lo¹i trõ bít mét sè nh©n tè ¶nh h−ëng, gi¶m bít çc sai lÖch do m«i tr−êng g©y nªn, lµm cho gi¸ trÞ kiÓu h×nh gÇn ®óng h¬n víi gi¸ trÞ gièng cña con vËt. Ch¼ng h¹n, n¨ng suÊt sinh s¶n cña lîn n¸i phô thuéc vµo løa ®Î cña chóng, quy luËt chung lµ n¨ng suÊt trong løa ®Çu thÊp. Trªn c¬ së çc ph©n tÝch thèng kª, ng−êi ta x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ cÇn céng thªm vµo n¨ng suÊt løa ®Çu cña lîn n¸i ®Ó lo¹i trõ ¶nh h−ëng cña yÕu tè nµy g©y ra ®èi víi çc lîn n¸i. Çc hiÖu chØnh cÇn thiÕt kh¸c nh− hiÖu chØnh theo mïa vô, theo n¨m... còng th−êng ®−îc sö dông.

4.1.2. KiÓm tra n¨ng suÊt (kiÓm tra ç thÓ)

Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc tiÕn hµnh t¹i çc c¬ së chuyªn m«n ho¸ ®−îc gäi lµ çc tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt. KiÓm tra n¨ng suÊt ®−îc tiÕn hµnh trong giai ®o¹n hËu bÞ nh»m chän läc nh÷ng vËt nu«i ®−îc gi÷ l¹i lµm gièng. §Ó lo¹i trõ mét sè ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng, t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi ph¸t huy hÕt tiÒm n¨ng di truyÒn cña con vËt, ng−êi ta nu«i chóng trong ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn vÒ chuång nu«i, chÕ ®é dinh d−ìng (cho ¨n kh«ng h¹n chÕ)... Trong qu¸ tr×nh nu«i kiÓm tra, con vËt ®−îc theo dâi mét sè chØ tiªu nhÊt ®Þnh. Çc kÕt qu¶ ®¹t ®−îc vÒ çc chØ tiªu nµy ®−îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng vµ c¨n cø vµo gi¸ trÞ gièng ®Ó quyÕt ®Þnh chän läc hay lo¹i th¶i con vËt.

§Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ ®¸nh gi¸ trùc tiÕp n¨ng suÊt cña chÝnh con vËt tham dù kiÓm tra, v× vËy viÖc −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng ®¶m b¶o ®−îc ®é chÝnh x¸c ®èi víi çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn ë møc ®é cao hoÆc trung b×nh. Do sè l−îng vËt nu«i tham dù kiÓm tra n¨ng suÊt còng chÝnh lµ sè l−îng vËt nu«i ®−îc ®¸nh gi¸ chän läc, nªn víi mét sè l−îng vËt nu«i nhÊt ®Þnh ®−îc kiÓm tra n¨ng suÊt ph−¬ng ph¸p nµy ®−a l¹i mét tû lÖ chän läc cao. Nh−îc ®iÓm chñ yÕu cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ kh«ng ®¸nh gi¸ ®−îc çc chØ tiªu theo dâi trùc tiÕp ®−îc trªn b¶n th©n con vËt, ch¼ng h¹n kh«ng ®¸nh gi¸ ®−îc s¶n l−îng s÷a, tû lÖ mì s÷a.. ë bß ®ùc gièng, phÈm chÊt thÞt ë lîn ®ùc gièng...

KiÓm tra n¨ng suÊt hiÖn ®ang ®−îc sö dông kh¸ réng r·i trong ch¨n nu«i lîn ë nhiÒu n−íc. Çc lîn ®ùc gièng hËu bÞ ®−îc nu«i kiÓm tra n¨ng suÊt tõ lóc chóng cã khèi l−îng tõ 25 - 30 kg cho tíi 90 - 110 kg. Ba chØ tiªu theo dâi chÝnh bao gåm: t¨ng träng trung b×nh (g/ngµy) trong thêi gian nu«i kiÓm tra, tiªu tèn thøc ¨n trung b×nh cho mçi kg t¨ng träng trong thêi gian kiÓm tra (kg thøc ¨n/kg t¨ng träng) vµ ®é dµy mì l−ng ®o b»ng m¸y siªu ©m ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên cuèi cïng khi kÕt thóc kiÓm tra (mm). ë n−íc ta, kiÓm tra n¨ng suÊt lîn ®ùc gièng vµ n¸i hËu bÞ ®· trë thµnh Tiªu chuÈn ViÖt Nam tõ n¨m 1989, hiÖn cã 3 c¬ së kiÓm tra n¨ng suÊt lîn ®ùc gièng hËu bÞ lµ Tr¹m

64

kiÓm tra n¨ng suÊt lîn ®ùc gièng An Kh¸nh (Hµ T©y), Trung t©m lîn gièng Thuþ Ph−¬ng thuéc ViÖn Ch¨n nu«i quèc gia vµ Trung t©m nghiªn cøu ph¸t triÓn ch¨n nu«i B×nh Th¾ng thuéc ViÖn Khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp miÒn Nam.

4.1.3. KiÓm tra ®êi con

Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ chän läc çc ®ùc gièng. §Ó kiÓm tra ®êi con, ng−êi ta cho çc ®ùc gièng tham dù kiÓm tra phèi gièng víi mét sè l−îng çi gièng nhÊt ®Þnh. Khi çc çi gièng nµy sinh ra ®êi con, ng−êi ta nu«i çc con cña chóng t¹i çc tr¹m kiÓm tra cã çc ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn vÒ chuång nu«i, chÕ ®é dinh d−ìng .. gièng nh− ®èi víi kiÓm tra n¨ng suÊt. §êi con ®−îc theo dâi nh÷ng chØ tiªu nhÊt ®Þnh vÒ n¨ng suÊt, c¨n cø vµo çc chØ tiªu ®¹t ®−îc ë ®êi con ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng cña con ®ùc vµ quyÕt ®Þnh chän läc hay lo¹i th¶i çc ®ùc gièng nµy.

Cã thÓ minh ho¹ s¬ ®å kiÓm tra ®êi con nh− sau:

Çc ®ùc gièng tham dù kiÓm tra x x x phèi gièng víi çi gièng Nu«i ®êi con theo dâi n¨ng suÊt C¨n cø vµo n¨ng suÊt ®êi con ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng

vµ lùa chän ®ùc gièng Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ mang l¹i ®é chÝnh x¸c cao trong viÖc −íc tÝnh gi¸ trÞ

gièng, ®Æc biÖt lµ ®èi víi çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp. Cã thÓ ®¸nh gi¸ chän läc ®−îc c¶ çc tÝnh tr¹ng mµ ng−êi ta kh«ng thÓ theo dâi trùc tiÕp trªn b¶n th©n con vËt cÇn ®¸nh gi¸. Do ®ã kiÓm tra ®êi con kh¾c phôc ®−îc mét sè nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p kiÓm tra n¨ng suÊt. Tuy nhiªn, ®©y lµ mét ph−¬ng ph¸p tèn kÐm, ®ßi hái ph¶i cã mét thêi gian theo dâi ®¸nh gi¸ kh¸ dµi, do vËy kho¶ng çch thÕ hÖ bÞ kÐo dµi ra, ¶nh h−ëng ®Õn hiÖu qu¶ chän läc. MÆt kh¸c, do sè l−îng vËt nu«i kiÓm tra lín h¬n so víi sè l−îng vËt nu«i cÇn ®¸nh gi¸ lùa chän (ch¼ng h¹n nu«i kiÓm tra 8 lîn con ®Ó ®¸nh gi¸ lùa chän 1 lîn ®ùc bè, nu«i kiÓm tra 25-50 bß çi s÷a ®Ó ®¸nh gi¸ lùa chän 1 bß ®ùc gièng lµ bè cña chóng...) nªn kiÓm tra ®êi con lµm cho tû lÖ chän läc lín, tõ ®ã dÉn tíi c−êng ®é chän läc thÊp v× vËy lµm gi¶m hiÖu qu¶ chän läc.

4.1.4. KiÓm tra kÕt hîp

Lµ ph−¬ng ph¸p kÕt hîp gi÷a kiÓm tra n¨ng suÊt vµ kiÓm tra ®êi con. Ch¼ng h¹n, ®Ó kiÓm tra kÕt hîp nh»m lùa chän lîn ®ùc gièng ng−êi ta tiÕn hµnh nh− sau: Còng nh− ®èi víi kiÓm tra ®êi sau, cho çc lîn ®ùc gièng tham dù kiÓm tra phèi gièng víi mét sè lîn n¸i gièng nhÊt ®Þnh. §êi con cña chóng ®−îc nu«i t¹i tr¹m kiÓm tra vµ ®−îc theo dâi çc chØ tiªu n¨ng suÊt víi 2 môc ®Ých: kiÓm tra n¨ng suÊt cña ®êi con

65

nh»m lùa chän çc lîn ®ùc gièng hËu bÞ ®ång thêi c¨n cø vµo n¨ng suÊt cña ®êi con ®Ó lùa chän lîn ®ùc gièng lµ bè cña chóng. S¬ ®å kiÓm tra kÕt hîp nh− sau: Çc ®ùc gièng tham dù kiÓm tra x x x phèi gièng víi çi gièng Nu«i ®êi con kiÓm tra n¨ng suÊt chän läc ®ùc gièng hËu bÞ C¨n cø vµo n¨ng suÊt ®êi con ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng

vµ lùa chän ®ùc gièng

4.2. Mét sè ph−¬ng ph¸p chän gièng trong gia cÇm

Trong nh©n gièng gia cÇm, ng−êi ta th−êng tæ chøc thµnh çc gia ®×nh. Trong mçi gia ®×nh cã 1 con trèng vµ mét sè con m¸i, do ®ã ®êi con cña chóng lµ çc anh chÞ em cïng bè kh¸c mÑ. Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña mét ç thÓ trong mét gia ®×nh cña mét quÇn thÓ ®−îc biÓu diÔn b»ng biÓu thøc sau:

P = Pf + Pw

trong ®ã, P : Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi trung b×nh quÇn thÓ Pf : Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh gia ®×nh so víi trung b×nh quÇn thÓ Pw: Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi trung b×nh gia ®×nh

Ta xem xÐt mét vÝ dô ®¬n gi¶n: n¨ng suÊt trøng cña çc ç thÓ trong 3 gia ®×nh A, B vµ C cïng víi çc gi¸ trÞ trung b×nh gia ®×nh, trung b×nh quÇn thÓ ®−îc nªu trong b¶ng sau.

Gia ®×nh

A B C

Ç thÓ 1 220 230 220 Ç thÓ 2 230 240 250 Ç thÓ 3 240 250 280

Trung b×nh gia ®×nh 230 240 250

Trung b×nh quÇn thÓ 240

Trung b×nh gia ®×nh - Trung b×nh quÇn thÓ -10 0 +10

XÐt ç thÓ thø nhÊt trong gia ®×nh A: Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi trung b×nh quÇn thÓ:

P = 220 - 240 = -20

66

Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh gia ®×nh so víi trung b×nh quÇn thÓ: Pf= 230 - 240 = -10

Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi trung b×nh gia ®×nh: PW= 220 - 230 = -10 Râ rµng lµ: -20 = -10 + (-10)

Gi¶ sö cÇn lùa chän 3 ç thÓ, chóng ta cã thÓ ¸p dông çc ph−¬ng ph¸p chän läc sau:

4.2.1. Chän läc ç thÓ

Lµ ph−¬ng ph¸p c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña chÝnh b¶n th©n con vËt ®Ó chän läc, kh«ng quan t©m ®Õn gi¸ trÞ trung b×nh cña gia ®×nh. §iÒu nµy cã nghÜa lµ chØ c¨n cø vµo çc gi¸ trÞ cña P ®Ó chän läc, trong ®ã Pf vµ Pw ®Òu ®−îc nh©n víi hÖ sè 1 . Nh− vËy, theo ph−¬ng ph¸p nµy, chóng ta sÏ chän 3 ç thÓ cã n¨ng suÊt trøng lµ: 280, 250 vµ 250; chóng thuéc çc gia ®×nh C vµ B.

4.2.2. Chän läc theo gia ®×nh

Lµ ph−¬ng ph¸p c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña tÊt c¶ çc ç thÓ trong gia ®×nh ®Ó quyÕt ®Þnh gi÷ toµn bé gia ®×nh ®ã lµm gièng hay lo¹i th¶i toµn bé gia ®×nh ®ã. §iÒu nµy cã nghÜa lµ chØ c¨n cø vµo çc gi¸ trÞ cña Pf ®Ó chän läc, coi nh− Pw ®−îc nh©n víi hÖ sè 0. Theo ph−¬ng ph¸p nµy, chóng ta sÏ chän toµn bé çc ç thÓ trong gia ®×nh C, chóng cã n¨ng suÊt trøng lµ: 280, 250 vµ 220.

4.2.3. Chän läc trong gia ®×nh

Lµ ph−¬ng ph¸p c¨n cø vµo sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh gia ®×nh cña nã. §iÒu nµy cã nghÜa lµ chØ c¨n cø vµo Pw ®Ó chän, kh«ng ®Ó ý ®Õn n¨ng suÊt trung b×nh cña gia ®×nh (coi nh− Pf ®−îc nh©n víi hÖ sè 0). Theo ph−¬ng ph¸p nµy, trong mçi gia ®×nh chän 1 ç thÓ cã n¨ng suÊt cao nhÊt, nh− vËy çc ç thÓ ®−îc chän läc sÏ cã n¨ng suÊt trøng lµ: 280, 250 vµ 240; chóng thuéc c¶ 3 gia ®×nh C, B vµ A.

Chän läc ç thÓ th−êng ®−îc ¸p dông ®Ó chän läc çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao, ®¬n gi¶n, dÔ thùc hiÖn. Tuy nhiªn, sÏ phøc t¹p ®èi víi viÖc thµnh lËp çc gia ®×nh míi ë thÕ hÖ sau.

Chän läc theo gia ®×nh th−êng ®−îc ¸p dông ®Ó chän läc çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp. Ta biÕt r»ng, tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp ph−¬ng sai sai lÖch m«i tr−êng sÏ lín h¬n nhiÒu so víi ph−¬ng sai gi¸ trÞ céng gép (theo ®Þnh nghÜa cña hÖ sè di truyÒn). ViÖc c¨n cø vµo gi¸ trÞ trung b×nh cña gia ®×nh sÏ lo¹i bá ®−îc sai lÖch m«i tr−êng g©y ra cho çc ç thÓ trong gia ®×nh, gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gia ®×nh sÏ gÇn víi gi¸ trÞ céng gép. Trong tr−êng hîp nµy ®é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng do c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gia ®×nh sÏ cao. Tuy nhiªn, chän läc theo

67

gia ®×nh sÏ lµm cho sè l−îng gia ®×nh ë thÕ hÖ con Ýt h¬n thÕ hÖ bè mÑ, do vËy kh¶ n¨ng giao phèi cËn huyÕt ë çc thÕ hÖ sau sÏ t¨ng lªn. ViÖc tæ chøc l¹i çc gia ®×nh míi ë thÕ hÖ sau sÏ phøc t¹p nÕu nh− muèn duy tr× sè l−îng gia ®×nh nh− thÕ hÖ tr−íc.

Chän läc trong gia ®×nh còng th−êng ®−îc ¸p dông ®Ó chän läc çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp. Ph−¬ng ph¸p nµy còng t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n, dÔ thùc hiÖn, h¹n chÕ ®−îc kh¶ n¨ng giao phèi cËn huyÕt ë thÕ hÖ sau. ViÖc tæ chøc l¹i çc gia ®×nh ë thÕ hÖ sau rÊt ®¬n gi¶n nÕu nh− ng−êi ta muèn duy tr× sè l−îng gia ®×nh nh− thÕ hÖ tr−íc.

4.2.4. Chän läc kÕt hîp

Ngoµi 3 ph−¬ng ph¸p chän läc trªn, ng−êi ta cßn cã thÓ sö dông nh÷ng nguyªn t¾c cña chØ sè chän läc ®Ó thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p chän läc kÕt hîp. Chän läc kÕt hîp trong tr−êng hîp nµy lµ ph−¬ng ph¸p kÕt hîp gi¸ trÞ trung b×nh cña gia ®×nh víi gi¸ trÞ chªnh lÖch gi÷a n¨ng suÊt ç thÓ so víi trung b×nh gia ®×nh. Nh− vËy, thùc chÊt cña chän läc kÕt hîp chÝnh lµ chän läc ç thÓ, nghÜa lµ c¨n cø vµo P ®Ó chän läc. Trong chän läc ç thÓ, Pf vµ Pw ®Òu ®−îc nh©n víi hÖ sè 1, nh−ng trong chän läc kÕt hîp, Pf vµ Pw l¹i ®−îc nh©n víi çc hÖ sè kh¸c 1. ViÖc tÝnh to¸n çc hÖ sè nµy dùa vµo nh÷ng ph−¬ng tr×nh cña chØ sè ®· ®−îc nªu trong ch−¬ng −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

5. Lo¹i th¶i vËt gièng

QuyÕt ®Þnh nµy ®−îc thùc hiÖn khi vËt nu«i võa hoµn thµnh mét chu kú cho s¶n phÈm (lîn çi võa cai s÷a ®µn con, gµ m¸i võa hoµn thµnh chu kú ®Î trøng...) hoÆc khi ph¸t hiÖn thÊy søc khoÎ, n¨ng suÊt cña chóng bÞ gi¶m sót (sè vµ chÊt l−îng tinh cña ®ùc gièng ë çc tr¹m thô tinh nh©n t¹o...). §Ó ®i tíi quyÕt ®Þnh nµy, ng−êi ta th−êng chñ yÕu dùa vµo: - Thêi gian sö dông con vËt; - T×nh tr¹ng søc khoÎ cña con vËt; - T×nh tr¹ng n¨ng suÊt cña con vËt; - Çc ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt kh¸c.

6. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng II

C©u hái

1. Ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a tÝnh tr¹ng chÊt l−îng vµ tÝnh tr¹ng sè l−îng. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh tr¹ng sè l−îng. Ph©n biÖt çc lo¹i t¸c ®éng cña gen : céng gép, tréi vµ t−¬ng t¸c ?

68

2. Çch tÝnh to¸n, ý nghÜa cña tõng tham sè thèng kª ®èi víi viÖc m« t¶ tÝnh tr¹ng sè l−îng? 3. Kh¸i niÖm vÒ ngo¹i h×nh, çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh vËt nu«i ? 4. Kh¸i niÖm vÒ sinh tr−ëng, çc ®é sinh tr−ëng? 5. Kh¸i niÖm, ph−¬ng ph¸p theo dâi ®¸nh gi¸ çc tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña vËt nu«i ? 6. Çc kh¸i niÖm vÒ hiÖu qu¶ chän läc, li sai chän läc, c−êng ®é chän läc, kho¶ng çch thÕ hÖ ? 7. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ chän läc ? 8. Çc kh¸i niÖm vÒ hÖ sè di truyÒn, gi¸ trÞ cña hÖ sè di truyÒn phô thuéc vµo nh÷ng yÕu tè nµo ? HÖ sè di truyÒn cã ý nghÜa g× ®èi víi c«ng t¸c chän läc vµ nh©n gièng ? 9. Çc kh¸i niÖm vÒ gi¸ trÞ gièng, ®é chÝnh x¸c cña viÖc gi¸ trÞ gièng, çc nguån th«ng tin dïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng vµ ®é chÝnh x¸c cña çc nguån th«ng tin nµy? 10. Kh¸i niÖm vÒ chØ sè chän läc, cã thÓ sö dông chØ sè chän läc ®Ó chän läc trong çc tr−êng hîp nµo ? 11. T¹i sao BLUP lµ ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng tèt h¬n chØ sè chän läc? CÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn g× ®Ó cã thÓ øng dông ph−¬ng ph¸p BLUP vµo chän läc vËt nu«i ? 12. Ph©n biÖt hai kh¸i niÖm chän läc vµ lo¹i th¶i vËt gièng ? M« t¶ vµ ph©n tÝch −u nh−îc ®iÓm cña çc ph−¬ng ph¸p chän läc hµng lo¹t, kiÓm tra n¨ng suÊt, kiÓm tra ®êi con vµ kiÓm tra kÕt hîp ? 13. Ph©n biÖt çc ph−¬ng ph¸p chän läc trong chän gièng gia cÇm, çc ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó ¸p dông çc ph−¬ng ph¸p chän läc nµy ?

Bµi tËp

1. Trªn c¬ së çc d÷ liÖu theo dâi t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy (X), tiªu tèn thøc ¨n trung b×nh cho mçi kg t¨ng träng (Y) trong thêi gian kiÓm tra cña 12 lîn ®ùc gièng, tÝnh çc gi¸ trÞ trung b×nh, ®é lÖch tiªu chuÈn, sai sè cña sè trung b×nh, hÖ sè biÕn ®éng cña X vµ Y, hÖ sè t−¬ng quan gi÷a X vµ Y, hÖ sè håi quy Y (biÕn ®éc lËp) theo X (biÕn phô thuéc).

Häc sinh cã thÓ dïng m¸y tÝnh ç nh©n hoÆc sö dông m¸y tÝnh ®iÖn tö víi phÇn mÒm Excel ®Ó tÝnh to¸n. NÕu dïng m¸y tÝnh ç nh©n, cã thÓ lÇn l−ît thùc hiÖn çc b−íc tÝnh to¸n trong b¶ng sau.

69

Çc d÷ liÖu vµ çc b−íc tÝnh to¸n (dïng cho bµi tËp)

TT x y x - x (x - x )2 y - y (y - y )2 (x - x )(y - y )

1 723 2,9

2 717 2,8 3 629 3,9 4 705 2,6 5 708 2,9 6 760 2,8 7 698 2,9 8 760 2,7 9 714 2,8 10 696 2,5 11 712 2,7 12 604 2,6

∑x= 8426 ∑y=34,1 ∑(x- x )2= ∑(y- y )2= ∑(x- x )(y- y )=

n = 12 ∑(x- x )2/(n-1)= ∑(y- y )2/(n-1)=

x =∑x/n= y =∑y/n= √∑(x- x )2/(n-1) = √∑(y-y)2/(n-1) =

∑(x- x )(y- y )r = =

√∑(x- x )2∑(y- y )2

∑(x- x )(y- y ) b = =

∑(x- x )2

2. Trong mét c¬ së ch¨n nu«i lîn, ng−êi ta tiÕn hµnh kiÓm tra n¨ng suÊt ®Ó chän

läc lîn ®ùc gièng vÒ tèc ®é t¨ng träng vµ ®é dµy mì l−ng. Çc lîn ®ùc gièng tèt nhÊt (chiÕm 10%) ®−îc sö dông t¹i çc Tr¹m thô tinh nh©n t¹o. N¨ng suÊt trung b×nh cña ®µn lîn vÒ 2 tÝnh tr¹ng nµy lµ 600 g/ngµy vµ 20 mm, hÖ sè di truyÒn lÇn l−ît lµ 0,3 vµ 0,6; ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh lÇn l−ît lµ 60 g vµ 1,5 mm.

a/ N¨ng suÊt trung b×nh vÒ 2 tÝnh tr¹ng nªu trªn cña çc lîn ®ùc gièng tèt nhÊt nµy b»ng bao nhiªu ?

b/ §êi con cña chóng sÏ cã tèc ®é t¨ng träng vµ ®é dµy mì l−ng lµ bao nhiªu ? c/ N¨ng suÊt ®êi con sÏ thay ®æi nh− thÕ nµo, nÕu mÑ cña chóng còng ®−îc chän läc vÒ 2 tÝnh tr¹ng nµy víi tû lÖ chän läc lµ 60% ? d/ TiÕn bé di truyÒn vÒ 2 tÝnh tr¹ng nµy lµ bao nhiªu, biÕt kho¶ng çch thÕ hÖ trung b×nh ®èi víi lîn ®ùc lµ 2 n¨m, lîn çi lµ 3 n¨m ?

70

Ch−¬ng III

Nh©n gièng vËt nu«i

KÕt qu¶ cña kh©u chän gièng chÝnh x¸c lµ chän ra ®−îc nh÷ng con ®ùc gièng vµ çi gièng tèt. Kh«ng ph¶i bÊt cø ®ùc gièng tèt nµo phèi gièng víi nh÷ng çi gièng tèt ®Òu cho kÕt qu¶ tèt ë ®êi sau. Lý luËn vµ thùc tiÔn ®· x¸c ®Þnh r»ng: chØ nh÷ng ®ùc gièng nµy giao phèi víi nh÷ng çi gièng kia míi cã thÓ t¹o ®−îc n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt s¶n phÈm tèt nhÊt ë thÕ hÖ sau. Çch thøc phèi gièng gi÷a nh÷ng ®ùc vµ çi gièng ®−îc gäi lµ nh©n gièng vËt nu«i. Nh÷ng kiÕn thøc trong ch−¬ng nµy gióp chóng ta hiÓu ®−îc hai ph−¬ng ph¸p nh©n gièng c¬ b¶n lµ thuÇn chñng vµ lai gièng. ViÖc so s¸nh ph©n biÖt còng nh− n¾m ®−îc nh÷ng −u nh−îc ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p nh©n gièng cô thÓ sÏ gióp chóng ta t×m ®−îc gi¶i ph¸p thÝch hîp ¸p dông trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ch¨n nu«i cña n−íc ta.

1. Nh©n gièng thuÇn chñng

1.1. Kh¸i niÖm

Nh©n gièng thuÇn chñng lµ ph−¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng çch cho çc ®ùc gièng vµ çi gièng cña cïng mét gièng giao phèi víi nhau. Do vËy, thÕ hÖ con vÉn lµ gièng thuÇn, nghÜa lµ chØ mang çc ®Æc ®iÓm cña mét gièng ban ®Çu duy nhÊt. Ch¼ng h¹n: cho lîn ®ùc Mãng Çi phèi gièng víi lîn çi Mãng Çi, ®êi con vÉn lµ gièng thuÇn Mãng Çi; cho gµ trèng Ri phèi gièng víi gµ m¸i Ri, ®êi con vÉn lµ gµ Ri thuÇn.

1.2. Vai trß t¸c dông cña nh©n gièng thuÇn chñng

Nh©n gièng thuÇn chñng th−êng ®−îc ¸p dông trong mét sè tr−êng hîp sau: - Nh©n gièng mét gièng míi ®−îc t¹o thµnh hoÆc míi nhËp tõ n¬i kh¸c vÒ, sè l−îng vËt nu«i trong gièng cßn Ýt, mét sè ®Æc ®iÓm cña gièng cßn ch−a æn ®Þnh. Nh©n gièng thuÇn chñng sÏ cã t¸c dông t¨ng sè l−îng ç thÓ cña gièng, kÕt hîp víi chän läc nh©n gièng thuÇn chñng sÏ cñng cè ®−îc çc ®Æc ®iÓm cña gièng vËt nu«i. Ch¼ng h¹n, trong kho¶ng thêi gian cña thËp kû 70, chóng ta ®· nhËp bß Hµ Lan tõ Cu Ba vµ nu«i thÝch nghi chóng t¹i mét sè ®Þa ®iÓm cã khÝ hËu gÇn gièng nh− khÝ hËu «n ®íi. C«ng ty s÷a Th¶o Nguyªn (cao nguyªn Méc Ch©u, S¬n La) hiÖn ®ang mét trong çc ®Þa ®iÓm nh©n gièng bß Hµ Lan thuÇn chñng cña n−íc ta. - B¶o tån quü gen çc vËt nu«i ®ang bÞ gi¶m vÒ sè l−îng còng nh− vÒ ®Þa bµn ph©n bè vµ cã nguy c¬ bÞ tiÖt chñng. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi mét sè gièng vËt nu«i b¶n ®Þa do n¨ng suÊt cña chóng thÊp, chÊt l−îng s¶n phÈm kh«ng cßn ®¸p øng ®−îc víi nhu cÇu thÞ tr−êng. Ch¼ng h¹n, lîn Ø hiÖn ®ang lµ mét trong nh÷ng ®èi t−îng

71

vËt nu«i cÇn ®−îc b¶o tån. - Khi thùc hiÖn nh©n gièng thuÇn chñng cã thÓ c¶i tiÕn ®−îc n¨ng suÊt cña vËt

nu«i. Møc ®é c¶i tiÕn tuú thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña tÝnh tr¹ng, ly sai chän läc, kho¶ng çch thÕ hÖ. Th«ng th−êng, nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao hoÆc trung b×nh sÏ ®−îc c¶i tiÕn mét çch nhanh vµ ch¾c ch¾n h¬n so víi çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp.

- Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh©n gièng thuÇn chñng cÇn chó ý tr¸nh giao phèi cËn huyÕt. Giao phèi gi÷a çc bè mÑ cã quan hÖ huyÕt thèng sÏ g©y ra hiÖn t−îng suy ho¸ cËn huyÕt ë ®êi con. BiÓu hiÖn cña suy ho¸ cËn huyÕt lµ sù gi¶m sót cña nh÷ng tÝnh tr¹ng liªn quan tíi kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ kh¶ n¨ng sèng cña vËt nu«i. Nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp th−êng cã møc ®é suy ho¸ cËn huyÕt cao, ng−îc l¹i nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao møc ®é suy ho¸ cËn huyÕt th−êng thÊp. Møc ®é suy gi¶m nµy tuú thuéc vµo hÖ sè cËn huyÕt, hÖ sè cËn huyÕt cµng cao suy ho¸ cËn huyÕt cµng lín.

§Ó cã thÓ tr¸nh viÖc giao phèi cËn huyÕt cÇn hiÓu çc kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ hÖ phæ vµ hÖ sè cËn huyÕt.

1.3. HÖ phæ

HÖ phæ, cßn gäi lµ hÖ ph¶ (Pedigree) lµ s¬ ®å vÒ nguån gèc huyÕt thèng cña con vËt. C¨n cø vµo hÖ phæ cña vËt nu«i, ta biÕt ®−îc çc nh÷ng con vËt nµo lµ bè, mÑ, «ng, bµ hoÆc çc thÕ hÖ tr−íc n÷a cña con vËt. Do vËy, hÖ phæ lµ t− liÖu quan träng gióp cho viÖc x¸c ®Þnh çc quan hÖ hä hµng cña vËt nu«i, ®Þnh ra kÕ ho¹ch ghÐp çc ®«i giao phèi nh»m tr¸nh giao phèi cËn huyÕt còng nh− çc hËu qu¶ cña suy ho¸ cËn huyÕt.

§Ó ghi chÐp hÖ phæ, ng−êi ta cã thÓ sö dông mét vµi ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau, do ®ã h×nh thµnh mét sè lo¹i hÖ phæ kh¸c nhau:

- HÖ phæ däc: §−îc ghi theo nguyªn t¾c: mçi hµng lµ mét thÕ hÖ, thÕ hÖ tr−íc ghi ë hµng d−íi, thÕ hÖ sau ghi ë hµng trªn; trong cïng mét hµng, con ®ùc ®−îc ghi ë bªn ph¶i, con çi ®−îc ghi ë bªn tr¸i.

VÝ dô: HÖ phæ cña ç thÓ X. ThÕ hÖ tr−íc cña X bè mÑ (thÕ hÖ I) cã bè (B), mÑ (M). ThÕ hÖ tr−íc bè mÑ lµ «ng bµ (thÕ hÖ II) cã bè cña bè tøc «ng néi (BB), mÑ cña bè tøc bµ néi (MB), bè cña mÑ tøc «ng ngo¹i (BM), mÑ cña mÑ tøc bµ ngo¹i (MM). ThÕ hÖ tr−íc «ng bµ (cô, thÕ hÖ III) còng theo nguyªn t¾c nh− vËy. S¬ ®å nh− sau:

X

I M B

II MM BM MB BB

III MMM BMM MBM BBM MMB BMB MBB BBB

72

- HÖ phæ ngang: §−îc ghi theo nguyªn t¾c: mçi cét lµ mét thÕ hÖ, thÕ hÖ tr−íc ghi ë cét bªn ph¶i, thÕ hÖ sau ghi ë cét bªn tr¸i; trong cïng mét cét, con ®ùc ghi ë hµng trªn, con çi ghi ë hµng d−íi.

VÝ dô: Còng hÖ phæ cña ç thÓ X, s¬ ®å nh− sau:

I II III BBB BB MBB B BMB MB MMB X BBM BM MBM M BMM MM MMM

T¹i çc vÞ trÝ cña çc con vËt cã hä hµng trong hÖ phæ, ng−êi ta ghi l¹i sè hiÖu

hoÆc tªn cña con vËt. Mçi vËt nu«i lµm gièng ®−îc ®¸nh sè theo çc ph−¬ng ph¸p quy ®Þnh nh−: c¾t sè tai (®èi víi lîn), x¨m sè vµo tai hoÆc ®eo biÓn sè nhùa ë tai (®èi víi lîn hoÆc bß), ®eo biÓn sè nh«m ë gèc çnh hoÆc ë ch©n (®èi víi gia cÇm) ...

- Trong thùc tÕ, hÖ phæ th−êng ®−îc ghi theo kiÓu hÖ phæ ngang, nh−ng kh«ng hoµn toµn tu©n thñ theo çc nguyªn t¾c ghi cña hÖ phæ nµy. VÝ dô:

1 1 2 3 4 S 2 S D X 1 X D 3

73

Cã thÓ cã 3 d¹ng hÖ phæ sau:

+ HÖ phæ ®Çy ®ñ: Ghi chÐp toµn bé çc con vËt ë çc thÕ hÖ kh¸c nhau + HÖ phæ tãm t¾t: ChØ ghi chÐp l¹i nh÷ng con vËt cã liªn quan huyÕt thèng trùc tiÕp víi mét tæ tiªn nhÊt ®Þnh + HÖ phæ thu gän: T−¬ng tù nh− hÖ phæ tãm t¾t, nh−ng mçi con vËt chØ xuÊt hiÖn 1 lÇn duy nhÊt trong hÖ phæ.

VÝ dô vÒ 3 d¹ng hÖ phæ:

S 1 S S 1 X S S 2 X X D S X 1 1 D D 2 1 D 2 2 (HÖ phæ ®Çy ®ñ) (HÖ phæ thu gän) (HÖ phæ tãm t¾t) (HÖ phæ thu gän)

1.4. HÖ sè cËn huyÕt

Giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng víi nhau gäi lµ giao phèi cËn huyÕt, ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é cËn huyÕt ng−êi ta sö dông kh¸i niÖm hÖ sè cËn huyÕt, ký hiÖu lµ F.

HÖ sè cËn huyÕt cña ç thÓ X ®−îc tÝnh theo c«ng thøc cña Wright (1922):

FX = 1/2 ∑ (1/2)nk

+pk (1 + Fk)

k

trong ®ã, nk, pk : sè thÕ hÖ (sè ®−êng nèi) tõ tæ tiªn chung tíi bè vµ mÑ cña X Fk : hÖ sè cËn huyÕt cña tæ tiªn chung

NÕu tæ tiªn chung kh«ng cËn huyÕt (Fk=0), çc c«ng thøc tÝnh hÖ sè cËn huyÕt sÏ ®¬n gi¶n h¬n:

FX = 1/2 ∑ (1/2)nk

+pk

§Ó tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña mét ç thÓ, cÇn tiÕn hµnh çc b−íc sau:

74

- X¸c ®Þnh çc tæ tiªn chung: Tæ tiªn chung lµ con vËt cã çc ®−êng nèi tíi bè vµ tíi mÑ cña ç thÓ ®ã (cã quan hÖ hä hµng ®èi víi c¶ bè vµ víi c¶ mÑ cña ç thÓ ®ã).

- X¸c ®Þnh xem tæ tiªn chung cã cËn huyÕt hay kh«ng? Chó ý r»ng nh÷ng ç thÓ cËn huyÕt lµ nh÷ng ç thÓ cã mét con vËt ë thÕ hÖ tr−íc cã quan hÖ hä hµng víi c¶ bè vµ c¶ mÑ cña ç thÓ ®ã.

- X¸c ®Þnh çc ®−êng nèi tõ tæ tiªn chung tíi bè vµ mÑ cña ç thÓ; - Dïng c«ng thøc cña Wright vµ çc sè liÖu ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®Ó tÝnh to¸n ra kÕt

qu¶ cuèi cïng. Sau ®©y lµ mét vµi vÝ dô tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña X trong çc hÖ phæ sau:

S A S S E G

X X A X A D B D D F H

(a) (b) (c)

XÐt tr−êng hîp (a):

X cã 2 tæ tiªn chung lµ A vµ B, c¶ A vµ B ®Òu kh«ng bÞ cËn huyÕt (khi kh«ng biÕt ®−îc çc con vËt ë thÕ hÖ tr−íc th× ç thÓ ®−îc coi nh− lµ kh«ng cËn huyÕt).

Sè ®−êng nèi tõ A tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) lµ 2, sè ®−êng nèi tõ B tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) còng lµ 2.

Do ®ã:

FX = 1/2 ∑ (1/2)nk

+pk = 1/2[(1/2)2 + (1/2)2] = 1/4

XÐt tr−êng hîp (b):

X cã 1 tæ tiªn chung lµ A, A kh«ng bÞ cËn huyÕt (còng do kh«ng biÕt ®−îc çc con vËt ë thÕ hÖ tr−íc cña A).

Sè ®−êng nèi tõ A tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) lµ 2. Do ®ã:

FX = 1/2 ∑ (1/2)nk

+pk = 1/2[(1/2)2] = 1/8

XÐt tr−êng hîp (c):

75

X cã 1 tæ tiªn chung lµ A, A cËn huyÕt (do cã 2 tæ tiªn chung lµ G vµ H). ViÖc tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña A t−¬ng tù nh− tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña X trong s¬ ®å (a), do vËy FA=1/4.

Sè ®−êng nèi tõ A tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) lµ 2. Do ®ã:

FX = 1/2 ∑ (1/2)nk

+pk (1 + Fk) = 1/2[(1/2)2(1 + 1/4) = 5/32

B¶ng 3.1. Møc suy gi¶m n¨ng suÊt trung b×nh do suy ho¸ cËn huyÕt khi møc ®é cËn huyÕt t¨ng lªn 10%

Lo¹i vËt

TÝnh tr¹ng [Nguån tµi liÖu]

Sè gi¶m tuyÖt ®èi

% gi¶m so víi kh«ng cËn huyÕt

S¶n l−îng s÷a (kg) [Robertson, 1954] 13,5 3,2 S¶n l−îng s÷a (kg) [Hudson vµ Van Vleck, 1984]

14,8

Hµm l−îng vËt chÊt kh« cña s÷a (%) [Hudson, 1984]

0,011 Bß

Khèi l−îng bª s¬ sinh (kg) [Brinks, 1975]

2-5

Sè con ®Î ra cßn sèng (con/løa) [Bereskin, 1968]

0,24 3,1 Lîn

Khèi l−îng lóc 154 ngµy (kg) [Bereskin, 1968]

2,6 4,3

Tû lÖ Êp në (%) [Shoffner, 1948] 4,36 6,4 S¶n l−îng trøng (qu¶) [Shoffner, 1948] 9,26 6,2

Gµ Khèi l−îng c¬ thÓ (kg) [Shoffner, 1948]

0,02 0,8

Chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy: ghi chÐp vµ qu¶n lý hÖ phæ kÐm, viÖc ghÐp ®«i giao

phèi kh«ng ®−îc tæ chøc mét çch chÆt chÏ, quy m« cña ®µn vËt nu«i nhá l¹i tù tóc s¶n xuÊt con gièng ®Ó thay thÕ trong ®µn, sö dông ph−¬ng thøc phèi gièng thô tinh nh©n t¹o mµ kh«ng theo dâi nguån gèc con ®ùc... ®Òu lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra giao phèi cËn huyÕt.

Çc tÝnh to¸n cho thÊy, mét ®µn gia sóc chØ giao phèi trong néi bé, sau 25 thÕ hÖ mÆc dï hÕt søc tr¸nh giao phèi cËn huyÕt, nh−ng nÕu quy m« lµ 10 ®ùc vµ 200 çi th× hÖ sè cËn huyÕt sÏ lµ 23,8%, quy m« 30 ®ùc vµ 600 çi hÖ sè cËn huyÕt lµ 7,9%, cßn quy m« 100 ®ùc vµ 2000 çi sÏ cã hÖ sè cËn huyÕt 2,4%.

76

Nguyªn t¾c chung lµ kh«ng ®Ó xÈy ra giao phèi cËn huyÕt. Tuy nhiªn trong mét sè tr−êng hîp buéc ph¶i sö dông giao phèi cËn huyÕt th× kh«ng ®−îc g©y ra hÖ sè cËn huyÕt cao h¬n 5%.

1.5. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng

Nh©n gièng theo dßng lµ mét ph−¬ng thøc ®Æc biÖt cña nh©n gièng thuÇn chñng nh»m t¹o ®−îc mét tËp hîp vËt nu«i cã chung çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña gièng nh−ng l¹i h×nh thµnh vµ duy tr× ®−îc mét vµi ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña dßng. Do vËy, thùc chÊt cña nh©n gièng theo dßng lµ lµm cho gièng trë thµnh mét quÇn thÓ ®a d¹ng h¬n. Trong qu¸ tr×nh nh©n gièng thuÇn chñng cña mét gièng nhÊt ®Þnh, ng−êi ta chän läc, x¸c ®Þnh ®−îc mét con gièng cã n¨ng suÊt rÊt cao vÒ mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã, nghÜa lµ cã ®Æc ®iÓm tèt næi tréi vµ ng−êi ch¨n nu«i muèn duy tr× ®Æc ®iÓm tèt nµy ë çc thÕ hÖ sau. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu nµy. Môc tiªu cña nh©n gièng theo dßng lµ t¹o ®−îc mét nhãm vËt nu«i mµ qua çc thÕ hÖ, ngoµi çc ®Æc ®iÓm chung cña gièng, chóng vÉn gi÷ ®−îc ®Æc ®iÓm tèt cña con gièng xuÊt s¾c ®ã.

Do con ®ùc cã vai trß truyÒn ®¹t di truyÒn réng r·i h¬n con çi rÊt nhiÒu lÇn nªn b−íc khëi ®Çu quan träng cña nh©n gièng theo dßng lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc ®ùc gièng cã thµnh tÝch næi tréi. Con ®ùc nµy ®−îc gäi lµ ®ùc ®Çu dßng. Trong çc b−íc tiÕp theo, ng−êi ta th−êng sö dông giao phèi cËn huyÕt ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh kÕt hîp víi chän läc nh»m duy tr×, cñng cè ®Æc ®iÓm tèt cña ®ùc ®Çu dßng ë çc thÕ hÖ sau. Çc cÆp giao phèi cËn huyÕt trong nh©n gièng theo dßng chØ cã mét tæ tiªn chung duy nhÊt lµ con ®ùc ®Çu dßng. Dßng ®−îc t¹o thµnh gäi lµ dßng cËn huyÕt. Trong s¶n xuÊt gia cÇm c«ng nghiÖp, ng−êi ta ®· t¹o ra mét sè dßng cËn huyÕt.

Cã thÓ tham kh¶o s¬ ®å nh©n gièng theo dßng cña gièng bß Santa Gertrudis ë bang Texas nh− sau:

§ùc ®Çu dßng §ùc ®Çu dßng Con vµ ch¸u Con g¸i cña ®ùc ®Çu dßng Bß çi A cña ®ùc ®Çu dßng Dßng míi §ùc X §ùc ®Çu dßng Çc ch¸u Çc con g¸i cña ®ùc ®Çu dßng Bß çi B cña ®ùc ®Çu dßng Bß çi C

Bß çi D...

H×nh 3.1. S¬ ®å nh©n gièng theo dßng (Mahadevan, 1970)

77

Tuy nhiªn, gÇn ®©y nhiÒu ý kiÕn cho r»ng viÖc nh©n gièng theo dßng nh»m duy tr× ®−îc n¨ng suÊt cña con ®ùc ®Çu dßng ë çc thÕ hÖ sau còng cã nghÜa lµ lµm chËm tiÕn bé di truyÒn cña quÇn thÓ vËt nu«i.

2. Lai gièng

2.1. Kh¸i niÖm

Lai gièng lµ ph−¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng çch cho çc ®ùc gièng vµ çi gièng thuéc 2 quÇn thÓ kh¸c nhau phèi gièng víi nhau. Hai quÇn thÓ nµy cã thÓ lµ 2 dßng, 2 gièng hoÆc 2 loµi kh¸c nhau. Do vËy, ®êi con kh«ng cßn lµ dßng, gièng thuÇn mµ lµ con lai gi÷a 2 dßng, gièng khëi ®Çu lµ bè vµ mÑ cña chóng. VÝ dô: cho lîn ®ùc yorkshire phèi gièng víi lîn çi Mãng Çi, ®êi con lµ con lai Yorkshire x Mãng Çi; cho bß Holstein (Hµ Lan) phèi gièng víi bß Lai Sind, ®êi con lµ con lai Holstein x Lai Sind (cßn gäi lµ bß lai Hµ Ên).

2.2. Vai trß t¸c dông cña lai gièng

Lai gièng cã 2 t¸c dông chñ yÕu. Mét lµ t¹o ®−îc −u thÕ lai (Heterosis) ë ®êi con vÒ mét sè tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh. Çc t¸c ®éng kh«ng céng gép lµ nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng sinh vËt häc nµy. Hai lµ lµm phong phó thªm b¶n chÊt di truyÒn ë thÕ hÖ lai, bëi v× con lai cã ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm di truyÒn cña çc gièng khëi ®Çu. Ng−êi ta gäi ®ã lµ t¸c dông phèi hîp. §iÒu nµy cã nghÜa lµ lai gièng sö dông ®−îc t¸c ®éng céng gép cña çc nguån gen ë thÕ hÖ bè vµ mÑ.

2.3. ¦u thÕ lai

Kh¸i niÖm −u thÕ lai ®−îc ®Ò xuÊt bëi Shull (1914). ¦u thÕ lai ®−îc øng dông réng r·i trong nh©n gièng c©y trång vµ vËt nu«i, mang l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ râ rÖt cho s¶n xuÊt. ¦u thÕ lai lµ hiÖn t−îng con lai cã søc sèng, søc chèng ®ì bÖnh tËt vµ n¨ng suÊt cao h¬n møc trung b×nh cña thÕ hÖ bè mÑ chóng.

Møc ®é −u thÕ lai cña mét tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt ®−îc tÝnh b»ng c«ng thøc sau: 1/2(AB + BA) - 1/2(A + B)

H (%) = x 100 1/2(A+B)

trong ®ã, H: −u thÕ lai (tÝnh theo %) AB: gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña con lai bè A, mÑ B BA: gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña con lai bè B, mÑ A A : gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gièng (hoÆc dßng) A B : gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gièng (hoÆc dßng) B

78

VÝ dô: Theo TrÇn Thanh V©n (1998), n¨ng suÊt trøng cña vÞt Khaki Campbell (K) lµ 253, cña vÞt Cá (C) lµ 187, cña vÞt lai F1 (K.C) lµ 247 vµ vÞt lai F1 (C.K) lµ 243 qu¶/n¨m. Nh− vËy −u thÕ lai sÏ lµ:

1/2(247 + 243) - 1/2(253 + 187) H(%) = x 100 = 11,36% 1/2(253 + 187)

Khi tÝnh −u thÕ lai, nÕu chØ sö dông n¨ng suÊt cña mét lo¹i con lai, ch¼ng h¹n bè gièng A lai víi mÑ gièng B, chóng ta ®· bá qua ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ (s¶n l−îng s÷a, tÝnh nu«i con khÐo...) còng nh− ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh bè ®èi víi con lai. §èi víi çc vËt nu«i, ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ th−êng quan träng h¬n. VÝ dô: khèi l−îng s¬ sinh trung b×nh cña lîn Ø lµ 0,45 kg, Yorkshire lµ 1,2 kg, con lai gi÷a çi Ø vµ ®ùc Yorkshire lµ 0,7 kg.

H(%) = {[0,7 - 1/2(1,2 + 0,45)]/1/2(1,2 + 0,45)} x 100 = 15,15%

Nh− vËy, trong tÝnh to¸n nµy, chóng ta ®· bá qua ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ, th«ng th−êng con lai gi÷a çi Yorkshire vµ ®ùc Ø sÏ cã khèi l−îng s¬ sinh lín h¬n con lai gi÷a çi Ø vµ ®ùc Yorkshire v× çi Yorkshire cã tÇm vãc lín h¬n çi Ø rÊt nhiÒu .

B¶ng 3.2. ¦u thÕ lai ç thÓ, mÑ, bè cña mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vËt nu«i* Loµi TÝnh tr¹ng HI (%) HM (%) HB (%)

Bß thÞt Khèi l−îng s¬ sinh 3,0 1,5 Khèi l−îng cai s÷a 7,0 15,0 6,0

Bß s÷a S¶n l−îng s÷a 6,0 Tû lÖ mì s÷a 7,0 Tû lÖ nu«i sèng cña bª 15,5

Lîn Sè con ®Î ra 2,0 8,0 Sè con cai s÷a 9,0 11,0 Chi phÝ thøc ¨n/kg t¨ng träng -2,0 Tû lÖ thô thai 3,0 7,0

Gµ Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn -4,0 S¶n l−îng trøng 12,0 Khèi l−îng trøng 2,0 Tû lÖ Êp në 4,0 2,0 T¨ng träng trung b×nh hµng ngµy 5,0 Chi phÝ thøc ¨n/kg t¨ng träng -11,0

*Ghi chó: §èi víi mét sè tÝnh tr¹ng −u thÕ lai cã gi¸ trÞ ©m nh−ng vÉn chøng tá con lai cã n¨ng suÊt cao h¬n trung b×nh bè mÑ (chi phÝ Ýt thøc ¨n h¬n, tuæi ®Î sím h¬n).

79

CÇn ph©n biÖt 3 biÓu hiÖn sau ®©y cña −u thÕ lai: - ¦u thÕ lai ç thÓ (ký hiÖu HI): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen cña chÝnh con vËt g©y

nªn. - ¦u thÕ lai cña mÑ (ký hiÖu HM): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen mµ mÑ con vËt g©y

ra th«ng qua ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cung cÊp cho nã (ngo¹i c¶nh mÑ). Ch¼ng h¹n, nÕu b¶n th©n mÑ lµ con lai, th«ng qua s¶n l−îng s÷a, kh¶ n¨ng nu«i con khÐo... mµ con lai cã ®−îc −u thÕ lai nµy.

- ¦u thÕ lai cña bè (ký hiÖu HB): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen mµ bè con vËt g©y ra th«ng qua ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cung cÊp cho nã (ngo¹i c¶nh bè). ¦u thÕ lai cña bè kh«ng quan träng b»ng −u thÕ lai cña mÑ. Cã rÊt Ýt tÝnh tr¹ng cã ®−îc −u thÕ lai cña bè, song còng cã thÓ thÊy r»ng, kh¶ n¨ng thô thai, t×nh tr¹ng søc khoÎ cña con ®ùc lai t¹o nªn −u thÕ lai cho ®êi con cña nã.

NÕu nh− giao phèi cËn huyÕt lµm t¨ng møc ®é ®ång hîp, gi¶m møc ®é dÞ hîp cña çc kiÓu gen th× ng−îc l¹i, lai gièng l¹i lµm t¨ng møc ®é dÞ hîp, gi¶m møc ®é ®ång hîp cña çc kiÓu gen. V× vËy, nguyªn nh©n cña −u thÕ lai g¾n liÒn víi t¸c ®éng cña çc thÓ dÞ hîp ë çc locut. Trong mét quÇn thÓ vËt nu«i, nÕu cho giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng sÏ g©y ra suy ho¸ cËn huyÕt, nh−ng sau ®ã nÕu cho giao phèi kh«ng cËn huyÕt gi÷a nh÷ng con vËt ®· bÞ cËn huyÕt ta sÏ cã ®−îc −u thÕ lai. Trong tr−êng hîp nµy, nh÷ng g× ®· bÞ mÊt ®i do giao phèi cËn huyÕt sÏ ®−îc bï ®¾p l¹i khi lai gi÷a çc ç thÓ cËn huyÕt víi nhau. Do vËt, khi nh©n gièng t¹o çc dßng cËn huyÕt quÇn thÓ vËt nu«i sÏ chÞu ¶nh h−ëng cña suy ho¸ cËn huyÕt, nh−ng sau ®ã lai gi÷a çc dßng cËn huyÕt nµy quÇn thÓ vËt nu«i l¹i ®−îc bï l¹i b»ng −u thÕ lai ë con lai th−¬ng phÈm.

Çc tÝnh tr¹ng liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng nu«i sèng vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n cã −u thÕ lai cao nhÊt. Çc tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp th−êng cã −u thÕ lai cao, v× vËy ®Ó c¶i tiÕn çc tÝnh tr¹ng nµy, so víi chän läc, lai gièng lµ mét gi¶i ph¸p nhanh h¬n, hiÖu qu¶ h¬n.

Hai quÇn thÓ vËt nu«i cµng kh¸c biÖt víi nhau vÒ di truyÒn bao nhiªu th× −u thÕ lai thu ®−îc khi lai gi÷a chóng cµng lín bÊy nhiªu. ¦u thÕ lai cao nhÊt ë thÕ hÖ F1, −u thÕ lai ë thÕ hÖ F2 (giao phèi gi÷a F1 víi F1, hoÆc gi÷a F1 víi gièng hoÆc dßng bè, mÑ khëi ®Çu) chØ b»ng 1/2 −u thÕ lai cña F1.

Nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng nhËn thÊy khi lai gi÷a hai dßng hoÆc gièng nhÊt ®Þnh sÏ cã ®−îc −u thÕ lai cao nhÊt, ng−êi ta gäi hiÖn t−îng nµy lµ “kh¶ n¨ng phèi hîp ®Æc biÖt” hoÆc hiÖn t−îng “nicking”.

§Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng −u thÕ lai cã thÓ nªu ra ba gi¶ thuyÕt sau ®©y: - ThuyÕt tréi: Do quÇn thÓ vËt nu«i ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän läc, phÇn lín

çc gen cã lîi lµ çc gen tréi. Con lai cã thÓ tËp hîp ®−îc nhiÒu gen tréi h¬n bè mÑ nã.

80

Ch¼ng h¹n, mçi bè hoÆc mÑ chØ cã 3 locut cã gen tréi, nh−ng con lai l¹i cã 6 locut cã gen tréi. S¬ ®å sau ®©y minh ho¹ ®iÒu nµy:

Bè: AAbbCCddEEff x MÑ aaBBccDDeeFF → Con AaBbCcDdEeFf

- ThuyÕt siªu tréi: Lý thuyÕt nµy cho r»ng çc cÆp alen dÞ hîp tö cã t¸c ®éng lín h¬n çc cÆp alen ®ång hîp tö, nghÜa lµ:

Aa > AA > aa

- ThuyÕt ¸t gen: Lý thuyÕt nµy cho r»ng lai gièng ®· h×nh thµnh nªn çc tæ hîp gen míi trong ®ã t¸c ®éng t−¬ng hç gi÷a çc alen kh«ng cïng locut lµ nguyªn nh©n t¹o ra −u thÕ lai.

2.4. Çc ph−¬ng ph¸p lai gièng

2.4.1. Lai kinh tÕ

- Kh¸i niÖm

Lai kinh tÕ lµ ph−¬ng ph¸p cho giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ con çi kh¸c gièng, hoÆc kh¸c dßng, con lai ®−îc sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng phÈm (nghÜa lµ ®Ó thu çc s¶n phÈm nh− thÞt, trøng, s÷a...) mµ kh«ng vµo môc ®Ých gièng. Ch¼ng h¹n: cho lîn yorkshire phèi gièng víi lîn Mãng Çi, con lai F1 yorkshire x Mãng Çi ®−îc nu«i lÊy thÞt; cho bß Holstein (Hµ Lan) phèi gièng víi bß Lai Sind, con lai F1 Holstein x Lai Sind ®−îc nu«i ®Ó lÊy s÷a.

