GEOGRAFIA WIELKIEJ

POLITYKI

REDAKCJA NAUKOWA

ROBERT POTOCKI RADOSAW DOMKE ANNA JANIAK

GEOPOLITYKA. Procznik Instytutu Geopolityki nr 1(2)/2009Komitet Naukowy: prof. dr Mark Bassin, prof. dr hab. Stefan Dudra, prof. dr hab. Piotr Eberhardt (przewodniczcy), red. Tomasz Gabi, prof. dr hab. Wiesaw Hadkiewicz, dr Robert Kosowicz, dr Tomasz Klin, pk dr Zbigniew Lach, prof. dr hab. Jarosaw Macaa, prof. dr hab. Tadeusz Marczak, red. Witold St. Michaowski, dr Leszek Moczulski, prof. dr hab. Andrzej Nowak, dr Marcin Sienkiewicz, pk prof. dr hab. Julian Skrzyp, prof. dr hab. Mirosaw Suek, dr Grzegorz Tokarz, dr Jarosaw Tomasiewicz. Rada Redakcyjna: Przemysaw Adamski, Adam Danek, ukasz Gacek, Wojcech Kazanecki, Konrad Kulig, Agnieszka Lichtaska, Kornel Sawiski, Marcin Sabo, Leszek Sykulski (przewodniczcy), Przemysaw Wywia. Redakcja: Robert Potocki (redaktor naczelny), Radosaw Domke (zastpca redaktora naczelnego), Anna Janiak (sekretarz redakcji), Kamil Banaszewski. Kontakt z redakcj: e-mail: geopolityka@gmail.com Zaoyciel: Leszek Sykulski

Wydawca: Instytut GeopolitykiAleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: kancelaria@geopolityka.org.pl

INSTYTUT GEOPOLITYKI ISSN 1899-8216

Recenzent: Prof. Jarosaw MacaaProjekt okadki: Kamil Banaszewski Redakcja techniczna: Robert Potocki Korekta i adiustacja: zesp

SPIS TRECIGEOPOLITYKA W POLSCE: DZI I JUTRO (LESZEK SYKULSKI) GEOGRAFIA A POLITYKA: WPROWADZENIE (RADOSAW DOMKE) I. PRZEGLD BADA PIOTR EBERHARDT, WSCHODNIA GRANICA LITWY GRZEGORZ TOKARZ, FILOZOFIA A GEOGRAFIA: PRZYPADEK HEGLA ANNA JANIAK, WIELOWYMIAROWO STRATEGII WEDUG COLINA SAMUELA GRAYA DOROTA MIOSZEWSKA, NOWY PORZDEK WIATA JAKO POLITYCZNA FORMA GLOBALIZACJI

4 5

6 25 33 41 49 59 77 87 102 109 117 124 129 135 158

GIEDR PRANAITYTE, THE PRESIDENTIAL LEADERSHIP OF GEORGE W. BUSH AND ITS IMPACT ON THE EROSION OF THE CONSERVATIVE REGIME ROBERT POTOCKI, GEOPOLITYKA OCEANII: ANGLOSFERA? KORNEL SAWISKI, WIELKA EUROPA W UJCIU JEANA THIRIARTA DAWID MADEJSKI, POCAUNEK MONGOLSKIEGO KSICIA: EURAZJATYZM ROSJI W MYLI ALEKSANDRA DUGINA LESZEK SYKULSKI, NIZINA TURASKA INTERIOR EURAZJI MICHA RADOSZKO, EURAZJATYCKA WIELKA GRA W PUBLIKACJACH ARIELA COHENA RADOSAW DOMKE, AZJATYCKA SZACHOWNICA W UJCIU KISHORE MAHBUBANIEGO ATOM SUNIL SINGH, GEOPOLITICAL ENVIRONMENTALISM VS DE-ENVIRONMENTALISM: SIMILAR CULTURE OF CAMBODIA AND MANIPUR WIESAW HADKIEWICZ, IDEOLOGIA WELTMACHTPOLITIK W DOKTRYNIE KOLONIALIZMU NIEMIECKIEGO (ZARYS PROBLEMATYKI) JNOS SALLAI, GORCA JESIE: GRANICA WGIERSKO-POLSKA W 1939 ROKU MICHA SZYMU, GENE SHARP JAKO IDEOLOG RUCHU NONVIOLENT II. STUDIA I MATERIAY PRZEMYSAW OZIERSKI, ZAPISKI GRUZISKIE (I): REFLEKSJE O WOJNIE SIERPNIOWEJ PRZEMYSAW OZIERSKI, ZAPISKI GRUZISKIE (II): NARASTANIE OPOZYCJI ANTYPREZYDENCKIEJ

