Gilles Deleuze Herer

7/23/2019 Gilles Deleuze Herer

1/302

Nabywca: Natalia Palich 2012-11-21

universitas

Micha Herer

ISBN 97883-242-1185-2

Gilles Deleuze

Struktury - maszyny - kreacje


2/302

N b N li P li h 20 2 2


3/302


Micha Herer

Gilles DeleuzeStruktury - maszyny - kreacje


4/302


Z wasnego ycia uczyni eksperyment na tym dopiero polega w o l n o ducha,

to wanie stao si dla mnie pniej filozofi...

Friedrich Nietzsche


5/302


Wykaz skrtw

AE = LAnti-dipeB = Bergsonizm

BLS = Bacon. Logique de la sensationCC = Critique et cliniqueCF = Co to jest filozofia?D = DialoguesDRF = Deux rgimes de fousES = Empiryzm isubiektywnoF = FoucaultFKK = Filozofia krytyczna Kanta

ID = Lle dserte et autres textesIM = Cinma 1. Limage-mouvementIT = Cinma 2. Limage-tempsK = Kafka. Pour une littrature mineureLB = Le pli. Leibniz et le baroqueLS = Logique du sensMP = Mille Plateaux

N = NietzscheNF = Nietzsche ifilozofiaP = PourparlersPRS = Po czym rozpozna strukturalizm?PZ = Proust iZnakiRP = Rnica i powtrzenieSE = Spinoza et le problme de lexpressionSPP = Spinoza. Philosophie pratique


6/302


WPROWADZENIE

Gilles Deleuze i problem genezy

Dzij myli mona pojmowa przynajmnij na dwa sposo-by. Mona dostrzga wnich cigo, zwizan z powrotem dotych samych, odwicznych pyta, ina tj podstawi tworzywilki bloki problmow, grpjc, ponad pokami, mylici-li, zktrych kady na swj sposb na ow odwiczn pytania

odpowiada. Mona t prbowa chwyci poszczgln posta-ci z filozoficznego panteonu w nirdkowalnoci, nipowta-rzalnoci ich tortyczngo gst. Wybr pirwszj drogi opirasi na zajci okrlonj pozycji wobc historii filozofii, aciljrzcz jmjc: wani na zajci pozycji historycznj. Podj-ci to wi si zpwn wizj globaln, wizj problmw ni-wrsalnych, wyraajcych si w uniwersalnych kategoriach. Pi-szc histori, zaczpiamy si nijako onajoglnijsz pojcia:

byt, stawanie si, tosamo, rnic. Z kolei druga perspektywato perspektywa immanentna. Nie idzie tu jednak o galri wy-izolowanych osobliwoci, kolkcj filozoficznych idiosynkrazjialbo niprzkadalnych dialktw. Istnij rodzaj komnikacjina poziomi tgo, co najbardzij swoist. Pnktm zaczpinia


7/302


Wprowadzenie

dla rkonstrkcji procs stawania si myli jst kracja, przd

wszystkim kreacja samych problemw. Odwieczne pytania kon-stytj inny plan, dopiro wtrni nadbdowjcy si nad twr-cz praktyk filozoficzn, ktra zakada jdnoczni nird-kowalno gst iwszlki moliw formy wsplnictwa.

Dzio Gillsa Dlza miszcza si czasm w szerokimkontkci postmodrnizm, poststrktralizm albo, jsz-cz szrzj, w nrci wspczsnj filozofii francskij. Po-dobn pjza zgry dtrminj okrlon si poj i pro-

blmw, wktrj ka si fnkcjonowa atorowi Logique dusens. Niprzypadkowo za kadym razm powracaj t sam mo-tywy tortyczn: filozofia rnicy przciw dialktyc, nito-samo przciw tosamoci, wyjtk przciw totalizacji, chaos

przciw porzdkowi itd. W opracowaniach na temat poststruk-tralizm, ktr posiadaj rzczywist warto analityczn,ow kwsti zostay j zrszt grntowni i ostatecznie zana-lizowan, nawitlon z wielu stron. By mo nadszd zatmczas, by przyjrz si Dlzowi zinnj prspktywy. Co wi-cj, by mo dopiro traz kidy opisano wszystki aspktyDlzjaskij myli, czynic z niej jeden z przejaww pew-nj oglnijszj tndncji myli wspczsnj nadarza si spo-sobno, by chwyci co, co tamtym lktrom nichronni siwymyka. W istoci, Dlz, wyjty nijako z kontekstu toczo-nj obcni dbaty, kazj inn oblicz. Zasadn wydaj si py-

tani, na jakim tl wpni wida spcyfik, atak rzczywisttortyczn rwolcyjno jgo filozofii czy faktyczni jst toponowoczsn to filozofii ironicznj, krcj wok samj si-

Por. Vincnt Dscombs, To samo i inne. Czterdzieci pi lat filozo-fii francuskiej (19331978), prz. Bogdan Banasiak, Krzysztof Matszwski,Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1996 oraz Magorzata Kowalska,Dialektyka

poza dialektyk. Od Bataillea do Derridy, Fndacja Althia, Warszawa 2000.W ob tych ksikach, ktr zaliczy trzba wani do opracowa analitycznirztlnych, Dlz pojawia si jako jdn z bohaterw francuskiej ofensywyantyheglowskiej (u Dscombsa zrozszrznim do dwch innych H Hs-serla i Hidggra). Obi panoramy s t na swj sposb zpn, wyczr-

pj pwn stratgi intrprtacyjn. Nasza prba ani ni naladj tj stratgii,ani jj ni pogbia; ni rozwija si t przciw nij j raczj obok...


8/302


Gilles Deleuze i problem genezy 9

bi, wasnj historii iwasnych jzykowych procdr? Wil jst

w twrczoci Dlza rysw, ktr zbliaj go bardzij do Spi-nozy czy Libniza ni do atorw spod znak postmodrnizm,przd wszystkim wani sam sposb prawiania filozofii: nawskro systmatyczny, ltraklasyczny, chciaoby si rzc. Mamytu raczej do czynienia z zaprzcznim wszlkich sabych pro-

jktw, zwiar wfilozofi jako ontologi. Dlzjaska ontolo-gia, ni przstajc by ontologi, posiada przy tym adnk kry-tyczny i moc innowacji wiksz nawt, ni zwyko si sdzi.

Owa innowacyjno kryj si wsamym src systm, w jegopojciowj konstrkcji.

Potrzbna jst zatm lktra immanntna, cho ni w tymznaczni, ktr wyklcza jakikolwik odnisinia do innychdyskrsw. Kidy znika to, na ktrym zaznacza si dotd swo-isty (a zarazm j jakby swojski) efekt Deleuzea, otwira si

przstrz innych, bardzij nioczkiwanych spotka. W tej no-wj przstrzni nawt spotkania niniknion (na przykad spo-tkanie z Focaltm) nabiraj nioczkiwango sns. Inn,

jak choby krytyczna konfrontacja zKantm, spychaj na dal-szy plan tradycyjne zestawienia (Deleuze contra Hgl). Nimwic j o tym, poza sam filozofi, wnac, w litera-trz, malarstwi, wtoriach spocznych, zaczynamy dostrz-ga lmnty itndncj, ktr wyrani korspondj z my-l Dlzjask. Jaki jst sns tych korspondncji i tych spo-

tka? Aby odpowidzi na powysz pytani, trzba wstpnizorintowa nasz przstrz. W tym punkcie sam Deleuze do-starcza cnnj wskazwki: przstrzni spotkania jst problm,to wani na grnci problm albo zoonj problmatyki filo-zof spotyka inngo filozofa (matmatyka, pisarza...). Oto pozor-ny paradoks lktry immanntnj: jdyni wgbiajc si w naj-

bardzij wasn, by tak rzc, problmatyk mylicila, monaodsoni rzczywist zwizki, jaki cz jgo tori z innymi

dyskrsami, zinnymi tworami myli. Pozostaj zatm okrliow najbardzij wasn problmatyk bdzi to dla naszgo

przdsiwzicia dcyzja rozstrzygajca.Tym, co zapwnia stawani si myli waciw m spjno,

ni wyklczajc bynajmnij zwrotw, lokalnych zrwa i kry-


9/302


10 Wprowadzenie

zysw, jst problm. Al jaki problm rzczywici organiz-

j myl Dlza jako cao? Na pwno mona by wyminiprzynajmnij kilka okrl, charaktryzjcych j w sposbistotowy, ajdnoczni wskazjcych na wan sploty pro-

blmow: filozofia Dlza jako filozofia rnicy, filozofiastawania si, filozofia procs czy wrszci: filozofia gnzy.

Nasz wybr pada wani na gnz itrzba wytmaczy siz tj dcyzji albo przynajmnij wyjani, co ona oznacza. Zra-z wydaj si, wprzciwistwi do takich, widntni D-

lzjaskich, trminw, jakrnica czystawanie si, gnzawpnkci wyjcia miszcza filozofa wjakim obcym ywiol,dodatkowo nipotrzbni zawajc problm. Owszm, w wie-l mijscach Dlz postlj podjci gntyczn, co niszo wadz wikszoci komntatorw. Czy mona std jd-nak wnioskowa, mamy do czyninia wani z problememzasadniczym, skpiajcym, jak w soczwc, wszystki istotnkwsti? Mowa jst wszak zawsz o gnzi czgo: podmio-towoci, sns, organizm biologiczngo, myli czy jakij for-my organizacji spocznj. Poza tym na grnci dlzjanizmza gnz kadgo zjawiska odpowiada twrcza rnica, to onaznajdj si wic wcntrm, to na nij opira si caa konstrk-cja. A z drgij strony: czy procsy gntyczn ni s po pro-st procsami stawania si? I czy tak szroko zakrojonm

projktowi filozoficznm, jak projkt Dlzjaski, ni trz-

ba by przypisa odpowidnio szrokij problmatyki podstawo-wj, wpisjc go w ramy wilkij dbaty ontologicznj, ktrazaczyna si jszcz przd Platonm i ktrj cha sycha tak- w dzisiejszych sporach o ponowoczsno? Rnica wymy-kajca si wadzy Tgo Samgo, Stawani Si, dtronizjcByt to tmaty godn mylicila, stajcgo w jednym szereguobok Hraklita iNitzschgo, a naprzeciw Parmenidesa i H-gla. Rzecz wymaga jednak zastanowienia. Idzie oproblm, kt-

ry byby prawdziwym znakim rozpoznawczym Dlza.Mimo i rnica, proces czy stawanie si niwtpliwi s po-

jciami klczowymi dla rozminia jgo myli, mona siza-stanawia, na il wyznaczaj wani konstyttywn dla nij

problemy.


10/302


Gilles Deleuze i problem genezy

Pjdmy znw za wskazwk samgo filozofa ipowidzmy,

problmatyka ni jst czym, co mylicil zastaj, przjm-j, wntalni rozwija; jst ona raczj czym, co msi on stwo-rzy, co powoj do ycia wsamym akci mylnia. Wszystko,co Deleuze mwi o rnicy, stawani si, chaosi, jgo naj-oglniejsze tezy ontologiczne i najbardzij szczgow diagno-zy oraz opisy fnkcjonowania rzdz spocznych wszystkoto zabarwia si, by tak rzc, wswoisty sposb wani za spra-w problmatyki gntycznj. Historyk mo dostrzc w jego

dzil prb rhabilitacji albo wygrania jdnych niwrsalnychpoj przciw innym, prb przzwycinia pwnj tradycji momy j okrli jako platonizm albo filozofi tosamo-ci. Ioczywici co takigo faktyczni si t dokonj. Al czywaciw zadani myli polga na dokonywani takich przzwy-ci itakich rhabilitacji? Czy taki s motywy twrczoci fi-lozoficznej i czy wani to przd wszystkim zmsza do myl-nia? Czy ni jst raczj tak, przwartociowani lb odwrc-ni pojciowj hirarchii stanowi fkt przksztac oinnym,

bardzij fndamntalnym charaktrz? Trzba postawi w tymmijsc prost pytani: dlaczgo Dlz pomina si o prawarnicy? Czy tylko po to, by doda brakjcy lmnt do filo-zoficznj kadanki, koljny pnkt na mapi stanowisk? Tamapa i ta kadanka to problm historykw filozofii. ProblmDlza jst inny.