- Çc ph−¬ng ph¸p lai kinh tÕ

+ Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n (gi÷a 2 gièng, hoÆc 2 dßng)

S¬ ®å lai nh− sau:

Çi §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B

Con lai F1(AB) Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a mÑ A víi bè B, ký hiÖu F1(AB) sÏ lµ:

PF1(AB) = 1/2 aA + 1/2 aB + MA + BB + HI + E

81

Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a mÑ B víi bè A ký hiÖu F1(BA) sÏ lµ: PF1(BA) = 1/2 aA + 1/2 aB + BA + MB + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai

aA, aB : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B MA, MB : ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ cña gièng A, B BA, BB : ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh bè cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh

Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng, dßng t¹o ®−îc con lai F1 mµ t¹i mçi locut ®Òu cã 2 gen cña 2 gièng, dßng kh¸c nhau, do ®ã −u thÕ lai ç thÓ lµ 100%.

Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n hiÖn ®ang ®−îc øng dông réng r·i ë hÇu hÕt çc loµi vËt nu«i ë n−íc ta. Ng−êi ta th−êng dïng con ®ùc thuéc çc gièng nhËp néi lai víi çi thuéc çc gièng ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n, lai lîn ®ùc yorkshire hoÆc Landrace víi lîn çi Mãng Çi, bß ®ùc Holstein vµ bß çi Lai Sind, gµ trèng Rhode vµ gµ m¸i Ri, vÞt ®ùc Anh §µo víi vÞt çi Cá. Chóng ta còng thùc hiÖn viÖc lai gi÷a çc dßng nh−: gµ trèng Leghorn dßng BVX víi gµ m¸i Leghorn dßng BVY... Nh×n chung, çc con lai ®Òu cã n¨ng suÊt cao, kh¶ n¨ng chèng bÖnh tèt vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ râ rÖt cho s¶n xuÊt ch¨n nu«i.

+ Lai kinh tÕ phøc t¹p (gi÷a 3, 4 gièng, hoÆc 3, 4 dßng)

S¬ ®å lai 3 gièng nh− sau:

Çi §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Çi lai §ùc F1(AB) Gièng, dßng C

Con lai F1(AB)C T−¬ng tù nh− ®èi víi lai gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a 3 gièng hoÆc dßng F1(AB)C sÏ lµ:

PF1(AB)C = 1/4 aA + 1/4 aB + 1/2aC + BC + HM + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai

HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) aA, aB, aC : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B, C

BC : ¶nh h−ëng cña bè gièng C

82

E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh

Nh− vËy so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai gi÷a 3 gièng hoÆc dßng do sö dông mÑ lai (hoÆc bè lai) nªn con lai F1(AB)C ngoµi −u thÕ lai ç thÓ ra cßn cã −u thÕ lai cña mÑ (hoÆc bè). Trong ch¨n nu«i lîn ë n−íc ta hiÖn nay, chóng ta ®ang sö dông mét sè c«ng thøc lai "3 m¸u". ë çc tØnh phÝa B¾c, dïng n¸i lai F1 (bè Yorkshire, mÑ Mãng Çi) phèi gièng víi ®ùc Landrace hoÆc dïng n¸i lai F1 (bè ®ùc Landrace, mÑ Mãng Çi) phèi gièng víi ®ùc Yorkshire, çc c«ng thøc nµy ®−îc gäi lµ lai "3 m¸u, 75% m¸u ngo¹i". ë çc tØnh phÝa Nam, dïng n¸i lai F1 gi÷a Yorkshire vµ Landrace phèi gièng víi ®ùc Duroc hoÆc PiÐtrain... §èi víi ph−¬ng h−íng c¶i t¹o ®µn bß vµng ViÖt Nam, b−íc khëi ®Çu lµ lai gi÷a bß ®ùc Sind hoÆc Sahiwal víi bß çi vµng ®−îc gäi lµ "Sind ho¸". Trong b−íc tiÕp theo cã thÓ sö dông bß çi ®· ®−îc "Sind ho¸" theo 2 h−íng: lai víi bß ®ùc h−íng s÷a (Holstein) nh»m t¹o con lai nu«i lÊy s÷a, hoÆc lai víi bß ®ùc h−íng thÞt (Charolaire, Brahman...) nh»m t¹o con lai nu«i lÊy thÞt.

S¬ ®å lai 4 gièng nh− sau:

Çi §ùc Çi §ùc

Gièng, dßng A Gièng, dßng B Gièng, dßng C Gièng, dßng D Çi lai §ùc lai F1(AB) F1(CD)

Con lai F1(AB)(CD)

Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F1(AB)(CD) sÏ lµ: PF1(AB)(CD) = 1/4 aA + 1/4 aB + 1/4aC + 1/4aD + HB + HM + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai

HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) HB : −u thÕ lai cña bè (do bè lµ con lai F1) aA, aB, aC, aD : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B, C, D


Nh− vËy, trong lai 4 gièng hoÆc dßng, do c¶ bè vµ mÑ ®Òu lµ con lai nªn con lai F1(AB)(CD) cã ®−îc −u thÕ lai ç thÓ, −u thÕ lai cña mÑ vµ −u thÕ lai cña bè. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn ®−îc lai 4 gièng, dßng ng−êi ta ph¶i cã ®ñ 4 dßng gièng ®¶m b¶o

83

®−îc yªu cÇu cho viÖc lai gièng. §iÒu nµy kh«ng ph¶i dÔ dµng ®èi víi bÊt cø ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt nµo. HiÖn nay trong s¶n xuÊt gµ c«ng nghiÖp, chóng ta th−êng sö dông s¬ ®å lai 4 gièng hoÆc dßng nµy. §Ó s¶n xuÊt gµ thÞt Hybro, lai gµ trèng dßng A víi gµ m¸i dßng V1 t¹o trèng lai AV1, lai gµ trèng dßng V3 víi gµ m¸i dßng V5 t¹o m¸i lai V35, lai trèng AV1 víi m¸i V35 t¹o gµ thÞt lai th−¬ng phÈm AV135. T−¬ng tù nh− vËy, ®Ó s¶n xuÊt gµ thÞt BE88, lai gµ trèng dßng B1 víi gµ m¸i dßng E1 t¹o trèng lai BE11, lai gµ trèng dßng B4 víi gµ m¸i dßng E3 t¹o m¸i lai BE43, lai trèng BE11 víi m¸i BE43 t¹o gµ thÞt lai th−¬ng phÈm BE1143.

+ Ph¶n giao

TiÕp theo lai kinh tÕ ®¬n gi¶n, ng−êi ta cã thÓ sö dông con lai phèi gièng víi mét trong 2 gièng gèc khëi ®Çu, çch lai nµy gäi lµ ph¶n giao (back cross). S¬ ®å lai ph¶n giao nh− sau:

Çi §ùc Çi §ùc

Gièng, dßng A Gièng, dßng B Gièng, dßng A Gièng, dßng B Çi lai §ùc §ùc lai Çi F1(AB) Gièng, dßng F1(AB) Gièng, dßng A (hoÆc B) A (hoÆc B)

Con lai Con lai F2(AB)A hoÆc F2(AB)B F2(AB)A hoÆc F2(AB)B

Trong tr−êng hîp sö dông çi lai F1(AB) phèi gièng víi ®ùc A, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F2(AB)A sÏ lµ:

PF2(AB)A = 3/4 aA + 1/4 aB + 1/2HI + HM + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai ç thÓ (chØ cßn 50%)

HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) aA, aB : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B


Trong tr−êng hîp sö dông ®ùc lai F1(AB) phèi gièng víi çi A, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F2(AB)A sÏ lµ:

PF2(AB)A = 3/4 aA + 1/4 aB + 1/2HI + HB + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai ç thÓ (chØ cßn 50%)

84

HB : −u thÕ lai cña bè (do bè lµ con lai F1) aA, aB : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B


T¹i mçi locut cña con lai ®Òu cã 1 gen thuéc 1 trong 2 gièng, dßng khëi ®Çu, khi phèi gièng víi 1 trong 2 gièng, dßng khëi ®Çu ®ã, thÕ hÖ F2 sÏ chØ cã 50% sè gen t¹i çc locut lµ thuéc 2 gièng, dßng kh¸c nhau. V× vËy, −u thÕ lai ç thÓ cña F2 chØ b»ng 1/2 −u thÕ lai cña F1. Tuy nhiªn, do −u thÕ lai cña mÑ quan träng h¬n −u thÕ lai cña bè nªn trong ph¶n giao, ng−êi ta th−êng sö dông con çi lµ con lai. Trong ch¨n nu«i lîn ë mét sè tØnh phÝa B¾c n−íc ta hiÖn nay, nhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· dïng ®ùc yorkshire tiÕp tôc phèi gièng víi n¸i lai cã bè lµ yorkshire, mÑ lµ Mãng Çi t¹o nªn con lai F2 cã 75% "m¸u ngo¹i". ViÖc dïng ®ùc lai F1 gi÷a yorkshire (hoÆc Landrace) vµ Mãng Çi phèi gièng víi n¸i Mãng Çi cho con lai F2 cã 75% "m¸u néi" ®· bÞ cÊm sö dông.

2.4.2. Lai lu©n chuyÓn

- Kh¸i niÖm

Lai lu©n chuyÓn lµ b−íc ph¸t triÓn tiÕp theo cña lai kinh tÕ, trong ®ã sau mçi ®êi lai ng−êi ta l¹i thay ®æi ®ùc gièng cña çc gièng ®· ®−îc sö dông.

- Çc ph−¬ng ph¸p lai lu©n chuyÓn

Còng nh− lai kinh tÕ, lai lu©n chuyÓn cã çc ph−¬ng ph¸p lai gi÷a 2 gièng, 3 gièng vµ 4 gièng. S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 2 gièng:

Çi (A) §ùc (B)

Çi lai F1 (AB) §ùc (A)

Çi lai F2 (AB)A §ùc (B)

Çi lai F3 (ABA)B §ùc (A) ... . . .

Çi lai F4 (ABAB)A

. . .

85

S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 3 gièng:

Çi (A) §ùc (B)

Çi lai F1 (AB) §ùc (C)

Çi lai F1 (AB)C §ùc (A)

Çi lai F2 (ABC)A §ùc (B) ... . . .

Çi lai F3 (ABCA)B

. . . S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 4 gièng:

Çi (A) §ùc (B)

Çi lai F1 (AB) §ùc (C)

Çi lai F1 (AB)C §ùc (D)

Çi lai F1 (ABC)D §ùc (A) ... . . .

Çi lai F2 (ABCD)A . . . ¦u ®iÓm næi bËt cña lai lu©n chuyÓn lµ trong qu¸ tr×nh lai ®· t¹o ®−îc ®µn çi gièng ®Ó tù thay thÕ, chØ cÇn nhËp ®ùc gièng (hoÆc tinh dÞch) tõ bªn ngoµi, kh«ng cÇn ph¶i tiÕp tôc gi÷ çc gièng, dßng thuÇn ban ®Çu nh− trong lai kinh tÕ.

86

Mét −u ®iÓm quan träng cña lai lu©n chuyÓn lµ qua çc ®êi lai vÉn cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Cã thÓ theo dâi tû lÖ thµnh phÇn çc gièng hoÆc dßng vµ −u thÕ lai qua çc ®êi lai cña lai lu©n chuyÓn 2 vµ 3 gièng trong b¶ng 3.3.

B¶ng 3.3. Thµnh phÇn çc gièng (hoÆc dßng) vµ −u thÕ lai (H)

qua çc ®êi lai lu©n chuyÓn

Lai lu©n chuyÓn 2 gièng A vµ B Lai lu©n chuyÓn 3 gièng A, B vµ CÇc thÕ hÖ lai Con lai A B H Con lai A B C H

1 (AB) 1/2 1/2 1 (AB) 1/2 1/2 0 1 2 (AB)A 3/4 1/4 1/2 (AB)C 1/4 1/4 1/2 1 3 (ABA)B 3/8 5/8 3/4 (ABC)A 5/8 1/8 1/4 3/4... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

t (c©n b»ng) 1/3 2/3 2/3 2/7 4/7 1/7 6/7t+1 2/3 1/3 2/3 1/7 2/7 4/7 6/7t+2 1/3 2/3 2/3 4/7 1/7 2/7` 6/7

Nh− vËy, lai lu©n chuyÓn gi÷a 2 gièng hoÆc dßng cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë møc ®é 1/2 so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai lu©n chuyÓn gi÷a 3 gièng hoÆc dßng cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë møc ®é 6/7 so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai lu©n chuyÓn gi÷a 3 gièng hoÆc dßng. 2.4.3. Lai c¶i tiÕn Lai c¶i tiÕn ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mét gièng vÒ c¬ b¶n ®· ®¸p øng ®−îc yªu cÇu, song cßn mét vµi nh−îc ®iÓm cÇn ®−îc c¶i tiÕn. Ch¼ng h¹n, mét gièng lîn cã n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng thÞt tèt, thÝch øng víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ®Þa ph−¬ng, nh−ng kh¶ n¨ng sinh s¶n l¹i kÐm, cÇn hoµn thiÖn tÝnh tr¹ng nµy b»ng ph¸p ph¸p lai c¶i tiÕn.

§Ó thùc hiÖn viÖc lai c¶i tiÕn, ng−êi ta lai gièng ban ®Çu nµy víi mét gièng cã −u ®iÓm næi bËt vÒ tÝnh tr¹ng cÇn ®−îc c¶i tiÕn. Çc thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc phèi gièng trë l¹i víi chÝnh gièng ban ®Çu. Trªn c¬ së lai trë ng−îc vµ chän läc qua çc thÕ hÖ lai, nh−îc ®iÓm cña gièng ban ®Çu dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc. Khi ®· ®¹t ®−îc mong muèn ë mét thÕ hÖ lai nhÊt ®Þnh (th−êng lµ F3), ng−êi ta cho çc con vËt trong cïng thÕ hÖ nµy phèi gièng víi nhau (tù giao) ®Ó cè ®Þnh çc ®Æc ®iÓm cña gièng võa míi ®−îc hoµn thiÖn. VÝ dô, lîn PiÐtrain lµ gièng sinh tr−ëng nhanh, tû lÖ n¹c cao nh−ng mang gen r. NÕu gen nµy ë thÓ ®ång hîp (rr) con vËt sÏ mÉn c¶m víi stress vËn chuyÓn, chÊt l−îng thÞt kÐm. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy, Tr−êng §¹i häc LiÌge (V−¬ng quèc BØ) ®· thùc hiÖn lai c¶i tiÕn lîn PiÐtrain b»ng çch cho lai víi lîn Large White, sau ®ã liªn tiÕp qua

87

16 thÕ hÖ con lai ®−îc lai trë ng−îc víi lîn PiÐtrain, cuèi cïng ®· t¹o ®−îc dßng lîn ReHal (kh¸ng halothal) kh«ng bÞ mÉn c¶m víi stress vËn chuyÓn, c¶i tiÕn ®−îc chÊt l−îng thÞt.

S¬ ®å lai c¶i tiÕn nh− sau:

Çi (A) §ùc (B)

Çi F1 (1/2A) §ùc (A)

Çi F2 (3/4A) §ùc (A)

Çi lai F3 (7/8A) §ùc lai F3 (7/8A)

Tù giao ë F3

2.4.4. Lai c¶i t¹o

Lai c¶i t¹o ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mét gièng vÒ c¬ b¶n kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu, cã nhiÒu ®Æc ®iÓm xÊu cÇn ®−îc c¶i t¹o. Ch¼ng h¹n, mét gièng ®Þa ph−¬ng n¨ng suÊt thÊp, chÊt l−îng s¶n phÈm kÐm, hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp... cÇn kh¾c phôc çc nh−îc ®iÓm nµy.

§Ó thùc hiÖn viÖc lai c¶i t¹o, ng−êi ta ph¶i lai gièng xÊu nµy víi mét gièng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng s¶n phÈm tèt, gäi lµ gièng cao s¶n. Trong çc thÕ hÖ tiÕp theo, tiÕp tôc cho con lai phèi gièng trë l¹i víi gièng cao s¶n. Çc ®Æc ®iÓm xÊu cña gièng ban ®Çu dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc b»ng çch chän läc qua çc thÕ hÖ lai. Khi ®· ®¹t ®−îc yªu cÇu ë mét thÕ hÖ lai nhÊt ®Þnh (th−êng lµ F3), ng−êi ta cho çc con vËt trong cïng thÕ hÖ nµy phèi gièng víi nhau (tù giao) ®Ó cè ®Þnh çc ®Æc ®iÓm tèt cña gièng.

S¬ ®å lai c¶i t¹o nh− sau:

88

Çi (A) §ùc (B)

Çi F1 (1/2A) §ùc (B)

Çi F2 (1/4A) §ùc (B)

Çi lai F3 (1/8A) §ùc lai F3 (1/8A)

Tù giao ë F3

2.4.5. Lai tæ hîp (g©y thµnh)

Lµ ph−¬ng ph¸p lai gi÷a çc gièng víi nhau nh»m t¹o mét gièng míi mang ®−îc çc ®Æc ®iÓm tèt cña çc gièng khëi ®Çu. HÇu hÕt çc gièng vËt nu«i cao s¶n hiÖn nay ®Òu lµ kÕt qu¶ cña lai tæ hîp. C«ng viÖc t¹o gièng nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng chñ ®Þnh vµ môc tiªu cô thÓ, ®ßi hái çc kh©u theo dâi, chän läc, ghÐp ®«i giao phèi, ch¨n nu«i, qu¶n lý hÕt søc chÆt chÏ vµ mét tiÕn tr×nh thùc hiÖn kh¸ dµi, v× vËy cÇn mét sù ®Çu t− lín c¶ vÒ nguån nh©n lùc lÉn kinh phÝ. Lai tæ hîp cã thÓ bao gåm 2, 3 hoÆc 4 gièng khëi ®Çu. Ch¼ng h¹n, ®Ó t¹o ®−îc gièng lîn tr¾ng th¶o nguyªn Ucraina, ng−êi ta chØ sö dông 2 gièng ban ®Çu lµ lîn Yorkshire vµ lîn ®Þa ph−¬ng Ucraina, thêi gian thùc hiÖn lµ 7 n¨m. §Ó t¹o gièng ngùa kÐo Orlov, ng−êi ta ®· lai gi÷a 4 gièng ngùa cña ¶rËp, Anh, §an M¹ch, Hµ Lan vµ ph¶i mÊt 50 n¨m míi h×nh thµnh ®−îc gièng míi.

ViÖn Ch¨n nu«i quèc gia còng ®· t¹o ®−îc gièng lîn míi cã tªn lµ §B-I (§¹i B¹ch - Ø) tõ 2 gièng ban ®Çu lµ §¹i B¹ch vµ Ø. Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt, gièng lîn nµy hiÖn nay kh«ng ph¸t triÓn réng ®−îc.

2.4.6. Lai xa

Lai xa lµ lai gi÷a 2 loµi kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n lai gi÷a ngùa vµ lõa, con lai lµ la; lai gi÷a ngan vµ vÞt, con lai cã tªn lµ mula (chóng ta vÉn quen gäi lµ "vÞt pha ngan", hoÆc "vÞt lai ngan"). Con la lµ vËt nu«i quen thuéc ë çc n−íc Ch©u ¢u, chóng cã søc lµm viÖc cao, kh¶ n¨ng chÞu ®ùng tèt. ThÞt vÞt lai ngan hiÖn ®ang lµ s¶n phÈm ch¨n nu«i ®−îc −a chuéng ë thÞ tr−êng §µi Loan, Hång C«ng...

89

Do sù kh¸c biÖt lín vÒ di truyÒn gi÷a bè vµ mÑ nªn con lai cã −u thÕ lai cao. Tuy nhiªn, sù kh¸c biÖt vÒ sè l−îng nhiÔm s¾c thÓ cña 2 loµi khëi ®Çu th−êng g©y nªn hiÖn t−îng bÊt thô (kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n) ë con lai.

3. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng III

C©u hái

1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n gièng thuÇn chñng, vai trß t¸c dông cña nh©n gièng thuÇn chñng? 2. Kh¸i niÖm vÒ hÖ phæ, çc ph−¬ng ph¸p ghi hÖ phæ ? 3. Khi nµo xÈy ra giao phèi cËn huyÕt ? T¹i sao l¹i ph¶i tr¸nh giao phèi cËn huyÕt ? Lµm thÕ nµo ®Ó tr¸nh ®−îc giao phèi cËn huyÕt ? 4. Kh¸i niÖm vÒ lai gièng, vai trß t¸c dông cña lai gièng ? Kh¸i niÖm vÒ −u thÕ lai, çc gi¶ thuyÕt gi¶i thÝch hiÖn t−îng −u thÕ lai, ph©n biÖt çc lo¹i −u thÕ lai ? 5. Kh¸i niÖm vÒ lai kinh tÕ, vÏ s¬ ®å, viÕt çc m« h×nh m« t¶ çc nh©n tè ®ãng gãp h×nh thµnh gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc ph−¬ng ph¸p lai kinh tÕ, −u nh−îc ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p lai nµy ? 6. Kh¸i niÖm vÒ lai lu©n chuyÓn, vÏ s¬ ®å çc ph−¬ng ph¸p lai lu©n chuyÓn, −u nh−îc ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p lai nµy ? 7. So s¸nh hai ph−¬ng ph¸p lai c¶i tiÕn vµ lai c¶i t¹o, sù kh¸c biÖt c¬ b¶n cña 2 ph−¬ng ph¸p lai nµy lµ g× ? 8. Kh¸i niÖm vÒ lai tæ hîp, lai xa, lai tæ hîp ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nµo ?

Bµi tËp

1. Mçi häc sinh s−u tÇm 2 bµi b¸o (t¹p chÝ khoa häc xuÊt b¶n ë trong n−íc) viÕt vÒ kÕt qu¶ lai t¹o gi÷a çc dßng, gièng vËt nu«i kh¸c nhau. Th¶o luËn trong tæ hoÆc líp ®Ó x©y dùng mét tµi liÖu tæng hîp vÒ kÕt qu¶ lai t¹o trong ch¨n nu«i lîn, bß, gµ, vÞt n−íc ta. 2. Quan s¸t 4 hÖ phæ sau:

90

7 5 7 3 3 3 8 7 8 1 1 1 3 9 8 9 1 4 4 4 4 10 9 10 X X X X 1 1 10 7 2 5 5 5 5 11 11 11 2 2 2 12 12 12 6 6 6 13 13 13 (a) (b) (c) (d)

- X¸c ®Þnh çc quan hÖ hä hµng cña çc cÆp phèi gièng 1 vµ 2 trong çc hÖ phæ trªn.

- TÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña X trong çc hÖ phæ trªn.

91

Ch−¬ng IV

hÖ thèng tæ chøc trong c«ng t¸c gièng vËt nu«i

1. HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i

HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i ®−îc tæ chøc theo s¬ ®å h×nh th¸p. S¬ ®å nµy bao gåm: ®Ønh th¸p víi sè l−îng vËt nu«i Ýt nhÊt lµ ®µn h¹t nh©n, gi÷a th¸p víi sè l−îng vËt nu«i lín h¬n lµ ®µn nh©n gièng cßn ®¸y th¸p víi sè l−îng vËt nu«i ®«ng nhÊt lµ ®µn th−¬ng phÈm. Víi çch tæ chøc nh− vËy, th«ng th−êng s¬ ®å h×nh th¸p sÏ gåm 3 phÇn, tuy nhiªn trong mét vµi tr−êng hîp hÖ thèng nh©n gièng l¹i gåm 4 phÇn mµ 2 phÇn ë gi÷a cña h×nh th¸p lµ ®µn nh©n gièng. Trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i hiÖn nay tån t¹i hai hÖ thèng cã tªn lµ h¹t nh©n khÐp kÝn vµ h¹t nh©n më. H×nh 4.1 vµ 4.2 m« t¶ hai hÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i nµy. H¹t nh©n H¹t nh©n Nh©n gièng Nh©n gièng

Th−¬ng phÈm Th−¬ng phÈm H×nh 4.1. HÖ thèngh¹t nh©n khÐp kÝn H×nh 4.2. HÖ thèngh¹t nh©n më

Trong hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, ®µn h¹t nh©n cã nhiÖm vô t¹o ra nh÷ng ®ùc gièng, çi gièng dïng ®Ó tù thay thÕ vµ cung cÊp cho ®µn nh©n gièng. §«i khi, ng−êi ta cã thÓ nhËp bæ sung nh÷ng ®ùc vµ çi gièng tõ çc ®µn h¹t nh©n kh¸c. §µn nh©n gièng cã nhiÖm vô chñ yÕu t¹o ra nh÷ng ®ùc, ®«i khi c¶ çi gièng cung cÊp cho ®µn th−¬ng phÈm. Ng−êi ta cã thÓ nhËp çc ®ùc gièng vµ ®«i khi c¶ çi gièng tõ ®µn h¹t nh©n ë trªn ®Ó thay thÕ cho ®µn nµy. §µn th−¬ng phÈm cã nhiÖm vô t¹o ®ùc, çi gièng ®Ó s¶n xuÊt ra çc vËt nu«i th−¬ng phÈm (cho thÞt, trøng, s÷a...). Ng−êi ta nhËp çc ®ùc gièng vµ ®«i khi c¶ çi gièng tõ ®µn nh©n gièng ë trªn ®Ó thay thÕ cho ®µn nµy. Nh− vËy, trong hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, chØ cã mét chiÒu chuyÓn dÞch gen tõ ®Ønh th¸p xuèng ®¸y th¸p. Møc ®é c¶i tiÕn di truyÒn cña hÖ thèng nµy tuú thuéc vµo møc ®é c¶i tiÕn di truyÒn ë ®µn h¹t nh©n. NÕu nh− ng−êi ta nhËp mét sè ®ùc gièng th¼ng tõ ®µn h¹t nh©n

92

xuèng ®µn th−¬ng phÈm, tèc ®é c¶i tiÕn di truyÒn cña c¶ hÖ thèng sÏ t¨ng lªn. HÇu hÕt çc hÖ thèng nh©n gièng lîn, gia cÇm ë çc n−íc hiÖn nay ®Òu sö dông hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn nµy.

Trong hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më, khi ph¸t hiÖn ë ®µn nh©n gièng cã nh÷ng con gièng tèt (chñ yÕu lµ con çi) ng−êi ta cã thÓ nhËp chóng vÒ ®µn h¹t nh©n. T−¬ng tù nh− vËy, khi ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng con gièng tèt ë ®µn th−¬ng phÈm, ng−êi ta cã thÓ nhËp chóng vÒ ®µn nh©n gièng. Nh− vËy cã nghÜa lµ trong hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më, dßng dÞch chuyÓn gen cßn cã thÓ di chuyÓn tõ líp thÊp h¬n lªn líp cao h¬n. So víi hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, hÖ thèng h¹t nh©n më ®¹t ®−îc tiÕn bé di truyÒn nhanh h¬n, gi¶m ®−îc kh¶ n¨ng giao phèi cËn huyÕt. Tuy nhiªn, viÖc qu¶n lý con gièng vµ ng¨n ngõa kh¶ n¨ng l©y lan bÖnh còng lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc gi¶i quyÕt ®èi víi hÖ thèng nµy.

2. HÖ thèng s¶n xuÊt con lai

Çc hÖ thèng s¶n xuÊt con lai còng ®−îc tæ chøc theo hÖ thèng s¬ ®å h×nh th¸p nh»m thùc hiÖn çc c«ng thøc lai gi÷a nhiÒu dßng, gièng kh¸c nhau.

HÖ thèng s¶n xuÊt con lai ®−îc tæ chøc nh− sau: - §µn cô-kþ (GGP, viÕt t¾t cña Great-Grand-Parents): Nh©n çc dßng, gièng thuÇn. - §µn «ng-bµ (GP, viÕt t¾t cña Grand-Parents): Lai gi÷a hai dßng, gièng thuÇn víi

nhau t¹o ra ®êi «ng bµ. NÕu sö dông c«ng thøc lai gi÷a 4 dßng gièng kh¸c nhau th× cÇn cã 2 ®µn «ng-bµ kh¸c nhau, mét ®µn «ng-bµ t¹o ra ®µn bè, cßn ®µn kia t¹o ra ®µn mÑ. NÕu sö dông c«ng thøc lai gi÷a 3 dßng gièng kh¸c nhau th× chØ cÇn 1 ®µn «ng-bµ, ®µn nµy th−êng dïng ®Ó t¹o ®µn mÑ, cßn ®µn bè th−êng lµ dßng gièng thuÇn trong ®µn cô-kþ.