170 177 189 1 200

DUGIN ALEKSANDR, KONCEPCJA WOJEN SIECIOWYCH WITOLD (SZIRIN) MICHAOWSKI, WSPOMNIENIE O APOLONIUSZU ZARYCHCIE GRZEGORZ ROSSA, CZASOKRES TRWANIA IMPERIW NA TERENIE EURAZJI I RDZIEMNOMORZA W PERSPEKTYWIE ANALIZY HISTORYCZNO-MATEMATYCZNEJ III. RECENZJE I OMWIENIA GEOGRAFIA POLITYCZNA W UJCIU NEOMARKSISTOWSKIM (TOMASZ KLIN) IMPERIUM EUROPEJSKIE TOMASZA GABISIA (ROBERT POTOCKI) METODOLOGIA GEOPOLITYKI (RADOSAW DOMKE) GEOPOLITYKA W DOBIE POSTMODERNIZMU (PRZEMYSAW JAN SIERADZAN) GEOPOLITYKA WOBEC II WOJNY WIATOWEJ (ROBERT POTOCKI) PUBLICYSTYKA GEOPOLITYCZNA (LESZEK SYKULSKI)

204 212 218 221 223 226

IV. KRONIKA INSTYTUTU GEOPOLITYKIDZIAALNO INSTYTUTU GEOPOLITYKI W 2008 ROKU POWOANIE POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOPOLITYCZNEGO * * * IN MEMORIAM NOTY O AUTORACH MANIFEST WYDAWNICZY 238 240 242 228 231

3

GEOPOLITYKA W POLSCE: DZI I JUTROo nieco ponad roku dziaalnoci, w rodowisku skupionym wok Instytutu Geopolityki zdalimy sobie spraw, e chcc promowa w Polsce geopolityk nie tylko jako nieocenion skarbnic wiedzy o otaczajcej nas rzeczywistoci, ale take jako dyscyplin akademick, musimy stworzy organizacj silniejsz i o wiele bardziej reprezentatywn, tak, ktra bdzie stanowia swego rodzaju platform wsppracy wikszoci liczcych si rodowisk w kraju. Tak, 24 padziernika 2008 roku, z inicjatywy Instytutu Geopolityki, w Zielonej Grze narodzio si Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Jego gwnym celem jest przede wszystkim koordynowanie rozwoju geopolityki akademickiej na terytorium RP. Pierwszym sprawdzianem nowej organizacji bdzie tegoroczny II Zjazd Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si jesieni br. w Warszawie. Zachcam wszystkich badaczy, analitykw, nauczycieli i pasjonatw geopolityki do angaowania si w dziaalno PTG, jako swoistej platformy dyskusyjnej i badawczej oraz do osobistego udziau w tegorocznym zjedzie. Na kongresie wybierzemy nowe, bardziej reprezentatywne wadze oraz przyjmiemy plan rozwoju geopolityki w Polsce na najblisze lata. Wszystkie referaty wygoszone na 2. ZGP zostan wydane drukiem jako materiay pokonferencyjne. Szczegowe informacje o zjedzie znajdziecie Pastwo ju wkrtce na stronie internetowej Instytutu Geopolityki. Ten rok jest rokiem szczeglnym dla wszystkich zajmujcych si geopolityk z uwagi na fakt, i obchodzimy symboliczn 110. rocznic powstania jej jako dyscypliny akademickiej1. Nasze rodowisko, kontynuujce dzieo geopolitykw polskich z okresu midzywojennego oraz sigajce coraz czciej po dorobek wspczesny wytworzony w USA, UE, Rosji i Azji Wschodniej, w okresie zimnowojennym pozostajce w cakowitym rozbiciu, staje si coraz silniejsze, zintegrowane oraz dynamiczniejsze. Zaczyna si ukazywa coraz wicej tekstw poruszajcych otwarcie problematyk geopolityki akademickiej, w szybkim tempie rozrastaj si struktury terenowe PTG. Stoimy dzi przed niepowtarzaln szans przywrcenia geopolityce nalenego jej miejsca wrd dyscyplin akademickich w Polsce. Dlatego te mam nadziej, e z okazji tego jubileuszu powstania polskiej geopolityki2 caemu naszemu rodowisku uda si zorganizowa w niedalekiej perspektywie I Europejski Kongres Geopolityki, na ktrym bdziemy mogli godnie zaprezentowa naszym kolegom z zagranicy dorobek tej dyscypliny.LESZEK SYKULSKI1 Za symboliczne wydarzenie powstania geopolityki akademickiej przyjmuje si ukazanie w 1899 roku studium autorstwa szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellna: Studier fver Sveriges politiska grnser w czasopimie Ymer (t. XIX, s. 283-331), w ktrym po raz pierwszy uy terminu geopolityka. 2 Za symboliczn dat powstanie polskiej geopolityki akademickiej mona uzna ukazanie si w 1901 r. rozprawy Eugeniusza Romera: Rola rzek w historii i geografii narodw i zapocztkowywanie tym samym szkoy hydrograficznej w polskiej myli geopolitycznej.