Filozoficzny gst, naznaczajcy dyskrs Dlzjaski odjgo najwcznijszych prac a do ostatnich dzi, pisanych wrazz Flixm Gattarim, to gst cofnicia si od zindywidali-zowanych, konstytowanych, okrlonych form do ywio,z ktrgo ow formy si wyaniaj i ktry ukierunkowuje dyna-mik ich stawania si. Nizalni od tgo, czy bdzi to obiktfizyczny, biologiczny organizm, formacja dyskrsywna, insty-tcja czy forma spocznj organizacji, zawsz mamy do czy-nienia zprzjcim do inngo porzdk zoongo porzdkgnzy. Dlz w wszystkich dzidzinach, jaki przmirza,i w zwizk z wszystkimi zagadniniami, jaki podjmj, sta-ra si przd wszystkim wykroczy poza opozycj tosamoci(stabilnoci, okrlonoci) i otchani nizrnicowango cha-


11/302


12 Wprowadzenie

osu. Nie idzie tu jednak o jak walk z tosamoci, wal-

k, wktrj powinnimy kibicowa za lb przciw Dlzo-wi. Stawk owgo gst jst moliwo chwycnia procswgntycznych. Podstawow pytani brzmi: czy po to, aby pomy-l rch, prowadzcy do pojawinia si jakigo zjawiska, ninaly wzi wnawias formy, ktra przysgj m jako cz-m skrystalizowanm, dostpnm potocznj prcpcji? Snsrhabilitacji rnicy przciw formi Tgo Samgo wi si nityle z domnimanym totalitarnym charaktrm tj ostatnij,

co wani zkoncpcj czy problmm gnzy. Ot, zdanimDlza, adn porzdk, adna organizacja ni jst w staniesama zda sprawy z swojj wasnj dynamiki. Forma jako takadomaga si wyjaninia; zarwno jj wyonini si, jak i trans-formacj, ktrym podlga w czasi, przbigaj zgodni z re-gami nichwytnymi dla potoczngo dowiadcznia. Co wi-cj, tak filozofia, na pozr zrywajca z zdrowym rozsdkimi mnimanim, ni mo ich chwyci dopty, dopki pozostajw klszczach wspomnianj opozycji. Procsy indywidacji rz-dz si swoimi prawami, zasadniczo rnymi od praw wykry-walnych na poziomie bytw zindywidualizowanych. Dopki w

inny poziom postrzga si jako zatarci jakichkolwik dystynk-cji, ni jst moliw jgo pojciow badani. Dopki przciwwa-g dla zdrowgo rozsdk pozostaj absrd, dla rim wadzy

sbiktywna spontaniczno, dla porzdk absoltn ni-

porzdkowani, kwstia gnzy w ogle nie powstaje.Std cigy wysik Dlza, by nada now znaczni so-wom takim, jak chaos, rnica, pragnini, abstrakcja;std niraz wynajdywani trminw niistnijcych wadnym,nawt filozoficznym sownik (dtrytorializacja) albo mon-strualne kategorie w rodzaj ciaa bz organw. Chodzi oto,

by pod kad form organizacji wykry splot si, rnic intn-sywnoci, niwiadomych przpyww, ktr j stal nosz,

jdnoczni odpowiadajc za jj rzczywist gnz. Ta zmia-na terenu wymaga nowej logiki i nowych poj, albowim poza

prawidowociami, ktr wykrywamy na poziomi potoczngodowiadcznia, istnij organizacja inngo rodzaj. Kto mg-

by jdnak spyta: czy filozofia wkadym razi ta, ktra pr-


12/302



bj docika krytych przyczyn isiga gbij ni zdrowy

rozsdk, krytyczni odnoszc si do samych podstaw dowiad-cznia ni wyznacza sobi tgo samgo cl? Czy poza tym,co dan, ni docira ona do nimpricznych warnkw moli-woci, dtrminjcych tryb zjawiania si wszlkich zjawisk?I czy w tym snsi altrnatywa mpiryczngo porzdk rz-czy inizgbialnj otchani ni zostaa j dawno porzcona?Ttaj otwira si komplmntarny nijako wymiar naszych roz-waa, zwizany zDlzjaskim projktm mpiryzm trans-

cendentalnego ijgo batali przciw filozofii krytycznj.Komplmntarno ni t jst zrszt najlpsz form,

jako zagadnini rwizji i modyfikacji projektu transcenden-talnego u Dlza bzpordnio odsya do problmatyki gn-tycznj, co wicj pokrywa si zni. ywio gntyczny stano-wi w stosnk do tgo, co kadorazowo gnrowan, sfr jgowarnkw moliwoci. Zdrzni z kantyzmem jest tedy nie-niknion. Jli zna si problm gnzy za problm Dlzja-skipar excellence, staj si ono nawt wanijsz od antyhglow-skij orintacji, tak wyranj zwaszcza wczsngo Dlza.Zjdnj strony mamy polmik, ktra dotyczy najwyszych po-

j (tosamoci irnicy, abstrakt ikonkrt), zdrgij spro ksztat ifnkcjonowani pola transcndntalngo, spr, ktryrozstrzyga o tym, czy filozofia bdzi zdolna pomyl gnz.Dla Dlza prspktywa gntyczna pozostaj prspktyw

transcndntaln, wi si jdnak zradykaln zmian zaodotyczcych samj koncpcji warnkw moliwoci. Jak wi-lokrotni j zawaano, atorLogique du sens dy do an-lowania rwolcji koprnikaskij, to znaczy do takij mo-dyfikacji transcndntalizm, ktra odbiraaby podmiotowo-ci przywilj nadan jj przz Kanta. Warnki moliwoci nimaj sytowa si po stroni podmiot, maj by ntraln, ca-kowici bzosobow (nisbiktywn). Na tym jdnak ni ko-niec. W istoci rch Dlza ni jst prb rstaracji, ani na-wt kontrrwolcj, lcz drznim, skirowanym w samo ser-ce filozofii krytycznej. WKrytyce czystego rozumu, al tak wwspczsnych kontynacjach krytycyzm, tym, co ni pozwalamyl gnzy wjj rzczywistym przbig, jst nawt ni tyl


13/302


4 Wprowadzenie

sbiktywizm, co swoisty mchanizm odwzorowywania trans-

cndntalnych warnkw moliwoci z poziomu empirycznego.Forma tosamoci, ktra przynaly do byt zindywidalizowa-ngo, zostaj z owego warunkowanego bytu przeniesiona (prze-kalkowana) na warnkjc pol transcndntaln, gdzi odbi-

ja si j to wpostaci jdno aprcpcji, j to jako strk-tra jzyka, forma ycia czy cao kltrowa. Tymczasmto wani owa forma, wraz z caym procsm indywidacji,domaga si wyjaninia. Prspktywa gntyczna, jakkolwik

przjmj figr warnkw moliwoci, msi zrwa z proce-dr kalkowania, stosowan przz klasyczny transcndntalizm.Warnki ni powinny by jmowan na wzr ipodobistwotgo, co warnkj, jli maj by warnkami ralnj gnzyzjawisk, a nie tylko wyniesionymi do rangi warunkw abstrak-cjami dowiadcznia. To w postlat nipodobistwa sprawia, wmijsc Kantowskich katgorii pojawiaj si strktry wir-tualne z ich swoist, rniczkow organizacj, za w miejscewiata ycia czy innych tradycyjnych transcndntalnych kon-tkstw spocznych molklarn maszyny pragninia.

Nacisk pooony na raln gnz wznaczni wyanianiasi istawania konkrtnych form odsya do drgigo aspkt my-li Dlzjaskij do mpiryzm. cil rzcz biorc, wa-rnki s t nawt ni tyl warnkami moliwoci, co, mwic

jzykim Libniza, racjami dostatcznymi rzeczywistych zja-

wisk. Ni posiadaj stats niwrsaliw, s zawsz jdnostko-w. Jak si oka, to wani momnt mpiryczny z jednej stronymo prowokowa najwicj pyta czy wtpliwoci, zwaszcza

pod adrsm wczsngo Dlza, zdrgij za jst czyn-nikim wprawiajcym jgo myl wcigy rch, wymszajcymzmiany terenu i tworzni nowych stratgii pojciowych.

Problem genezy i empiryzm transcendentalny jako filozo-ficzna prspktywa, w ktrj problm w zostaj sformowany

oto ramy tortyczn dla rkonstrkcji Dlzjaskigo syst-m. Wszlako wybr tn ni rozstrzyga jszcz kwstii porzd-k wykad albo kompozycji. Jli w ogl mwimy t o sys-tmi, to z pwnoci ni z wzgld na porzdkowan, da-

jc si atwo chwyci strktr dzia. Zamiast klarownych


14/302



podziaw na poszczgln dzidziny i siatki pojciow w po-

staci hirarchiczngo kad, gdzi jdn katgori i twirdz-nia wynikaj z innych w porzdk gomtrycznym, Dlzkonstrj rodzaj toriikcza. Jst to si, ktrj najodlglj-sz pnkty mog si bzpordnio komnikowa, si pozba-wiona naczlnj instancji kontroli, koordynjca swoj lmn-ty na poziomi lokalnych powiza wszystko rwnolgl i na

jdnj paszczyni. Wani na tj paszczyni msimy ni-jako wyobi swoj cik. Wybr innj prspktywy albo

problm wizaby si z wytycznim inngo szlak, w opar-ci o inn Dlzjaski konstlacj pojciow. Dla nas istot-n bd trzy podjcia Dlza do problmatyki gntycz-nj: wczsn podjci strktralistyczn, abstrakcyjny ma-szynizm i wrszci noologia, czyli toria mylnia. Podziatn ani ni jst do koca chronologiczny, ani t ni pokrywa sicakim z podziam na przdmiotow dzidziny2. Odsya raczjwani do pwnychpojciowych zestaww, w ktrych problmgnzy artykj si za kadym razm inaczj j to jako r-intrprtacja idi, j to jako radykalna wizja dtrytorializa-cji maszyny spocznj, j to jako konstrktywistyczny obrazmyliksprymnt. Wszystki trzy zstawy wi rch pro-

blmatyzacji, ktra procs gntyczny czyni zarazm przdmio-tm i ywiom filozofii.

2 Porzdk chronologiczny zostani zabrzony zwaszcza w ostatnim roz-dzial, poniwa swoj tori mylnia Dlz wykada j w wczsnychdziach wksic o Nietzschem z 1962 rok oraz wRnicy ipowtrzeniu.Jli za chodzi odzidziny przdmiotow, pirwsz, strktralistyczn jciobjmj zarwno przyrod (byt zmysowy), jak i obszar sensu.


15/302



16/302


ROZDZIA I

Struktury

1. Z CHAOSu Ku PORZDKOWI

Filozof naiwny

Kidy nadjdzi, by mo, wik dlzjaski czy zna-

n sformowani Michla Focalta traktowa naly jako(wani spniajc si) proroctwo? Sam Dlz, z waci-wym sobi hmorm, komntowa j wzpni innym dch:By mo [Focalt przyp. M.H.] chcia powidzi, by-m najbardzij naiwnym spord filozofw naszgo pokolnia(...) Ni bym najlpszy, al najbardzij naiwny, niokrzsany,

by tak rzc; ni najgbszy, al najbardzij niwinny (najmnijobciony wyrztami sminia z powodu uprawiania filozo-

Michl Focalt, Theatrum Philosophicum, w: tgo,Filozofia, historia,polityka. Wybr pism, prz. Damian Lszczyski, Lotar Rasiski, PWN, War-szawa 2000, s. 51. [Przkad zmodyfikowany; woryginal: un jor, pt tr,l sicl sra dlzin.]


17/302


Struktury

fii)2. Filozof przyznajcy si do naiwnoci to rzadki zjawi-

sko, tym bardzij nalaoby zastanowi si przz chwil nadsnsm tj dklaracji. Co oznacza dzisiaj (tak samo jak dla po-kolnia Dlza) braknaiwnoci czy niwinnoci filozoficz-nj? Zapwn jst to przd wszystkim kwstia tradycji, aci-lj rzcz jmjc jj ciar, wikania dyskrs filozoficz-nego w jgo wasn histori, wikania, ktr ni pozwala m

by po prost dyskrsm o wici, skazj go za to corazczcij na jaow gr zsamym sob. Do tgo doczaj liczn

tab nakadan na wspczsngo mylicila kontynntalngoprzz konkrtn historyczn nrty czy koncpcj, bdc pnk-tami zwrotnymi w historii filozofii. Sytacja filozofowania poHgl, po Kanci, al pnij tak po przomi antypozy-tywistycznym, po zwroci jzykowym... Ni jst naiwny tn,kto powani traktj ogranicznia wynikajc z tej sytuacjii stosj si do zakazw: ni myl przdkrytyczni, przd-dialktyczni. Niwinno zostaa bzpowrotni tracona. Odraz rzca si przy tym woczy szczglna sia tab, naoongona filozofi przz krytycyzm Kanta ijgo pnijsz modyfika-cj zabronion jst formowani jakichkolwik sdw na t-mat rzczywistoci samj wsobi, wszystko jst zjawiskim,wszystko jest dane w dowiadczni, wszystko jst dla pod-miot, dla wiadomoci. Strktra dowiadcznia albo intn-cjonalnoci stanowi waciwy ywio iprzdmiot filozofii, ktra

tym wani rni si od naiwnych bo pogronych w rzeko-mj bzpordnioci przdmiotowgo wiata nak mpirycz-nych, wzgldnia w podmiotowy fndamnt, zdaj (sobi)z nigo spraw. Nopozytywici, ni bdc bardzij naiwni nimylicil z szkoy pokantowskij, narzcaj z koli wasntab, ktr przy caj odminnoci argmntacji w gruncie rze-czy prowadz do podobngo impas: filozofia zostaj zrdko-wana do analizy skadni jzyka nakowgo (albo jzyka w og-

2 Gills Dlz,La vie comme uvre dart, w: P, s. 122. O il ni zazna-czono inaczj, polski tmacznia obcojzycznych fragmntw pochodz odatora ksiki.


18/302


Z chaosu ku porzdkowi 19

l), naki mpiryczn wystpj jako monopolista w dziedzinie

rzczywistgo poznania, czyli poznania rzczywistoci. Do tgodochodzi jszcz modn haso koca filozofii czy monaby tak naiwnym, by dzi tworzy systm filozoficzny?

Z tj krytycznj prspktywy Dlz zpwnoci msisi jawi jako twrca naiwny, ito ni tylko z wzgld na swo-

j nich do fktownych pogrzbw filozofii, historii, poli-tyki czy sztki, al przd wszystkim przz swoist atwo,zjak ama podstawow zakazy, obowizjc w wszystkich

wspczsnych m szkoach. Nigdy, jak sam pisz, ni zrwazpwngo rodzaj mpiryzmm3, pozwalajcym na niwinnprawiani czystj filozofii. Czystj bo polgajcj na pracy

pojciowj, bzpordnij kspozycji poj4; niwinnj bozwrconej zawsze na zewntrz. Filozofia ni posiada, zdanimDlza, wasngo odrbngo przdmiot, zastrzonj sfry,ktrj granic miaaby ona sama stala w akcie krytycznej reflek-sji. Jj przdmiotm jst zasadniczo tn sam wiat, ktry, na swj

sposb, badaj naki mpiryczn. Przyjdzi nam jszcz dokadnijomwi kwsti rnicy midzy twrczoci filozoficzn i nauko-w, tak jak j sobi wyobraa Dlz, jdno wszlako pozostaj

bzsporn ni chodzi t ani ozmian nastawinia w sensie fe-nomnologicznym, przobraajc zmysowy byt wfnomn, ko-rlat akt intncjonalngo, ani oascz w stylu neopozytywistycz-nj filozofii naki. W wsplnj przstrzni natry, oddziajcj

na nasz zmysy, filozofia inaka ni wydzilaj dla sibi odrb-nych trytoriw, wystawiaj si zatm na nioczkiwan spotkania,problmatyczn i rodzc problmy kogzystncj. Kto wi,czy najpowanijszym zakazm, przstrzganym sminni przzwikszo wspczsnych (krytycznych, ninaiwnych) mylicili,a amanym notoryczni przz atora Logique du sens, ni bywani tn dotyczcy szroko rozmianj filozofii przyrody,samj moliwoci jj prawiania.