- §µn bè-mÑ (P, viÕt t¾t cña Parents): Lai gi÷a hai ®µn bè-mÑ t¹o ra ®êi con lµ con lai gi÷a 3 hoÆc 4 dßng gièng kh¸c nhau.

- §µn th−¬ng phÈm : Çc con lai gi÷a 3 hoÆc 4 dßng gièng kh¸c nhau ®−îc nu«i ®Ó s¶n xuÊt s¶n phÈm cuèi cïng (thÞt, trøng hoÆc s÷a).

HÖ thèng s¶n xuÊt nµy kÕt hîp gi÷a chän läc ë çc dßng gièng thuÇn víi lai gièng ë çc ®êi lai tiÕp theo. Sau ®©y lµ mét vÝ dô vÒ hÖ thèng s¶n xuÊt con lai sö dông c«ng thøc lai gi÷a 3 dßng gièng kh¸c nhau trong nh©n gièng gia cÇm c«ng nghiÖp:

93

Dßng hoÆc gièng A Dßng hoÆc gièng B Dßng hoÆc gièng C Nh©n thuÇn chän läc: Nh©n thuÇn chän läc: Nh©n thuÇn chän läc:

- H−íng trøng - H−íng trøng- thÞt - H−íng thÞt - §ång hîp gen ZS - §ång hîp gen Zs+

§µn GGP: ♀A x ♂A ♀B x ♂B ♀C x ♂C

♀A x ♂A ♀B x ♂B ♀C x ♂C [ZSW] [ZSZS] [Zs+W] [Zs+Z s+]

Mµu tr¾ng Mµu tr¾ng Mµu n©u Mµu n©u

§µn GP: ♀A x ♂B

[ZSW] [Zs+Z s+]

Mµu tr¾ng Mµu n©u

§µn P: ♀AB x ♂C

[Zs+W]

Mµu n©u

§µn nu«i thÞt: (AB)C

H×nh 4.3. S¬ ®å hÖ thèng s¶n xuÊt con lai kÕt hîp gi÷a chän läc vµ lai gièng trong ch¨n nu«i gia cÇm c«ng nghiÖp

Mét sè ®iÓm ®¸ng l−u ý trong hÖ thèng s¶n xuÊt con lai nµy nh− sau: - Mçi mét dßng, gièng thuÇn hoÆc con lai chØ ®ãng gãp mét lo¹i giíi tÝnh (hoÆc

con trèng hoÆc con m¸i) ®Ó t¹o çc ®êi lai tiÕp theo; - Çc dßng, gièng B vµ C ®−îc gäi lµ çc “dßng trèng” do chØ sö dông con

trèng, dßng hoÆc gièng A vµ con lai AB ®−îc gäi lµ çc “dßng m¸i” do chØ sö dông con m¸i. - Dßng, gièng C lµ “dßng trèng” tham gia vµo kh©u lai cuèi cïng t¹o ®êi con nu«i thÞt. Do chØ cÇn mét sè l−îng Ýt gµ trèng, nªn môc tiªu chän läc ®èi víi dßng C kh«ng ph¶i lµ kh¶ n¨ng sinh s¶n, kh¶ n¨ng nu«i sèng cao, mµ lµ kh¶ n¨ng cho thÞt (tÇm vãc lín, t¨ng träng nhanh, chi phÝ thøc ¨n thÊp...). V× thÕ, dßng C cßn ®−îc gäi lµ “dßng nÆng”. - MÆc dï dßng, gièng B còng lµ “dßng trèng”, nh−ng do ®êi con cña B lµ “dßng m¸i” AB cÇn ph¶i cã kh¶ n¨ng sinh s¶n cao, nªn dßng, gièng B cÇn ®−îc chän läc theo

94

h−íng c¶ vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ kh¶ n¨ng cho thÞt. Ngoµi ra, do AB lµ çc con lai nªn ®· lîi dông ®−îc −u thÕ lai cao vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña “dßng m¸i” nµy. - CÇn tËp trung chän läc vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n ®èi víi “dßng m¸i” A, ®©y lµ dßng cã kh¶ n¨ng cho thÞt thÊp nhÊt, nh−ng kh¶ n¨ng sinh s¶n cao nhÊt trong 3 dßng, gièng thuÇn khëi ®Çu cña hÖ thèng nµy. - Do chØ sö dông mét lo¹i giíi tÝnh ®èi víi çc dßng, gièng hoÆc con lai, nªn viÖc x¸c ®Þnh ®−îc trèng m¸i khi gµ 1 ngµy tuæi rÊt quan träng. HÖ thèng lai nµy sö dông biÖn ph¸p ph©n biÖt trèng m¸i th«ng qua gen quy ®Þnh mÇu s¾c l«ng liªn kÕt giíi tÝnh, trong ®ã gen S (tréi) quy ®Þnh mµu l«ng n©u, gen s+ (lÆn).quy ®Þnh mµu l«ng tr¾ng. “Dßng m¸i” A ®−îc chän läc ®ång hîp vÒ gen S, do ®ã c¶ con trèng (ZSZS) vµ con m¸i (ZSW) ®Òu cã mµu l«ng tr¾ng. “Dßng trèng” B ®−îc chän läc ®ång hîp vÒ gen s+, do ®ã c¶ con trèng (Zs+Z s+ ) vµ con m¸i (Zs+W) ®Òu cã mµu l«ng n©u. Trong ®µn «ng-bµ, do sö dông m¸i A lai víi trèng B nªn ë ®êi bè-mÑ, cã thÓ dÔ dµng ph©n biÖt giíi tÝnh lóc 1 ngµy tuæi v× tÊt c¶ gµ m¸i AB (Zs+W) ®Òu cã l«ng mµu n©u, cßn tÊt c¶ gµ trèng AB (ZSZs+) ®Òu cã l«ng mµu tr¾ng. ChØ cÇn chän çc gµ l«ng mµu n©u sÏ ®−îc çc gµ m¸i ®Ó lµm “dßng m¸i” cho ®µn bè-mÑ.

Çc s¬ ®å sau ®©y m« t¶ hÖ thèng s¶n xuÊt con lai trong ch¨n nu«i lîn ë n−íc ta hiÖn nay:

- HÖ thèng s¶n xuÊt lîn lai nu«i thÞt 1/2 “m¸u ngo¹i”:

♀néi (Mãng Çi, Ba Xuyªn, Thuéc Nhiªu) x ♂ ngo¹i (Yorkshire, Landrace)

Con lai 1/2 “m¸u ngo¹i” nu«i thÞt

- HÖ thèng s¶n xuÊt lîn lai nu«i thÞt 3/4 “m¸u ngo¹i”:

♀néi (Mãng Çi, Ba Xuyªn, Thuéc Nhiªu) x ♂ ngo¹i (Yorkshire)

N¸i lai F1 x ♂ ngo¹i (Landrace)

Con lai 3/4 “m¸u ngo¹i” nu«i thÞt

- Çc hÖ thèng s¶n xuÊt lîn ngo¹i lai nu«i thÞt:

95

§µn GGP: ♀Yorkshire x ♂Yorkshire ♀Landrace x ♂Landrace ♀Duroc x ♂ Duroc

♀Yorkshire ♂Yorkshire ♀Landrace ♂Landrace ♀Duroc ♂ Duroc

§µn GP: ♀Yorkshire x ♂Landrace

§µn P: ♀(Yorkshire x Landrace) x ♂ Duroc

§µn nu«i thÞt: Con lai gi÷a 3 gièng ngo¹i

S¬ ®å s¶n xuÊt con lai gi÷a 5 dßng, gièng cña c«ng ty PIC t¹i ViÖt Nam nh− sau:

§µn GGP: ♀L95 x ♂L95 ♀L02 x ♂L02 ♀L19 x ♂L19 ♀L64 x ♂L64 ♀L11 x ♂L11

♀L95 x ♂L95 ♀L02 x ♂L02 ♀L19 x ♂L19 ♀L64 x ♂L64 ♀L11 x ♂L11

♀L95 x ♂L02

§µn GP: ♀1090 x ♂L19 ♀L64 x ♂L11

§µn P: ♀Camborough A x ♂402

§µn nu«i thÞt: Con lai gi÷a 5 dßng, gièng

96

3. Mét sè biÖn ph¸p c«ng t¸c gièng

3.1. Theo dâi hÖ phæ

Çc nguyªn t¾c lËp hÖ phæ ®· ®−îc ®Ò cËp trong ch−¬ng III. Theo dâi hÖ phæ ®Ó lËp kÕ ho¹ch phèi gièng nh»m tr¸nh giao phèi ®ång huyÕt, hoÆc nÕu ph¶i giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã hä hµng th× còng kh«ng ®Ó hÖ sè cËn huyÕt v−ît qu¸ 5%. Trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i hiÖn nay, kü thuËt thô tinh nh©n t¹o ®ang ®−îc øng dông réng r·i, tinh dÞch çc ®ùc gièng th−êng ®−îc b¶o qu¶n vµ sö dông trong mét thêi gian dµi, ch¼ng h¹n 15-20 n¨m ®èi víi tinh ®«ng l¹nh (cäng r¹) cña bß ®ùc gièng. V× vËy nÕu kh«ng theo dâi qu¶n lý hÖ phæ mét çch chÆt chÏ cã thÓ dÔ dµng g©y ra giao phèi gi÷a bè víi con (hÖ sè cËn huyÕt 25%), «ng víi ch¸u (hÖ sè cËn huyÕt 12,5%).

Çc s¬ ®å sau cho thÊy, trong thùc tÕ, mét sè cÆp giao phèi cËn huyÕt g©y ra çc hÖ sè cËn huyÕt nh− sau:

S S S B S 1

X X A X A X A

D D D D 2

Giao phèi Giao phèi Giao phèi bè (mÑ)-con Giao phèi gi÷a 2 con vËt bè (mÑ)-con «ng-ch¸u cña anh em nöa ruét thÞt cã 1 tæ tiªn chung ë thÕ hÖ thø hai FX = 0,25 FX = 0,125 FX = 0,0625 FX = 0,03125

Nh− vËy, nÕu ghÐp ®«i giao phèi gi÷a hai con vËt cã 1 tæ tiªn chung ë thÕ hÖ thø

hai (tæ tiªn chung ®ã lµ «ng hoÆc bµ néi còng nh− ngo¹i), hay nãi çch kh¸c nÕu ghÐp ®«i giao phèi gi÷a hai con vËt mµ chóng cã chung mét «ng hoÆc mét bµ sÏ lµm cho thÕ hÖ sau cã hÖ sè cËn huyÕt lµ: (1/2)5 = 0,03125 hoÆc 3,125%.

øng dông nguyªn t¾c trªn, ®Ó tr¸nh giao phèi cËn huyÕt ë møc ®é hÖ sè cËn huyÕt v−ît qu¸ 0,03125 ta cÇn ¸p dông çc b−íc sau: - Theo dâi ghi chÐp hÖ phæ cña gia sóc çi hiÖn cã trong ®µn: ghi l¹i sè hiÖu cña bè, «ng ngo¹i, «ng néi cña tõng gia sóc çi; - KiÓm tra sè hiÖu cña gia sóc ®ùc sÏ phèi gièng víi gia sóc çi; - Kh«ng sö dông gia sóc ®ùc phèi gièng víi gia sóc çi khi ph¸t hiÖn thÊy sè hiÖu cña gia sóc ®ùc nµy trïng lÆp víi mét trong çc sè hiÖu cña bè, «ng néi, «ng ngo¹i cña gia sóc çi ®ã.

97

ViÖc sö dông çc ch−¬ng tr×nh m¸y tÝnh nh»m lùa chän ®ùc gièng phèi gièng víi çc gia sóc çi trong ®µn ®¶m b¶o hÖ sè cËn huyÕt d−íi møc 0,03125 ®· ®−îc øng dông réng r·i trong ch¨n nu«i bß thÞt, bß s÷a ë nhiÒu n−íc.

3.2. LËp çc sæ, phiÕu theo dâi

ë çc c¬ së gièng còng nh− çc c¬ së ch¨n nu«i, ®Ó theo dâi c«ng t¸c gièng cÇn lËp çc sæ, phiÕu theo dâi còng nh− th−êng xuyªn thùc hiÖn viÖc theo dâi ghi chÐp. Cã 3 lo¹i sæ, phiÕu theo dâi chñ yÕu sau:

- Çc lo¹i sæ s¸ch theo dâi chung gåm theo dâi vÒ sè ®Çu con, sinh s¶n, phèi gièng, thøc ¨n, bÖnh tËt...

- Çc sæ theo dâi tõng ç thÓ vËt gièng, ®−îc gäi lµ lý lÞch con gièng. Ch¼ng h¹n theo quy ®Þnh cña Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn l©m n−íc ta, lý lÞch lîn n¸i ®−îc ghi chÐp theo çc néi dung sau:

+ PhÇn chung: gåm tªn c¬ së s¶n xuÊt, sè hiÖu lîn n¸i, dßng gièng, sè l−îng vó, ngµy sinh, n¬i sinh, ngµy nhËp vÒ c¬ së, ngµy ®Î løa ®Çu;

+ PhÇn huyÕt thèng: gåm sè hiÖu, gièng, xÕp cÊp chÊt l−îng cña bè, mÑ, çc «ng bµ néi, ngo¹i;

+ PhÇn n¨ng suÊt ç thÓ: gåm çc theo dâi sinh tr−ëng trong giai ®o¹n hËu bÞ (t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy, ®é dµy mì l−ng), khèi l−îng vµ dµi th©n lóc 8 th¸ng tuæi;

+ PhÇn kh¶ n¨ng sinh s¶n: ghi chÐp çc chØ tiªu theo dâi cña çc løa ®Î bao gåm: ngµy phèi gièng, sè hiÖu con ®ùc phèi gièng, sè con (®Î ra, ®Î ra cßn sèng, 21 ngµy vµ cai s÷a), khèi l−îng c¶ æ vµ khèi l−îng trung b×nh lîn con (s¬ sinh, 21 ngµy vµ cai s÷a);

+ PhÇn çc kÕt qu¶ gi¸m ®Þnh xÕp cÊp trong qu¸ tr×nh nu«i. - Çc phiÕu, cßn gäi lµ thÎ theo dâi hµng ngµy cña tõng ç thÓ. ThÎ nµy sÏ ®−îc

theo dâi ghi chÐp cËp nhËt vµ ®−îc treo ngay t¹i chuång nu«i con vËt. Ch¼ng h¹n, theo quy ®Þnh cña Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn l©m n−íc ta, thÎ theo dâi lîn ®ùc vµ çi hËu bÞ t¹i çc tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt gåm çc néi dung sau:

+ PhÇn chung: gåm sè hiÖu con vËt, gièng, tÝnh biÖt, ngµy sinh, n¬i sinh, n¬i nu«i theo dâi, çc sè hiÖu, gièng, xÕp cÊp chÊt l−îng cña bè vµ mÑ con vËt;

+ PhÇn theo dâi t¨ng träng: çc ghi chÐp vÒ çc ngµy c©n vµ khèi l−îng qua çc th¸ng nu«i;

+ PhÇn kÕt qu¶ kiÓm tra: çc ghi chÐp vÒ thêi gian b¾t ®Çu, kÕt thóc kiÓm tra, çc chØ tiªu theo dâi;

+ PhÇn theo dâi vÒ thøc ¨n: çc ghi chÐp vÒ l−îng thøc ¨n cho ¨n tõng ngµy nu«i.

3.3. §¸nh sè vËt nu«i

98

§Ó ph©n biÖt çc vËt gièng, ng−êi ta th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh sè vËt nu«i. §¸nh sè thùc chÊt lµ ®Æt tªn cho vËt nu«i, ®¸nh sè vËt nu«i ph¶i ®¶m b¶o çc nguyªn t¾c sau:

- ViÖc ®¸nh sè kh«ng lµm ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ, tíi çc ho¹t ®éng b×nh th−êng cña con vËt, ®ång thêi còng ph¶i ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn;

- Sè cña con vËt ph¶i dÔ ®äc, kh«ng trïng lÆp víi nhau vµ tån t¹i ®−îc trong thêi gian dµi;

- Cã thÓ th«ng qua hÖ thèng ®¸nh sè ph©n biÖt ®−îc gièng, nguån gèc cña con vËt. Çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh sè th−êng ®−îc sö dông cho vËt gièng nh− sau: - §¸nh sè b»ng çch bÊm khoÐt ë r×a tai, hoÆc ®ôc lç tai: Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng

®−îc ¸p dông cho lîn. Ng−êi ta cã çc quy ®Þnh riªng vÒ çc vÞ trÝ kh¸c nhau ë hai tai t−¬ng øng víi çc con sè hµng ®¬n vÞ, hµng chôc, hµng tr¨m. Dông cô chuyªn dông ®Ó ®¸nh sè tai lµ k×m bÊm r×a tai vµ k×m ®ôc lç trßn.

- §eo biÓn nhùa ghi sè vµo tai: Ph−¬ng ph¸p nµy hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i ®èi víi bß, tr©u vµ lîn. Con vËt ®−îc ®ôc lç ë tai, sau ®ã ®eo mét biÓn nhùa trªn cã ghi sè vµo tai.

- §eo biÓn nh«m cã ®ôc sè næi vµo gèc çnh hoÆc ch©n: Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc ¸p dông cho gia cÇm. Víi gia cÇm non, biÓn nh«m ®−îc ®eo gµi vµo gèc çnh, víi gia cÇm lín hoÆc ®· tr−ëng thµnh, biÓn nh«m ®−îc ®eo vßng vµo ch©n;

- Ngoµi ba ph−¬ng ph¸p chñ yÕu trªn, còng cã thÓ ®¸nh sè con vËt b»ng mét sè çch sau:

+ X¨m sè vµo sau tai: cã thÓ ¸p dông cho lîn, dông cô chuyªn dông lµ k×m x¨m sè;

+ §ôc sè vµo da: cã thÓ ¸p dông cho tr©u, bß, ngùa, dông cô chuyªn dông lµ çc dïi sè ®−îc nung nãng;

+ Dïng ho¸ chÊt viÕt sè vµo da.

3.4. LËp sæ gièng

Sæ gièng ®Þa ph−¬ng, quèc gia hay cña mét tæ chøc nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i lµ h×nh thøc ghi chÐp, theo dâi huyÕt thèng, n¨ng suÊt cña çc vËt gièng cña ®Þa ph−¬ng, trong toµn quèc hoÆc thuéc së h÷u cña mét nhãm ng−êi ch¨n nu«i. Çc t− liÖu nµy rÊt quan träng gióp cho c«ng viÖc qu¶n lý gièng, chän läc, trao ®æi con gièng còng nh− viÖc theo dâi ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña çc ch−¬ng tr×nh, biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng ®èi víi çc vËt gièng. ViÖc x©y dùng sæ gièng g¾n liÒn víi çc trung t©m qu¶n lý çc d÷ liÖu gièng vËt nu«i. §©y còng lµ çc c¨n cø ®Ó thùc hiÖn çc ch−¬ng tr×nh chän läc, nh©n gièng trªn quy m« lín.

99

4. C©u hái «n tËp ch−¬ng IV

1. M« t¶ s¬ ®å hÖ thèng nh©n gièng h×nh th¸p. Ph©n biÖt hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më vµ h¹t nh©n khÐp kÝn ?

2. Tr×nh bÇy çc hÖ thèng s¶n xuÊt con lai, ph©n tÝch −u nh−îc ®iÓm cña çc hÖ thèng nµy?

3. Çc biÖn ph¸p c«ng t¸c gièng, v× sao l¹i ph¶i tiÕn hµnh çc biÖn ph¸p nµy?

100

Ch−¬ng V B¶o tån nguån gen vËt nu«i vμ ®a d¹ng sinh häc

Trong vßng vµi thËp kû qua, cïng víi nh÷ng ®ßi hái cña ph¸t triÓn kinh tÕ vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, vÊn ®Ò b¶o vÖ sinh th¸i vµ tµi nguyªn m«i tr−êng næi lªn nh− mét th¸ch thøc ®èi víi tõng quèc gia còng nh− c¶ nh©n lo¹i. B¶o vÖ nguån gen vËt nu«i g¾n liÒn víi b¶o vÖ tÝnh ®a d¹ng sinh häc kh«ng nh÷ng lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô cÊp b¸ch hµng ®Çu cña çc ngµnh, cÊp liªn quan mµ cßn lµ cña toµn x· héi. Nh÷ng kiÕn thøc trong ch−¬ng nµy gióp chóng ta hiÓu ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ b¶o tån nguån gen ®éng vËt nãi chung vµ vËt nu«i nãi riªng, cung cÊp nh÷ng t− liÖu liªn quan tíi t×nh h×nh, chiÕn l−îc vµ mét sè biÖn ph¸p cô thÓ vÒ vÊn ®Ì b¶o tån nguån gen vËt nu«i ë n−íc ta. 1. T×nh h×nh chung Theo thèng kª cña Tæ chøc n«ng l−¬ng Liªn hîp quèc (FAO), trªn thÕ giíi cã kho¶ng 5.000 gièng vËt nu«i, hiÖn ®· cã 1.200 - 1.600 gièng ®ang cã nguy c¬ bÞ tiÖt chñng, trung b×nh hµng n¨m cã 50 gièng, nghÜa lµ cø mçi tuÇn l¹i cã mét gièng vËt nu«i bÞ tiÖt chñng. Còng theo FAO, viÖc suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vËt nu«i nh− lµ do çc nguyªn nh©n sau: - Sù du nhËp nguyªn liÖu di truyÒn míi. - Do chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp kh«ng hîp lý. - ViÖc t¹o gièng míi gÆp nhiÒu khã kh¨n h¹n chÕ. - HÖ thèng kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng bÞ suy gi¶m. - Sù tµn ph¸ cña thiªn nhiªn. - HÖ thèng chÝnh trÞ x· héi kh«ng æn ®Þnh. Tr−íc t×nh h×nh ®ã, hÇu hÕt çc quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam ®Òu x©y dùng vµ triÓn khai çc chiÕn l−îc b¶o tån nguån gen vËt nu«i vµ b¶o tån sù ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu cña çc chiÕn l−îc b¶o tån lµ: - B¶o vÖ çc gièng khái t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Ó duy tr× nguån gen vµ ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu trong t−¬ng lai vÒ nguån ®a d¹ng di truyÒn; - Cung cÊp nguån nguyªn liÖu di truyÒn cho çc ch−¬ng tr×nh gièng; - Duy tr× tÝnh ®a d¹ng trong hÖ thèng ch¨n nu«i bÒn v÷ng, phôc vô çc nhu cÇu vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc, sinh th¸i häc cho hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. Sau ®©y chóng ta cÇn n¾m ®−îc çc kh¸i niÖm liªn quan ®Õn vÊn ®Ò b¶o tån nguån gen còng nh− sù ®a d¹ng sinh häc.

101

2. Kh¸i niÖm vÒ b¶o tån nguån gen vËt nu«i Kh¸i niÖm b¶o tån nguån tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt ®· ®−îc Tæ chøc

quèc tÕ vÒ B¶o tån thiªn nhiªn vµ Tµi nguyªn thiªn nhiªn (IUCN) ®Þnh nghÜa nh− sau: B¶o tån (conservation) nguån gen ®éng vËt lµ çch qu¶n lý cña con ng−êi ®èi víi tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt nh»m ®¹t ®−îc lîi Ých bÒn v÷ng lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i, ®ång thêi duy tr× ®−îc tiÒm n¨ng cña tµi nguyªn ®ã ®Ó ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vµ mong muèn cña çc thÕ hÖ t−¬ng lai. Nh− vËy b¶o tån mang tÝnh tÝch cùc, bao gåm sù g×n gi÷, l−u l¹i, sö dông l©u bÒn, kh«i phôc vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn di truyÒn. Theo ®Þnh nghÜa nµy, b¶o tån nguån gen vËt nu«i chÝnh lµ ch¨n nu«i çc gièng vËt nu«i nh»m khai th¸c sö dông chóng cã hiÖu qu¶ trong hiÖn t¹i vµ ®Ó cã thÓ ®¸p øng ®−îc yªu cÇu trong t−¬ng lai.

Kh¸i niÖm l−u gi÷ cã ý nghÜa hÑp h¬n, FAO ®· ®Þnh nghÜa nh− sau: L−u gi÷ (preservation) nguån gen ®éng vËt lµ mét khÝa c¹nh cña b¶o tån, trong ®ã ng−êi ta lÊy mÉu vµ b¶o qu¶n tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt kh«ng ®Ó con ng−êi can thiÖp g©y ra nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn. Nh− vËy l−u gi÷ cã tÝnh thô ®éng, chØ ®¬n thuÇn lµ sù g×n gi÷, l−u l¹i kh«ng lµm mÊt ®i còng kh«ng lµm thay ®æi nguån tµi nguyªn di truyÒn.

Sè l−îng çc gièng vËt nu«i thÓ hiÖn tÝnh ®a d¹ng sinh häc vËt nu«i. V× vËy b¶o tån vµ l−u gi÷ nguån gen vËt nu«i liªn quan trùc tiÕp ®Õn b¶o tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc vËt nu«i.

3. Nguyªn nh©n b¶o tån nguån gen vËt nu«i T¹i sao chóng ta l¹i ph¶i b¶o tån nguån gen vËt nu«i, cã hai lý do chñ yÕu sau ®©y: - Lý do vÒ v¨n ho¸:

Chóng ta ®· thõa nhËn r»ng: çc gièng vËt nu«i ®Òu lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh thuÇn ho¸, mét qu¸ tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o x¶y ra vµo thêi kú tiÒn sö cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, tiÕp ®ã lµ mét qu¸ tr×nh chän läc nu«i d−ìng l©u dµi g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña çc thÕ hÖ loµi ng−êi. Râ rµng r»ng çc gièng vËt nu«i lµ s¶n phÈm cña nÒn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i, mçi gièng vËt nu«i lµ s¶n phÈm v¨n ho¸ cña mét quèc gia, mét ®Þa ph−¬ng hoÆc mét d©n téc. V× vËy, b¶o tån çc gièng vËt nu«i còng chÝnh lµ g×n gi÷, ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i, cña mét quèc gia hoÆc mét d©n téc.

Mét sè gièng vËt nu«i cã ngo¹i h×nh rÊt ®Ñp, hoÆc h×nh ¶nh cña chóng g¾n liÒn víi phong c¶nh n«ng th«n vèn ®· trë thµnh chñ ®Ò cña mét sè ngµnh nghÖ thuËt, c¶nh quan hÊp dÉn cña du lÞch sinh th¸i, hoÆc lµ biÓu t−îng mang tÝnh v¨n

102

ho¸ cña mét vïng n«ng th«n nhÊt ®Þnh. Nh− vËy, g×n gi÷ nguån gen vËt nu«i g¾n liÒn víi g×n gi÷ b¶n s¾c v¨n ho¸ cña loµi ng−êi nãi chung, cña mét d©n téc hoÆc cña mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh. - Lý do kü thuËt:

Con ng−êi ch−a thÓ biÕt ®−îc nh÷ng ®ßi hái cña m×nh ®èi víi s¶n phÈm vËt nu«i trong t−¬ng lai. Cã thÓ mét s¶n phÈm vËt nu«i nµo ®ã kh«ng phï hîp víi hiÖn t¹i, nh−ng l¹i trë thµnh nhu cÇu cña con ng−êi trong t−¬ng lai. V× vËy b¶o tån mét gièng vËt nu«i nµo ®ã chÝnh lµ g×n gi÷ mét tiÒm n¨ng cho t−¬ng lai.

Çc gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng th−êng thÝch nghi cao víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, tËp qu¸n canh t¸c ®Þa ph−¬ng, cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng bÖnh tËt cao. ChÝnh v× lý do nµy mµ ng−êi ta th−êng sö dông con çi cña gièng ®Þa ph−¬ng lai víi con ®ùc cña çc gièng nhËp ngo¹i, hiÖu qu¶ kinh tÕ cña çc c«ng thøc lai nµy th−êng rÊt cao. Ngoµi ra, ng−êi ta cßn nhËn thÊy, t¹i mét sè vïng mµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh¾c nghiÖt, chØ nh÷ng gièng b¶n ®Þa míi cã thÓ tån t¹i ®−îc.