P

4

GEOGRAFIA A POLITYKA: WPROWADZENIEddajemy do rk czytelnika kolejny numer procznika Geopolityka, ktrego podtytu brzmi Geografia wielkiej polityki. Starlimy si aby tematyka, jak i rodzaj poszczeglnych opracowa byy moliwie rnorodne, dlatego zdecydowalimy si na wyodrbnienie artykuw o charakterze analitycznym obok opracowa bdcych przegldem bada. Osobne wydzielone zostay take recenzje oraz kronika Instytutu Geopolityki. Oprcz opracowa polskich badaczy, w biecym numerze zamieszczamy trzy artykuy zagranicznego autorstwa (z Indii, Wgier oraz Litwy). W celu uatwienia dla autorw pragncych zamieci teksty w naszym periodyku, umiecilimy te manifest wydawniczy, ktry szczegowo okrela tematyk oraz kwestie techniczne zwizane z konstruowaniem artykuw i recenzji. Zwizki miedzy geografi a polityk datuj si ju od czasw staroytnych i dla kadego, nawet powierzchownego obserwatora, wydaj si czym oczywistym, nie wymagajcym wrcz komentarza. Gdyby jednak przyjrze si tym relacjom nieco bliej, nasuwaj si daleko idce analogie midzy rnymi procesami zachodzcymi w czasie i przestrzeni, ktre mog sta si podstaw dla formuowania pewnych teorii, bd tez badawczych. Gdyby udao nam si scharakteryzowa i ucili te zalenoci w ramy naukowe, plasujce si w pewnej swoistej metodologii, moglibymy miao stwierdzi, e zajmujemy si now n a uk akademick jak jest geopolityka. Na razie pozostaje nam jednak umieci to w sferze dalekich planw, dopki interesujcy nas aparat badawczy nie zostanie bardziej szczegowo okrelony. Nie znaczy to jednak, e nie powinnimy i w stron szeroko rozumianej geopolityki i sami nie wytacza nowych szlakw w tej odrodzonej na nowo dziedzinie wiedzy.RADOSAW DOMKE

O

5

I. PRZEGLD BADAPIOTR EBERHARDT

WSCHODNIA GRANICA LITWYndoeuropejskie ludy batyckie obejmujce plemiona Prusw, Jadwingw, Litwinw, mudzinw, Kurw, Semigalw, Selw i Letgalw zamieszkiway obszary pooone na wschd od dolnej Wisy. Na pnocy stykay si z plemionami ugrofiskimi, za na poudniu i wschodzie z ludami sowiaskimi. Stopniowo przesuway si na pnoc, wypierajc plemiona, z ktrych pniej wyodrbni si nard estoski. Na wschodzie ustpowali przed ekspansj ludw sowiaskich. Pierwszy kontakt pomidzy Batami a Sowianami, czyli przyszymi Litwinami a ludami staroruskimi, wystpi w VI-VII wieku n.e. w dorzeczu Dniepru i Dwiny. Sowianie zaczli si przesuwa od poudnia i wschodu. Proces ekspansji ywiou sowiaskiego trwa blisko ptora tysica lat. W dorzeczu Dniepru i Dwiny slawizacja zakoczya si ju w wieku XII-XIII. Na tzw. Poniemonii przeobraenia lingwistyczne rozpoczy si w X wieku i trway do poowy XX wieku. Spotkay si tam dwa prdy kolonizacyjne wschodniosowiaskie: plemion Krywiczw ze wschodu oraz Dregowiczw i Woynian z poudnia i poudniowego wschodu. Od poudniowego zachodu docierali tu Sowianie z Mazowsza. Strefa wpyww sowiaskich plemion Krywiczw i Gregowiczw wyznaczaa granica na pnocny zachd od Grodna na linii Radu-Woronowo-Oszmiana-Ostrowiec. We wczesnym redniowieczu osadnictwo Batw docierao do okolic dzisiejszego Nowogrdka i Miska, a w formie rozproszonej a po Berezyn. Napr Sowian mia nie tylko charakter demograficzny, ale rwnie kulturowy. Ludno rodowodu litewskiego wchodzia w krg kultury chrzecijaskiej obrzdku greckiego i ulegaa stopniowej jzykowej slawinizacji1. Granica midzy ludami sowiaskimi a litewskimi przesuwaa si na zachd2. Rwnoczenie nastpowa1 Wspczesny historyk biaoruski A. Krawcewicz uwaa, e proces kontaktw batosowiaskich jest gwn podstaw tzw. substratnej teorii etnogenezy narodu biaoruskiego, ktry uksztatowa si na sowiaskim podou przy udziale batyckiego substratu etnokulturowego. Por.: I d e m, Granica biaorusko-litewska na tle historycznym, [w:] Problematyka geopolityczna Europy rodkowej i Wschodniej, red. J. K i t o ws k i , Rzeszw 1999, s. 213-237. 2 Wedug J. Ochmaskiego: ywio litewski od niepamitnych czasw cofa si zachd pod naporem osadnictwa sowiaskiego. Ongi w II tysicleciu przed nasz er, jak dowodz badania jzykoznawcze i archeologiczne, Batowie ktrych odamem s Litwini zajmowali rozlege obszary midzy Batykiem a dorzeczem grnej Oki. Zasiedlali nie tylko swe historyczne siedziby, ale i dzisiejsz Biaoru oraz ziemie smolesk, a take okolice Pskowa, Moskwy i Kurska. Z kolewi polski jzykoznawca J. Safarewicz ustali istniejc na przeomie XIV i XV wieku granice batosowiask. Zostaa ona okrelona na podstawie zasigu wsi majcych nazwy z kocwk iszki. Rwnoczenie zwrci uwag na zgodno midzy tak wytyczon lini a granic midzy katolicyzmem i prawosawiem. Por.: J. O c h m a s k i , Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku, Pozna 1981, s. 25; J. S a f a r e w i c z , Studia jzykoznawcze, Warszawa 1967, s. 257-259.