Istnij bowim co takigo jak Dlzjaska filozofia przy-rody. Co wicj, mimo przwrotnych dklaracji propozycja ta

3 Tam.4 Tam.


19/302


20 Struktury

z filozoficznego punktu widzenia nie jest wcale naiwna ani

przedkrytyczna. Zawiera (implicite i explicite) dogbn i w isto-ci trdn do odparcia krytyk Kanta i fenomenologii. Aby od-soni waciw stawk projkt Dlza, jgosens filozoficz-ny, ni wystarczy jdnak wyzwoli si zfiksacji wspczsn-go krytycyzm. Kady, kto ignorj tab natry, wystawiasi bowim w rwnym stopni na zarzty z strony strani-kw jdyngo prawomocngo, nakowgo dyskrs o przyro-dzi. Czy ni jst to przypadk synnj afry Sokala5? So-

kal z Bricmontm zarzcaj Dlzowi iGattarim cako-wite niezrozumienie i nieuprawnione zastosowanie terminologiinakowj. Wszdzi tam, gdzi wich dziach pojawiaj si od-nisinia do takij trminologii (chaos, rniczka, pnkt osob-liwy, potncja...), miaby rzdzi cakowity brak przjrzystociijakijkolwik logiki; zdania zawirajc pojdyncz snsownwyrazy tworzyyby ostatczni jdyni jaki bzsnsowny b-kot, tylko od czas do czas ssiadjcy zbanam6. Ot pod-stawowym brakim analiz Sokala/Bricmonta, poza niprzko-

5 Alan Sokal, fizyk amrykaski zuniwrsytt wNowym Jork, zasy-n zprowokacji, jakij dopci si na amach czasopisma Social Textw 1996rok. Namwi mianowici rdakcj na opblikowani artyk, powicon-go transformatywnj hrmntyc grawitacji kwantowj, a zawirajc-go mnstwo cakowici nonsnsownych odwoa do nak cisych. Wzwiz-

ku z afr powstao mnstwo tkstw ipolmik. Sokal poszd za ciosmi wyda wkrtc, wraz zJanm Bricmontm, ksik powicon wspczs-nj myli francskij. Wytyka tam filozofom ignorancj ibkotliwo rw-n tj, jaka cchowaa jgo wasny, prowokjcy sj (por. Jan Bricmont,Alan Sokal, Modne bzdury. Onaduywaniu poj zzakresu nauk cisych przez

postmodernistycznych intelektualistw, prz. Piotr Amstrdamski, Prszyskii S-ka, Warszawa 2004).

6 Nistty, zarztw tych ni da si odprz, analizjc izbijajc arg-mntacj atorw pamflt, jdn znajbardzij rzcajcych si w oczy cechich ksiki jst bowim wani absoltny brak argmntw i czysto retorycz-n zaklinani. Stratgia Sokala i Bricmonta polega na cytowaniu wyrwanychz kontekstu fragmentw i pozostawianiu czytelnika za kadym razm sammsobi. Czytlnik modlowy powinin sam dostrzc absrdalno przytaczanychfraz, oczywist szarlatanri postmodrnistw, ni wymagajc adngo ko-mntarza. Pod tym wzgldm rozdzia powicony Dlzowi i Guattariemuni stanowi zrszt wyjtk.


20/302



njcym stylm ich polmiki, jst wani wyrana nich do

wzgldninia fakt, Rnica ipowtrzenie czyLogique dusens s ksikamifilozoficznymi. To nowa ontologia, ktrj za-rys szkicuje Deleuze w owych dziach, stanowi szroki kon-tkst wszystkich odwoa do torii nakowych. Od nij t na-ly zacz, naly stali, jak funkcj pni t odwoaniaw Dlzjaskij konstrkcji.

Jan-Michl Salanskis, matmatyk i filozof, wsppracj-cy przz jaki czas zDlzm, skada w swoim artykule po-

wiconym afrz Sokala swoist kontr-wiadctwo. Z jegoprspktywy wyciczki Dlza w stron matmatyki za-wsz wydaway si wzasadzi zpni prawnion, wicjnawt stay si dla nigo rdm inspiracji. Jakkolwik po-dobn owiadcznia osabiaj rtoryczn wymow inwktywrzucanych przez autorw Impostures intellectuelles, to jdnaknajwanijszym zadanim wci pozostaj ni tyl obrona a-tora Logique du sens, il rokonstrkcja filozoficzngo projk-t, w ktrego obrbi staj si zrozmia jgo nakow fascy-nacj, przykady zaczrpnit z matmatyki, fizyki czy biolo-gii. Niprzypadkowo Dlzowi blij jst do torii katastrofRn Thoma ni do matmatyczngo formalizm w stylu gru-

py Borbaki; niprzypadkow s t jgo cig powroty dodzia Simondona ido wspczsnj mbriologii, zaintrsowa-ni topologi. Podstawowym pytanim, oywiajcym dyskrs

Dlza, zawsz byo pytani ogenez form, zwaszcza tychskomplikowanych form, jakimi s yw organizmy. Jgo wy-wody wpisj si wprzstrz nakowych sporw dotyczcychsamoorganizacji i morfognzy, opanowan zraz przz mat-

Por. Jan-Michl Salanskis,Pour une pistmologie de la lecture, w: Ba-doin Jrdant [d.],Impostures scientifiques. Les malentendus de laffaire So-kal, La Dcovrt/Alliag, Paris 1998, s. 172. Warto wszlako przczytajesz-cze inny tekst Salanskisa o Dlzi, koczcy si wagami krytycznymi, i tozwizanymi bzpordnio z problemem genezy (Idea and Destinatio, prz.Gorg Collins, w: Pal Patton [d.], Deleuze: ACritical Reader, Blackwll1996, s. 5780).

Tyt francskigo oryginaModnych bzdur.


21/302


22 Struktury

matykw (poczynajc od Tringa9), apnij tak przz ch-

mikw i fizykw spod znaku termodynamiki procesw nieod-wracalnych. Nie idzie tu wszelako o adn konkrncyjn torifizyczn, lcz wani o system filozoficzny na miar aktualne-go stan widzy. Skdind wiadomo, sami nakowcy, ksplo-rjcy ow trny idokonjcy tam pirwszych odkry, rwo-lcjonizjcych wspczsn nak, rwni mili pn wia-domo znacznia, jaki t odkrycia mog (ipowinny) mi dlacaociowgo obraz rzczywistoci, dla wspczsngo wia-

topogld. Wystarczy przypomni sobi choby pattyczndklaracj Prigogina i Stngrs: uczstniczymy w wielkiej

przygodzi intlktalnj przd nami zaczyna j przwity-wa droga, ktra prowadzi od Bycia do Stawania si10. Przywszystkich trdnociach, jaki mo sprawi filozofowi lkt-raich dzia, wil fragmntw nimal natychmiast bdzi skoja-rzenia z filozoficznymi prbami odwrcnia platonizm, do-konjcymi si j ni tyl wsfrz wiatopogld (implikj-cgo mglist wyobrania na tmat dcha poki...), co wanina trni filozofii, wramach waciwj pracy pojciowj. Rha-

bilitacja procs, stawania si, zmiany, al tak nacisk kadzio-ny na momnt twrczoci, wyaniania si nowych form organi-zacji matrii wszystki t lmnty, ktr Prigogin i Sten-gers w swojj gnalogii nowgo obraz wiata sami odnajdju Brgsona czy Whithada, przynajmnij w rwnym stopniu

charaktrystyczn s dla Dlzjaskij filozofii gnzy. Idziteraz o to, by pokaza, jaki konkrtn pojcia filozoficzn s- Dlzowi do ksplikacji procs gntyczngo.

9 Alan Tring, znany przd wszystkim z swojj koncpcji niwrsaln-go komptra, zaj si pod konic ycia wani problmm morfognzy. Jakzwykl wyprzdzajc znaczni swj czas, sformowa matmatyczny przpisna gnrowani oscyljcych strktr, ktr nastpni rzczywici zaobsrwo-wano w rakcjach chmicznych, przbigajcych zgodni z modelem brussela-tora (por. Ptr Covny, Rogr Highfild, Granice zoonoci. Poszukiwania

porzdku wchaotycznym wiecie, prz. Piotr Amstrdamski, Prszyski iS-ka,Warszawa 1997, s. 204206).

10 Ilya Prigogin, Isabll Stngrs,Zchaosu ku porzdkowi, prz. Kata-rzyna Lipszyc, PIW, Warszawa 1990, s. 14.


22/302



Chaos i morfogeneza

Przywojc form, ktra zdya j nimal sta si okl-panym frazsm, mona by rzc, i gnza zawsz oznaczaprzjci od chaos do porzdk. Jaki sns nadaj Dlz tymdwm podstawowym trminom? Zarwno wjzyk potocz-nym, jak i w tradycji filozoficznj s on jmowan jako prz-ciwstawn, chaos oznacza graniczny stan cakowitgo nipo-rzdkowania, brak jakijkolwik rgy. Jli porzdk to-

sami si, jak to czyni filozofowi, zrozmnoci, chaos bdziponadto czym nirozmnym, irracjonalnym. Zraz wydaj si, mylni skazan jst na t nirdkowaln opozycj imo

jdyni j to zgodni z swoim powoanim afirmowa ro-zmny ad, j to atakowa go w akcie przewrotnej autonega-cji. Pozostajemy w krg dobrz znanych sporw z jednej stro-ny prawomylny racjonalizm, z drgij filozofia szalstwai absrd. Poza prawm, al tak poza zasad jdnostkowi-nia odsania si nizrnicowana otcha chaos, nicstwiaj-ca granic, rozpszczajca wszlk tosamo. Dlz wkra-cza w tn pjza idi, by osabi obowizjc na jgo grn-cie przeciwstawienia i dokona nowych podziaw, nawt jlina pirwszy rzt oka powtarza stary rfrn, t i wdzie wpro-wadzajc jdyni lkki modyfikacj. Wjgo ostatnij wikszj

pracy czytamy: Chaos wmnijszym stopni dfinij si jako

niporzdk ni jako niskoczon prdko, zjak rozpszczasi kada zarysowjca si wnim forma (CF, s. 130). Zpoczt-k rozrnini midzy niporzdkim a rozpuszczeniem formysprawia wrani jakij scholastycznj sbtlnoci, pozbawio-nj znacznia. Nabira jdnak znacznia wrcz dcydjcgo,

jli tylko wycignimy z niego wszystkie konsekwencje. Fi-gra niporzdk jst figr ngatywn, jj sns wyczrpjsi wabstrakcyjnym zaprzczni prawa; dlatgo t ni monago w adn sposb pozytywni stmatyzowa, opisa. Zpniinaczj rzcz si ma zform ijj rozpszcznim, wkadym ra-zie zpnkt widznia Dlza, ktry nika mylnia w kate-goriach ngacji. Chaos przd wszystkim odrnia si od indy-widalnj formy, co wicj, nicstwia j ipozbawia wyranych


23/302


24 Struktury

konturw. A jdnak owgo nicstwinia ni naly rozmi

jako logiczngo przjcia do przciwstawngo czon opozy-cji, jako gry wobrbi mylowych katgorii, strktrowanychzgodnie z binarnym schematem. W tym miejscu Deleuze mg-by wpni zgodzi si zdiagnoz Kirkgaarda: logiczny rch

pojcia, napdzany si ngatywnoci, jst zdznim. Mamyraczej do czynienia z ralnym przjcim do odminngo sposo-

b istninia, rozmycim indywidalngo ksztat w rzeczywi-stoci przdindywidalnj, dokonjcym si w ramach pewnego

kontinuum. Zamiast abstrakcyjnj opozycji otrzymjmy rni-c dwch porzdkw, ktr, co najwanijsz, mog przcho-dzi wsibi nawzajm. Jli bowim Dlzjaski chaos istot-nie jest miejscem zaniku formy i dstrkcj okrlonj w swoichkontrach indywidalnoci, to tylko dlatgo, jgo podstawo-wa fnkcja polga na ich gnrowani, na wytwarzani formi wilostronnym okrlani zarysowj wszystki moliwformy wyaniajc si, by natychmiast znikn (CF, s. 130). y-wio okrlnia sam pozostaj niokrlony, rdo indywida-cji ni przybira formy indywidm, jst czym rnym od (od-rniajcych si midzy sob) przdmiotw; czym zpni donich nipodobnym, ajdnak stanowicym rdo porzdk, jakiw nich odkrywamy.

Tak oto, oddalajc si zarwno od potoczngo ycia sw,jak i od znacz trwalonych wtradycji mylnia, Dlz zbli-

a si do sns, jaki zchaosm wi wspczsna naka. Takzwany chaos dtrministyczny ni charaktryzj si w pierw-szym rzdzi przz brak porzdk, ni jst t adn dowolno-ci. Wrani niporzdkowania wprzypadk kad chao-tycznego wynika raczej z maksymalnj wraliwoci tgo kadna warnki pocztkow, z nieliniowego charakteru zmian jegostanw. Co wicj, wil badaczy zwracao wag na fakt, i

jdn zistotnych cch procsw jawniajcych chaos jst kryj-

cy si w nichpotencja genetyczny. Najczcij ni jst bowim

Por. Srn Kirkgaard,Pojcie lku, prz. Alina Djakowska, FndacjaAlthia, Warszawa 1996, s. 15.