Çc gièng ®Þa ph−¬ng cã thÓ cã nh÷ng gen quý, tuy nhiªn viÖc sö dông çc gen nµy mét çch riªng biÖt kh«ng hÒ dÔ dµng bëi chóng l¹i cã thÓ liªn kÕt víi nh÷ng gen kh«ng mong muèn. ChØ cã trong t−¬ng lai, cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ gen con ng−êi míi cã thÓ chän t¸ch ®Ó sö dông riªng biÖt nh÷ng gen quý ®ã.

Cuèi cïng, ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp h÷u c¬, ®Ó t¹o ®−îc çc s¶n phÈm ch¨n nu«i cã gi¸ trÞ cao, çc gièng ®Þa ph−¬ng sÏ lµ mét ®èi t−îng ®−îc ®Æc biÖt chó ý. Nh÷ng s¶n phÈm ch¨n nu«i xuÊt hiÖn ë çc n−íc trong thêi gian gÇn ®©y nh− gµ th¶ v−ên, hoÆc çc s¶n phÈm cña gièng ®Þa ph−¬ng ®−îc −a chuéng ë n−íc ta nh− thÞt gµ Ri... lµ nh÷ng b»ng chøng cña nhËn ®Þnh trªn.

4. Çcph−¬ng ph¸p b¶o tån vµ l−u gi÷ quü gen vËt nu«i

Còng theo ®Þnh nghÜa cña FAO, cã hai ph−¬ng ph¸p l−u gi÷ nguån gen ®éng vËt:

- L−u gi÷ “in situ”: Lµ ph−¬ng ph¸p nu«i gi÷ con vËt sèng trong ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn mµ chóng sinh sèng. Nh− vËy, ph−¬ng ph¸p nµy ¸p dông cho viÖc l−u gi÷ nguån gen cña ®éng vËt hoang d·.

- L−u gi÷ “ex situ”: Lµ ph−¬ng ph¸p b¶o tån tinh dÞch, trøng hoÆc ph«i, ADN cña con vËt nu«i cÇn b¶o tån trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt nh»m duy tr× nguån gen cña chóng. Ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng trang thiÕt bÞ ®Æc biÖt, ch¼ng h¹n l−u gi÷ tinh trïng, ph«i ë nhiÖt ®é l¹nh s©u, th−êng lµ trong nit¬ láng.

103

§èi víi çc gièng vËt nu«i, cã hai ph−¬ng ph¸p b¶o tån nguån gen ®ã lµ b¶o tån “in situ” nghÜa lµ ch¨n nu«i con vËt trong ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh phï hîp nh»m sö dông chóng mét çch cã hiÖu qu¶ trong hiÖn t¹i, ®ång thêi vÉn gi÷ ®−îc nh÷ng ®Æc tÝnh quý ®Ó cã thÓ khai th¸c sö dông trong t−¬ng lai. Ph−¬ng ph¸p b¶o tån “ex situ” t−¬ng tù l−u gi÷ “ex situ”. Sau ®©y chóng ta chØ ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò b¶o tån “in situ” vµ b¶o tån “ex situ” ®èi víi vËt nu«i.

Cã thÓ nhËn thÊy −u nh−îc ®iÓm cña hai ph−¬ng ph¸p b¶o tån nµy nh− sau: - B¶o tån “in situ” ®ßi hái ph¶i cung cÊp ®Çy ®ñ çc ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i ®èi

víi mét quÇn thÓ vËt nu«i (thøc ¨n, chuång tr¹i, ch¨m sãc...), trong khi ®ã s¶n phÈm cña chóng l¹i kh«ng phï hîp víi nhu cÇu cña thÞ tr−êng hiÖn t¹i v× vËy b¶o tån "in situ" lµ mét biÖn ph¸p tèn kÐm. Ng−îc l¹i, trong b¶o tån "ex situ" ng−êi ta chØ cÇn b¶o qu¶n mét l−îng mÉu rÊt nhá ë nhiÖt ®é l¹nh s©u, nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy kh«ng ®ßi hái nhiÒu chi phÝ.

- Trong qu¸ tr×nh b¶o tån "in situ", ng−êi ta buéc ph¶i ph¶i tiÕn hµnh chän läc vËt nu«i, ®iÒu nµy cã thÓ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn trong quÇn thÓ vËt nu«i vµ nh− vËy nguån gen vËt nu«i Ýt nhiÒu còng sÏ bÞ thay ®æi. B¶o tån "ex situ" kh«ng g©y ra biÕn ®æi di truyÒn nÕu nh− viÖc mÉu ®em b¶o qu¶n lµ ®Æc tr−ng cho nguån gen cña gièng vËt nu«i.

- §µn vËt nu«i b»ng ph−¬ng ph¸p b¶o tån "in situ" cã thÓ bÞ çc bÊt lîi cña ®iÒu kiÖn sèng hoÆc bÖnh tËt ®e do¹, tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh chèng chäi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi hoÆc bÖnh tËt, kh¶ n¨ng thÝch nghi vµ søc ®Ò kh¸ng bÖnh cña chóng l¹i ®−îc t¨ng c−êng. Nh÷ng ¶nh h−ëng vµ kh¶ n¨ng nµy ®Òu kh«ng x¶y ra trong ®iÒu kiÖn b¶o tån "ex situ".

- Cuèi cïng, trong qu¸ tr×nh b¶o tån "ex situ", chØ cÇn mét s¬ suÊt vÒ qu¶n lý cña con ng−êi còng ®ñ lµm tiÖt chñng gièng ®ang b¶o qu¶n. Nh− vËy, b¶o tån "in situ" tuy nhiÒu rñi ro h¬n, nh−ng rñi ro x¶y ra trong b¶o tån "ex situ" lµ cùc kú nguy hiÓm.

Tõ nh÷ng ®¸nh gi¸ trªn, cã thÓ thÊy r»ng hai ph−¬ng ph¸p b¶o tån nµy cã thÓ hç trî cho nhau, ®Ó b¶o tån mét gièng vËt nu«i tèt nhÊt lµ cÇn tiÕn hµnh ®ång thêi c¶ hai ph−¬ng ph¸p "in situ" vµ "ex situ".

5. §¸nh gi¸ møc ®é ®e do¹ tiÖt chñng

§èi víi ®éng vËt hoang d·, Tæ chøc quèc tÕ vÒ B¶o tån thiªn nhiªn vµ Tµi nguyªn thiªn nhiªn (IUCN) ®· ®Ò ra ba cÊp ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹ tiÖt chñng lµ E, V vµ R nh− sau:

- §ang nguy cÊp (Endangered, E): ®ang bÞ ®e do¹ tiÖt chñng

104

- SÏ nguy cÊp (Vulnerable, V): cã thÓ bÞ ®e do¹ tiÖt chñng - HiÕm (Rare, R): cã thÓ sÏ nguy cÊp

C¨n cø vµo t− liÖu ®iÒu tra, nghiªn cøu vÒ sè l−îng ç thÓ ®éng vËt hoang d·, ng−êi ta xÕp cÊp ®¸nh gi¸, trªn c¬ së ®ã x¸c ®Þnh çc quÇn thÓ ®éng vËt nµo cÇn ®−îc b¶o tån. Nguyªn t¾c chung lµ quÇn thÓ ®éng vËt nµo cã sè l−îng Ýt nhÊt sÏ lµ quÇn thÓ cÇn ®−îc b¶o tån sím nhÊt.

ViÖc theo dâi x¸c ®Þnh sè l−îng ç thÓ cña mét gièng vËt nu«i ®¬n gi¶n vµ chÝnh x¸c h¬n nhiÒu so víi ®éng vËt hoang d·. V× vËy, vÊn ®Ò quan träng ®Æt ra ®èi víi viÖc b¶o tån çc gièng vËt nu«i ®ã lµ sè ç thÓ tèi thiÓu cña mét gièng vËt nu«i cÇn b¶o tån lµ bao nhiªu?

Sè l−îng ç thÓ cÇn nu«i gi÷ ®Ó b¶o tån mét gièng vËt nu«i cµng nhiÒu sÏ cµng cã kh¶ n¨ng phßng tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng tr«i d¹t di truyÒn còng nh− suy ho¸ do cËn huyÕt g©y nªn. Trong khi ®ã, sè l−îng ç thÓ cÇn nu«i gi÷ cµng Ýt th× chi phÝ cho b¶o tån cµng thÊp. Do vËy, cÇn x¸c ®Þnh sè l−îng ç thÓ sinh s¶n tèi thiÓu cÇn cã, tû lÖ ®ùc çi, tû lÖ thay thÕ trong ®µn. Nh÷ng nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng nÕu sè l−îng çi sinh s¶n cña mét gièng tõ 100 tíi 1000 ç thÓ vµ tû lÖ ®ùc çi thÝch hîp sÏ cã thÓ ®¶m b¶o cho gièng ®ã kh«ng bÞ ®e do¹ tiÖt chñng. FAO ®· ph©n chia tÝnh an toµn cña nguån gen vËt nu«i thµnh çc lo¹i sau:

- TiÖt chñng: kh«ng cßn bÊt cø nguån gen nµo (vËt sèng, trøng, tinh dÞch, ph«i hoÆc ADN)

- Tèi nguy hiÓm: chØ cßn Ýt h¬n 5 con ®ùc vµ 100 çi gièng - VÉn tèi nguy hiÓm: sè l−îng ®ùc çi gièng nh− lo¹i tèi nguy hiÓm, nh−ng

®· ®−îc nu«i gi÷ t¹i mét c¬ së nghiªn cøu hoÆc kinh doanh nµo ®ã - Nguy hiÓm: cã 5 - 20 con ®ùc vµ 100 - 1000 çi gièng - VÉn nguy hiÓm: sè l−îng ®ùc çi gièng nh− lo¹i nguy hiÓm, nh−ng ®·

®−îc nu«i gi÷ t¹i mét c¬ së nghiªn cøu hoÆc kinh doanh nµo ®ã - Kh«ng nguy hiÓm: cã nhiÒu h¬n 20 con ®ùc vµ 1000 çi gièng - Kh«ng râ: ch−a biÕt râ sè l−îng

6. VÊn ®Ò b¶o tån nguån gen vËt nu«i ë n−íc ta N¨m 1997, Bé Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng ®· ban hµnh quy chÕ

qu¶n lý vµ b¶o tån nguån gen ®éng, thùc vËt vµ vi sinh vËt. Quy chÕ ®· quy ®Þnh néi dung c«ng t¸c qu¶n lý, b¶o tån, l−u gi÷ nguån gen; çc ®èi t−îng cÇn ®−îc l−u gi÷; quy ®Þnh vÒ tæ chøc thùc hiÖn, vÒ tµi chÝnh vµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c cã liªn quan.

Ch−¬ng tr×nh B¶o tån nguån gen ®éng, thùc vËt vµ vi sinh vËt giai ®o¹n 1996 - 2000 ®· ®−îc triÓn khai thùc hiÖn víi sù tham gia cña 78 c¬ quan, ®¬n vÞ

105

thuéc 6 bé, ngµnh. §Ò ¸n B¶o tån quü gen vËt nu«i cña ViÖt Nam gåm çc néi dung sau:

- §iÒu tra vµ x¸c ®Þnh çc gièng, ph−¬ng ph¸p vµ møc ®é −u tiªn cho tõng ®èi t−îng.

- B¶o tån çc gièng cã nguy c¬ ®ang bÞ tiÖt chñng. - Coi träng ph−¬ng ph¸p b¶o tån "in situ": nu«i gi÷ çc gièng, nhãm vËt

nu«i ngay t¹i b¶n ®Þa cña chóng, nghÜa lµ t¹i n¬i vÉn cã nhu cÇu vµ ®iÒu kiÖn g×n gi÷.

- T¹o ®iÒu kiÖn c¬ së vËt chÊt kü thuËt ®Ó b¶o tån "ex situ" çc vËt chÊt di truyÒn (tinh dÞch, ph«i...) t¹i çc phßng thÝ nghiÖm.

- Coi träng c¶ b¶o tån vµ ph¸t triÓn, t¹o thÞ tr−êng tiªu thô, t¸c ®éng vµo con ®ùc ®Ó c¶i tiÕn phÈm chÊt.

- Coi träng viÖc x©y dùng hÖ thèng t− liÖu vÒ çc gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng. - Coi träng hîp t¸c quèc tÕ ®Ó trao ®æi kinh nghiÖm, trao ®æi th«ng tin. - Huy ®éng tèi ®a nguån lùc trong x· héi tham gia c«ng t¸c b¶o tån. Ch−¬ng tr×nh B¶o tån nguån gen vËt nu«i ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra ®¸nh gi¸

møc ®é sö dông, xu h−íng t¨ng gi¶m sè l−îng ç thÓ vµ møc ®é an toµn cña çc gièng, nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng. (xem b¶ng 5.1. vµ B¶n ®å ph©n bè çc gièng vËt nu«i ®iah ph−¬ng cña ViÖt Nam).

B¶ng 5.1. Møc ®é sö dông, møc ®é an toµn vµ xu h−íng t¨ng gi¶m sè l−îng ç thÓ cña çc gièng, nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng

Gièng hoÆc

nhãm vËt nu«i Nguån

gèc Møc ®é sö dông trong s¶n xuÊt

Møc ®é an toµn

Sè l−îng ç thÓ t¨ng gi¶m

Lîn:

Ø mì Nam §Þnh

Kh«ng sö dông TiÖt chñng

Ø géc Nam §Þnh

Lµm çi nÒn Tèi nguy hiÓm

Gi¶m/ dÔ mÊt

Mãng Çi Qu¶ng Ninh

Réng r·i Nguy hiÓm

Gi¶m

Lang Hång B¾c Giang

Kh«ng sö dông Tèi nguy hiÓm

Gi¶m/dÔ mÊt

Ba Xuyªn T©y Nam bé

Ýt Nguy hiÓm

Gi¶m/ dÔ mÊt

106

Thuéc Nhiªu §«ng Nam bé Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/ dÔ

mÊt

Tr¾ng Phó Kh¸nh Kh¸nh Hoµ Ch−a râ TiÖt chñng?

M−êng Kh−¬ng Lµo Cai Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

MÑo NghÖ An Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

Sãc T©y Nguyªn Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

Cá NghÖ An Ch−a râ Tèi nguy hiÓm Gi¶m

S¬n Vi VÜnh Phóc Kh«ng TiÖt chñng

Bß:

Vµng Thanh Ho¸ Thanh Ho¸ Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

Vµng NghÖ An NghÖ An Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

Vµng L¹ng S¬n L¹ng S¬n Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

Vµng Phó Yªn Phó Yªn Ch−a râ Ch−a râ Gi¶m

Vµng Bµ RÞa Bµ RÞa Ch−a râ Ch−a râ Gi¶m

H'M«ng Hµ Giang Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

U ®Çu r×u NghÖ An Ýt Nguy hiÓm Gi¶m

Dª, cõu, h−¬u, nai, ngùa:

Dª Cá MiÒn B¾c Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

T¨ng

Dª B¸ch Th¶o Ninh ThuËn Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

T¨ng

Cõu Phan Rang Ninh ThuËn Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

T¨ng

H−¬u sao NghÖ An, Hµ TÜnh

Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

T¨ng

Nai T©y Nguyªn Réng r·i

Kh«ng nguy hiÓm

Gi¶m

107

Ngùa b¹ch Vïng nói phÝa B¾c Ýt Nguy hiÓm Gi¶m

Ngùa mµu Th¸i Nguyªn Réng r·i Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

Thá ViÖt Nam ®en vµ x¸m

MiÒn B¾c Réng r·i Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

Gµ:

Ri MiÒn B¾c Réng r·i Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

Hå B¾c Ninh Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

MÝa S¬n T©y Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

§«ng T¶o H−ng Yªn Ýt Nguy hiÓm Gi¶m

¸c VÜnh Long Réng Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

¤ kª Lµo Cai Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

Lïn (TÌ) Yªn B¸i, Thanh Ho¸ Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

Tµu Vµng MiÒn Nam Réng Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

H'M«ng S¬n La Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

V¨n Phó VÜnh Phóc Kh«ng TiÖt chñng

VÞt, ngan, ngçng, bå c©u:

VÞt Cá MiÒn B¾c Réng Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

VÞt BÇu Hoµ B×nh Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

VÞt BÇu Qu× NghÖ An Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

VÞt Kú Lõa L¹ng S¬n Ýt Nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

Ngan tr©u §ång b»ng B¾c bé Réng Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

Ngan dÐ §ång b»ng B¾c bé Réng Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

Ngçng Cá §ång b»ng B¾c bé Réng Tèi nguy hiÓm Gi¶m/dÔ mÊt

Bå c©u ViÖt Nam

C¶ n−íc Réng Kh«ng nguy hiÓm Gi¶m

108

B¶n ®å ph©n bè çc gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng cña ViÖt Nam

109

Nh− vËy hiÖn ®· cã 5 gièng hoÆc nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng ®−îc ph¸t hiÖn

lµ tiÖt chñng hoÆc ë møc ®é tèi nguy hiÓm: lîn Ø mì, lîn S¬n Vi, lîn tr¾ng Phó Kh¸nh, lîn Cá NghÖ An vµ gµ V¨n Phó.

Ch−¬ng tr×nh B¶o tån nguån gen vËt nu«i còng ®· thùc hiÖn viÖc b¶o tån "ex situ" mét sè gièng hoÆc nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng t¹i mét sè ®Þa ®iÓm. (xem b¶ng 5.2.).

B¶ng 5.2. Çc ®Þa ®iÓm vµ sè l−îng ç thÓ çc gièng hoÆc nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng ®−îc b¶o tån

Gièng hoÆc nhãm vËt nu«i §Þa ®iÓm H−íng t¸c ®éng

Lîn Ø Thanh Ho¸ Nu«i gi÷ 4 ®ùc, 29 çi

Lîn Mãng Çi Qu¶ng Ninh Gi¶m

Lîn M−êng Kh−¬ng Hµ Giang Nu«i gi÷ 4 ®ùc, 16 çi

Lîn MÑo NghÖ An Nu«i gi÷ 6 ®ùc, 24 çi

Lîn Sãc T©y Nguyªn Nu«i gi÷ 4 ®ùc, 16 çi

Bß H'M«ng Hµ Giang Nu«i gi÷ 2 ®ùc

Bß U ®Çu r×u NghÖ An Nu«i gi÷ 10 ®ùc, 30 çi

Dª Cá S¬n T©y

Dª B¸ch Th¶o S¬n T©y

Cõu Phan Rang Ninh ThuËn Nu«i gi÷ 100 con

Ngùa b¹ch Th¸i Nguyªn Nu«i gi÷ 2 ®ùc, 7 çi

Ngùa mµu Th¸i Nguyªn Nu«i gi÷ 2 ®ùc, 12 çi

Thá ViÖt Nam ®en vµ x¸m S¬n T©y

Gµ Hå B¾c Ninh Nu«i gi÷ 12 ®ùc, 60 çi

Gµ MÝa S¬n T©y Nu«i gi÷ 100 con

Gµ §«ng T¶o H−ng Yªn Nu«i gi÷ 200 con

Gµ ¸c ViÖn Ch¨n nu«i Nu«i gi÷ 300 con

Gµ ¤ kª Lµo Cai Nu«i gi÷ 100 con

VÞt Cá Hµ T©y Nu«i gi÷ trªn 2000 con

VÞt BÇu Hoµ B×nh Nu«i gi÷ 100 con

VÞt BÇu Qu× NghÖ An Nu«i gi÷ 100 con

Ngan tr©u ViÖn Ch¨n nu«i Nu«i gi÷ 100 con

Ngan dÐ ViÖn Ch¨n nu«i Nu«i gi÷ 100 con

Ngçng Cá ViÖn Ch¨n nu«i Nu«i gi÷ 100 con

110

7. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng V C©u hái

1. T×nh h×nh vµ nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng suy gi¶m nguån gen vËt nu«i. Môc tiªu cña chiÕn l−îc b¶o tån quü gen vËt nu«?

2. Ph©n biÖt hai kh¸i niÖm b¶o tån vµ l−u gi÷ tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt. So s¸nh −u nh−îc ®iÓm cña hai ph−¬ng ph¸p b¶o tån nµy?

3. V× sao chóng ta ph¶i b¶o tån nguån gen vËt nu«i? 4. Çc møc ®é ®e do¹ tiÖt chñng ë ®éng vËt nãi chung vµ vËt nu«i nãi riªng 5. Çc gièng vËt nu«i nµo cña n−íc ta ®ang bÞ ®e do¹ tiÖt chñng. Nguyªn

nh©n? Bµi tËp

S−u tÇm çc tranh ¶nh, m« t¶ ®Æc ®iÓm çc sè gièng vËt nu«i cña ®Þa ph−¬ng n¬i tr−êng ®ãng (trong ph¹m vi tØnh hoÆc khu vùc).

111

PhÇn 2

thùc hμnh

Bμi 1

Quan s¸t, nhËn d¹ng ngo¹i h×nh gièng vËt nu«i

1. Môc ®Ých

NhËn d¹ng, so s¸nh ®−îc sù kh¸c biÖt gi÷a mét sè gièng vËt nu«i

2. Néi dung

- Tuú ®iÒu kiÖn cña tr−êng, c¬ së ch¨n nu«i gÇn tr−êng bè trÝ cho häc sinh trùc tiÕp quan s¸t nhËn d¹ng vµ nhËn xÐt ®¸nh gi¸ sù kh¸c biÖt gi÷a Ýt nhÊt lµ 2 gièng vËt nu«i kh¸c nhau trong cïng mét loµi vËt nu«i.

- Çc nhËn xÐt so s¸nh vÒ ngo¹i h×nh: tÇm vãc, h×nh d¸ng toµn bé c¬ thÓ liªn quan ®Õn h−íng s¶n xuÊt cña con vËt; mÇu s¾c l«ng da; nhËn xÐt chi tiÕt çc bé phËn, ch¼ng h¹n ®èi víi tr©u bß lîn: ®Çu cæ, vai l−ng s−ên, m«ng ®ïi, 4 ch©n, c¬ quan sinh dôc vµ bÇu vó.

- Çc nhËn xÐt so s¸nh vÒ n¨ng suÊt: t×m hiÓu sæ s¸ch ghi chÐp n¨ng suÊt hoÆc pháng vÊn chñ nu«i

- Çc nhËn xÐt so s¸nh vÒ kh¶ n¨ng thÝch nghi, bÖnh tËt, hiÖu qu¶ kinh tÕ... - Tæ chøc th¶o luËn trong nhãm vÒ çc nhËn xÐt so s¸nh.

3. Dông cô, vËt liÖu

- Hai gièng vËt nu«i kh¸c nhau trong cïng mét loµi, ch¼ng h¹n lîn Mãng Çi vµ lîn Yorkshire, bß Vµng vµ bß lai Sind...

- Çc tµi liÖu theo dâi n¨ng suÊt cña vËt nu«i.

112

Bμi 2 Theo dâi, ®¸nh gi¸ sinh tr−ëng cña vËt nu«i

1. Môc ®Ých

Trùc tiÕp theo dâi, ghi chÐp, tÝnh to¸n, m« t¶ vµ nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ sinh tr−ëng cña vËt nu«i.

2. Néi dung

- Tuú ®iÒu kiÖn cña tr−êng, c¬ së ch¨n nu«i gÇn khu vùc tr−êng, bè trÝ cho häc sinh ®Þnh kú theo dâi çc chØ tiªu: khèi l−îng, çc chiÒu ®o (®èi víi lîn, tr©u hoÆc bß: cao vai, dµi th©n, vßng ngùc) cña tõng ç thÓ vËt nu«i. LËp phiÕu ghi chÐp çc sè liÖu theo dâi ®−îc.

- Trªn c¬ së çc sè liÖu ghi chÐp, tÝnh to¸n çc gi¸ trÞ trung b×nh, ®é lÖch tiªu chuÈn, hÖ sè biÕn ®éng cña çc ®é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi. VÏ ®å thÞ biÓu diÔn gi¸ trÞ trung b×nh cña çc ®é sinh tr−ëng nµy.

- Tæ chøc th¶o luËn trong nhãm ®Ó nhËn xÐt ®¸nh gi¸ vÒ çc ®é sinh tr−ëng, sù phï hîp quy luËt vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng. Cã thÓ sö dông mÉu phiÕu sau ®©y ®Ó ghi chÐp çc theo dâi:

PhiÕu ghi chÐp theo dâi sinh tr−ëng (mÉu)

Loµi vËt theo dâi: . . . . . . §Þa ®iÓm theo dâi: . . . . . . Thêi gian theo dâi: b¾t ®Çu ../../... , kÕt thóc ../../....

Ngµy c©n, ®o

Ngµy .. /th¸ng .. /n¨m .... Ngµy .. /th¸ng .. /n¨m ....

Khèi l−îng (kg)

Cao vai

(cm)

Dµi th©n (cm)

Vßng ngùc (cm)

Khèi l−îng (kg)

Cao vai

(cm)

Dµi th©n (cm)

Vßng ngùc (cm)

VËt 1

VËt 2

...

...

...

...

...


113

- C©n : NÕu theo dâi khèi l−îng cña gµ, vÞt cÇn: c©n ®Üa lo¹i 200-300g, c©n ®ång hå lo¹i 2kg, 5kg; nÕu theo dâi khèi l−îng cña lîn cÇn: c©n ®ång hå lo¹i 2kg, c©n treo 20-50kg, c©n bµn; nÕu theo dâi khèi l−îng cña tr©u, bß cÇn: c©n bµn (c©n t¹).

- Th−íc ®o : NÕu theo dâi çc chiÒu ®o ë tr©u, bß hoÆc lîn cÇn: th−íc gËy, th−íc d©y 2m.

- VËt nu«i theo dâi sinh tr−ëng: tèi thiÓu 8 ç thÓ/l« theo dâi, thêi gian theo dâi hµng tuÇn ®èi víi gia cÇm, hµng th¸ng ®èi víi lîn hoÆc tr©u, bß.

- Sæ ghi chÐp. - M¸y tÝnh ç nh©n.

4. Bµi tËp Theo dâi sinh tr−ëng cña lîn ®ùc gièng Landrace nu«i t¹i Tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt

An Kh¸nh (Hµ T©y) trong n¨m 1998, ng−êi ta thu ®−îc çc sè liÖu sau:

Thø tù çc ç thÓ tham dù kiÓm tra

Khèi l−îng b¾t ®Çu kiÓm tra

(kg)

Khèi l−îng sau 1 th¸ng kiÓm tra

(kg)


(kg)


(kg)

1 30,0 54,0 71,6 88,5 2 22,5 38,0 59,0 76,0 3 21,0 36,0 53,0 70,5 4 23,5 39,5 65,0 84,0 5 23,5 42,2 62,5 83,6 6 25,0 41,5 51,0 68,5 7 23,5 40,5 61,0 82,8 8 20,6 36,6 53,0 70,5 9 23,8 40,5 59,0 77,0

10 24,0 40,5 57,6 74,4 11 25,0 41,0 58,0 81,0

1/ TÝnh: §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi, t−¬ng ®èi cña tõng ç thÓ qua çc th¸ng kiÓm tra 2/ TÝnh çc gi¸ trÞ trung b×nh, ®é lÖch tiªu chuÈn, sai sè cña sè trung b×nh, hÖ sè biÕn ®éng t¹i çc thêi ®iÓm: b¾t ®Çu kiÓm tra, sau 1 th¸ng, sau 2 th¸ng vµ kÕt thóc kiÓm tra.

114

3/ BiÓu diÔn b»ng ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi, t−¬ng ®èi qua çc th¸ng kiÓm tra.