I

6

zanik Jadwingw, a sprowadzenie Krzyakw przynioso zagad plemionom pruskim skupionym nad Prego. Obszar zamieszkay przez Batw ulega stopniowemu kurczeniu, ale mocno trwa w dorzeczu Niemna3. Pierwsze zrby pastwowoci litewskiej powstay na pocztku XII wieku nad Niemnem, Wili i Mereczank4. Litwini i mudzini skupiali si wwczas na obszarze ponad 80 tys. km2. Terytorium to miao wyrany charakter dualistyczny i skadao si z tzw. kraju dolnego, czyli mudzi, pooonej na zachd od rzeki Niewiay i Auksztoty zwanej krajem grnym. Ta ostatnia dzielia si na ziemi litewsk, lec nad doln Wili, Dziewotwe, pooon po obu stronach rzeki witej, regionu Nalszczany usytuowanego na Pojezierzu Brasawskim i waciwej Auksztoty lecej w dorzeczu Niemna i grnej Wilii. Bliscy sobie Litwini i mudzini rnili si od siebie nieznacznie jzykiem oraz obyczajami. Natomiast bardziej odlegli od Litwinw i mudzinw byli na przykad Kurowie czy Letgalowie, z ktrych wyksztaci si w pniejszym czasie nard otewski (patrz: mapa 1). Umocnienie tworzcego si pastwa litewskiego sprzyjaa pomylna dla Litwy koniunktura polityczna. Silna dotychczas Ru wesza w okres dugoletniego rozbicia dzielnicowego, a po najedzie mongolskim (1231-1240) ulega rozprzeniu politycznemu. Osabienie Rusi, ktra poprzednio stanowia zagroenie dla plemion litewskich, zmienio diametralnie sytuacj i otworzyo drog do ekspansji litewskiej na wschd. Dotychczasowa strefa graniczna pomidzy plemionami litewskimi a wschodniosowiaskimi, ktra bya strzeona przez takie grody ruskie, jak Grodno, Nowogrdek, Horodec, Izasaaw, Misk, Barysw, ohojsk, Brasaw, przestaa by barier obronn. Zbrojne wyprawy litewskie zaczy dochodzi do Poocka, a nawet docieray do bogatego Pskowa i Nowogrodu. Organizowanie najazdw wymagao cisej wsppracy, a nastpnie integracji poszczeglnych plemion litewskich. Stanowio to gwn przyczyn do wytworzenia si wsplnoty pastwowej.

3 O ksztatowaniu si granicy etnicznej midzy ludami sowiaskimi a plemionami litewskimi w okresie poprzedzajcym uni polsko-litewsk interesujce studium zawdziczamy J. Jakubowskiemu. Prace te byy nadal kontynuowane przez badaczy litewskich, polskich i biaoruskich. Z polskich prac na uwag zasuguje klasyczne ju dzieo W. Wakara. W pracy autora powiconej przemianom narodowociowym zamieszczona jest bogata bibliografia. Por.: J. J a k u b o ws k i , Studia nad stosunkami narodowociowymi na Litwie przed Uni Lubelsk, Warszawa 1912; W. W a k a r , Rozwj terytorialny narodowoci polskiej, cz. III: Statystyka narodowociowa Kresw Wschodnich, Kielce 1917; P. E b e r h a r d t , Przemiany narodowociowe na Litwie, Przegld Wschodni 1997. 4 Pocztki Litwy zostay omwione w klasycznych dzieach polskich uczonych: A. Brucknera, L. Krzywickiego, H. owmiaskiego oraz litewskiego historyka i dziaacza politycznego P. Klimasa (1921). Bogata bibliografia powicona powstaniu a nastpnie umacnianiu si pastwowoci litewskiej zawarta jest midzy innymi w ksikach J. Ochmaskiego, J. Bardacha i H. Wisnera. Por.: J. B a r d a c h , O dawnej i niedawnej Litwie, Pozna 1988; A. B r c k n e r , Staroytna Litwa: Ludy i Bogi, Warszawa 1904; P. K l i m a s , Litwa jej mieszkacy i granice, Wilno 1919; Idem, Litwa staroytna, Wilno 1921; H. o w m i a s k i , Studia nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego, Wilno 1931; J. O c h m a s k i , Historia Litwy, Wrocaw 1982; H. Wi s n e r , Litwa: Dzieje pastwa i narodu, Warszawa 1999.

7

Mapa 1. 1. Batowie u schyku epoki plemiennej

rdo: J. O c h m a s k i , Historia Litwy, Wrocaw 1982, s. 36.