24/302



tak, kad zachowjcy si w sposb regularny ipozostaj-

cy w stani rwnowagi, wkraczajc nastpni w stan chaotycz-ny, traci sw wasnoci irozpywa si wjakim niokrlonymtl. Faza chaotyczna poprzdza raczj wyonini si nowj for-my porzdk, nowych wasnoci lb nowych kadw. Bada-nia nad samoorganizacj wchmii zdaj si wiadczy o tym, powstawani porzdkowanych strktr czasowych (zgarychmiczn) lb przstrznnych bzpordnio wi si zwyst-

powanim niliniowoci. Zwizk tn ni mo by, rzcz jas-

na, prosty ani jdnoznaczny, jak o tym wiadcz choby kon-cpcj spod znak sztczngo ycia, sytjc si na pograni-czu biologii i matematyki. Chris Langton w swojj torii skrajchaos twirdzi na przykad, i formi zoonoci waciwjorganizmom ywym odpowiada raczj klasa atomatw syt-jcych simidzy automatami okresowymi i chaotycznymi12.Tak czy inaczj, chaos odkrywany przz nak zpwnoci

posiada w rys gntyczny, konstyttywny dla Dlzjaskijwykadni tgo pojcia3. By mo dla samych nakowcw, zaj-mjcych si tori chaos, ni jst to ccha najwanijsza, alt ni o proste przenoszenie terminologii naukowej do filozo-fii chodzi autorowiRnicy ipowtrzenia. Filozoficzn pojcichaosu nie musi si pokrywa zmatmatyczn dfinicj, stano-wi natomiast wjakij mirz fkt inspiracji tymi stalniaminakowymi, ktr korspondj zpolm problmowym, otacza-

jcym owo pojci. Takim polm problmowym, w ktre wpisu-j si chaos wrozmini Dlza, jst wani problmaty-ka genezy4.

12 Stvn Lvy, Artificial life. The Quest for aNew Creation, PanthonBooks, Nw York 1992, s. 109111.

3 Por. t: Micha Tmpczyk, Teoria chaosu afilozofia, Wydawnictwo CiS,Warszawa 1998 (zwaszcza rozdziay 16 i20).

4 Dlatgo t kada filozoficzna krytyka tgo stanowiska, ktra ni birzpod wag wyj zarysowango kontkst, zkonicznoci chybia cl. Monasi otym przkona, czytajc pirwsz polsk ksik oDlzi, ktra powi-cona jst wani przyrodoznawczo-pistmologicznym aspktom filozofiirnicy. (Krzysztof Kociszko, Chaos iwiedza. Przyrodoznawczo-epistemo-logiczny aspekt filozofii rnicy Deleuzea, Wydawnictwo uniwrsytt War-


25/302


26 Struktury

ywio gntyczny, nazywany przz Dlza rwni cha-

osm, ni jst adn nizgbion otchani. Cay wysik filo-zofa skirowany by wani na wypracowani poj zdajcychspraw ztgo, co dzij si wowj sfrz, oraz z skompliko-wanj rlacji, jaka czy chaos zporzdkim zindywidalizo-wanych form. Fundamentalne w tym kontkci pojcia wirt-alnoci itgo, co aktaln, wyprowadzaj nas dalko poza m-tafizyczn opozycj istoty ipozor. Najwysza Dlzjaskazasada ontologiczna brzmi: Byt jst tym samym dla wszystkich

misko-Mazrskigo, Olsztyn 2000). Jj tza krytyczna, powracajca pod r-nymi postaciami w koljnych rozdziaach, dotyczy, jak pisz ator, dziwnj (na

pozr) nikonskwncji wmylni Dlza, ktry z jednej strony w swymprogramie explicite odrzca porzdk itosamo, zdrgij za przyjmowaich obcno wkonkrtnych analizach wyjaniajco-intrprtjcych okrlonzjawiska przyrodnicz (tam, s. 6). Idzi t zrszt ni tylko o niekonsekwen-cj wsnsi sprzcznoci wwntrznj midzy programm akonkrtnymi

analizami, lcz tak oniprzystawalno samgo program do wikszoci ak-talnych hipotz czy torii nakowych. Zaoni cakowitj anarchii ipnjprzypadkowoci, wynikajc z rzkomj przynalnoci Dlza do obozpostmodrnistw, stoi wsprzcznoci zprostym faktm istninia porzdkwprzyrodzi, faktm, ktrgo filozof ni mo ni bra pod wag w analizachszczgowych przypadkw. Naka, ktra, jak mona by przypszcza, daw-no j zrwaa zfaktycznoci dostpn zdrowm rozsdkowi, ni ma wsz-lako nic wsplnego z podobnym radykalizmem. Tu z chaos wyania si zorga-nizowana strktra, za nipoprawngo Dlza chaos mo rodzi tylko

chaos

(tam, s. 57). Ot taki postawini sprawy opira si na niporoz-mini. Niwyklczon, odpowiada za ni gra atomatycznych skojarz,rchamianych zawsz tam, gdzi mowa jst opostmodrni. Jj modlo-wy przdstawicil, konstrowany na potrzby konkrtnj polmiki, msi posia-da pwin zstaw cch wyrniajcych: msi by irracjonalist, zwolnnikimabsoltngo chaos idowolnoci. Przypadk Dlza potwirdza jdynit oczywist prawd, dla zrozminia kadgo powango mylicila (nawt

jli jst on wspczsnym mylicilm francskim) niprzydatn s sloganyibanaln hasa, wypracowan przz poplaryzatorwrnalistw. Jgo ontolo-gia wymaga dokadnijszj ksplikacji. Czy rzczywici na grnci Dlzja-skigo systm naly zna porzdk za zjawisko pozorn, sprowadzaln dochaos (tam, s. 5)? Czy mamy do czyninia z cisym idosownym odwr-ceniem platonizm, polgajcym na przypisani tych samych okrl (pozr,wiat prawdziwy) przciwnym bignom byt, wci naznaczongo niprz-zwycialnym dalizmm? Chaos jako wiczna istota rzczy, porzdk jakozdzni...


26/302



modalnoci, modalnoci t ni s jdnak taki sam. Jst on rw-

ny dla wszystkich, on sam ni s jdnak rwn. Jst orzkanyw jednym sensie o wszystkich, on sam ni maj jdnak taki-go samgo sns (RP, s. 73). Byt orzka si zawsz w tym sa-mym snsi, ni dopszczajc hirarchii ani istninia pozorn-go, przciwstawiongo prawdziwm istnini; orzka si jd-nak wyczni ornicach, omodalnociach, ktr s rn, tak

jak chaos rni si od porzdk.


27/302


28 Struktury

2. ORGANIZACJA POLA TRANSCeNDeNTALNeGO

Wirtualne i aktualne

Chaotyczny ywio gnzy, transcndntaln rdo wszl-kich form i wszlkigo porzdk okrla Dlz mianm wir-

talnoci. Zgodni z naczelnym postulatem empiryzmu trans-cndntalngo warnki moliwoci przdmiotw danych wdo-wiadczni ni powinny by jmowan na wzr ipodobi-stwo tych ostatnich. Jak skoncptalizowa fndamntalnrnic midzy dwima modalnociami byt, midzy warn-kjcym iwarnkowanym? Tym, co dotychczas gwarantowao

podobistwo, byaforma tosamoci. Po jednej stronie znajdo-way si sbiktywn katgori i formy naocznoci, transcn-dntalna wyobrania, nadajca spjno dowiadczni, po dr-gij za zjawiska, przdmioty dowiadcznia, bdc fktamisynttyzjcgo dziaania owj wyobrani idziki tm tosa-m z sob, okrlon. Dlz ni krytykj samj idi, po-ziom transcendentalny musi wjaki sposb zachowywa cz-no z poziomem empirycznym. Odrzuca jedynie wzorowanietgo, co transcndntaln, na tym, co mpiryczn. W rzeczywi-

stoci bowim klasyczny opis pola transcndntalngo projk-tj w mpiryczn okrlnia; to wdowiadczni (t roz-mianym, rzcz jasna, w znaczeniu tradycyjnym5) napotykamy

przdmioty wyrani okrlon, wyposaon w indywidual-n form, odrniajc j od innych przdmiotw. Nic jdnakni sprawidliwia pochopnoci, zjak prznosimy t wasno-ci byt warnkowango wobszar tgo, co warnkj jgo in-dywidacj. Procs indywidacji odznacza si innym rodzajm

5 Inna charaktrystyka dowiadcznia pojawia si tam, gdzi Dlzformj zaonia mpiryzm transcndntalngo; por. podrozdziaRnicaintensywnoci, s. 41 (por. szczglni s. 44).


28/302


Organizacja pola transcendentalnego 29

spjnoci ni ksztatowan indywidm, ni posiada formy

podmiotu i ni jst posszny katgoriom, dajcym si sklasy-fikowa w jakiejkolwiek tabeli. Klasyfikacja jako taka zawszeodnosi si j do indywidw, zich cchami gatnkowymi, dy-stynktywnymi itd. Wani w celu uchwycenia owej barierynipodobistwa k Dlz przciwstawini wirtalngoi aktalngo oraz pojci aktalizacji, zapwniajcj inngo ro-dzaj przjci midzy transcndntalnym impirycznym rz-czywisty ruch genezy w miejsce abstrakcyjnego schematyzmu.

Trzba zrozmi, gnza ni przchodzi w czasie od jed-ngo czon aktalngo (...) do inngo czon aktalngo, lcz odtgo, co wirtaln, do jgo aktalizacji (...) (RP, s. 262). Dlatgowani ma charaktr transcndntalny i nie przypomina oddzia-ywa zachodzcych midzy danymi mpiryczni (czyli zakta-lizowanymi) obiktami. Wci ni jst wszlako jasn, co ozna-cza sama wirtalno. Zraz zostaj ona okrlona ngatywni,w odnisini do byt aktalngo, al tak jako odrniona odmoliwoci, z ktr ponikd najatwij j pomyli. Przyzwy-czajni mylow ka nam znawa wszystko, co ni posiadaaktalngo istninia, za rodzaj nirzczywistoci, w przypad-k byt wirtalngo lb potncjalngo odpowiadajcj tm,co (jszcz tylko) moliw. Zmoliwoci rzcz ma si jdnak

podobnie jak z tradycyjnie rozumianym polem transcendental-nym: jst ono ksztatowan post factum, rtroaktywni, na

obraz tgo, co do nigo podobn (tam, s. 298), czyli na obrazmoliwoci j rzczywistnionj. Radykaln krytyk tgo po-jcia, bdcgo zbdnym podwojnim, rdm faszywychproblmw, odnal mona j wksic Dlza powico-nj Brgsonowi: Tak naprawd to ni rzczywist przypominamoliw, lcz moliw przypomina rzczywist, ito dlatgo, wyabstrahowalimy j arbitralni z rzczywistgo jako jaowkopi (B, s. 101) kopi rzczywistgo przdmiot, odartgow myli zistninia. Jli rch aktalizacji ma by rzczywistym

procsm, a ni pozornym rchm rflksji, to rwni samawirtalno msi by wpni rzczywista, ani tylko moliwalb symlowana. Znw tdy amic trminologiczn konwncj,

powiada Dlz: To, co wirtaln, ni przciwstawia si tm,


29/302


30 Struktury

co rzczywist, lcz jdyni tm, co aktaln. To, co wirtualne,

posiada pen realno jako wirtualne (RP, s. 294).

Rniczki, punkty osobliwe

Pozytywn okrlni wirtalnoci angaj cay szrg do-datkowych poj, majcych odda spcyfik tgo pola trans-

cndntalnj gnzy, waciw m form organizacji. Ni lgawszak wtpliwoci, mamy t do czyninia zpwn organiza-cj i zpwnym porzdkim, tyl rnym od porzdk akt-alnego w snsi dlzjaskim. Mao tgo, okazj si, wywio wirtalny ostatczni ni jst niczym innym jak strk-tr, systmm: Ralnoci tgo, co wirtaln, jst strktra(tam). Niprzypadkowo najwicj wskazwk i precyzyjnychwyjani dotyczcych problmatyki gnzy, naszkicowanjw Rnicy ipowtrzeniu (oraz czciowo wLogique du sens),zawiera krtki tekst z 1972, zatytowany Po czym rozpozna

strukturalizm? Podobnie jak w przypadku innych historyczno--filozoficznych prac Dlza trdno t oddzili rkonstrk-cj omawiango stanowiska od wykad jgo wasnych koncp-cji. W tym mijsc ni jst jdnak kwsti najwanijsz, na ilDlz wirni odtwarza zaonia myli Lvi-Strassa, La-

cana, Focalta, Barthsa czy Althssra. Idzi o wiato, ja-ki jgo analizy rzcaj na fndamntaln zagadnini organi-zacji charakterystycznej dla wirtualnego pola transcendentalne-

go. Strktra jst bytm tgo, co wirtaln, ni tylko dlatgo, na grnci wszystkich torii strktralistycznych odrnia siod rzczywistych iwyobraonych (wtrminologii Dlza

aktalnych) obiktw, tworzc swoist przstrz symbolicz-n, trzci krlstwo (por. PRS, s. 287291). Obydwa pojcia

zblia do sibi przd wszystkim wani fnkcja gntyczna,zdolno rzczywistgo gnrowania zaktalizowanych przd-miotw i stanw rzczy, napotykanych na poziomi mpirycz-nym: strktra wcila si w przedmioty rzeczywiste i w obrazy(...), co wicj, tym wcilnim stanawia j, nigdy ni bdc ich


30/302



pochodn (tam, s. 289). Dopiro na tj wsplnj paszczyni

zaznaczaj si inn odpowidnioci, zwizan zwwntrzn orga-nizacj strktry itgo, co wirtaln, z bazowymi elementami i re-lacjami, ktr cchj porzdk strktralny jako taki. Faktyczni

bowim Dlz prbj stali, jaki s znaki rozpoznawcz ka-dj strktry, ajgo opis pokrywa si ztym, co wcznij pisa natmat wirtalnoci ijj sktcznoci gntycznj.