Bμi 3 Mét sè biÖn ph¸p qu¶n lý gièng

3.1. gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh vμ ®o çc chiÒu ®o trªn c¬ thÓ vËt nu«i 2.1. Môc ®Ých - Thùc hiÖn ®−îc çch gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh vËt nu«i b»ng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, cho ®iÓm. - §o çc chiÒu ®o c¬ b¶n trªn vËt nu«i, −íc tÝnh khèi l−îng cña vËt nu«i theo c«ng thøc. 2.2. Nguyªn vËt liÖu - Tiªu chuÈn gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh lîn n¸i (Tiªu chuÈn gia sóc gièng TCVN-82, xem phô lôc 1) - Lý thuyÕt vÒ çch ®o çc chiÒu ®o, c«ng thøc −íc tÝnh khèi l−îng c¨n cø vµo chiÒu ®o cña tr©u bß (Gi¸o tr×nh Gièng vËt nu«i) - Lîn n¸i Mãng Çi vµ tr©u bß cÇy kÐo - Th−íc ®o (th−íc gËy, th−íc d©y), c©n ®iÖn tö 1000kg 2.3. Néi dung - NhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cho ®iÓm, xÕp cÊp ngo¹i h×nh lîn n¸i Mãng Çi theo Tiªu chuÈn TCVN-82 - §o çc chiÒu ®o: cao vai, dµi th©n, dµi th©n chÐo, vßng ngùc cña tr©u bß - C¨n cø çc chiÒu ®o ®· x¸c ®Þnh ®−îc, −íc tÝnh khèi l−îng tr©u bß theo c«ng thøc - So s¸nh ®èi chiÕu víi c©n khèi l−îng tr©u bß b»ng c©n ®iÖn tö - ViÕt t−êng tr×nh çc kÕt qu¶ thu ®−îc vÒ ®¸nh gi¸ xÕp cÊp ngo¹i h×nh lîn n¸i Mãng Çi, çc chiÒu ®o, kÕt qu¶ −íc tÝnh vµ c©n khèi l−îng.

3.2. Mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt cña vËt nu«i 2.1. Môc ®Ých - BiÕt ®−îc tr×nh tù çc b−íc mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt vËt nu«i - BiÕt ®−îc çch x¸c ®Þnh mét sè chØ tiªu n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt khi mæ kh¶o s¸t

115

2.2. Nguyªn liÖu - Tµi liÖu h−íng dÉn mæ kh¶o s¸t lîn thÞt (xem phô lôc 2), gµ thÞt (xem phô lôc 3) - Lîn thÞt hoÆc gµ thÞt ë tuæi giÕt thÞt - Çc dông cô: c©n, th−íc ®o, dao... 2.3. Néi dung - TiÕn hµnh lÇn l−ît çc b−íc mæ kh¶o s¸t vËt nu«i - X¸c ®Þnh çc chØ tiªu chñ yÕu: khèi l−îng giÕt mæ, çc chiÒu ®o trªn th©n thÞt xÎ, khèi l−îng thÞt mãc hµm, thÞt xÎ, n¹c, mì, x−¬ng, da ë lîn; hoÆc khèi l−îng giÕt mæ, th©n thÞt, thÞt ®ïi, thÞt ngùc ë gµ. - TÝnh to¸n çc tû lÖ thÞt mãc hµm, thÞt xÎ, n¹c, mì, x−¬ng, da ë lîn; hoÆc tû lÖ th©n thÞt, thÞt ®ïi, thÞt ngùc ë gµ. - ViÕt t−êng tr×nh çc kÕt qu¶ thu ®−îc.

Bμi 4 kiÓm tra §¸nh gi¸ phÈm chÊt tinh dÞch cña ®ùc gièng

(lîn hoÆc bß)

1. Môc ®Ých

Thùc hiÖn ®−îc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ba chØ tiªu phÈm chÊt tinh dÞch chñ yÕu lµ: l−îng tinh xuÊt, søc ho¹t ®éng cña tinh trïng vµ nång ®é tinh trïng.

2. Néi dung

- KÕt hîp víi bµi thùc hµnh sè 4 khi tham quan mét c¬ së truyÒn tinh nh©n t¹o lîn (hoÆc bß).

- X¸c ®Þnh l−îng tinh xuÊt: L−îng tinh xuÊt (ký hiÖu V, ®¬n vÞ tÝnh lµ ml) lµ l−îng tinh dÞch cña con ®ùc xuÊt

ra trong mét lÇn khai th¸c tinh (®èi víi lîn lµ sau khi ®· läc bá keo nhµy). Çch x¸c ®Þnh nh− sau:

Sau khi lÊy tinh, ®èi víi lîn ph¶i läc bá ngay keo nhµy b»ng 3-4 líp v¶i g¹c s¹ch ®· ®−îc v« trïng, rãt tinh dÞch lîn vµo cèc thuû tinh cã chia ®é, hoÆc tinh dÞch bß vµo èng

116

høng tinh cã chia ®é. §Æt ngang tÇm m¾t víi ®¸y cña mÆt cong tinh dÞch råi ®äc møc v¹ch chia ®Ó x¸c ®Þnh sè ml tinh dÞch.

- X¸c ®Þnh søc ho¹t ®éng cña tinh trïng: Søc ho¹t ®éng cña tinh trïng (gäi t¾t lµ ho¹t lùc, ký hiÖu A) lµ tû lÖ phÇn tr¨m tinh

trïng tiÕn th¼ng so víi tæng sè tinh trïng mµ ta quan s¸t ®−îc. Çch x¸c ®Þnh ®èi víi lîn nh− sau:

ChuÈn bÞ phiÕn kÝnh, la-men, ®òa thuû tinh ®· ®−îc khö trïng vµ sÊy kh«. Dïng ®òa thuû tinh lÊy 1 giät tinh nguyªn giá lªn phiÕn kÝnh. Dïng lamen ®Ëy lªn giät tinh sao cho tinh dÞch dµn ®Òu, ®Æt phiÕn kÝnh d−íi kÝnh hiÓn vi víi ®é phãng ®¹i 200 lÇn, quan s¸t 3 vi tr−êng, ®Õm sè l−îng çc tinh trïng vËn ®éng theo chiÒu tiÕn th¼ng vµ sè l−îng tæng sè tinh trïng quan s¸t ®−îc trªn mçi vi tr−êng, tÝnh trung b×nh céng ®Ó x¸c ®Þnh tû lÖ % tinh trïng tiÕn th¼ng. Trong qu¸ tr×nh ®Õm, ®¶m b¶o cho phiÕn kÝnh vµ la-men gi÷ ®−îc nhiÖt ®é 37-40o ®Ó tinh trïng ho¹t ®éng b×nh th−êng.

Sè tinh trïng tiÕn th¼ng ®Õm ®−îc trong vi tr−êng Tû lÖ tinh trïng tiÕn th¼ng (%) = x 100

Tæng sè tinh trïng ®Õm ®−îc trong vi tr−êng

TÝnh søc ho¹t ®éng cña tinh trïng theo thang ®iÓm sau:

§iÓm 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 E M

% tinh trïng

tiÕn th¼ng

100-96

95-86

85-76

75-66

65-56

55-46

45-36

35-26

25-16

15-6

5-0

0

- X¸c ®Þnh nång ®é tinh trïng: Nång ®é tinh trïng (ký hiÖu C, ®¬n vÞ tÝnh lµ triÖu tinh trïng/ml) lµ tæng sè tinh

trïng cã trong 1 ml tinh nguyªn. Çch x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p ®Õm trùc tiÕp ®èi víi lîn nh− sau:

Dïng èng hót b¹ch cÇu hót tinh nguyªn ®Õn v¹ch 0,5, dïng b«ng lau s¹ch bªn ngoµi èng hót, sau ®ã hót tiÕp dung dÞch NaCl 3% ®Õn v¹ch 11, nh− vËy tinh dÞch ®· ®−îc pha lo·ng 20 lÇn. §¶o nhÑ èng hót ®Ó trén ®Òu tinh dÞch víi dung dÞch NaCl 3%. Bá ®i 3-4 giät ®Çu, sau ®ã giá 1 giät vµo buång ®Õm ®· l¾p s½n lam kÝnh, ®Æt buång ®Õm d−íi kÝnh hiÓn vi ®é phãng ®¹i 200 lÇn. Nguyªn t¾c ®Õm nh− sau: Trong mçi « chØ ®Õm ®Çu tinh trïng n»m trong « vµ n»m trªn 2 c¹nh kÒ nhau, cßn nh÷ng tinh trïng n»m trªn 2 c¹nh kia nh−êng cho « kh¸c. §Õm sè tinh trïng trong 5 « lín, 4 « ë 4 gãc vµ 1 « ë chÝnh gi÷a. Mçi « lín cã 16 « nhá, tæng sè çc « ®Õm lµ 5 x 16 = 80 « nhá (mçi « nhá cã diÖn tÝch 1/400 mm2, ®é s©u 1/10 mm). §Õm c¶ 2 bªn buång ®Õm råi lÊy kÕt qu¶ trung b×nh. NÕu kÕt qu¶

117

2 bªn chªnh lÖch nhau lín h¬n 30% th× ph¶i lµm l¹i. NÕu tinh trïng tô thµnh ®¸m ®«ng kh«ng ®Õm ®−îc th× bá ®i lµm l¹i. TÝnh nång ®é tinh trïng theo c«ng thøc sau:

C = nV. 50000

Trong ®ã, C : nång ®é tinh trïng trong 1 ml tinh nguyªn (triÖu/ml) n : tæng sè tinh trïng ®Õm ®−îc trong 80 « nhá

V: sè lÇn pha lo·ng tinh dÞch trong èng hót b¹ch cÇu (20 lÇn)

50000: tû lÖ quy ®æi (dung tÝch 80 « nhá : 80 x 1/400 x1/10 = 0,02 mm3 =1/50000 ml).

§èi víi bß, çch x¸c ®Þnh t−¬ng tù nh− trªn, nh−ng do nång ®é tinh trïng cña bß cao nªn cã mét sè ®iÓm sau ®©y kh¸c víi çch x¸c ®Þnh nång ®é tinh trïng cña lîn:

- Sö dông èng hót hång cÇu;

- Hót tinh dÞch ®Õn v¹ch 0,5. Sau ®ã hót tiÕp dung dÞch NaCl 3% ®Õn v¹ch 101, nh− vËy tinh dÞch ®· ®−îc pha lo·ng 200 lÇn;

- §Õm sè tinh trïng trong 16 « nhì (gåm 400 « con), mçi « con cã diÖn tÝch 1/400 mm2, ®é s©u 1/10 mm. TÝnh nång ®é tinh trïng theo c«ng thøc sau:

C = nV. 10000

Trong ®ã, C : nång ®é tinh trïng trong 1 ml tinh nguyªn (triÖu/ml) n : tæng sè tinh trïng ®Õm ®−îc trong 400 « con

V: sè lÇn pha lo·ng tinh dÞch trong èng hót hång cÇu (200 lÇn)

50000: tû lÖ quy ®æi (dung tÝch 400 « con : 400 x 1/400 x1/10 = 0,1 mm3 =1/10000 ml).

- X¸c ®Þnh chØ tiªu sè l−îng tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô tinh trong mét lÇn phèi gièng (ký hiÖu VAC, ®¬n vÞ tÝnh lµ triÖu tinh trïng) b»ng çch lÊy tÝch sè cña ba chØ tiªu l−îng tinh xuÊt (Vml), søc ho¹t ®éng cña tinh trïng (A) vµ nång ®é tinh trïng (C triÖu tinh trïng/ml) :

VAC (triÖu tinh trïng) = V(ml) x (A) x (C triÖu tinh trïng/ml)


- Tinh dÞch lîn ®ùc (tinh nguyªn ch−a pha chÕ), hoÆc bß - B×nh tam gi¸c 500ml, èng ®ong 250ml, phÔu thuû tinh, v¶i x«

- KÝnh hiÓn vi thÞ kÝnh 10x-15x, vËt kÝnh 20

118

- Lam kÝnh, la-men, ®òa thuû tinh, èng hót hång b¹ch cÇu, buång ®Õm hång cÇu - Dung dÞch pha lo·ng tinh dÞch NaCl 3%.

Ngo¹i kho¸ Tham quan tr¹m truyÒn tinh nh©n t¹o

1. Môc ®Ých

N¾m ®−îc çc ho¹t ®éng kü thuËt trong mét tr¹m truyÒn tinh nh©n t¹o, hiÓu ®−îc nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña çc quy tr×nh kü thuËt lÊy tinh, pha chÕ, b¶o tån, vËn chuyÓn tinh dÞch.

2. Néi dung

- Tham quan mét tr¹m truyÒn tinh nh©n t¹o (lîn hoÆc bß) t¹i ®Þa ph−¬ng. - Trùc tiÕp quan s¸t çc kh©u lÊy tinh (nÕu cã thÓ), kiÓm tra tinh dÞch, pha chÕ tinh

dÞch vµ b¶o tån tinh dÞch. - T×m hiÓu çc quy tr×nh kü thuËt cña çc kh©u lÊy tinh, pha chÕ, b¶o tån, vËn

chuyÓn tinh dÞch. - Th¶o luËn trong nhãm, ®èi chiÕu so s¸nh nh÷ng thao t¸c thùc tÕ mµ c¬ së thùc

hiÖn víi çc quy ®Þnh trong quy tr×nh kü thuËt ®Ó ph¸t hiÖn nh÷ng −u ®iÓm còng nh− sai sãt trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn quy tr×nh.

119

Phô lôc

Phô lôc 1 Tiªu chuÈn viÖt nam - lîn gièng

Ph−¬ng ph¸p gi¸m ®Þnh (TCVN 1280-81) TrÝch: §iÒu 5. Gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh 5. 1. Cho lîn ®i, ®øng tù nhiªn trªn ®Þa ®iÓm b»ng ph¼ng ®Ó quan s¸t vµ ®¸nh gi¸ tõng bé phËn. 5.2. Ngo¹i h×nh cña lîn ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng çc chØ tiªu:

HÖ sè- §Æc ®iÓm gièng, thÓ chÊt, l«ng da 5 - §Çu vµ cæ 1 - Vai vµ ngùc 2 - L−ng s−ên vµ bông 3 - M«ng vµ ®ïi sau 3 - Bèn ch©n 3 - Vó vµ bé phËn sinh dôc 3

5.3. Çc chØ tiªu trªn ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng çch cho ®iÓm theo møc ®é −u khuyÕt ®iÓm cña tõng bé phËn. Møc ®iÓm kh«ng cho qu¸ 5 ®iÓm vµ kh«ng d−íi 1 ®iÓm, cô thÓ nh− sau:

- RÊt ®iÓn h×nh cho 5 ®iÓm - Phï hîp yªu cÇu cho 4 ®iÓm - Cã 1 - 2 nh−îc ®iÓm nhÑ cho 3 ®iÓm - Cã nhiÒu nh−îc ®iÓm nhÑ hoÆc 1 nh−îc ®iÓm nÆng cho 2 ®iÓm - Cã 2 nh−îc ®iÓm nÆng trë lªn cho 1 ®iÓm

120

5.4. §iÓm cña tõng chØ tiªu nh©n víi hÖ sè quy ®Þnh cho chØ tiªu ®ã, céng dån çc tÝch sè cña tõng bé phËn ®−îc tæng sè ®iÓm dïng ®Ó xÕp cÊp ngo¹i h×nh.

5.5. Dùa vµo thang ®iÓm quy ®Þnh ë ®iÓm 7 cña tiªu chuÈn nµy ®Ó xÕp cÊp ngo¹i h×nh. §iÓm 7. Thang ®iÓm dïng ®Ó xÕp cÊp CÊp sinh s¶n, cÊp sinh tr−ëng, cÊp ngo¹i h×nh vµ cÊp tæng hîp ®−îc xÕp cÊp theo thang ®iÓm:

§Æc cÊp Kh«ng d−íi 85 ®iÓm CÊp I Kh«ng d−íi 70 ®iÓm CÊp II Kh«ng d−íi 60 ®iÓm CÊp III Kh«ng d−íi 50 ®iÓm Ngo¹i cÊp D−íi 50 ®iÓm

TrÝch: Lîn çi gièng Mãng Çi - Ph©n cÊp chÊt l−îng §iÓm 3. CÊp ngo¹i h×nh

3.1. Lîn çi hËu bÞ vµ lîn n¸i sinh s¶n ®−îc xÕp cÊp ngo¹i h×nh b»ng çch cho ®iÓm vÒ ®Æc ®iÓm gièng vµ çc bé phËn cña c¬ thÓ theo b¶ng 3 cña tiªu chuÈn nµy.

3.2. §iÓm vµ hÖ sè cña tõng bé phËn ®−îc xÐt theo b¶ng 4 cña tiªu chuÈn nµy. Tæng sè ®iÓm ë cét 5 cña b¶ng 4 dïng ®Ó xÕp cÊp ngo¹i h×nh.

3.3. CÊp ngo¹i h×nh ®−îc xÕp theo thang ®iÓm quy ®Þnh ë ®iÒu 4.3. cña tiªu chuÈn nµy. §iÒu 4.3.

CÊp sinh s¶n, cÊp sinh tr−ëng, cÊp ngo¹i h×nh vµ cÊp tæng hîp ®−îc xÕp cÊp theo thang ®iÓm quy ®Þnh nh− sau:

§Æc cÊp tõ 85 ®Õn 100 ®iÓmCÊp I tõ 70 ®Õn 84 ®iÓm CÊp II tõ 60 ®Õn 69 ®iÓm CÊp III tõ 50 ®Õn 59 ®iÓm Ngo¹i cÊp d−íi 50 ®iÓm

121

B¶ng 3. XÕp cÊp ngo¹i h×nh lîn çi TT Bé phËn ¦u ®iÓm Nh−îc ®iÓm

1 §Æc ®iÓm

gièng,

thÓ chÊt,

l«ng da

§Æc ®iÓm gièng biÓu hiÖn râ. C¬ thÓ ph¸t

triÓn c©n ®èi, ch¾c ch¾n, khoÎ m¹nh, bÐo võa

ph¶i. Bé l«ng da cã mµu tr¾ng v¸ ®en. Mµu

®en cña l«ng vµ da cè ®Þnh ë ®Çu, m«ng vµ

®u«i thµnh h×nh yªn ngùa hoÆc tõng ®¸m

loang to nhá. Da dµy võa ph¶i. TÝnh t×nh

nhanh nhÑn nh−ng kh«ng hung d÷.

§Æc ®iÓm gièng biÓu hiÖn kh«ng

râ. C¬ thÓ ph¸t triÓn kh«ng c©n

®èi, yÕu, qu¸ bÐo hoÆc qu¸ gÇy.

L«ng loang kh«ng æn ®Þnh. Da

qu¸ dµy hoÆc qu¸ th«. TÝnh t×nh

qu¸ hung d÷ hoÆc qu¸ chËm

ch¹p.

2 §Çu vµ

cæ

§Çu to võa ph¶i, tr¸n réng, m¾t tinh. Hai hµm

b»ng nhau. Tai h¬i to. §Çu vµ cæ kÕt hîp tèt.

§Çu qu¸ to hoÆc qu¸ nhá. Tr¸n

hÑp nhiÒu nÕp nh¨n, mâm nhän,

m¾t kÐm. Hai hµm kh«ng b»ng

nhau, tai th«. §Çu vµ cæ kÕt hîp

kh«ng tèt, cã eo ë cæ.

3 Vai vµ

ngùc

Vai në ®Çy ®Æn. Ngùc s©u réng, vai vµ l−ng

kÕt hîp tèt.

Vai hÑp, xu«i. Ngùc, m«ng lÐp.

Vai vµ l−ng kÕt hîp kh«ng tèt.

4 L−ng

s−ên vµ

bông

L−ng dµi võa ph¶i, s−ên s©u, trßn. Bông

kh«ng sÖ. L−ng, s−ên, bông kÕt hîp ch¾c

ch¾n.

L−ng hÑp, ng¾n, vâng l−ng.

S−ên n«ng, dÑt, bông sÖ. L−ng,

s−ên, bông kÕt hîp kh«ng tèt.

5 M«ng vµ

®ïi sau

M«ng dµi võa ph¶i, réng. §ïi ®Çy ®Æn, Ýt

nh¨n. M«ng vµ ®ïi sau kÕt hîp tèt.

M«ng lÐp, ng¾n, dèc nhiÒu. §ïi

sau nhá, yÕu, nhiÒu nÕp nh¨n.

M«ng vµ ®ïi sau kÕt hîp kh«ng

tèt.

6 Bèn ch©n Bèn ch©n t−¬ng ®èi ch¾c ch¾n. Kho¶ng çch

gi÷a hai ch©n tr−íc vµ hai ch©n sau võa ph¶i.

Mãng kh«ng toÌ. §i ®øng tù nhiªn, kh«ng

ch÷ b¸t, vßng kiÒng hoÆc ®i b»ng bµn ch©n.

Ch©n qu¸ nhá hoÆc qu¸ to,

kh«ng ch¾c ch¾n. Kho¶ng çch

gi÷a hai ch©n tr−íc vµ hai ch©n

sau hÑp. Mãng toÌ. §øng kh«ng

tù nhiªn, ®i ch÷ b¸t, vßng kiÒng

hoÆc ®i b»ng bµn ch©n.

7 Vó vµ bé

phËn sinh

dôc

Cã 12 vó trë lªn. Kho¶ng çch gi÷a çc nóm

vó ®Òu nhau, kh«ng cã vó kÑ.

D−íi 12 vó. Kho¶ng çch gi÷a

çc vó kh«ng ®Òu, cã vó kÑ.

122

B¶ng 4. B¶ng tÝnh ®iÓm ngo¹i h×nh TT Çc bé phËn cña c¬ thÓ §iÓm tèi ®a HÖ sè §iÓm ®· nh©n hÖ sè

1 §Æc ®iÓm gièng, thÓ chÊt, l«ng da 5 5 25 2 §Çu vµ cæ 5 1 5 3 Vai vµ ngùc 5 2 10 4 L−ng s−ên vµ bông 5 3 15 5 M«ng vµ ®ïi sau 5 3 15 6 Bèn ch©n 5 3 15 7 Vó vµ bé phËn sinh dôc 5 3 15

20 100

Phô lôc 2

tiªu chuÈn viÖt nam - lîn gièng quy tr×nh mæ kh¶o s¸t phÈm chÊt thÞt nu«i bÐo (TCVN 3899-84)

1. Kh¸i niÖm tæ chøc mæ kh¶o s¸t 1.1. Mæ kh¶o s¸t phÈm chÊt thÞt lîn nu«i bÐo lµ ®em mæ theo mét quy tr×nh nhÊt ®Þnh nh÷ng con lîn ®· kÕt thóc kiÓm tra nu«i bÐo trong çc ®ît ®¸nh gi¸ lîn ®ùc gièng qua ®êi sau vµ lîn ®· kÕt thóc kiÓm tra nu«i bÐo cña çc c«ng thøc lai kinh tÕ ®Ó xem xÐt phÈm chÊt thÞt cña chóng. 1.2. Khi tiÕn hµnh mæ kh¶o s¸t ph¶i cã tõ 1 - 2 çn bé kü thuËt ®· n¾m v÷ng ph−¬ng ph¸p mæ vµ tõ 3 - 5 ng−êi gióp viÖc. Ph¶i chuÈn bÞ ®Çy ®ñ dông cô mæ xÎ, c©n ®o, ghi chÐp tr−íc khi mæ kh¶o s¸t. 1.3. Thêi gian mæ kh¶o s¸t 1 lîn kh«ng qu¸ 2 giê. 2. Ph−¬ng ph¸p mæ kh¶o s¸t 2.1. Tr−íc khi mæ kh¶o s¸t ph¶i ®Ó lîn nhÞn ®ãi 24 giê sau ®ã c©n khèi l−îng sèng tr−íc lóc mæ kh¶o s¸t. 2.2. Chäc tiÕt, c¹o l«ng, mæ mét ®−êng ë gi÷a däc th©n, tõ cæ qua ngùc, bông tíi hËu m«n. LÊy hÕt néi t¹ng ra, chØ ®Ó l¹i hai l¸ mì bông. C©n träng l−îng thÞt mãc hµm. TÝnh tû lÖ thÞt mãc hµm (TLTMH): Khèi l−îng thÞt mãc hµm (kg) TLTMH (%) = x 100 Khèi l−îng sèng tr−íc khi mæ (kg) 2.3. C¾t ®Çu theo h−íng vu«ng gãc víi trôc dµi th©n, ®i qua ®iÓm gi÷a chÈm vµ ®èt sèng cæ thø nhÊt (®−êng c¾t A). C¾t 4 ch©n ë gi÷a khuûu, ®èi víi ch©n tr−íc (®−êng c¾t B) vµ

123

gi÷a khuûu ®èi víi ch©n sau (®−êng c¾t C) (xem h×nh vÏ). C©n khèi l−îng thÞt xÎ, c©n ®Çu, 4 ch©n. TÝnh tû lÖ thÞt xÎ (TLTX): Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) X1 = TLTX (%) = x 100 Khèi l−îng sèng tr−íc khi mæ (kg) 2.4. Bãc mì bông, c¾t th©n thÞt xÎ ra lµm 2 phÇn b»ng nhau däc theo gi÷a sèng l−ng. LÊy 1/2 th©n thÞt bªn tr¸i (kh«ng cã ®u«i) ®Ó tiÕp tôc kh¶o s¸t. 2.5. §o çc chØ tiªu: - Dµi th©n thÞt: ChiÒu dµi tõ tr−íc ®èt sèng cæ ®Çu tiªn ®Õn ®iÓm tr−íc ®Çu x−¬ng h«ng. - §é dµy mì ë 3 ®iÓm: + Cá: ®o ë ®iÓm trªn ®èt x−¬ng cæ cuèi cïng + L−ng: ®o ë ®iÓm trªn ®èt x−¬ng sèng l−ng cuèi cïng + Th©n: ®o ë ®iÓm trªn ®èt x−¬ng sèng th©n cuèi cïng - DiÖn tÝch c¬ th¨n: ®o ë ®iÓm tr−íc vµ ®iÓm gi÷a ®èt sèng l−ng cuèi cïng. 2.6. C¾t 1/2 th©n thÞt xÎ thµnh 4 phÇn theo çc ®−êng c¾t sau: - §−êng c¾t D: ®−êng c¾t theo h−íng vu«ng gãc víi trôc dµi th©n ®i qua ®iÓm gi÷a cña ®èt sèng h«ng cuèi cïng vµ ®èt x−¬ng khum ®Çu tiªn (chç c¾t phÇn bông). - §−êng c¾t E: ®−êng c¾t cïng h−íng víi x−¬ng khum vµ ®i qua giao ®iÓm cña 2 ®−êng F vµ D. - §−êng c¾t F: ®−êng c¾t cïng h−íng víi trôc dµi th©n vµ çch mÐp d−íi x−¬ng sèng cæ vµ mÐp c¬ th¨n chuét 2 cm. - §−êng c¾t G: ®−êng c¾t theo h−íng vu«ng gãc víi trôc dµi th©n ®i qua ®iÓm gi÷a cña ®èt x−¬ng sèng l−ng 4 - 5. - §−êng c¾t H: ®−êng c¾t theo h−íng vu«ng gãc víi trôc dµi th©n ®i qua ®iÓm gi÷a ®èt x−¬ng sèng l−ng 5 - 6.

Çc ®−êng c¾t ph©n lo¹i thÞt

124

2.7. Läc mì l−ng vµ da bao qu vµo phÇn thÞt n¹c vµ tr¸nh ®Ó i mì trªn phÇn thÞt n¹c.

X2 (%) = x 100

h©n thÞt xÎ: Cæ vai: phÇn thÞt giíi h¹n bëi çc ®−êng c¾t AFG.