W rezultacie rywalizacji pomidzy poszczeglnymi przywdcami plemiennymi okoo 1238 roku do wadzy doszed Mendog uznawany za twrc pastwa litewskiego. Nie tylko zjednoczy kraj, ale rwnie rozpocz oywion dziaalno polityczn na forum midzynarodowym. Uwieczeniem jego dokona bya oficjalna koronacja na krla Litwy, ktra miaa miejsce w 1253 roku. W momencie koronacji pod jego zwierzchni wadz znalaza si prawie caa mud oraz historyczna Auksztota. W zasadzie cay obszar zamieszkay przez batyckich Litwinw zosta zjednoczony. Granice poudniowe pastwa Mendoga zbliyy si do Rajgrodu, Grodna i Nowogrdka, za na wschodzie objy ziemie krewsk i oszmiask. Mendog rozpocz oywion dziaalno dyplomatyczn. Stara si utrzyma poprawne stosunki z Zakonem Krzyackim. Bardziej agresywn polityk prowadzi na kierunku wschodnim. Stopniowo opanowa Brasaw, Grodno, Sonim, Nowogrdek, Niewie i Misk. W nastpnej fazie podbojw podporzdkowa sobie ziemie poock i witebsk. Pomimo usiowa nie udao mu si zaj Sucka i Piska oraz ziem pooonych na wschd od Miska. Mendog by wielkim wadc litewskim, ktry rozpocz wielkie zdobycze na wschodzie. Zainicjowa wielk ekspansj Litwy na ziemie ruskie. Konsekwencj byo wczenie w granice pogaskiego pastwa litewskiego obszarw chrzecijaskich zamieszkaych przez sowiask ludno obrzdku bizantyskiego. Podporzdkowana ludno ruska staa wyej pod wzgldem kultury od zwycizcw. Miao to swoje pozytywne i negatywne reperkusje. Z jednej strony dawao to moliwo korzystania z dorobku greckiej kultury chrzecijaskiej. Z drugiej za strony istniao potencjalne zagroenie roztopienia si nielicznego ywiou litewskiego w lepiej zorganizowanej spoecznoci ruskiej. Pomimo e8

rdzenna Litwa ya nadal w obrbie swoich tradycyjnych zwyczajw pogaskich, to jednak zacza ulega wpywom kultury prawosawnej i jzykom sowiaskim. mier tego monarchy bya pocztkiem walki o hegemoni i wadz. Po kilkudziesiciu latach destabilizacji do wadzy doszed przywdca duego formatu politycznego, a mianowicie Giedymin panujcy w okresie 1316-1341. Zapocztkowa on dynasti Giedyminowiczw. Przyj tytu krla Litwinw i Rusinw oraz ksicia mudzi. W sposb nadzwyczaj skuteczny kontynuowa zapocztkowan prze Mendoga polityk ekspansji na wschd oraz poudniowy wschd. Stopniowo opanowa ziemi bobrujsk, mohylewsk, pnocne Podlasie oraz Polesie. W wyniku kompromisowego porozumienia z Polsk wcza w skad Litwy Woy z Krzemiecem oraz cz Podola. Program polityczny Giedymina zmierza do podporzdkowania swojej wadzy kolejnych ksistw ruskich na wschodzie. By to nie tyle podbj, ale bardziej zbieranie, to jest jednoczenie ziem ruskich5. Po umocnieniu si na ziemi witebskiej i poockiej wschodnie rubiee pastwa litewskiego dotary do zachodniej Smoleszczyzny. Partnerskie stosunki czyy Giedymina z Pskowem i Nowogrodem Wielkim i Twerem. Wizao si to ze wzrastajc potg Moskwy za panowania Iwana Kality (1325-1340). Po wschodniej stronie granicy Litwy zacz si krystalizowa nowy orodek siy, ktry w pniejszym czasie zdeterminowa pooenie nie tylko na ziemiach ruskich, ale w caej Europie Wschodniej (patrz: mapa 2). Nastpc Giedymina zosta Olgierd, ktry walczc z potg krzyack dalej przesuwa granice Litwy w kierunku poudniowo-wschodnim. Stopniowo opanowa cae dorzecze Dniepru. Do Litwy przyczy Ziemi Kijowsk. Wschodnia granica Litwy dochodzia do Brianska i Kurska. Na poudniu za zbliya si do Hospodarstwa Modawskiego. Rwnoczenie Olgierd prbowa pokona i wyeliminowa Moskw. Wojska Olgierda dwukrotnie, w latach 1368, 1370, staway pod murami Kremla, ale miasto nie zostao zdobyte. Zawarto kompromisowy pokj midzy obu pastwami. Pomimo wielkich zdobyczy na wschodzie, dziki ktrym terytorium pastwa litewskiego wynoszce w 1263 r. 200 tys. km2, w 1341 r. 350 tys. km2, osigno w 1377 r. powierzchni 700 tys. km2, sytuacja pastwa litewskiego nie bya zbyt stabilna. W kolejnych pochodach wojska krzyackie docieray do Trok i Wilna, za na wschodzie zwycistwo wielkiego ksicia moskiewskiego Dymitra nad Tatarami chana Mamaja odniesione na Kulikowym Polu nad Donem w 1380 r. wskazywao, e po wschodniej stronie granicy Litwy powstaje grony rywal polityczny i militarny.Ekspansja Litwy na wschd zakoczya si penym sukcesem. Pisze o tym J. Ochmaski nastpujco: Trwajca z gr dwa stulecia walka Litwy z Rusi o granice polityczne zakoczya si ostatecznie okoo poowy XIII wieku triumfem Litwy. Powstae przed poow XIII wieku pastwo litewskie zjednoczyo pod swoj wadz wszystkie ziemie etnicznie litewskie i ogarno te ziemie etniczne mieszane litewsko-ruskie oraz terytorium przylege do rdzennej Litwy, zasiedlone przez Rusinw. Litwa wracaa w swe stare granice etniczne sprzed ekspansji ruskiej. Odzyskaa Brasaw, zaja ksistwo miskie, zawadna Nowogrdkiem i przynalecymi do tej dzielnicy grodami, wreszcie zaja nadniemeskie Grodno, w ktrym w XII wieku siedzieli ruscy ksita. Odzyskanie opanowanych przez Ru terenw etnicznie litewskich oraz mieszanych dotd litewsko-ruskich, wreszcie rozcignicie wadztwa nad przylegymi ziemiami etnicznie ruskimi miao dla modego, nieokrzepego pastwa litewskiego wane znaczenie: wzmogo jego potencja militarny i gospodarczy, rozszerzao podstaw do dalszej ekspansji politycznej na Ru. Por.: J. O c h ma s k i , op.cit., s. 24-25.5