Okrlon iformowan (aktaln) przdmioty s zrnico-wan. Wszlako systm okrlnia, jakim jst kada strktra

to, czm zjawiska zawdziczaj swoj okrlono odzna-cza si zoonoci izrnicowanim wyszgo rzd. Dlzstara si odda spcyfik tgo drgigo porzdk, odwojc sido trminologii matmatycznj: Kada strktra ma dwa na-stpjc aspkty: systm stosnkw rniczkowych, podgktrych lmnty symboliczn wzajmni si okrlaj, oraz sy-stm osobliwoci, odpowiadajcy tym stosnkom i wyznacza-

jcy obszar strktry (PRS, s. 298). Idalj: O strukturze jakopotncjalnoci msimy powidzi, jst wci ni zrnico-wana, jakkolwik jst cakim i w zpnoci zrniczkowana(tam, s. 302). Wbrw tm, co sgrj Sokal z Bricmontem16,w gr wchodzi t nowoczsna intrprtacja rachnk rnicz-kowgo, wolniona od odnisinia do wilkoci niskocznimaych. Fragmnty, w ktrych bzpordnio mowa jst o ra-chnk, zawiraj wprawdzi gwni rozwaania na tmat wy-

kadni przdnakowych (w wydaniu Salomona Majmona czyHon-Wroskigo), jdnak ich stawk pozostaj zawsz oy-wini inngo wango aspkt, zawartgo w owych wczesnychjciach, anastpni zagbiongo przz Wirstrassa i jego kon-tynuatorw. Idzie mianowicie o gntyczn lb dynamicznambicj rachnk, swoisty prymat sd fizyczngo nad s-dm matmatycznym (por. RP, s. 254, 250). Ni lga wtpli-woci, intrprtacja wspczsna opira si na wyklczniz rachnk wszlkich inticji przstrznnych, zwizanych z ru-chem (faktycznie obecnych w rachunku infinitezymalnym za

16 Jan Bricmont, Alan Sokal,Modne bzdury, dz. cyt., s. 156160.


31/302


32 Struktury

spraw samgo pojcia zminnj zbliajcj si do zra). Sns

tj opracji jst jdnak do gbszy, ni si na og waa. Ca-kowita arytmtyzacja, ktrj dokona Wirstrass dziki wpro-wadzni cisj dfinicji granicy, zbiga si zoglnijsz tn-dncj formalistyczn w matmatyc, zmirzajc do jj od-rwania od rzeczywistej dynamiki procesw przyrodniczych.

Tymczasm dla Dlza, zprspktywy caoci jgo filozo-ficzngo projkt, najistotnijszym rysm stosnkw rnicz-kowych, rysm, ktry odnajdj on wani wkadj wirtalnj

strktrz, jst spcyficzna gra albo procs okrelenia. Elemen-ty, sam wsobi ni posiadajc adnj okrlonoci, okrla-

j si wzajmni wramach owych stosnkw, tak jak lmntysymboliczn okrlaj si wzajmni wobrbi strktry. Jsttak wprzypadk wszlkigo rodzaj systmw strktr ko-nomicznych, jzykowych, psychicznych czy dotyczcych po-krwistwa. Sns poszczglnych czonw wyznaczony jstzawsz wyczni przz rlacj czc go z innymi czona-mi, zaly od mijsca zajmowango w zoonj sici stosn-kw. Przykadm mo t by zwizk fonmatyczny, czyli r-lacja midzy atomowymi lmntami systm jzykowgo. Fo-nm jst wani czym zpni niokrlonym w stosunku doodpowiadajcj m goski (fonm [p] w stosnk do goskip), okrla si jdnak w relacji do innych fonemw (powiedz-my, fonm [b], z swojj strony rwni niokrlongo w sto-

snk do goski b) i w tn sposb odrnia si od nich, zara-zm rnicjc znaczniowo wyrazy (jak choby w przypad-k sw pal ibal). Czy chodzi wyczni oanalogi midzytego typu relacjami a stosnkami rniczkowymi, wyraonymi

poprzez symbole matematyczne (dx i dy, okrlajc si wza-

W jci Wirstrassa zminna igranica ni s wswj istoci pojcia-mi foronomicznymi, lcz cz si zrozwaaniami czysto statycznymi. Wir-strass rozmia zminnxpo prost jako litr oznaczajc jdn spord zbiorwartoci liczbowych (Carl B. Boyr, Historia rachunku rniczkowego ica-kowego irozwj jego poj, prz. Stanisaw Dobrzycki, PWN, Warszawa 1964,s. 403; na tmat sporw wok formalizm irachnk rniczkowgo por. tam-, s. 428434).


32/302



jmni, aniokrlon odpowidnio wobc x iy)? Nawt gdy-

by tak byo, trzba podkrli, owa analogia znajdj pnywyraz dopiero w cil gntycznym kontkci, to znaczy tam,gdzi gntyczn ambicj rachnk spotykaj si z swoici

przz Dlza rozmianym strktralizmm. Tak jak strk-tra wcila si w przedmioty rzeczywiste i w obrazy, wzajmnasyntza stosnkw rniczkowych stanowi rdo wytwarza-nia przdmiotw rzczywistych (RP, s. 250). elmnty sym-

boliczn s cilnian w rzeczywistych bytach i przedmiotach

rozpatrywanj dzidziny; stosnki rniczkow s aktalizowa-ne w stosnkach rzczywistych, wystpjcych midzy owy-mi bytami; osobliwoci okazj si wstrktrz stanowiskami,ktr rozdzilaj rol czy wyobraan postawy zajmjcym j

bytom lb przdmiotom (PRS, s. 298).Strukturalizm faktycznie jest punktem widzenia genezy do-

kadni wtym samym snsi co rachnk rniczkowy, wka-dym razie zgodnie z niktrymi jgo intrprtacjami. Sns wma jdnak charaktr filozoficzny. Ni kad wirtaln strkt-r da si opisa za pomoc rwna rniczkowych, wicj na-wt wprzypadk wikszoci z nich nie sposb sobie tego na-wt wyobrazi. Dlatgo ostatczni mona t mwi wanio analogii. Jst ona jdnak, by tak rzc, filozoficzni fndowa-na wproblmatyc gntycznj, do ktrj odsyaj zarwno roz-waania Dlza na tmat rachnk, jak iprzykady zaczrp-

nit zdzi Jakobsona czy Lvi-Strassa. Co do samj matma-tyki, Dlz mwi wyrani, rachnk ni stanowi jdyngomoliwgo wyraz dla porzdk strktry (por. tam, s. 257).Rzt oka na rozwj wspczsnych torii dotyczcych procswsamoorganizacji i morfognzy potwirdza to spostrzni.

Narzdzia, jaki stosj si przy prbach matmatyczngo opi-s owych procsw, czsto maj sw korzni na przykad w te-orii informacji albo w topologii. Jli z punktu widzenia filozo-

fa rnic natry midzy rachnkim rniczkowym i innymiinstrmntami staj si wtrn (tam, s. 257), to dzij si takz wzgld na swoisty prymat sd filozoficzngo nad sdmmatematycznym i fizycznym, moliwiajcy mo ni zp-n dowolno, al wkadym razi pwn swobod w czerpaniu


33/302


34 Struktury

inspiracji z rnych torii nakowych w ramach jednej lub wie-

l dzidzin. Dlatgo na przykad t obok stosnkw rniczko-wych, strktrjcych transcndntaln pol gnzy, pojawiajsi wRnicy ipowtrzeniu pnkty osobliw, trmin zaczrp-nity z topologii. Kadm porzdkowi lmntw i relacjisymbolicznych towarzyszy pwin rozkad osobliwoci, okrla-

jcych (tym razm wsposb zpny) fnkcj albo postawy.W strktralistycznj wykadni mitw wyrnia si na przy-kad zjdnj strony atomow czony zwan mitmami itworz-

c zoon konfigracj (w przypadku mitu o edypi przc-nion lb nidocnion stosnki pokrwistwa, potwirdznilb ngacja atochtonii), zdrgij za osobliwoci w postacizdarz czy dziaa (zalbini matki, zabici ojca itp.). Podob-ni okrlni stosnkw fonmatycznych waciwych danm

jzykowi wyznacza osobliwoci, w ktrych otoczeniu konsty-tj si brzminia iznacznia tgo jzyka (PRS, s. 297). Naj-wyranij znw mamy do czyninia zanalogi; pnkt osobli-wy posiada przci swj sns cil matmatyczny, ktry niznajdj dosowngo, bzpordnigo zastosowania ani w an-tropologii, ani wjzykoznawstwi. Abstrahjc jdnak nawtod tgo, czy w samych nakach cisych, w rnych dzidzi-nach i kontkstach, dfinicja osobliwoci zawsz pozostajtaka sama, Dlzowi nigdy ni chodzi o mechaniczne przy-waszczni trmin nakowgo. Szczgln rozszrzni zna-

cznia, jaki si t dokonj, znw wynika raczj z prymatu fi-lozoficzngo sposob stawiania pyta. Pytani naczln brzmi:po czym rozpozna strktr? Dotyczy zatm zgodni z za-onim fndamntalnj zbinoci midzy strktralizmmapnktm widznia gnzy formy organizacji waciwj wir-

Wani majc na wadz t inspiracj, Dlzjaski trminsingularitnalaoby raczj tmaczy jako osobliwo, ani, jak wpolskim przka-dzieRnicy ipowtrzenia, jako jdnostkowo (por. Magorzata Kowalska,

Dialektyka poza dialektyk. Od Bataillea do Deridy, dz. cyt., s. 233). Trop h-glowski, zwizany zdialktyk tgo, co ogln, itgo, co jdnostkow, jst t-taj mylcy. Pisz o tym sam Deleuze w artykule z 1988 rok (Gills Dlz,

Rponse une question sur le sujet, w: DRF, s. 327).


34/302



talnm pol gntycznm. Szkajc poj nadajcych si do

opis tgo pola, Dlz siga po j istnijc katgori mat-matyczne i rozciga zakrs ich zastosowania na dzidziny dotdz trdm poddajc si matmatyzacji. Naly jdnak pami-ta otym, zarwno rniczka, jak iosobliwo j w swoimcil nakowym snsi odsyay do kontkst gnzy. W przy-

padk osobliwoci jst to zrszt nawt bardzij widntn.Wystarczy odwoa si choby do torii katastrof Rn Thoma.Ot wjgo przkonani zadanim kadj naki jst badani

okrlonj dynamiki form; kada dyscyplina w istocie opisujeswoiste morfologie i procesy morfogenetyczne. Zasadnicze py-tani, na ktr odpowiada jgo wasna koncpcja matmatyczna,ma wszelako bardziej abstrakcyjny charakter i dotyczy struktu-

ralnj stabilnoci wszelkich form, nizalni od fizyczngo no-nika, atak co si ztym bzpordnio wi nicigociodpowidzialnych za ich przmiany. Ostatczni okazj si, upodoa widzialnych iobsrwowalnych ksztatw fnkcjonjkryt strktry ocharaktrz algbraiczno-gomtrycznym.Kada forma jst wynikim rzt na przstrz non pwn-go procs dynamiczngo, ktrgo owa caostka algbraiczno--topologiczna stanowi waciwy logos19. Wida, wbrw pla-toskij trminologii Thom rozmi sowo strktra w sen-sie dynamicznym i genetycznym. Nie idzie tu o istnijcy anterem powszchnik, lcz ookrlony rozkad pnktw katastro-

fy, nadajcy taki a nie inny kierunek morfogenezie. Wszystkieksztaty daj si sprowadzi do statystyki sidmi katastrof l-mntarnych, tzn. do kombinacji lmntarnych strktr topolo-gicznych albo logoi. Pnkty osobliw, cil rzcz biorc, stymi postrzgalnymi lmntami formy (kontrami, obrzami,granicami), ktr, dziki pnktowj koncntracji waciwociglobalnych, pozwalaj odkry kryty logos, przj od rztdo dynamiki20. Stanowi znak bzpordnij obcnoci dyna-

19 Por. Krzysztof Pomian,Filozofia Ren Thoma, prz. Krzysztof Wolicki,Archiwm historii filozofii i myli spocznj 1989, t. 34, s. 37.

20 Tam.


35/302


36 Struktury

micznej struktury w wygnrowanym przz ni fkci. Jst jas-

n, osobliwoci strktry symbolicznj mit, ktr przy-woj Dlz, ni mog by bzpordni aplikacj dfinicjimatmatycznych. Podstawowy rys, czyli odnisini do rozka-d strktralnych pnktw kondnsacji, konstytjcych wa-ciw systmowi dynamik, zostaj jdnak zachowany. Ni nal-y zapomina otym, sam Rn Thom spodziwa si zasto-sowania torii katastrof itopologii rniczkowj wogl nitylko wbiologii, al tak wpsychologii, socjologii, lingwistyc

i innych nakach mpirycznych, przyznajc jj w rzeczywisto-ci stats koncpcji filozoficznj, pwnj oglnj wizji przyro-dy, dynamiki matrii21.