FH.

l−ng h«ng) (kg) X3 (%) = x 100

g) X4 (%) = x 100

) X5 (%) = x 100

tr−íc) (kg) X6 (%) = x 100

) X7 (%) = x 100

anh çc phÇn thÞt xÎ, tr¸nh c¾tl¹- C©n khèi l−îng mì da cña çc phÇn thÞt xÎ vµ mì bông (c©n chung). TÝnh tû lÖ mì vµ da (X2): 2 (Khèi l−îng mì vµ da + mì bông) (kg) Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) 2.8. C©n çc phÇn thÞt n¹c vµ x−¬ng cña 1/2 t- - L−ng h«ng: phÇn thÞt giíi h¹n bëi çc ®−êng c¾t EFG. - §ïi sau: phÇn thÞt giíi h¹n bëi çc ®−êng c¾t CDE.- Ngùc ®ïi tr−íc: phÇn thÞt giíi h¹n bëi çc ®−êng c¾t AB- Bông: phÇn thÞt giíi h¹n bëi çc ®−êng c¾t DFH. TÝnh tû lÖ çc phÇn thÞt n¹c vµ x−¬ng: 2 (Khèi l−îng thÞt Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) 2 (Khèi l−îng thÞt ®ïi sau) (k Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) 2 (Khèi l−îng thÞt cæ vai) (kg Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) 2 (Khèi l−îng thÞt ngùc, ®ïi Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) 2 (Khèi l−îng thÞt bông) (kg Khèi l−îng thÞt xÎ (kg)

125

3. §¸nh gi¸ ph©n lo¹i phÈm chÊt thÞt xÎ Sau khi mæ kh¶o s¸t, phÈm chÊt thÞt xÎ cña lîn ®−îc ®¸nh gi¸ theo tû lÖ thÞt xÎ, tû

a. Lîn cã tû lÖ thÞt xÎ cao, tû lÖ çc phÇn thÞt n¹c µ x−¬

i tr−íc

gièng lîn ®· x¸c ®Þnh ®−îc chØ sè chän läc (I) th× ph©n lo¹i theo chØ sè :

I =

Tû lÖ thÞt xÎ cña lîn kiÓm tra nu«i bÐo (%)

da cña lîn kiÓm tra nu«i bÐo (%) Ðo (%) (%)

Ðo (%)

cña çc lîn ®−îc kiÓm

i çc gièng lîn ch−a x©y dùng ®−îc chØ sè chän läc th× ph©n lo¹i phÈm chÊt thÞt b»n g çch tÝnh tru

−ng (mm) KÝch th−íc c¬ th¨n

lÖ çc phÇn thÞt n¹c, x−¬ng vµ tû lÖ mì, dv ng lín, tû lÖ mì vµ da Ýt ®−îc ®¸nh gi¸ cao h¬n lîn cã tû lÖ thÞt xÎ thÊp, tû lÖ çc phÇn thÞt n¹c vµ x−¬ng nhá, tû lÖ mì vµ da nhiÒu. Trong çc phÇn thÞt n¹c vµ x−¬ng th× gi¸ trÞ cña chóng ®−îc xÕp h¹ng theo thø tù sau: - L−ng, h«ng - §ïi sau - Cæ vai - Ngùc, ®ï- Bông §èi víi çcchän läc

A + b1(X1-X1) + b2(X2-X2) + b3(X3-X3) + b4(X4-X4) + b5(X5-X5) + b6(X6-X6) + b7(X7-X7)

trong ®ã, A : H»ng sè

X1: X2: Tû lÖ mì X3: Tû lÖ thÞt l−ng h«ng cña lîn kiÓm tra nu«i b X4: Tû lÖ thÞt ®ïi sau cña lîn kiÓm tra nu«i bÐo X5: Tû lÖ thÞt cæ vai cña lîn kiÓm tra nu«i bÐo (%) X6: Tû lÖ thÞt ngùc, ®ïi tr−íc cña lîn kiÓm tra nu«i b X7: Tû lÖ thÞt bông cña lîn kiÓm tra nu«i bÐo (%) X1, X2, X3, X4, X5, X6, X7: B×nh qu©n çc gi¸ trÞ t−¬ng øng tra nu«i bÐo

b1, b2, b3, b4, b5, b6, b7: Çc hÖ sè øng víi çc tÝnh tr¹ng cña chØ sè chän läc. §èi víg çch xÕp thø h¹ng riªng cña tõng tÝnh tr¹ng, sau ®ã ph©n lo¹i tæng hîp b»nng b×nh thø h¹ng cña çc tÝnh tr¹ng ®ã. D−íi ®©y lµ mÉu ghi chÐp kÕt qu¶ mæ kh¶o s¸t:

Khèi l−îng (kg) §é dµy mì lSè hiÖu

Sèng Mãc hµm XÎ Cæ L−ng Th©n Dµi Réng 0,8xDxRlîn mæ

th©n thÞt (cm)

Dµi

kh¶o s¸t

126

Phô lôc 3 Mæ kh¶o s¸t hÞt gia cÇm

Mæ kh¶o s¸t gia cÇm, theo

. Khèi l−îng sèng: 2 giê (chØ cho uèng n−íc).

ng = Khèi l−îng gia cÇm sau khi nhÞn ¨n 12 giê (chØ cho uèng n−íc) 2. Khè

m = Khèi l−îng gia cÇm sau khi c¾t tiÕt, bá l«ng, bá néi t¹ng

xÎ = Khèi l−îng mãc hµm - Khèi l−¬ng (®Çu, cæ, bµn ch©n)

m (%) = x 100

xÎ (%) = x 100

Khèi l−îng thÞt ®ïi (kg) x 100

g) Tû lÖ thÞt l−ên (%) = x 100

g) Tû lÖ mì bông (%) = x 100

t

dâi çc chØ tiªu sau: 1

Tr−íc khi giÕt mæ, cho gia cÇm nhÞn ¨n 1Khèi l−îng sèi l−îng mãc hµm: C¾t tiÕt, vÆt l«ng, bá néi t¹ng. Khèi l−îng mãc hµ

3. Khèi l−îng thÞt xÎ: C¾t ®Çu, cæ, bµn ch©n.

Khèi l−îng thÞt 4. Tû lÖ mãc hµm: Khèi l−îng mãc hµm (kg) Tû lÖ mãc hµ Khèi l−îng sèng (kg) 5. Tû lÖ thÞt xÎ: Khèi l−îng thÞt xÎ (kg) Tû lÖ thÞt Khèi l−îng sèng (kg) 6. Läc vµ c©n thÞt ®ïi, thÞt l−ên, mì bông Tû lÖ thÞt ®ïi (%) = Khèi l−îng sèng (kg) Khèi l−îng thÞt l−ên (k Khèi l−îng sèng (kg) Khèi l−îng mì bông (k Khèi l−îng sèng (kg)

127

Tr¶ lêi vμ h−íng dÉn gi¶i çc bμi tËp

Bµi tËp 1, ch−¬ng 1 TT x y - x x (x - x )2 y - y (y - y )2 (x - x )(y - y )

1 723 2,9 20,83 434,03 0,06 0,0034 1,2153y

y2 717 2,8 14,83 220,03 -0,04 0,0017 -0,6181y

3 629 3,9 -73,17 5353,36 1,06 1,1201 -77,4347y

4 705 2,6 2,83 8,03 -0,24 0,0584 -0,6847y

5 708 2,9 5,83 34,03 0,06 0,0034 0,3403y

6 760 2,8 57,83 3344,69 -0,04 0,0017 -2,4097y

7 698 2,9 -4,17 17,36 0,06 0,0034 -0,2431y

8 760 2,7 57,83 3344,69 -0,14 0,0201 -8,1931y

9 714 2,8 11,83 140,03 -0,04 0,0017 -0,4931y

10 696 2,5 -6,17 38,03 -0,34 0,1167 2,1069y

11 712 2,7 9,83 96,69 -0,14 0,0201 -1,3931

y

12 604 2,6 -98,17 9636,69 -0,24 0,0584 23,7236 8426 34,1 22667,67 1,4092 -64,0833

n = 12 2060,70 0,1281

702,17 2,84 45,3949 0,3579

r = -0,3586 b = -0,0028

Sinh viªn cã thÓ sö dông phÇn mÒm thèng kª (ch¼ng h¹n Excel) ®Ó tÝnh to¸n hÖ sè

t−¬ng quan vµ hÖ sè håi quy, kÕt qu¶ còng thu ®−îc nh− trªn. Bµi tËp 2, ch−¬ng II: §èi víi tÝnh tr¹ng t¨ng träng trung b×nh:

a/ Do S = iσP

Tû lÖ chän läc lîn ®ùc gièng lµ 0,10 nªn i = 1,755 σP = 60 g/ngµy

128

VËy S = 1,755 x 60 = 105,3 g ¨ng suÊt trung b×nh ®µn lµ: 600 g/ngµy

D60

b/ Do R = h2iσP2

= 0,8775 , lîn çi kh«ng chän läc nªn içi = 0 σ 60 g/ µy V R = 0,877 60 = g/ngµDo ®ã, ®êi con cña chóng sÏ 6 + 15 615 g/ng

c/ NÕu mÑ cña chóng còng ®−îc chän läc víi tû lÖ chän läc lµ 60%. Do p = 0,6 nªn i = 0,644

Ta cã: R = h iσP

hichung = (1,755 + 0,644)σ y VËy R = 0, yDo ®ã, ®êi con cña chóng sÏ cã tèc ®é t¨ng träng lµ: 6 21 621 g/ng d/ Kho thÕ hÖ trung b×nh: L 2 + ¨mDo ®ã, tiÕn bé di truyÒn hµng n¨m sÏ b»ng: 21,591/2,5 = 8,6364 g/ngµy/n¨m

§èi ví

a/ Do S = iσP

gièng lµ 0,10 nªn i = 1,755

VËy S = 2,6325 mm

trung b×nh cña çc lîn ®ùc gièng tèt nhÊt nµy b»ng:

No ®ã n¨ng suÊt trung b×nh cña çc lîn ®ùc gièng tèt nhÊt nµy b»ng: 0 + 105,3 = 705,3 g/ngµy

h = 0,3 = (1,755 + 0)/2ichung

P = ngËy 0,3 x 5 x 15,795 y

cã tèc ®é t¨ng träng lµ: 00 ,795 = ,795 µy

2

2 = 0,3 /2 = 1,1995

P = 60 g/ngµ3 x 1,1995 x 60 = 21,591 g/ngµ

00 + ,591 = ,591 µy

¶ng çch= 3 = 2,5 n

i tÝnh tr¹ng ®é dµy mì l−ng:

Tû lÖ chän läc lîn ®ùcσP = 1,5 mm

= 1,755 x 1,5N¨ng suÊt trung b×nh ®µn lµ: 20 mm Do ®ã n¨ng suÊt

129

20 - 2,6325 = 17,3675 mm

b/ Do R = h2iσP

h2 = 0,6 ichung = (1,755 + 0)/2 = 0,8775 , lîn çi kh«ng chän läc nªn içi = 0 σP =1,5

0,6 x 0,8775 x 1,5 = 0,78975 mm

9,21025 mm

û lÖ chän läc lµ 60%.

σP

h2 = 0,ichung = 5

0,6 x 1,1995 x 1,5 = 1,07955 mm Çy mì l−ng lµ:

,92045 mm

o ®ã, tiÕn bé di truyÒn hµng n¨m sÏ b»ng:

mm VËy R = Do ®ã, ®êi con cña chóng sÏ cã ®é dÇy mì l−ng lµ: 20 - 0,78975 = 1

c/ NÕu mÑ cña chóng còng ®−îc chän läc víi tDo p = 0,6 nªn i = 0,644

Ta cã: R = h2i6 (1,755 + 0,644)/2 = 1,199

σP =1,5 mm VËy R = Do ®ã, ®êi con cña chóng sÏ cã ®é d20 -1,07955 = 18 d/ Kho¶ng çch thÕ hÖ trung b×nh: L = 2 + 3 = 2,5 n¨m D1,07955/2,5 = 0,43182 mm/n¨m Bµi tËp 2, ch−¬ng III:

130

7 5 7 3 3 3

8 7 8 1 1 1

9 4 4 4

9 10 X

1 10 7 5 5 5

11 2 2

12 12 12 6 6 6

13 13 (b) (c) (d)

Ö hä hµng X kh«ng cËn huyÕt: FX = 0

÷a 1 vµ 2 lµ quan hÖ «ng - ch¸u nµy kh«ng cËn huyÕt

Ö phæ (c): a 1 vµ 2 lµ ch¸u vµ c« hä (2 lµ chÞ em cïng bè kh¸c mÑ víi bè cña

) 1 vµ 2 cã 1 tæ tiªn chung lµ 5, tæ tiªn chung nµy kh«ng cËn huyÕt

X = 1/2(1/2)1+2 = 1/2(1/8) = 1/16 Ö phæ (d): Quan hÖ hä hµng gi÷a 1 vµ 2 lµ anh em hä (bè cña 1 vµ bè cña 2 lµ hai anh em cïng bè h¸c mÑ) 1 vµ 2 cã 1 tæ tiªn chung lµ 7, tæ tiªn chung nµy kh«ng cËn huyÕt

X = 1/2(1/2)2+2 = 1/2(1/16) = 1/32

3 9 8 1 4 10 X X X 1 2

5 11 11 2

13 (a) HÖ phæ (a): - Gi÷a 1 vµ 2 kh«ng cã quan h- HÖ phæ (b): - Quan hÖ hä hµng gi- 1 vµ 2 cã 1 tæ tiªn chung lµ 1, tæ tiªn chung FX = 1/2(1/2)0+2 = 1/2(1/4) = 1/8 H- Quan hÖ hä hµng gi÷1- FH- k- F

131

tra c u t uËt n ÷

n gLUP 61

hØ s chä läc 8) hän gièng vµ nh© giè v t nu«i ièn vËt nu«i) (28) hän c thÓ 6) hän läc gièng vËt nu«i (chän gièng vËt

o gia ®×nh (66) (67)

g vËt nu«i (8)

ñ −ng (®o b»ng kim th¨m hoÆc

ëng tÝch luü (35)

G

(46) r ( 5)

Gi¸ trÞ kiÓu h×nh (gi¸ trÞ phenotyp) (45) Gi¸ trÞ gièng (55) G p i cË huy t (74Gièng chuyªn dông (10) Gièng ®Þa ph−¬ng (10) Gièng g©y thµnh (9) Gièng kiªm dông (10) Gièng nguyªn thuû (9)

nhËp (10)

Gièng vËt nu«i (7)

H

HÖ phæ (hÖ ph¶) (72) o nghÜa hÑp (47)

HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng (47) HiÖu qu¶ chän läc (®¸p øng chän läc)

Ho¹t lùc tinh trïng (A) (41)

Kho¶ng çch gi÷a hai løa ®Î (40) Kho¶ng çch thÕ hÖ (52)

ø h g

B

B ån¶o t nguå en ®éng vËt (101) (102) B ( )

C

C è n (5C n ng

Gi¸ trÞ di truyÒn céng gép (gi¸ trÞ gièng)

Ë(g gC läc ¸ (6Cnu«i) (28) Chän läc hµng lo¹t (63) Chän läc kÕt hîp (67) Chän läc theChän läc trong gia ®×nh (67) GièngC−êng ®é chän läc (49) (50) Gièng qu¸ ®é (9)

D

Dßng cËn huyÕt (9) Dßn

§ HÖ sè di truyÒn the

§é chÝnh x¸c c a gi¸ trÞ gièng (57)§é dµy mì lm¸y siªu ©m) (39) §é sinh tr−

(47)

§é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi (36) K

§é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi (35)

Þ Gi¸ trÞ kiÓu gen (gi¸ t genotyp) 4

iao hè n Õ ) (76)

132

Khèi l−îng s¬ sinh, cai s÷a (40) Khèi l−îng trøng (42) KiÓm tra ®êi con (64)KiÓm tra kÕt hîp (65)

iÓm tra n¨ng suÊt (kiÓm tra ç thÓ) (63)

i c¶i t¹o (88)

89) Lai gièng (78)

kinh tÕ (81) 81) (82)

(86)

t gièng (62)

02)

i tr−êng chung (m«i tr−êng th−êng

(m«i tr−êng t¹m thêi) )

N

ïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ

72)

Nhãm huyÕt thèng (8) Nhãm vËt nu«i ®Þa ph¬ng (9)

Nång ®é tinh trïng (C) (41)

S

Sai lÖch m«i tr−êng (45) Sai lÖch tréi (46) Sai lÖch t−¬ng t¸c (46)

l−îng s÷a trong mét chu kú tiÕt s÷a

îng trøng/n¨m (42)

i cai s÷a (40) )

0)

trong thêi gian

i (6) 1 kg t¨ng träng (39)

tr¹ng (32)

Ö ®Î (tr©u, bß, dª, cõu, ngùa) (40)

Tû lÖ mì s÷a (38)

P

Ph¶n giao (84)

K

L

LaLai c¶i tiÕn (87) (88) Lai g©y thµnh (

LaiLai kinh tÕ ®¬n gi¶n (Lai kinh tÕ phøc t¹p (82) Lai lu©n chuyÓn (85) Lai xa (89) Li sai chän läc (47) Lo¹i th¶i vËL−îng tinh (V) (41) L−u gi÷ “ex situ” (104)L−u gi÷ “in situ” (103) L−u gi÷ nguån gen ®éng vËt (1

M

M«xuyªn) (46) M«i tr−êng riªng (46

Ngo¹i h×nh (33) Nguån th«ng tin (dgièng) (56) Nh©n gièng thuÇn chñng (71) (Nh©n gièng vËt nu«i (28)

S¶n(38) S¶n l−Sinh tr−ëng (35) Sè con cai s÷a/n¸i/n¨m (lîn) (40) Sè con cßn sèng khSè con ®Î ra cßn sèng (lîn) (40Sè løa ®Î/n¸i/n¨m (lîn) (4Sæ gièng (99) S÷a tiªu chuÈn (38)

T

T¨ng träng trung b×nhnu«i (39) ThuÇn ho¸ vËt nu«Tiªu tèn thøc ¨n choTÝnhTÝnh tr¹ng chÊt l−îng (32) TÝnh tr¹ng sè l−îng (32) Tuæi b¾t ®Çu sö dông phèi gièng (40) Tuæi ®Î løa ®Çu (40) Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn (42) Tuæi giÕt thÞt (39) Tuæi phèi gièng løa ®Çu (con çi) (40) Tû lTû lÖ ®Î 1 con/løa, ®Î sinh ®«i, ®Î sinh ba (dª, cõu) (40)

¦ Tû lÖ n¹c (39) Tû lÖ protein s÷a (38) Tû lÖ th©n thÞt (gia cÇm) (40)

ngùc (40)

lÖ thÞt tinh (tr©u, bß, dª, cõu) (40) Tû lÖ thÞt xÎ (lîn) (39)

, bß, dª, cõu) (40)

thÕ lai (78) (79) (80)

thÕ lai cña mÑ (80)

u«i (6)

¦u¦u thÕ lai ç thÓ

Tû lÖ thÞt ®ïi hoÆc thÞt ¦u thÕ lai cña bè (80) ¦uTû lÖ thÞt mãc hµm (39)

Tû V

Tû lÖ thÞt xÎ (tr©u VAC (41) Tû lÖ thô thai (40) VËt gièng (28)

VËt n

Tõ vù

h qu¶n lý c uyÒn ®−îc lîi Ých bÒn v÷ng lín n iÖn t¹i, ®ång thêi duy tr×

®−îc tiÒm n¨ng cña tµi nguyªn ®ã ®Ó ®¸p øng ®− mong muèn cña çc thÕ hÖ t−¬ng lai.

LUP : Ph−¬ng ph¸p dù ®o¸n kh«ng chÖch tuyÕn tÝnh tèt nhÊt ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

ChØ sè chän läc: Ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng b»ng çch phèi hîp gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc tÝnh tr¹ng x¸c ®Þnh ®−îc trªn b¶n th©n con vËt hoÆc trªn çc hä hµng th©n thuéc cña nã thµnh mét ®iÓm tæng hîp vµ c¨n cø vµo ®iÓm nµy ®Ó chän läc hoÆc lo¹i th¶i con vËt.

Chän gièng vµ nh©n gièng vËt nu«i: Khoa häc øng dông çc quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn di truyÒn n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña vËt nu«i.

Chän gièng vËt nu«i: Xem chän läc gièng vËt nu«i

Chän läc ç thÓ: Chän gièng c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña chÝnh b¶n th©n con vËt.

Chän läc gièng vËt nu«i: QuyÕt ®Þnh gi÷ hay kh«ng gi÷ l¹i vËt nu«i lµm vËt gièng.

Chän läc hµng lo¹t: Chän gièng c¨n cø vµo çc chØ tiªu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm mµ vËt nu«i ®¹t ®−îc trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt..

Chän läc kÕt hîp: Chän gièng kÕt hîp gi¸ trÞ trung b×nh cña gia ®×nh víi gi¸ trÞ chªnh lÖch gi÷a n¨ng suÊt ç thÓ so víi trung b×nh gia ®×nh.

Chän läc theo gia ®×nh: Chän gièng c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña c¶ gia ®×nh.

Chän läc trong gia ®×nh: Chän gièng c¨n cø vµo sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh gia ®×nh.

C−êng ®é chän läc: Tû sè gi÷a li sai chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng.

ng

B¶o tån nguån gen ®éng vËt: Çc ña con ng−êi ®èi víi tµi nguyªn di tr®éng vËt nh»m ®¹t hÊt cho thÕ hÖ h

îc nhu cÇu vµ

B

Dßng cËn huyÕt: §−îc h×nh thµnh do giao phèi cËn huyÕt gi÷a çc vËt nu«i cã quan hÖ ä hµng víi mét con vËt tæ tiªn.

Dßng vËt nu«i: Nhãm vËt nu«i tro ®iÓm chung cña gièng ®ång thêi cã ®Æc ®iÓm riªng cña dßng.

é chÝnh x¸c (cña gi¸ trÞ gièng): HÖ sè t−¬ng quan gi÷a ph−¬ng thøc ®¸nh gi¸ hoÆc

§é sinh tr−ëng tÝch luü: Khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé

inh tr−ëng t−¬ng ®èi: Tû lÖ phÇn tr¨m khèi l−îng, kÝch thíc, thÓ tÝch cña c¬ thÓ hay tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng thªm so víi trung b×nh cña hai thêi ®iÓm sinh tr−ëng sau vµ

Gi¸ trÞ di truyÒn céng gép: Gi¸ trÞ kiÓu gen do t¸c ®éng céng gép cña tõng alen g©y nªn.

Gi¸ trÞ genotyp: Xem gi¸ trÞ kiÓu gen

Gi¸ trÞ gièng: Xem gi¸ trÞ di truyÒn céng gép

Gi¸ trÞ kiÓu gen: Gi¸ trÞ do toµn bé çc gen mµ ç thÓ cã g©y nªn.

c cña tÝnh tr¹ng sè l−îng.

ièng cña mÑ.

hèi cËn huyÕt: Giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng.

−¬ng.

víi chän läc, nu«i d−ìng ch¨m sãc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp.

h

ng mét gièng, cã ®Æc

§¸p øng chän läc: Xem hiÖu qu¶ chän läc

§nguån th«ng tin víi gi¸ trÞ gièng cña con vËt.

§é dµy mì l−ng (®o b»ng kim th¨m hoÆc m¸y siªu ©m): §é dµy mì l−ng ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên cuèi cïng ®o b»ng kim th¨m hoÆc b»ng m¸y siªu ©m.

phËn c¬ thÓ t¹i çc thêi ®iÓm sinh tr−ëng.

§é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi: Khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian.

§é s

tr−íc.

Gi¸ trÞ kiÓu h×nh: Gi¸ trÞ c©n ®o ®ong ®Õm ®−î

Gi¸ trÞ gièng: Gi¸ trÞ kiÓu gen do t¸c ®éng céng gép cña tõng alen g©y nªn. §êi con nhËn ®−îc mét nöa gi¸ trÞ gièng cña bè vµ mét nöa gi¸ trÞ g

Gi¸ trÞ phenotyp: Xem gi¸ trÞ kiÓu h×nh

Giao p

Gièng chuyªn dông: Gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ mét lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh.

Gièng ®Þa ph−¬ng: Gièng cã nguån gèc t¹i ®Þa ph

Gièng g©y thµnh: Gièng vËt nu«i cã n¨ng suÊt cao, ®−îc h×nh thµnh qua qu¸ tr×nh lai t¹o kÕt hîp

Gièng kiªm dông: Gièng cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i s¶n phÈm.

Gièng nguyªn thuû: Gièng vËt nu«i míi ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ thó

gèc tõ vïng kh¸c hoÆc n−íc kh¸c.

thµnh qua qu¸ tr×nh chän läc, c¶i tiÕn vÒ tÇm

ung mét nguån gèc, cã çc ®Æc ®iÓm ngo¹i

con vËt.

HiÖu qu¶ chän läc: Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña ®êi con sinh ra tõ

rïng vËn ®éng th¼ng tiÕn trong tæng sè tinh trïng

con cña chóng

c©n lóc s¬ sinh.

.

n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm

hoang.

Gièng nhËp: Gièng cã nguån

Gièng qu¸ ®é: Gièng vËt nu«i ®−îc h×nh vãc, n¨ng suÊt, thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc.

Gièng vËt nu«i: TËp hîp çc vËt nu«i cã chh×nh, tÝnh n¨ng s¶n xuÊt, lîi Ých kinh tÕ gièng nhau vµ çc ®Æc ®iÓm nµy di truyÒn ®−îc cho ®êi sau.

HÖ ph¶: Xem hÖ phæ

HÖ phæ: S¬ ®å nguån gèc huyÕt thèng cña

HÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp: Tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn céng gép vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh.

HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng: Tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh.

nh÷ng bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ.

Ho¹t lùc tinh trïng (A): Tû lÖ tinh tquan s¸t.

Kho¶ng çch gi÷a hai løa ®Î: Sè ngµy tõ løa ®Î tr−íc tíi løa ®Î sau.

Kho¶ng çch thÕ hÖ: Tuæi trung b×nh cña bè mÑ t¹i çc thêi ®iÓm ®êi®−îc sinh ra.

Khèi l−îng cai s÷a: Khèi l−îng con vËt c©n lóc cai s÷a.

Khèi l−îng s¬ sinh: Khèi l−îng con vËt

Khèi l−îng trøng: Khèi l−îng trung b×nh cña çc qu¶ trøng ®Î trong n¨m

KiÓm tra ç thÓ: Xem kiÓm tra n¨ng suÊt

KiÓm tra ®êi con: Chän gièng c¨n cø vµo çc chØ tiªu mµ ®êi con cña vËt gièng ®¹t ®−îc trong ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn.

KiÓm tra kÕt hîp: Ph−¬ng ph¸p kÕt hîp gi÷a kiÓm tra n¨ng suÊt vµ kiÓm tra ®êi con.

KiÓm tra n¨ng suÊt: Chän gièng c¨n cø vµo çc chØ tiªu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm

t¹o: Lai gi÷a gièng xÊu cÇn c¶i t¹o víi mét gièng tèt, çc thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc lai

èng cÇn c¶i tiÕn.

h©n gièng b»ng çch cho çc ®ùc gièng vµ çi gièng thuéc hai quÇn thÓ c nhau phèi gièng víi nhau.

con çi kh¸c gièng hoÆc kh¸c dßng, con lai ®−îc sö dông víi môc ®Ých th−¬ng phÈm.

®¬n gi¶n: Lai kinh tÕ gi÷a 2 gièng, dßng.

©n chuyÓn: Cho giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ çi kh¸c gièng, dßng, thay ®æi

trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ.

÷a.

itu”: B¶o tån tinh dÞch, trøng, ph«i, ADN trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt

nhiªn mµ chóng sinh sèng.

éng vËt kh«ng æi di truyÒn.

g xuyªn tíi vËt nu«i.

mµ vËt nu«i ®¹t ®−îc trong ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn.

Lai c¶i trë l¹i víi gièng tèt ®ã.

Lai c¶i tiÕn: Lai gi÷a gièng cÇn c¶i tiÕn víi mét gièng cã −u ®iÓm næi bËt vÒ tÝnh tr¹ng cÇn c¶i tiÕn, çc thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc lai trë l¹i víi chÝnh gi

Lai g©y thµnh: Lai gi÷a çc gièng víi nhau nh»m t¹o mét gièng míi cã ®Æc ®iÓm tèt cña çc gièng khëi ®Çu.

Lai gièng: N(gièng hoÆc dßng) kh¸

Lai kinh tÕ: Cho giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ

Lai kinh tÕ

Lai kinh tÕ phøc t¹p: Lai kinh tÕ gi÷a 3 hoÆc 4 gièng, dßng.

Lai lu®ùc gièng sau mçi ®êi lai.