9

Mapa 2. Rozwj terytorialny Litwy w XIII i XIV wieku

rdo: Vidurami istorijos atlasas Leidykla, Vilnius, 1997, s. 14.

W cigu drugiej poowy XIII i pierwszej poowy XIV wieku, czyli w okresie zaledwie stu lat w czasie panowania Mendoga, Giedymina i Olgierda powstao potne pastwo litewskie. Jego wschodnie granice przesuny si o 500 km na wschd. Przeksztacio si z etnicznego pastwa Litwinw w rozlege mocarstwo europejskie. Miao ono charakter dualistyczny, w tym cz zachodnia, etnicznie litewska, stanowia jedynie kilkanacie procent oglnego terytorium pastwa. W takiej sytuacji Litwa bya w stanie narzuci swoj dominacj polityczn i militarn. Nie miaa jednak moliwoci zmiany oblicza cywilizacyjnego opanowanego obszaru. Wprost przeciwnie rozpocz si powolny proces ruszczenia si elity litewskiej w otoczeniu sowiaskim. Panowanie litewskie byo korzystne dla obu stron, gdy przynosio stabilizacj i chronio miejscow ludno przez realnym zagroeniem tatarskim. Po mierci Olgierda pastwo litewskie stao przed trudnym dylematem politycznym. Pooenie midzy Zakonem Krzyackim, Polsk a Moskw wymagao wybrania sojusznika. W dodatku granica wschodnia Litwy bya zagroona ze strony wzmacniajcej si Moskwy. Obszarem spornym bya Ziemia Smoleska. Oba pastwa rywalizoway o jej podporzdkowanie. Granice polityczne ulegay w tym rejonie staym przesuniciom. Natomiast obszary pooone bardziej na poudnie bdce przed inwazj mongolsk w granicach Rusi Kijowskiej byy atwe do opanowania. W tym wic kierunku miaa miejsce dalsza ekspansja litewska. Granice Litwy zbliyy si do Morza Czarnego i zetkny si z posiadociami chanatu krymskiego. Za panowania Witolda terytorium litewskie osigno swoje maksimum. Pod zwierzchnictwem Litwy znalazo si terytorium

10

liczce 930 tys. km2. Litwa staa si jednym z najwikszych pastw europejskich6 (patrz: mapa 3).Mapa 3. Polska za Jagiellonw

rdo: J. N a t a n s o n - L e s k i , Rozwj terytorialny Polski: Od czasw najdawniejszych do okresu przebudowy pastwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964, s. 137.

Dalsze wydarzenia zwizane z uni polsko-litewsk chrztem Litwy oraz koronowaniem Jagiey na krla Polski s do znane i nie wymagaj omwienia7. Miay one rwnie wpyw na dalsze losy granic wschodnich Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Granica ta stopniowo stawaa si rubie, ktrej obrona staa si rwnie obowizkiem Polski. Musiao to zmieni diametralnie stosunki midzy Krakowem a Moskw. W okresie panowania Witolda Litwa nie tylko rozszerzya swoje granice, ale rwnie wzmocnia jedno polityczn pastwa, czc pod swoj wadz prawie wszystkie ksistwa udzielne: witebskie, poockie, nowogrodzko-siewierskie, uckie na Woyniu, kijowskie, a nawet smoleskie,6 Informacje o formowaniu i przesuwaniu si granic politycznych Litwy w poszczeglnych okresach historycznych zawarte s w wielu ksikach powiconych dziejom Litwy. Brakuje natomiast w polskiej literaturze przedmiotu uj przegldowych pokazujcych przemiany w ujciu geograficznym od momentu powstania pastwowoci litewskiej do koca XX wieku. Problematyk t zajmuje si historyk litewski . Laurinaviius. W jzyku polskim ukaza si jedynie jego krtki syntetyczny artyku. Specjalist w tym zakresie jest rwnie geograf litewski S. Vaiteknas, ktry midzy innymi okreli wielko terytorialn Litwy dla wielu przekrojw czasowych od 1263 do 1998 roku. Por.: . La u r i n a v i i u s , Lietuvos-Soviet Rusijos aikos sutartis 1920 m, Vilnius 1992; I d e m, Wschodnia granica Litwy, Kurier Wileski 5 VI 1999, nr 121; S. V a i t e k n a s , Lietuvos tieritorija ir gyventojai, Vilnius 1998. 7 Wiele informacji o chrystianizacji Litwy i wpywie katolicyzmu na wiadomo narodow Litwinw zamieszczono w ksice M. Kauskiego. Por.: I d e m , Litwa: 600-lecie chrzecijastwa 1387-1987, London 1987.