Mona oczywici zastanawia si, na il odwoania do tr-minologii nakowj byy Dlzowi rzczywici nizbdndo wyonia filozoficznj torii gnzy iczy przsnicia sn-s, ktr zkonicznoci towarzyszyy tj aplikacji, ni stanowizbyt dgo koszt w porwnaniu z odnisionymi korzyciami.Granic midzy prawnionymi i nieuprawnionymi analogiami

pozostaj pynn, ni istnij t adn skodyfikowan rgyprzkad. Kady przypadk naly zatm ocnia oddzilni,za najwanijsz krytrim przyjmjc wntaln korzyci, ja-ki mog pyn ztakij opracji zarwno dla naki, jak i dla fi-lozofii. Sokal i Bricmont sszni zawaaj, jdyn fnkcjprzkraczania granic midzy dyskrsm filozoficznym i na-

kowym czsto bywa pozorn wzmocnini filozoficznj arg-mntacji przz jj oparci na atorytci nakowym, bazjcw dodatku na niezrozumieniu i cakowici bzprodktywn t-

21 By mo zrszt odwoani do topologii rniczkowj ma Dlzajszcz inny sns, zwizany zjgo sprzciwm wobc statyczngo ogranicz-nia nowoczsnj postaci rachnk, jgo formalizacji iarytmtyzacji. WaniThom pisa wszak: rozmi znaczy gomtryzowa (por. Rn Thom,Para-bole ikatastrofy. Rozmowy omatematyce, nauce ifilozofii, prz. Roman Dda,PIW, Warszawa 1991, s. 18). Postlowa t odwrt od formalizm wstron ja-kociowgo opis wmatmatyc oraz skoncntrowani si na tworzni mod-li rzeczywistych procesw przyrodniczych. W tym snsi byby nijako bliszyLibnizowi ni kontynatorom Wirstrassa, ito bynajmnij ni powracajc do

przbrzmiaj problmatyki infinitzymali...


36/302



ortyczni. Dzij si tak zwaszcza tam, gdzi przywoywan

koncpcj nakow posiadaj stats nowoci, ni do koca opra-cowanych modli, ktrych waciw znaczni dla samych na-ukowcw w dj mirz jst jszcz niwiadom. Mimo roz-woj bada nad owymi zagadniniami kwsti samoorganizacjii skomplikowanych zalnoci midzy morfognz, chaosmi niliniowoci dzi wci jszcz posiadaj taki wani ni-

jasny stats, tak angaowani ich w spory czy konstrukcjefilozoficzn mo jawi si jako przdwczsn. Dlatgo w isto-

ci ni jst moliwa jdnoznaczna i ostateczna ocena argumen-tw Dlza z punktu widzenia ich odniesienia przedmioto-wgo odpowid na pytani, do jakigo stopnia jgo filozo-fia przyrody zgadza si z aktualnym stanem wiedzy o wicifizycznym. Pozostaj jdnak faktm, atorRnicy ipowt-rzenia podj mia prb konfrontacji; da pwn wskazw-ki i odsoni tropy, ktrymi wprzyszoci bd mogli podainni. Poza tym, nizalni od wspomnianych t pyta iwtpli-woci, pokaza, jak posta mo przybra owa tajmnicza ko-rspondncja, tn rzonans, w ktry filozofia wchodzi z teoria-mi nakowymi. By mo naka ifilozofia inaczj konstrjswoj obikty, to samo sowo w roli terminu naukowego i w roli

pojcia filozoficzngo wodminny sposb odnosi si do frag-mntw rzczywistoci, inaczj j konstrj jako przdmiotytorii. Jli mimo to dochodzi do rzonans, odbywa si to ra-

czj za spraw czgo, co poprzdza zarwno konkrtn dfini-cj, jak ikonstrkcj pojciow, stanowic waciw im pol im-manncji, przstrz fnkcjonowania. Ot t przstrzni jstniwtpliwi przstrzproblemw. Przynajmniej w tym sensiewyciczki Dlza wstron naki s cakowici zasadnio-n. Problm gnzy, jako problm wani, ni za jako konkrt-na koncpcja albo rozwizani, naly bowim tak do ontologii,

jak do matmatyki, chmii, fizyki czy biologii. Jgo filozoficzn

opracowani ni mo wrcz ni doprowadzi do lokalngo na-rsznia granic midzy dyskrsami22.

22 Biorc pod wag sposb, wjaki Dlz jmowa rlacj midzy dys-


37/302


3 Struktury

Komunikacja serii (pusta przegrdka)

Wskazanie na charakter podstawowych elementw struktu-

ralnych i stosnkw, jaki zachodz midzy tymi lmntami,ni wyczrpj jszcz zagadninia wwntrznj bdowy sy-stemw. W szczglnoci ni wyjania najwanijszgo, czyliswoistj przyczynowoci strktralnj, zdolnoci wywoywania

przz strktr okrlonych fktw. Jli ma ona fnkcjonowa,spniajc waciw sobi fnkcj gntyczn, co msi dzia

si wnij samj. Ni wiadomo jdnak, co miaoby by rdmtakigo rch; wsamych stosnkach rniczkowych ni ma nictakigo, co wskazywaoby na moliwo jakijkolwik synt-zy, przbigajcj na dodatk wokrlonym kirnk. Strk-tra pozostaj mnogoci potncjalngo wspistninia (PRS,s. 301) wirtalnych lmntw, powizanych wzoon si r-lacji, istninim obojtnym i nieruchomym.

W istoci jdnak j na tym poziomi ma mijsc pwn ki-runkowanie ipwin rch lmntarnj syntzy, bz ktrgo ni

byaby moliwa aktalizacja strktry, czyli wykrystalizowanisi jakigo porzdk przdmiotowgo jako jj wytwor. Otrch tn wystpj pod postaci srialnoci kada strktra

jst srialna, wilosryjna ini fnkcjonowaaby bz tgo wa-rnk (PRS, s. 308). Syntza zrniczkowanych lmntwsymbolicznych msi by syntz htrogniczn, ni dokonj

homognizacji, lcz czy ow lmnty w serie. Forma serial-na oznacza przy tym zawsz mltisrialno, oil rzczy-wistnia si zkonicznoci w wspistnini co najmnij dwsrii. Kada pojdyncza sria, ktrj jdnorodn skadniki r-ni si jdyni rodzajm lb stopnim, objmj zkonicznocidwi htrogniczn sri, kada tworzona z skadnikw tgosamgo rodzaj lb stopnia, oddzilonych jdnak rnic nat-

kursem naukowym i filozofi (czy sztk), j samo mwini o uprawnionychbd niprawnionych analogiach trzba zna za mylc. AtorLogique dusens zdawa sobi spraw znibzpiczstwa arbitralnj mtafory lb naci-ganj aplikacji (por. IT, s. 169) iwani dlatgo prbowa stanawia zbino-ci na innym, ni mtaforycznym, lcz problmatycznym poziomi.


38/302



ry od skadnikw innj srii (LS, s. 50). W ten sposb struktura

dziaa w oparciu o przynajmniej dwie serie. W zalnoci od ba-dango systm mog on odsya do jakich wilkoci fizycz-nych (tmpratra, cinini itp.), odpowidzialnych na przy-kad za indywidacj ywgo organizm, za aktalizacj potn-cjaw tkwicych wzarodk, lb do innych lmntw, nirazzpni fantastycznych, jak wprzypadk srii konstytjcychstrktr dzia litrackigo23. Porzdk srialny msi przy tym

posiada pwn ogln wasnoci, charaktryzjc strktr

jako tak: po pirwsz, midzy sriami msi zachodzi kom-nikacja; po drgi owa komnikacja powinna trzymywa jw stanie permanentnego braku rwnowagi. Deleuze podaje jako

przykad systmy totmiczn. Mamy t do czyninia z dwiemasriami zwirzc i ldzk; ich lmnty cz spcyficzndla kadj srii rlacj strktraln (rlacj midzy gatnkami,si pozycji spocznych). Totmizm w cisym snsi polgana konfrontacji tych srii, ni jst jdnak ich prostym, wzajm-nym naonim. Okrlon grpy spoczn ni tosamiajsi zanalogicznymi gatnkami zwirzt. Wobrbi porzd-k symboliczngo, gdzi komnikj si z sob rn sri, za-wsz dochodzi do przsnicia, wzgldngo (mtaforyczngolb mtonimiczngo) przmiszcznia, wyklczajcgo wszl-ki ich nakadani si (por. PRS, s. 308).

23 Oglny sns mltisrialnoci da si wyjani na stosnkowo atwych,by ni rzc: banalnych przykadach. Wystarczy choby, w ramach struktury spo-cznj, wyrni sri konomiczn, ktra zawira, jako skadniki rnicsi jdyni rodzajm, midzy innymi stosnki prodkcji iwarstwy spocz-n, anastpni dostrzc, jak t ostatni znw tworz odrbn sri, zawiraj-c jdyni rnic stopnia itd. Jdnak wwil konkrtnych przypadkach, gdymamy do czynienia z dotychczas ni opisan, azarazm zoon strktr, wy-rnini srii ni jst wcal prost. Co wicj, caa opracja mo si rwnidobrz ni powi. To wani mia na myli Dlz, kidy pisa: Rozmisi samo przz si, organizacja srii konstytjcych strktr zakada praw-dziw inscnizacj i wymaga w kadym przypadk dokadnj ocny i interpre-tacji. Ni ma t adnj rgy oglnj. Czas poj, strktralizm implikjzarwno prawdziw twrczo, jak inicjatyw iodkrywczo, ktr ni s po-zbawion ryzyka (PRS, s. 309).


39/302


40 Struktury

Jli sama komnikacja wirtalnych srii ni ma by jdy-

ni obojtnym wspistninim, msi dalj wytworzy si mi-dzy nimi jaki rodzaj napicia, wywojcgo wwntrzsyst-mowy rzonans. Jak do tgo dochodzi? Odpowid na to py-tanie jest niezwykle trudna i wymaga dotarcia do najbardziej

paradoksalngo lmnt strktralnj organizacji. cil rzczbiorc, idzi t o paradoksalny przedmiot (w terminologii struk-tralistycznj: przdmiot = x albo psta przgrdka), ni b-dcy wani lmntm strktralnym wznaczni wcznij

stalonym, przdmiot ni nalcy do adnj srii i nie zajmu-jcy adngo mijsca wsici stosnkw rniczkowych, wa-ciwych danm systmowi. Instancja ta zapwnia konwrgn-cj dwch srii, ktr przbiga, al wani pod warnkim ni-stanngo wydobywania ich rozbinoci (LS, s. 55). Odnosi

j ona do sibi jako rn, doprowadza do konfrontacji rnic(lmntw rniczkowych), sama pozostajc wcigym rch,tak szybkim, ni pozwalajcym na przypisani jj adnj to-samoci. To rnica drgigo stopnia, afirmjca rnic mi-dzy poszczglnymi sriami, albo jak w pewnym momencie

pisz Dlz rnica samj rnicy (PRS, s. 314). Kadastrktra okrlona jst przz przdmiot = x, odminny w przy-

padk strktr jzykowych, sksalnoci czy systmw kono-micznych. Paradoks polga t przd wszystkim na tym, wobikt, bdcy jakby znakim wyrniajcym strktr okr-

longo rodzaj (na przykad konomiczn), sam stanowi w jejobrbi pst przgrdk, pozostaj nichwytny z perspekty-wy dajcych si wykry rlacji strktralnych.Fallus jako na-rzd symboliczny, ktry grntowj ca pciowo jako sy-stm czy strktr i w odnisini do ktrgo dokonj si roz-dzia mijsc zajmowanych na rn sposoby przz mczyzni kobity (...) (tam, s. 317), ktry jdnak ni jst atrybtmadnj zpci ini zajmj stago mijsca w ekonomii libidinal-nej. Warto co, co ni daj si sprowadzi ani do czonwwymiany, ani do samgo stosnk wymiany (tam), co jdnakkonstytj wszlk strktr konomiczn jako tak.


40/302



Rnica intensywnoci

Rnica rnicy jako rzonans, aktywn odnoszni sirnic do sibi, faktyczni stanowi ni tylko najwanijszy mo-mnt Dlzjaskij rkonstrkcji strktralizm, al jst rw-ni konicznym warnkim wszlkich procsw gntycznych.To, co wirtaln, aktalizjc si wjakim przdmioci, w ja-kij rozcigoci, wokrlonych jakociach itd., wkracza wfazodpowiednio ukierunkowanej syntezy. Aktualizacja zawsze jest

bowiem ukierunkowana i nie przebiega w sposb dowolny. Cha-os mo rodzi porzdk, poniwa j w nim samym dystrybu-cja rnic przybira okrlony ksztat. Jakkolwik, cil rzczjmjc, wirtalno ni istnij poza procsm aktalizacji, to

jdnak momnt rdowj nirwnowagi, inicjjcj taki a nieinny ruch w obrbi strktry, daj si pojciowo wyrani od-graniczy od rniczkowych lmntw i rlacji. Poza zwykrnic mpiryczn midzy zaktalizowanymi przdmiotami,

j w obrbi zrniczkowanj strktry, gnrjcj mpi-ryczn zrnicowani, natrafiamy na rnic jako waciw za-sad transcndntaln. Rnica ni jst tym, co rn. To, corn, jst dan. Rnica za jst tym, przz co dan jst dan.(...) Wszlki zjawisko odsya do warnkjcj j nirwnoci.Wszlka rnorodno, wszlka zmiana, odsyaj do rnicy,ktra jst ich racj dostatczn (RP, s. 311). Sam Dlz ow

rnic transcndntaln okrla mianm rnicy intensywno-ci. Wi si ona bzpordnio zparadoksaln instancj pstjprzgrdki, oil jst wani rnic zachodzc midzy ht-rogenicznymi seriami i wprawiajc j w rezonans24. Zarazem

24 Pojci rzonans nosi wyran lady inspiracji pracami Gilbrta Si-mondona. Podobni jst zrszt wprzypadk wil poj i figr Dlzja-skich zRnicy ipowtrzenia poczwszy od wirtalnoci (ktrj Simondo-na odpowiadaj rnic potncjaw), przz przd-indywidaln osobliwo-ci iaktalizacj, askoczywszy na torii problmw/rozwiza. Co wicj,wszystki t zbinoci odsyaj do kwstii gntycznj jako do podstawow-go wsplngo mianownika ob filozofw. Rzonans wwntrzny ni stano-wi ttaj wyjtk. Indywidm, jak powiada Simondon, stal podlga indywi-dacji, bazjc na rzczywistoci przdindywidalnj, ktra go prznika; in-


41/302


42 Struktury

zdaj si ona jdnak mi bardzij konkrtny charaktr, przy-

bira posta dystrybcji konkrtnych wilkoci, zdolnj na-da kirnk indywidacji. Mowa jst wszak ornicy pozio-m, tmpratry, cininia, napicia, potncja (tam), a za-tem o rnicach dostpnych mpirycznm badani czy wrczzwykm pomiarowi. Dlaczgo to wrani zdroworozsdko-wj zrozmiaoci okazj si wkoc zdn?