Lai xa: Lai gi÷a 2 loµi kh¸c nhau.

Li sai chän läc: Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña çc bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸

Lo¹i th¶i vËt gièng: QuyÕt ®Þnh kh«ng ®Ó con vËt tiÕp tôc lµm gièng n

L−îng tinh (V): L−îng tinh dÞch bµi xuÊt trong 1 lÇn xuÊt tinh.

L−u gi÷ “ex snh»m duy tr× nguån gen.

L−u gi÷ “in situ”: Nu«i gi÷ con vËt trong ®iÒu kiÖn thiªn

L−u gi÷ nguån gen ®éng vËt: LÊy mÉu vµ b¶o qu¶n tµi nguyªn di truyÒn ®®Ó con ng−êi can thiÖp g©y ra nh÷ng biÕn ®

M«i tr−êng chung: M«i tr−êng t¸c ®éng mét çch th−êng xuyªn tíi vËt nu«i.

M«i tr−êng riªng: M«i tr−êng t¸c ®éng mét çch kh«ng th−ên

M«i tr−êng t¹m thêi: Xem m«i tr−êng riªng

M«i tr−êng th−êng xuyªn: Xem m«i tr−êng chung

Ngo¹i h×nh: H×nh d¸ng bªn ngoµi cña con vËt.

Nguån th«ng tin (dïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng): Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña chÝnh con vËt hoÆc cña con vËt hä hµng dïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng.

au nh»m t¹o ra thÕ hÖ sau cã n¨ng suÊt, chÊt l−îng tèt h¬n thÕ hÖ

mét con vËt tæ tiªn.

mét mi-li-lit tinh dÞch.

ëi ®Çu.

nªn.

a bëi hai hay nhiÒu alen ë çc locut hoÆc çc nhiÔm

®−îc trong 10 th¸ng tiÕt

è trøng trung b×nh cña mét m¸i ®Î trong mét n¨m.

cña

×nh do mét lîn n¸i s¶n xuÊt ®−îc

hi ®Î 24 giê cßn sèng.

Sè løa ®Î/n¸i/n¨m (lîn): Sè løa ®Î trung b×nh cña mét lîn n¸i trong mét n¨m.

Nh©n gièng thuÇn chñng: Nh©n gièng b»ng çch cho çc ®ùc gièng vµ çi gièng cña cïng mét gièng phèi gièng víi nhau.

Nh©n gièng vËt nu«i: Cho çc nhãm vËt gièng ®ùc vµ çi phèi gièng víi nhau theo çc ph−¬ng thøc kh¸c nhtr−íc.

Nhãm huyÕt thèng: Nhãm vËt nu«i cã nguån gèc tõ

Nhãm vËt nu«i ®Þa ph¬ng: Nhãm vËt nu«i cña mét gièng, ®−îc nu«i ë mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh.

Nång ®é tinh trïng (C): Sè l−îng tinh trïng cã trong

Ph¶n giao: Cho con lai phèi gièng víi mét trong hai gièng kh

Sai lÖch m«i tr−êng: Sai kh¸c gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh vµ gi¸ trÞ kiÓu gen do tÊt c¶ çc yÕu tè kh«ng ph¶i di truyÒn g©y

Sai lÖch t−¬ng t¸c: T−¬ng t¸c g©y rs¾c thÓ kh¸c nhau, bëi çc alen víi çc cÆp alen trªn cïng mét locut, hoÆc bëi çc cÆp alen víi nhau.

Sai lÖch tréi: Do t−¬ng t¸c lÉn nhau cña 2 alen trªn cïng mét locut g©y ra.

S¶n l−îng s÷a trong mét chu kú tiÕt s÷a: Tæng l−îng s÷a v¾ts÷a (305 ngµy).

S¶n l−îng trøng/n¨m: S

Sinh tr−ëng: Sù t¨ng thªm vÒ khèi l−îng, kÝch thíc, thÓ tÝch cña tõng bé phËn haytoµn c¬ thÓ con vËt.

Sè con cai s÷a/n¸i/n¨m (lîn): Sè lîn con cai s÷a trung btrong mét n¨m.

Sè con cßn sèng khi cai s÷a: Sè con sèng t¹i thêi ®iÓm cai s÷a.

Sè con ®Î ra cßn sèng (lîn): Sè lîn con sau k

Sæ gièng: T− liÖu vÒ huyÕt thèng, n¨ng suÊt cña çc vËt gièng.

g: Sè kg thøc ¨n chi phÝ trung b×nh cho mçi kg t¨ng

, ®ong, ®o, ®Õm).

çch ph©n lo¹i.

ng, çc quan s¸t lµ biÕn rêi r¹c.

ng lín bëi ®iÒu kiÖn sèng, çc gi¸ trÞ lµ biÕn liªn tôc.

Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng.

nh.

ß, dª, cõu, ngùa): Sè çi ®Î so víi tæng sè çi cã kh¶ n¨ng sinh s¶n.

ª, cõu ®Î mét

mì s÷a trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a.

Tû lÖ protein s÷a: Tû lÖ protein trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a.

Tû lÖ th©n thÞt (gia cÇm): Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng,

S÷a tiªu chuÈn: S÷a cã tû lÖ mì 4%.

T¨ng träng trung b×nh trong thêi gian nu«i: Khèi l−îng t¨ng trung b×nh trong ®¬n vÞ thêi gian nu«i.

ThuÇn ho¸ vËt nu«i: Qu¸ tr×nh biÕn çc ®éng vËt hoang d· thµnh vËt nu«i.

Tiªu tèn thøc ¨n cho 1 kg t¨ng tränträng trong thêi gian nu«i.

TÝnh tr¹ng: §Æc tr−ng cña mét ç thÓ mµ ta cã thÓ quan s¸t hoÆc x¸c ®Þnh b»ng çc phÐp ®o (c©n

TÝnh tr¹ng chÊt l−îng: Çc tÝnh tr¹ng cã thÓ quan s¸t vµ m« t¶ b»ngTÝnh tr¹ng chÊt l−îng th−êng chØ do mét hoÆc rÊt Ýt gen chi phèi, Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn sè

TÝnh tr¹ng sè l−îng: Çc tÝnh tr¹ng cã thÓ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ b»ng çc phÐp ®o (c©n, ®o, ®ong, ®Õm). TÝnh tr¹ng sè l−îng do nhiÒu gen chi phèi, chÞu ¶nh h−ë

Tuæi b¾t ®Çu sö dông phèi gièng:

Tuæi ®Î løa ®Çu: Tuæi ®Î løa ®Çu tiªn.

Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn: Ngµy tuæi cña ®µn m¸i khi b¾t ®Çu cã 5% tæng sè m¸i ®Î trøng.

Tuæi giÕt thÞt: Sè ngµy tuæi vËt nu«i ®¹t ®−îc khèi l−îng giÕt thÞt theo quy ®Þ

Tuæi phèi gièng løa ®Çu (con çi): Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng.

Tû lÖ ®Î (tr©u, b

Tû lÖ ®Î 1 con/løa, ®Î sinh ®«i, ®Î sinh ba (dª, cõu): Tû lÖ phÇn tr¨m dcon, hai con, ba con trong mét lÇn ®Î.

Tû lÖ mì s÷a: Tû lÖ

Tû lÖ n¹c: Khèi lîng thÞt n¹c so víi khèi lîng thÞt xÎ.

®Çu, çnh, ch©n so víi khèi l−îng sèng.

Tû lÖ thÞt ®ïi hoÆc thÞt ngùc: Khèi l−îng thÞt ®ïi hoÆc thÞt ngùc so víi khèi l−îng th©n

.

g sèng.

n so víi khèi l−îng sèng.

¦u thÕ lai cña mÑ: −u thÕ lai do kiÓu gen cña mÑ con vËt g©y nªn.

VAC: Tæng sè tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô thai trong mét lÇn xuÊt tinh.

VËt gièng: VËt nu«i ®ùc hoÆc çi dïng ®Ó sinh s¶n ra thÕ hÖ sau.

«i: Çc ®éng vËt ®· ®−îc thuÇn ho¸ vµ ch¨n nu«i trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp.

thÞt.

Tû lÖ thÞt mãc hµm: Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng so víi khèi l−îng sèng

Tû lÖ thÞt tinh (tr©u, bß, dª, cõu): Khèi l−îng thÞt so víi khèi l−îng sèng.

Tû lÖ thÞt xÎ (lîn): Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−în

Tû lÖ thÞt xÎ (tr©u, bß, dª, cõu): Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, da, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©

Tû lÖ thô thai: Sè çi thô thai so víi tæng sè çi ®−îc phèi gièng.

¦u thÕ lai: HiÖn t−îng con lai cã søc sèng, søc chèng ®ì bÖnh tËt vµ n¨ng suÊt cao h¬n møc trung b×nh cña bè mÑ chóng.

¦u thÕ lai ç thÓ: −u thÕ lai do kiÓu gen cña chÝnh con vËt g©y nªn.

¦u thÕ lai cña bè: −u thÕ lai do kiÓu gen cña bè con vËt nªn.

VËt nu

B¶o tån nguån gen ®éng vËt: Çch qu¶n lý cña con ng−êi ®èi víi tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt nh»m ®¹t ®−îc lîi Ých bÒn v÷ng lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i, ®ång thêi duy tr× ®−îc tiÒm n¨ng cña tµi nguyªn ®ã ®Ó ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vµ mong muèn cña çc thÕ hÖ t−¬ng lai. BLUP : Ph−¬ng ph¸p dù ®o¸n kh«ng chÖch tuyÕn tÝnh tèt nhÊt ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng. ChØ sè chän läc: Ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng b»ng çch phèi hîp gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña çc tÝnh tr¹ng x¸c ®Þnh ®−îc trªn b¶n th©n con vËt hoÆc trªn çc hä hµng th©n thuéc cña nã thµnh mét ®iÓm tæng hîp vµ c¨n cø vµo ®iÓm nµy ®Ó chän läc hoÆc lo¹i th¶i con vËt. Chän gièng vµ nh©n gièng vËt nu«i (gièng vËt nu«i): Khoa häc øng dông çc quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn di truyÒn n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña vËt nu«i. Chän läc ç thÓ: Chän gièng c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña chÝnh b¶n th©n con vËt. Chän läc gièng vËt nu«i (chän gièng vËt nu«i): QuyÕt ®Þnh gi÷ hay kh«ng gi÷ l¹i vËt nu«i lµm vËt gièng. Chän läc hµng lo¹t: Chän gièng c¨n cø vµo çc chØ tiªu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm mµ vËt nu«i ®¹t ®−îc trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt.. Chän läc kÕt hîp: Chän gièng kÕt hîp gi¸ trÞ trung b×nh cña gia ®×nh víi gi¸ trÞ chªnh lÖch gi÷a n¨ng suÊt ç thÓ so víi trung b×nh gia ®×nh. Chän läc theo gia ®×nh: Chän gièng c¨n cø vµo gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña c¶ gia ®×nh. Chän läc trong gia ®×nh: Chän gièng c¨n cø vµo sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña ç thÓ so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh gia ®×nh. C−êng ®é chän läc: Tû sè gi÷a li sai chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng. Dßng cËn huyÕt: §−îc h×nh thµnh do giao phèi cËn huyÕt gi÷a çc vËt nu«i cã quan hÖ hä hµng víi mét con vËt tæ tiªn. Dßng vËt nu«i: Nhãm vËt nu«i trong mét gièng, cã ®Æc ®iÓm chung cña gièng ®ång thêi cã ®Æc ®iÓm riªng cña dßng. §é chÝnh x¸c (cña gi¸ trÞ gièng): HÖ sè t−¬ng quan gi÷a ph−¬ng thøc ®¸nh gi¸ hoÆc nguån th«ng tin víi gi¸ trÞ gièng cña con vËt. §é dµy mì l−ng (®o b»ng kim th¨m hoÆc m¸y siªu ©m): §é dµy mì l−ng ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên cuèi cïng ®o b»ng kim th¨m hoÆc b»ng m¸y siªu ©m. §é sinh tr−ëng tÝch luü: Khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i çc thêi ®iÓm sinh tr−ëng.

§é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi: Khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian. §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi: Tû lÖ phÇn tr¨m khèi l−îng, kÝch thíc, thÓ tÝch cña c¬ thÓ hay tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng thªm so víi trung b×nh cña hai thêi ®iÓm sinh tr−ëng sau vµ tr-−íc. Gi¸ trÞ di truyÒn céng gép (gi¸ trÞ gièng): T¸c ®éng do tõng alen riªng rÏ ë cïng mét locut hay ë çc locut kh¸c nhau trªn cïng mét nhiÔm s¾c thÓ hoÆc trªn çc nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau g©y nªn. Gi¸ trÞ kiÓu gen (gi¸ trÞ genotyp): Gi¸ trÞ do toµn bé çc gen mµ ç thÓ cã g©y nªn. Gi¸ trÞ kiÓu h×nh (gi¸ trÞ phenotyp): Gi¸ trÞ c©n ®o ®ong ®Õm ®îc cña tÝnh tr¹ng sè l−-îng. Gi¸ trÞ gièng: Gi¸ trÞ kiÓu gen (t¸c ®éng céng gép) mµ con vËt ®ãng gãp cho thÕ hÖ sau. §êi con nhËn ®−îc mét nöa gi¸ trÞ gièng cña bè vµ mét nöa gi¸ trÞ gièng cña mÑ. Giao phèi cËn huyÕt: Giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng. Gièng chuyªn dông: Gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ mét lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Gièng ®Þa ph−¬ng: Gièng cã nguån gèc t¹i ®Þa ph−¬ng. Gièng g©y thµnh: Gièng vËt nu«i cã n¨ng suÊt cao, ®−îc h×nh thµnh qua qu¸ tr×nh lai t¹o kÕt hîp víi chän läc, nu«i d−ìng ch¨m sãc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp. Gièng kiªm dông: Gièng cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i s¶n phÈm. Gièng nguyªn thuû: Gièng vËt nu«i míi ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ thó hoang. Gièng nhËp: Gièng cã nguån gèc tõ vïng kh¸c hoÆc n−íc kh¸c. Gièng qu¸ ®é: Gièng vËt nu«i ®−îc h×nh thµnh qua qu¸ tr×nh chän läc, c¶i tiÕn vÒ tÇm vãc, n¨ng suÊt, thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc. Gièng vËt nu«i: TËp hîp çc vËt nu«i cã chung mét nguån gèc, cã çc ®Æc ®iÓm ngo¹i h×nh, tÝnh n¨ng s¶n xuÊt, lîi Ých kinh tÕ gièng nhau vµ çc ®Æc ®iÓm nµy di truyÒn ®−îc cho ®êi sau. HÖ phæ (hÖ ph¶): S¬ ®å nguån gèc huyÕt thèng cña con vËt. HÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp: Tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn céng gép vµ ph¬ng sai kiÓu h×nh. HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng: Tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh. HiÖu qu¶ chän läc (®¸p øng chän läc): Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña ®êi con sinh ra tõ nh÷ng bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ.

Ho¹t lùc tinh trïng (A): Tû lÖ tinh trïng vËn ®éng th¼ng tiÕn trong tæng sè tinh trïng quan s¸t. Kho¶ng çch gi÷a hai løa ®Î: Sè ngµy tõ løa ®Î tr−íc tíi løa ®Î sau. Kho¶ng çch thÕ hÖ: Tuæi trung b×nh cña bè mÑ t¹i çc thêi ®iÓm ®êi con cña chóng ®-−îc sinh ra. Khèi lîng s¬ sinh, cai s÷a: Khèi l−îng con vËt c©n lóc s¬ sinh, lóc cai s÷a. Khèi lîng trøng: Khèi l−îng trung b×nh cña çc qu¶ trøng ®Î trong n¨m. KiÓm tra ®êi con: Chän gièng c¨n cø vµo çc chØ tiªu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm mµ ®êi con cña vËt nu«i ®¹t ®−îc trong ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn. KiÓm tra kÕt hîp: Ph−¬ng ph¸p kÕt hîp gi÷a kiÓm tra n¨ng suÊt vµ kiÓm tra ®êi con. KiÓm tra n¨ng suÊt (kiÓm tra ç thÓ): Chän gièng c¨n cø vµo çc chØ tiªu n¨ng suÊt, chÊt l−îng s¶n phÈm mµ vËt nu«i ®¹t ®−îc trong ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn. Lai c¶i t¹o: Lai gi÷a gièng xÊu cÇn c¶i t¹o víi mét gièng tèt, çc thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc lai trë l¹i víi gièng tèt ®ã. Lai c¶i tiÕn: Lai gi÷a gièng cÇn c¶i tiÕn víi mét gièng cã −u ®iÓm næi bËt vÒ tÝnh tr¹ng cÇn c¶i tiÕn, çc thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc lai trë l¹i víi chÝnh gièng cÇn c¶i tiÕn. Lai g©y thµnh: Lai gi÷a çc gièng víi nhau nh»m t¹o mét gièng míi cã ®Æc ®iÓm tèt cña çc gièng khëi ®Çu. Lai gièng: Nh©n gièng b»ng çch cho çc ®ùc gièng vµ çi gièng thuéc hai quÇn thÓ (gièng hoÆc dßng) kh¸c nhau phèi gièng víi nhau. Lai kinh tÕ: Cho giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ con çi kh¸c gièng hoÆc kh¸c dßng, con lai ®−îc sö dông víi môc ®Ých th−¬ng phÈm. Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n: Lai kinh tÕ gi÷a 2 gièng, dßng. Lai kinh tÕ phøc t¹p: Lai kinh tÕ gi÷a 3 hoÆc 4 gièng, dßng. Lai lu©n chuyÓn: Gièng nh− lai kinh tÕ, nh−ng ®ùc gièng cña çcgièng ®−îc thay ®æi sau mçi ®êi lai. Lai xa: Lai gi÷a 2 loµi kh¸c nhau. Li sai chän läc: Chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña çc bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ. Lo¹i th¶i vËt gièng: QuyÕt ®Þnh kh«ng ®Ó con vËt tiÕp tôc lµm gièng n÷a. L−îng tinh (V): L−îng tinh dÞch bµi xuÊt trong 1 lÇn xuÊt tinh. L−u gi÷ “ex situ”: B¶o tån tinh dÞch, trøng, ph«i, ADN trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt nh»m duy tr× nguån gen. L−u gi÷ “in situ”: Nu«i gi÷ con vËt trong ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn mµ chóng sinh sèng. L−u gi÷ nguån gen ®éng vËt: LÊy mÉu vµ b¶o qu¶n tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt kh«ng ®Ó con ng−êi can thiÖp g©y ra nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn.

M«i tr−êng chung (m«i trêng thêng xuyªn): M«i tr−êng t¸c ®éng mét çch th−êng xuyªn tíi vËt nu«i. M«i tr−êng riªng (m«i trêng t¹m thêi): M«i tr−êng t¸c ®éng mét çch kh«ng th−êng xuyªn tíi vËt nu«i. Ngo¹i h×nh: H×nh d¸ng bªn ngoµi cña con vËt. Nguån th«ng tin (dïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng): Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña chÝnh con vËt hoÆc cña con vËt hä hµng dïng ®Ó −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng. Nh©n gièng thuÇn chñng: Nh©n gièng b»ng çch cho çc ®ùc gièng vµ çi gièng cña cïng mét gièng phèi gièng víi nhau. Nh©n gièng vËt nu«i: Cho çc nhãm vËt gièng ®ùc vµ çi phèi gièng víi nhau theo çc ph−¬ng thøc kh¸c nhau nh»m t¹o ra thÕ hÖ sau cã n¨ng suÊt, chÊt l−îng tèt h¬n thÕ hÖ tr-−íc. Nhãm huyÕt thèng: Nhãm vËt nu«i cã nguån gèc tõ mét con vËt tæ tiªn. Nhãm vËt nu«i ®Þa ph¬ng: Nhãm vËt nu«i cña mét gièng, ®−îc nu«i ë mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh. Nång ®é tinh trïng (C): Sè l−îng tinh trïng cã trong mét mi-li-lit tinh dÞch. Ph¶n giao: Cho con lai phèi gièng víi mét trong hai gièng khëi ®Çu. Sai lÖch m«i tr−êng: Sai kh¸c gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh vµ gi¸ trÞ kiÓu gen do tÊt c¶ çc yÕu tè kh«ng ph¶i di truyÒn g©y nªn. Sai lÖch t−¬ng t¸c: T−¬ng t¸c g©y ra bëi hai hay nhiÒu alen ë çc locut hoÆc çc nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau, bëi çc alen víi çc cÆp alen trªn cïng mét locut, hoÆc bëi çc cÆp alen víi nhau. Sai lÖch tréi: Do t−¬ng t¸c lÉn nhau cña 2 alen trªn cïng mét locut g©y ra. S¶n l−îng s÷a trong mét chu kú tiÕt s÷a: Tæng l−îng s÷a v¾t ®−îc trong 10 th¸ng tiÕt s÷a (305 ngµy). S¶n l−îng trøng/n¨m: Sè trøng trung b×nh cña mét m¸i ®Î trong mét n¨m. Sinh tr−ëng: Sù t¨ng thªm vÒ khèi l−îng, kÝch thíc, thÓ tÝch cña tõng bé phËn hay cña toµn c¬ thÓ con vËt. Sè con cai s÷a/n¸i/n¨m (lîn): Sè lîn con cai s÷a trung b×nh do mét lîn n¸i s¶n xuÊt ®−îc trong mét n¨m. Sè con cßn sèng khi cai s÷a: Sè con sèng t¹i thêi ®iÓm cai s÷a. Sè con ®Î ra cßn sèng (lîn): Sè lîn con sau khi ®Î 24 giê cßn sèng. Sè løa ®Î/n¸i/n¨m (lîn): Sè løa ®Î trung b×nh cña mét lîn n¸i trong mét n¨m. Sæ gièng: T− liÖu vÒ huyÕt thèng, n¨ng suÊt cña çc vËt gièng. S÷a tiªu chuÈn: S÷a cã tû lÖ mì 4%.

T¨ng träng trung b×nh trong thêi gian nu«i: Khèi l−îng t¨ng trung b×nh trong ®¬n vÞ thêi gian nu«i. ThuÇn ho¸ vËt nu«i: Qu¸ tr×nh biÕn çc ®éng vËt hoang d· thµnh vËt nu«i. Tiªu tèn thøc ¨n cho 1 kg t¨ng träng: Sè kg thøc ¨n chi phÝ trung b×nh cho mçi kg t¨ng träng trong thêi gian nu«i. TÝnh tr¹ng: §Æc tr−ng cña mét ç thÓ mµ ta cã thÓ quan s¸t hoÆc x¸c ®Þnh b»ng çc phÐp ®o (c©n, ®ong, ®o, ®Õm). TÝnh tr¹ng chÊt l−îng: Çc tÝnh tr¹ng cã thÓ quan s¸t vµ m« t¶ b»ng çch ph©n lo¹i. TÝnh tr¹ng chÊt l−îng th−êng chØ do mét hoÆc rÊt Ýt gen chi phèi, Ýt chÞu ¶nh hëng cña ®iÒu kiÖn sèng, çc quan s¸t lµ biÕn rêi r¹c. TÝnh tr¹ng sè l−îng: Çc tÝnh tr¹ng cã thÓ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ b»ng çc phÐp ®o (c©n, ®o, ®ong, ®Õm). TÝnh tr¹ng sè l−îng do nhiÒu gen chi phèi, chÞu ¶nh h−ëng lín bëi ®iÒu kiÖn sèng, çc gi¸ trÞ lµ biÕn liªn tôc. Tuæi ®Î løa ®Çu: Tuæi ®Î løa ®Çu tiªn. Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn: Ngµy tuæi cña ®µn m¸i khi b¾t ®Çu cã 5% tæng sè m¸i ®Î trøng. Tuæi b¾t ®Çu sö dông phèi gièng: Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng. Tuæi giÕt thÞt: Sè ngµy tuæi vËt nu«i ®¹t ®−îc khèi l−îng giÕt thÞt theo quy ®Þnh. Tuæi phèi gièng løa ®Çu (con çi): Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng. Tû lÖ ®Î (tr©u, bß, dª, cõu, ngùa): Sè çi ®Î so víi tæng sè çi cã kh¶ n¨ng sinh s¶n. Tû lÖ ®Î 1 con/løa, ®Î sinh ®«i, ®Î sinh ba (dª, cõu): Tû lÖ phÇn tr¨m dª, cõu ®Î mét con, hai con, ba con trong mét lÇn ®Î. Tû lÖ mì s÷a: Tû lÖ mì s÷a trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a. Tû lÖ n¹c: Khèi lîng thÞt n¹c so víi khèi lîng thÞt xÎ. Tû lÖ protein s÷a: Tû lÖ protein trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a. Tû lÖ th©n thÞt (gia cÇm): Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, çnh, ch©n so víi khèi lîng sèng. Tû lÖ thÞt ®ïi hoÆc thÞt ngùc: Khèi l−îng thÞt ®ïi hoÆc thÞt ngùc so víi khèi l−îng th©n thÞt. Tû lÖ thÞt mãc hµm: Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng so víi khèi l−îng sèng. Tû lÖ thÞt tinh (tr©u, bß, dª, cõu): Khèi lîng thÞt so víi khèi l−îng sèng. Tû lÖ thÞt xÎ (lîn): Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−îng sèng. Tû lÖ thÞt xÎ (tr©u, bß, dª, cõu): Khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, da, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−îng sèng.

Tû lÖ thô thai: Sè çi thô thai so víi tæng sè çi ®−îc phèi gièng. ¦u thÕ lai: HiÖn t−îng con lai cã søc sèng, søc chèng ®ì bÖnh tËt vµ n¨ng suÊt cao h¬n møc trung b×nh cña bè mÑ chóng. ¦u thÕ lai ç thÓ: −u thÕ lai do kiÓu gen cña chÝnh con vËt g©y nªn. ¦u thÕ lai cña bè: −u thÕ lai do kiÓu gen cña bè con vËt nªn. ¦u thÕ lai cña mÑ: −u thÕ lai do kiÓu gen cña mÑ con vËt g©y nªn. VAC: Tæng sè tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô thai trong mét lÇn xuÊt tinh. VËt gièng: VËt nu«i ®ùc hoÆc çi dïng ®Ó sinh s¶n ra thÕ hÖ sau. VËt nu«i: Çc ®éng vËt ®· ®îc thuÇn ho¸ vµ ch¨n nu«i trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp.

Tμi liÖu tham kh¶o chÝnh

1. §Æng Vò B×nh: Gi¸o tr×nh chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i. NXB N«ng nghiÖp, 2000.

2. §Æng Vò B×nh: Di truyÒn sè l−îng vµ chän gièng vËt nu«i. NXB N«ng nghiÖp, 2002.

3. Ph¹m Thµnh Hæ : Di truyÒn häc. NXB Gi¸o dôc. 2000 4. NguyÔn H¶i Qu©n, §Æng Vò B×nh, §inh V¨n ChØnh, Ng« ThÞ §oan Trinh: Chän

läc vµ nh©n gièng gia sóc. Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, 1995 5. NguyÔn V¨n ThiÖn: Di truyÒn sè l−îng øng dông trong ch¨n nu«i. NXB N«ng

nghiÖp, 1995. 6. Bourdon R.M.: Understanding Animal Breeding. 2nd edition. Prentice Hall.

2000 7. Falconer D.S.: Introduction to Quantitative Genetics. Longman. 1981. 8. Harrington R.B.: Animal Breeding - An Introduction. Intestate Publisher. 1995 9. Lynch M, Walsh B.: Genetics and Analysis of Quantitative Traits. Sinauer

asociates. 1997 10. Leroy P., Detilleux J., Farnir F.: AmÐlioration gÐnÐtique des productions

animales. Tome I &II. Les Edition. 2001. 11. Mrod R.A. Linear Models for the Prediction of Animal Breeding Values. Cab

International. 1998 12. Walter B.: Manual of Quantitative Genetics. Washington University. 1984.

142

Documents

GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔIdulieu.tailieuhoctap.vn/books/khoa-hoc-ky-thuat/cong... · 2015. 7. 20. · Đặng vũ bình . giÁo trÌnh giỐng vẬt nuÔi. , 2008