11

ustanawiajc podporzdkowanych sobie namiestnikw. Witold nie tylko zdoby ponownie Smolesk, ale rwnie wczy do Litwy Ksistwo Wiaziemskie. W pniejszym okresie, po mierci Witolda, polityka polsko-litewska zostaa ograniczona do obrony jedynie stanu posiadania. To te stawao si coraz trudniejsze. Kazimierz Jagielloczyk zosta przymuszony do zawarcia z Moskw ukadu bdcego w zasadzie rezygnacj z wszelkiej dalszej ekspansji na Rusi. Traktat zawarty w 1449 r. uznawa pen rwnorzdno prawno-polityczn Moskwy i Wilna. Zosta on szybko wykorzystany przez Moskw jako droga do dalszych zdobyczy i sta si przeomem midzy epok dominacji litewskiej a faz rosncej szybko przewagi moskiewskiej, ktra ostatecznie w 1480 r. pozbya si zwierzchnictwa tatarskiego. Pierwsze zdobycze uzyskaa Moskwa w trakcie wojny w latach 1492-1494. Wielkie Ksistwo Litewskie utracio Ksistwo Wierchowskie, lece w dorzeczu Oki oraz Wiamie. Dalsze bardziej ju dotkliwe straty terytorialne Litwa poniosa w wyniku kolejnej przegranej wojny. Zdobycze Moskwy zostay usankcjonowane traktatem zawartym w 1503 roku. Utracono na rzecz Moskwy pnocn i wschodni cz Ziemi Smoleskiej: Wieli, Toropiec, Bia, Dorohobu, nastpnie ca wielk dzielnic czernichowsko-siewiersk: Briask, Storodub, Trubeck, Nowogrd Siewierski, Lubecz, Czernihw, Putywl, Rylsk oraz pnocne skrawki ziemi Poockiej i Witebskiej oraz poudniow cz Mcisawskiej. Utrata dorzecza Desny gwnego lewego dopywu Dniepru stanowia powane zagroenie dla Kijowa8. Dalsze plany Moskwy zmierzay do opanowania Smoleska. Pomimo klski poniesionej pod Orsz w 1514 r. wojska moskiewskie zdobyy miasto. Utrata Smoleska miaa nie tylko istotne znaczenie prestiowe, ale i strategiczne, gdy poprzez uzyskanie tzw. wrt bramy smoleskiej zagroona bya caa Biaoru. Pomimo e Litwa formalnie nie zaakceptowaa utraty Smoleska, to jednak odzyskanie miasta stawao si w wczesnych uwarunkowaniach politycznych nierealne. W rezultacie postanowie Unii Polsko-Litewskiej (1569) zawartych w Lublinie nastpiy zmiany polityczno-administracyjne midzy Koron a Wielkim Ksistwem Litewskim. Wojewdztwo woyskie z uckiem oraz cae ziemie ukraiskie z Kijowem stay si czci Korony. Ulega znacznej redukcji granica midzy Wielkim Ksistwem Litewskim a posiadociami moskiewskimi. Rozcigaa si po Unii Lubelskiej od Lubecza pooonego nad rodkowym Dnieprem do Sabiea usytuowanego na pnocy przy granicy z Liwoni W granicach Litwy by nadal Homel, Mohylew, Mcisaw i Witebsk9. W rezultacie decyzji inkorporacyjnych podjtych przez wspomniany sejm obradujcy w Lublinie obszar Wielkiego Ksistwa Litewskiego zmniejszy si do 320 tys. km2. Do momentu zawarcia Unii Lubelskiej waciwa Polska, czyli Korona, nie miaa8 Problematyce tej powicona jest obszerna ksika J. Natansona-Leskiego (1964), w ktrej omwiono rozwj terytorialny Polski, a nastpnie pastwa polsko-litewskiego do przeomu lat 60. i 70. XVI wieku. Por.: I d e m, Rozwj terytorialny Polski: Od czasw najdawniejszych do okresu przebudowy pastwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964. 9 Wedug danych zawartych w ksice S. Vaiteknasa na tym terytorium skupiao si wwczas 1,7 mln ludnoci. Gsto zaludnienia wynosia 5,6 osb na 1 km2. Ludno jzyka litewskiego obejmowaa 46% oglnego zaludnienia. Por.: Idem, Lietuvos tieritorija ir gyventojai, Vilnius 1998.