Trdno, jaka si w tym mijsc pojawia, wynika z samejambicji program, kryjcgo si pod hasm mpiryzm trans-

cndntalngo. Zjdnj strony warnki moliwoci kon-krtngo zjawiska powinny osign poziom transcndntalnyi ni przyjmowa okrl mpirycznych (wsnsi dowiadcz-nia potoczngo, rozmiango jako obcowani zj okrlo-nymi przdmiotami), z drgij msz sytowa si blijtgo fnomn ni warnki moliwoci wszelkiego dowiad-cznia. Odpowidzialna za gnz zjawiska rnica intnsyw-noci ni jst fnomnm, lcz najbliszym fnomnowi no-mnm (tam). Dlatgo ostatczni pozostaj czym ni mnij

paradoksalnym ni wspomniany przdmiot = x. Przybira po-zr czgo chwytngo imirzalngo (na przykad rnicy tm-

dywidm doskona, cakowici zindywidalizowan, sbstancjaln, bogii pozbawion swych potncjaw, to abstrakcja; indywidm skazan jst na

ontogntyczn stawani si (...) (Gilbrt Simondon, Lindividu et sa gensephysico-biologique, P.u.F., Paris 1964, s. 126127). Jdnak aby rnica potn-cjaw moga rzczywici wytworzy jaki fkt, rchomi procs stawaniasi systm jako caoci, msi zaj rodzaj wwntrzngo rzonans, samo--pobdznia, wymiany midzy rnymi poziomami, ktr tn systm zawirai ktr go konstytj (tam, s. 126). Tylko wjaki sposb dynamiczni od-nision do sibi, potncjay mog by rdm indywidacji systm, tylko

pod warnkim komnikowania si poziomw sam procs indywidacji mopropagowa si w rytmi, wyznaczonym przz progi kwantow (por. tam-). Wmy, za Galandim, przykad kryszta soli. Gnza kryszta jstpo-

stpujcym procsm indywidacji, dokonjcym si na zasadzi strktrowa-nia, krok po krok, pynngo orodka (komnikacja transdktywna). Owostrktrowani stanawia rlacj (wwntrzny rzonans) midzy rnicamiwilkoci inrgii (rnic potncjaw), zmszajcymi systm do rorgani-zacji (...) iprzjcia wnowy stan rwnowagi (Albrto Galandi,Deleuze, LsBlls Lttrs, Paris 1998, s. 64).


42/302



pratry), by zaraz wycofa si poza granic, ktrych zdrowy

rozsdk ni mo wadn sposb przkroczy. Intnsywnocini naly bowim myli zywiom ilociowym. By to sobiwiadomi, wystarczy porzci na chwil dzidzin przyka-dw zaczrpnitych zfizyki: jaki rodzaj intnsywnoci wa-ciwy jst choby systmom jzykowym? Czy da si t wska-za na co analogiczngo do tmpratry czy cininia? W isto-ci transcndntalny warnk jakigokolwik byt zmysowgo(obojtn, czy bdzi to jzyk wjgo matrialnoci, czy zwy-

ky obikt fizyczny), albo, jak czsto powiada Dlz,sam byttego, co zmysowe, wykracza poza porzdk iloci ijakoci, jstwani intnsywnoci poza extensio i qualitas: czystym spa-tium (por. RP, s. 322344)25. Brgsonowska krytyka pojcia in-tnsywnoci, stanowica niwtpliwi wyzwani dla Dlza,wani t okazj si przczy najgbszym filozoficznym in-tencjom samego autoraEwolucji twrczej. Ni daj si ona mia-nowici pogodzi zzamiarm skoncptalizowania podwjnjgnzy jakoci irozcigoci: Rnica jst rnic stopnia tyl-ko w rozcigoci, wjakij si ksplikj; jst rnic natrytylko w jakoci, jaka j w tj rozcigoci przykrywa. Pomi-dzy nimi dwima istnij wszlki stopni rnicy, pod obimaza caa natra rnicy: intnsywno (tam, s. 334)26. Tak

25

Spatium, czyli rdowa gboko, odsya, zdanim Galandigo, dobada Piagta: wysoko iszroko, jako dwa pirwsz wymiary przstrzni,swoj psychologiczn zasad gntyczn znajdj wtrzcim wymiarz gbi,ktry z koli posiada rda intnsywn. Psychologia pokazj, w percepcyj-nj aktywnoci normalngo dorosgo czowika fkt przstrznnj gbi rodzisi zrozbinoci wprcpcji midzy prawym ilwym okim, to znaczy z na-

picia, zrnicy intnsywnj. udzicka zjawisko to ma wszlako jszcz wik-sz znaczni, poniwa przstrz ni jst jszcz podzilona na okrlon jd-nostki i strktry (...) (Albrto Galandi,Deleuze, dz. cyt., s. 60).

26 Deleuze przypomina o Brgsonowskij krytyc pojcia intnsywnocijako l zanalizowanj miszaniny, skrywajcj artyklacj prawdziwychrnic natry (por. B, s. 11, 94). Zarazm jdnak jgo wasn pojci zdaj sizawira lmnty, ktr odnajdjmy w charakterystyce trwania u Bergsona.Podzilno iloci kstnsywnych dfinij si przz wzgldn okrlni jd-nostki [podzia przyp. M.H.] (...), przz jdnorodno czci, okrlonych za

pomoc tj jdnostki, przz wspsbstancjalno tych czci zdzilon cao-


43/302


44 Struktury

oto staj si jasn, intnsywnoci jako nomn najblisz-

go fnomnowi ni sposb dowiadczy, tak jak dowiadcza siwyposaonych wokrlon jakoci izajmjcych jaki mijscwprzstrzni przdmiotw. Potrzbny jst do tgo zpni innyrodzaj dowiadcznia i co za tym idzi odminn rozminimpiryzm. empiryzm transcndntalny, ksplorjcy para-doksaln domn intnsywnoci, to swoista pdagogika zmy-sw, prowadzca do ich ksprymntalngo rozrglowania,tak by, popchnit do swych wasnych granic, przkroczyy gra-

nic oddzilajc to, co zmysow, od jgo krytgo byt.Abstrahjc nawt od tgo, jak mogaby wyglda w praktycetaka pedagogika (Deleuze wspomina o dowiadczniach far-makodynamicznych...), wyania si ttaj rwni problm na-try tortycznj albo pojciowj. Pomidzy wirtaln strkt-r ijj wasnymi fktami zarysowj siodstp, ktrgo, jak to

przd chwil wyszo na jaw, ni anlj nawt pas transmisyj-

ci. Dokonywani podzia ijgo dowolna kontynacja niczgo wic ni zmi-niaj wnatrz tgo, co dzilon. Kidy natomiast zawaamy, tmpratrani jst zoona ztmpratr, ani prdko zprdkoci, chcmy powidzi, kada tmpratra jst j rnic i rnic ni skadaj si zrnic tgo sa-mgo porzdk, lcz implikj sri trminw htrognicznych. (...) Intnsyw-na ilo dzili si, al ni dzili si bz zmiany natry (RP, s. 331). Opirajcsi na Rimannowskim odrnini rozmaitoci (wiloci) dyskrtnych ici-

gych, acil: nadajc tym drgim wasn, mtafizyczn intrprtacj, Brg-son okrli trwani jako wilo htrogniczn icig, ktra, jak pisz D-lz, zminia natr, dzilc si (B, s. 37). Dlzjaski pojci intnsyw-noci faktyczni ma zatm swoj rda wfilozofii Brgsona, cho oczywicizostaj pozbawion wszlkich spirytalistycznych konotacji (por. ConstantinV. Bondas,DeleuzeBergson: an Ontology of the Virtual, w: Pal Patton [d.],

Deleuze: ACritical Reader, dz. cyt., s. 96, 8283, 9293). Badio twirdzi, to wani Brgson jst prawdziwym mistrzm atoraRnicy ipowtrzenia,bardzij ni Spinoza, mo nawt bardzij ni Nitzsch (Alain Badio,De-leuze. La clameur de lEtre, Hachtt, Paris 1997, s. 62). (Nawiasm mwic,owo witalistyczn dzidzictwo, widoczn wprzciwstawini wiloci ks-tnsywnych albo nmrycznych wilociom intnsywnym, podobni jak carozrnini na to, co wirtaln, ito, co aktaln, bdzi najwikszy opr Ba-dio, ktry opowiada si za jdnoznacznoci tgo, co aktaln, jako czystjwiloci, wiloci aksjomatyczni homognicznj; por. tam, s. 78 oraz t-go, Court trait dontologie transitoire, Sil, Paris 1998, s. 57, 6872).


44/302



ny27 intnsywnoci, rnica odpowidzialna wani za kir-

nek aktualizacji.

Logika degradacji

Zapwn, Dlz w swojj stratgii odwracania plato-nizm ni rstytj mtafizycznj opozycji pozor i istoty,

przdmiot zaktalizowany ni jst po prost zdznim czyniebytem. Mimo to wRnicy ipowtrzeniu nieustannie powra-ca wtk padk iprzsonicia, zaznaczajcy j ni tylko r-nic midzy dwoma porzdkami czy modalnociami byt,al rodzaj hirarchii albo stopni pirwotnoci. Wydaj si, tak pojciowo wymsza j samo przyjci prspktywytranscndntalnj, rozrnini warnkowango iwarnkjc-go, gst cofnicia si od zjawisk do gnrjcj j strktry.Podobni rzcz si ma z empiryzmem i zpojcim dowiadcz-nia, oznaczajcym raz dowiadczni potoczn, innym razmza waciw, transcndntaln dowiadczni, sigajc dosamych rd tgo, co dan. Wszystki katgori, ktr sdo orientacji w wici dostpnym zdrowm rozsdkowi, do-strzgajcm jdyni j zindywidalizowan iokrlon for-

27 Magorzata Kowalska,Dialektyka poza dialektyk. Od Bataillea do Der-ridy, dz. cyt., s. 338. Wistoci Dlzjaski pojci intnsywnoci prowok-

j zbyt wil pyta, by transmisja, to znaczy przjci od strktry (nomn)do fkt (fnomn), przbigaa cakim bz zakc. Ni jst nawt jasn,czy chodzi tu o spcyficzny rodzaj rnicy (rnic intnsywnoci poza rni-cami jakociowymi iilociowymi, zminiajc natr wmiar podzia), czyraczej o charaktrystyk samgo pola indywidacji, wktrym rnic tmpra-try, cininia itd. odnosz si do sibi, wchodzc wrzonans (na przykad

jajo jako intnsywn pol rnicowania si mbrion, pol dystrybcji po-tncjaw morfogntycznych; por. RP, s. 348). W tym drugim przypadku od-rnini intnsywnoci (moc albo natra rnicy jako rdowa nirwno)od tgo, co wirtaln, staj si szczglni trdn; wob za przykady za-czrpnit z fizyki czy zbiologii mog zacimnia pojci intnsywnoci jakotakij, oil ma si ono stosowa tak do strktr jzykowych, spocznych czy

psychicznych.


45/302


46 Struktury

my, stanowi zniksztacony obraz rnicy, procs, dynamiki.

S on tylko fktami, sktkami pirwotnj rnicy ijj rni-cowania si, fktami caoci bd powirzchni, charaktryzj-cymi zniksztacony wiat przdstawinia iwyraajcymi spo-sb, w jaki wsobie rnicy samo si skrywa, wytwarzajc to, co

j przsania (tam, s. 177). Jli faktyczni ni mamy t doczynienia z tradycyjnym przciwstawinim istninia wsobiczystm pozorowi, to jak naly rozmi podobn fragmn-ty, ca t platosk rtoryk, poddan jdyni najbardzij do-

sownm odwrcni? Na waciwy trop znw naprowadzajsformowania odnoszc si do problm gnzy. Logika pozo-r albo mwic po kantowsk koniczngo zdznia przy-

biera u Dlza posta swoistj logiki efektu. Rnica samawytwarza jako swj wasny fkt przsaniajcy j obraz, chcia-oby si rzc, i dgnrj si, gnrjc okrlony ksztatalbo form. Ni mona nawt powidzi, zafaszowani po-

jawia si pnij; towarzyszy ono aktalizacji, jst ni podszy-t (tam, s. 292).

Aktualizacja jest zdarzeniem rzeczywistym i rwnie rze-czywist s jj fkty wpostaci konkrtnych, zrnicowanychobiktw. Ni zminia to wszlako fakt, wporzdk gn-tycznym wirtalna, zrniczkowana strktra jawi si jakopirwotna. Przy czym rnica ni tylko obcna jst jako laddo odczytania poza ni sam, w rozcigociach ijakociach,

w ktrych si aktalizj, al tak, nijako pod owymi fkta-mi, zachowj swoj gntyczn moc i tkwi upodoa zjawisk.Powinnimy rozrni wic dwa porzdki implikacji lb d-gradacji: implikacj wtrn, ktra oznacza stan, kidy intn-sywnoci s zwinit wjakociach i rozcigociach, ktr jksplikj; oraz implikacj pirwotn, oznaczajc stan, w kt-rym intnsywno jst implikowana sama wsobi, jako zarazmzwijajca izwinita (tam, s. 335). Jak naly rozmi dgra-

dacj, wktrj to, co si dgradj, jdnoczni trwa i funkcjo-nuje w samych jej efektach i gdzi dgradacja jst wani tymsamym co fnkcjonowani? Najwyranij, mimo dalistycz-nj rtoryki tgo, co pirwotn, iwtrngo prodkt, Dl-z za wszlk cn stara si wytrwa w najbardziej rygorystycz-


46/302



nym, spinozjaskim, chciaoby si rzc, monizmi. J samo

pojawini si sw ksplikacja iimplikacja wRnicy ipo-wtrzeniu odsya do rozprawy z tgo samgo rok, powico-nj problmowi ksprsji Spinozy. eksprsja albo wyraz

jako eksplikacja substancji w wiloci modi i atrybutw oznaczataki rozwinici, wktrym to, co rozwijan, zarazm trwai zawira si wswoim wyrazi. Implikacja (zawirani si) i eks-

plikacja (wyraz, rozwinici) stanowi dwi strony tgo samgoprocesu. Nie idzie przy tym o rch manacji, jak w metafizyce

noplatoskij, lcz oradykaln immanncj istoty wjj was-nym wytworz (por. Se, s. 1218). W tym sensie konsekwentnymonizm, zarwno Dlza, jak i u Spinozy, zawsz jst jnajdalj idcym plralizmm jdno wyraa si wwiloci i nieistnij poza t ksplikacj, zarazm jdnak wilo zawirai wyraa wani owo jdno. Zgodni zprzytaczan j Dl-zjask form jdnoznacznoci byt: byt orzka si zawszw jednym i tym samym snsi, al orzka si w ten sposb wy-czni ornicy28.

28 Dlz czyta Spinoz wsposb, ktry chyla tradycyjn, podrczniko-we przeciwstawienie monizmu i pluralizmu (przypisywanego w tym kontk-ci zazwyczaj Libnizowi). Konwncjonalna lktra opira si, jgo zdanim,na zapoznani sns Spinozjaskich odrni. Rnic midzy atrybtamina mocy ich odnisinia do jdnoci boskij sbstancji ni staj si bynajmnij

czystym pozorem. Z koli owa sbstancja ni jst absoltm, nicstwiajcymwszlki zrnicowani. W rzczywistoci atrybty s doskonal odrnio-ne w sposb jakociowy alboformalny, ni za nmryczny, iwani dlatgo

pozostaj takimi (tzn. ralni odrnionymi) rwni w odniesieniu do Boga.cil rzcz jmjc, jdynka jako liczba ni jst bardzij odpowidnia dlasbstancji ni 2, 3, 4 dla atrybtw. T ostatni tworz pwn wilo, alnie w znaczni ilociowym; s raczj wiloci formaln, zawirajc rni-c, azarazm nirozkadaln. Iwani wtym znaczni skadaj si na j-dyn sbstancj, bdc sam przstrzni ich spjngo wspistninia, ich pla-nm spjnoci albo rdowkomplikacj. Odwojc si raz jszcz do idirniczki, Dlz pisa oSpinozjaskich atrybtach: formalni nirdko-waln lmnty skadow sbstancji, konstytowanj ontologiczni jako jd-no; rozmait lmnty strktraln systmowj jdnoci sbstancji, lmn-ty rniczkow sbstancji, ktra ich ani ni zstawia, ani ni fndj, tylko sca-la [intgre] (Gills Dlz,Spinoza et la mthode gnrale de M. Gueroult,w: ID, s. 208209).


47/302


4 Struktury

Geneza a warunkowanie

Jli przyjci prspktywy immanncji istotni oznaczaprzzwycini trdnoci, oktrj bya mowa, to dzij si takraczj z wzgld na spcyfik aktalizacji/ksplikacji, a niedziki samm stwirdzni, aktalizacja jst procsmrzeczywistym i wywoj wzwizk z tym rzeczywiste skut-ki. W tn sposb mona wprawdzi wymkn si najgrbsz-m przciwstawini istoty (jako byt rzczywistgo) i pozo-

r (jako zdznia, czgo niistnijcgo), wci jdnak poj-ciowy dystans midzy strktr a jej wytworem pozostaje zbytwilki, by moliw stao si chwycni i opisanie sprawczo-

ci waciwj pol wirtalnm. Dlz podkrla, kspli-kacja w rozmini Spinozy, podobni jak aktalizacja, ma snswyczni gntyczny iodsya do dynamiki, prodkcji, wytwa-rzania. Filozofia transcndntalna, ktra ni jst w stanie do-sign tgo gntyczngo wymiar, nichronni grzniw dalizmi, mogcym przybira najrnijsz formy, o wiele

bardzij sbtln od wspomnianych wlgarnych opozycji. Po-ziom transcndntalny powinin jdnoczni by rny od po-ziom mpiryczngo (porzdk wirtalnoci ni przypomina

porzdk aktalngo) i zdolny do jego wytworzenia. Dopierow tym mijsc wychodzi na jaw caa odlgo, jaka dzili trans-cndntalizm Dlza od filozofii Kanta. Powidzi, r-

nica polga t na przciwstawini sbiktywnych (tzn. za-korzenionych w podmioci) warnkw moliwoci warnkomobiktywnym (czyli nalcym do szroko rozmianj przd-miotowoci) ni tylko bowim ni wystarcza, al mo wrczwprowadza wbd. Po pirwsz, wskazani na Kantowski s-

biktywizm niwil wyjania, dopki ni chwyci si spcyfikipodmiotowoci transcndntalnj; podmiotowy charaktr trans-cndntalnych katgorii ni oznacza jszcz, istnij on j-dynie w gowi, a nie w obiktywnj rzczywistoci. Taki po-djci do filozofii krytycznj wika si jdyni w najbardziej

jaow spory na tmat idalizm, istninia wiata itp. Z dru-gij strony, zDlzjaskij koncpcji wirtalngo pola trans-cndntalngo wyania si cakowici przobraona, niformo-


48/302



wana przdmiotowo, bdca samym bytm tgo, co zmyso-

w. Ostatczni problm ni polga na tym, wiadomow ogl, o ktrej pisze Kant w Krytyce czystego rozumu, sy-tj si blij wiadomoci mpirycznj ni wirtalno w ro-zmini Dlza. Idzi raczj orodzaj bliskoci, jak kadaz tych instancji transcendentalnych zachowuje w stosunku do

sfery zjawisk.Zaoycilski gst filozofii krytycznj niwania, jak wia-

domo, tradycyjn spory toczon w obrbi torii poznania,

a dotyczc problm zgodnoci tgo poznania ( jako prodktldzkigo mys) zzwntrzn wobc nigo rzczywistoci.Dokonj si ttaj radykalna zmiana optyki, rlacja zwntrz-noci zostaj z gry zniesiona w samym pojci fnomn jako

przdmiot dowiadcznia, przdmiot dla wiadomoci29.Waciw pytani dotyczy warnkw moliwoci fnomn

jako takiego, warnkw moliwoci dowiadcznia, bdcychzarazm warnkami moliwoci jgo przdmiotw. W tym sen-si klasyczny problm zgodnoci midzy, najoglnij rzcz

biorc, mylnim i wiatm zostaj na grnci filozofii Kan-ta prznisiony, przsnity wgb podmiotowoci transcn-

29 Mark J. Simk t wani zmian optyki okrli w swojj ksico idi transcndntalizm jako przjci z epistemicznego na epistemolo-

giczny poziom torii. epistmiczny ksztat widzy, ktry zakada przdkantow-ska toria poznania, to stan bzpordnigo odzwircidlania przz wiado-mo pwnj ralnoci ontycznj (Mark J. Simk, Idea transcendentali-

zmu uFichtego iKanta. Studium zdziejw filozoficznej problematyki wiedzy,PWN, Warszawa 1977, s. 18). Na tym poziomi toria filozoficzna zadaj py-tanie o adkwatno byt ipoznania (rozmiango jako instrmnt, ktrymoliwia mylow zawadnici bytm). T moliw s rwni, jako sta-nowiska skrajn albo ngatywn, scptycyzm ipsychologiczny, sbiktywnyidalizm. Kantowski badani transcndntaln wytycza zpni nowy ob-szar torii, wktrym po raz pirwszy staj si widoczna, jako nowy przdmiotmylnia filozoficzngo, pwna cao, na grnci ktrj dopiro artykj sii fnkcjonj wszlki moliw rlacj istrktry widzotwrcz, wraz z odpo-wiadajcymi im formami przdmiotowoci (tam, s. 65). cil rzcz biorc,ow formy przdmiotowoci, tak samo jak formy istninia sbiktywngo, swtrn wobc transcndntalnych, apriorycznych warnkw, strktrjcych

pol moliwgo dowiadcznia (por. tam, s. 6582).


49/302


50 Struktury

dntalnj (albo wiadomoci w ogl). Warnkim moliwo-

ci przdmiot dowiadcznia jako takigo jst bowim zgod-no transcndntalnych wadz podmiotu. Wielu przeciwnikwKanta patrywao najwikszj trdnoci jgo koncpcji w nie-monoci wyjaninia, na jakij zasadzi nasza widza o zjawi-skach, bdca wynikim podmiotowj konstrkcji, sprawdzasi wralnym wici. Pytani dotyczyo tgo, jak maj si owkonstrkcj do rzczywistoci samj wsobi: czy nasz sposb

porzdkowania czystj rnorodnoci danych zmysowych jst

cakowici arbitralny, czy t odzwircidla obiktywn pra-wa rzdzc zdarzniami? Amo jst on zwizany z sposo-

bm fnkcjonowania naszgo mzg, ktry z swj strony sta-nowi prodkt obiktywngo procs wolcji? Dlz w swo-

jj czsto krytj i rozproszonej w licznych tkstach krytycKanta omija t przdkantowski wtki istara si dotrz odraz do sdna sprawy. Dlatgo wani ca swoj wag sk-

pia na doktryni wadz. Wszczglnoci intrsj go poj-ci schmat jako mijsc, wktrym zbigaj si najwanij-sz wtki owj doktryny. Schmatyzm jst dokadni tym, cow obrbi spklatywngo ytk rozm odsya do nizbd-nj (tzn. moliwiajcj dowiadczni) harmonii wadz. Za-

pwnia on zgodno midzy czystymi pojciami a czyst na-ocznoci, zmysawia nijako pojci, odnoszc j do czy-stj formy czas. Jak pisa Hidggr w swojej rozprawie z 1929

rok: czyst pojcia dziki pordnictw czystj syntzy trans-cndntalnj wyobrani odnosz si w sposb istotny do czystejnaocznoci (czas) iodwrotni30. Schmaty s pirwotni wa-ni transcndntalnymi okrlniami czasowymi, posiadajcy-mi w rwnym stopni zmysowy, jak i intelektualny charakter.Jako taki stanowi pomost midzy wadzami, kryty najg-

bij pnkt zbinoci, odpowidnioci albo syntzy3. W krt-

30 Martin Hidggr, Kant aproblem metafizyki, prz. Bogdan Baran,PWN, Warszawa 1989, s. 117.

3 Co cikaw, Dlz iHidggr nico inaczj rozkadaj akcnty, gdyidzie o swoisty prymat, jaki jdna zwadz sprawj zawsz nad pozostaymi nagrnci ostatcznj Kantowskij syntzy. Dla Hidggra klczow znaczni


50/302



kiej pracy monograficznej z 1963 rok Dlz zarzca Kanto-

wi, dwi pirwszKrytyki ni mog rozwiza rdowgoproblm stosnk midzy wadzami, lcz jdyni go wskaz-j iodsyaj nas do tgo problm jako ostatnigo zadania (K,s. 41). Wrzczywistoci wadz pozostaj do sibi w stosunkucakowici zwntrznym, afigra schmat, zamiast fktyw-ni wyjania gnz fnomn, czyli opisywa dynamik r-zonans midzy wadzami, jawi si li tylko jako wniosk trans-cndntalnj ddkcji. Szczgow fnkcjonowani schmat

(albo jgo fnkcja transcndntalno-gntyczna) zdaj si byjdyni logiczni zaoon syntz, ni za konkrtnym rchmsyntzy, wytwarzajcj zjawisko32. To samo mona zrszt po-widzi o zmyl wsplnym, odnoszcym do sibi w ra-mach ostatcznj syntzy wyobrani, intlkt i rozum.

Oto powd, dla ktrgo Dlz, nawizjc do schmaty-zmu (a wic do harmonii intlkt iwyobrani), mwi odali-zmi kantowskim: Dalizm taki (...) trzymywa zwntrznystosnk midzy tym, co daj si okrli (Kantowska przstrz

jako czysta dana), iokrlnim (pojci jako co mylango).To, jdno przystosowj si do drgigo za pordnictwmschmat, jszcz wzmacnia paradoks tylko zwntrznj har-monii w doktryni wadz: std rdkcja instancji transcndn-talnj do zwykgo warnkowania i rezygnacja z wszelkiegowymog gntyczngo (RP, s. 249)33. Jak naly rozmi ko-

miaa, jak wiadomo, nadrzdna pozycja wyobrani transcndntalnj. Z koleiDlz podkrla wswojj wykadni, i schmatyzm, bdcy waciw fnk-cj wyobrani, jst przd wszystkim warnkim, zgodni z ktrym prawo-dawczy intlkt za pomoc swych poj wydaj sdy (FKK, s. 34).

32 By mo rdm tj nizdolnoci Kantowskigo schmatyzm dowznisinia si na poziom gntyczny jst wani przywoywany przzDlza strktralny prymat intlkt wKrytyce czystego rozumu. Kategoriestanowi wszak, wodrnini od czas iprzstrzni, fkt dedukcji. Mamy tudo czynienia zpodporzdkowanim czaso-przstrznngo dynamizm logicz-nm porzdkowi pojcia. Czy jdnak prymat intlkt rzczywici wpisany

jest w projekt pierwszejKrytyki? Lktra ksiki Hidggra ka wto wtpi,a w kadym razi wskazj na cig wahani Kanta, widoczniajc si przy

porwnani wyda A i B.33 Por. Danil W. Smith, Deleuzes Theory of Sensation: Overcoming the

Documents

Gilles Deleuze Herer