12

wsplnej granicy z Moskw. Po przyczeniu za Ziemi Kijowskiej zaistniao rozgraniczenie polsko-moskiewskie, ktre stao si powodem mocniejszego wsparcia politycznego i militarnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego przez stron polsk w jej walce z Moskw. Po zawarciu Unii Lubelskiej napr Moskwy na wschodni granic Wielkiego Ksistwa Litewskiego nie ustawa. Zagroenie trwao a do odwetowych wypraw Stefana Batorego (1579-1581). Pokonana i upokorzona Moskwa na podstawie rozejmu zawartego w Jamie Zapolskim (1582) bya zmuszona odda Litwie utracone przez ni w 1563 r. wojewdztwo poockie (16,3 tys. km2). Ponadto zrzeka si swych da wobec Inflant i Wielia. Na pocztku XVII wieku Moskwa wesza w okres kryzysu politycznego (tzw. smuty) wywoanego walk o wadz na Kremlu. Wykorzystaa to Rzeczypospolita, rozpoczynajc w 1609 r. wojn z Moskw. Dziaania wojenne poza przejciowym zajciem Moskwy day moliwo odzyskania przez Litw utraconego w 1514 r. Smoleska. Podpisany w 1619 r, rozejm w Deulinie oddawa Litwie ziemie: smolesk, czernichowsk i siewiersk. Nowa wojna midzy Rzeczypospolit a Moskw wybucha w 1632 r. Wojska moskiewskie prboway zdoby Smolesk. Rzeczypospolita po zwyciskiej wojnie zmusia Moskw do podpisania pokoju w 1634 r. w Polanowie, ktry potwierdzi warunki rozejmu w Deulinie. Byy to ostatnie konflikty militarne, w ktrych przewag posiadaa Rzeczypospolita. Od tego momentu ziemie litewskie byy ju stale zagroone ekspansj moskiewsk, a granice midzy Wielkim Ksistwem Litewskim a Moskw przesuway si na zachd. Brzemienne wydarzenia miay miejsce w 1655 r., kiedy to wykorzystujc osabienie Rzeczypospolitej wywoane wojn ze Szwecj i powstaniem Chmielnickiego w tyme roku, nastpi najazd wojsk moskiewskich na Litw. Zosta zniszczony Misk oraz zdobyte Wilno, ktre byo okupowane przez sze lat. Wojna midzy Rzeczypospolit a Moskw trwaa kilkanacie lat i zakoczya si rozejmem zawartym w 1667 r. w Andruszowie, ostatecznie usankcjonowanym tzw. wiecznym pokojem podpisanym w 1686 r. (tzw. traktat Grzymutowskiego). Rzeczypospolita utracia na rzecz Rosji nie tylko Ziemi Smolesk i Czernihowsko-siewiersk, ale rwnie Zadnieprze wraz z Kijowem, ktry mia by po dwch latach zwrcony, ale ostatecznie pozosta w granicach Rosji. Uksztatowaa si nowa wschodnia granica Litwy, ktra przetrwaa do 1772 roku, czyli blisko sto lat. Oddzielaa ona dwa pastwa, ktrych pozycja polityczna ulegaa diametralnej zmianie na scenie europejskiej. Rzeczypospolita stawaa si stopniowo protektoratem rosyjskim. Niemniej formalnie bya pastwem suwerennym i terytorialnie rozlegym, liczcym 733 tys. km2 powierzchni. Wielkie Ksistwo Litewskie obejmowao wwczas 304,4 tys. km2. Z pewnym przyblieniem mona przyj, e obejmowao terytorium caej wspczesnej Litwy i Biaorusi, za granica wschodnia Wielkiego Ksistwa Litewskiego bya zbliona do dzisiejszej granicy biaorusko-rosyjskiej. W rezultacie I rozbioru Rzeczypospolitej Wielkie Ksistwo Litewskie utracio 92 tys. km2. Do Rosji wczono ziemi mcisawsk, mohylewsk, homelsk oraz czciowo witebsk i poock. Nowe granica wschodnia przebiegaa wzdu Dwiny, a nastpnie rozgraniczeniem midzy dorzeczem Berezyny i Dniepru w pobliu Rohaczewa i Rzeczycy. Straty w wyniku II rozbioru byy jeszcze bardziej bolesne. W skad Rosji wczono ziemi misk, bobrujsk i suck, Polesie z13

Piskiem i Turowem. Stanowio to cznie 118 tys. km2. Cz zachodnia Wielkiego Ksistwa Litewskiego o powierzchni 132 tys. km2 zostaa wczona do Rosji, a czciowo do Prus, w trakcie III rozbioru (1795). Granica midzy Rosj a Prusami zostaa wytyczona wzdu Niemna i dochodzia do Bugu w rejonie Drohiczyna. Kolejne zmiany terytorialne wizay si z postanowieniami Kongresu Wiedeskiego. Wczono wwczas do Rosji centraln Polsk z Suwalszczyzn. Cae terytorium Wielkiego Ksistwa Litewskiego znalazo si w skadzie Cesarstwa Rosyjskiego, ktre podzielio go na gubernie: grodziesk (38,6 tys. km2), kowiesk (40,3 tys. km2), misk (91,4 tys. km2), mohylewsk (48,0 tys. km2), wilesk (42,0 tys. km2), witebsk (44,1 tys. km2). Przez nastpne sto lat w wiadomoci miejscowej szlachty, a ta jedynie kultywowaa tradycje przeszoci istniao Wielkie Ksistwo Litewskie w granicach przedrozbiorowych z 1772 r. Miao to jednak jedynie znaczenie symboliczne, gdy stanowio integraln cz Cesarstwa Rosyjskiego w czasie I wojny wiatowej w 1915. Zachodni cz byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego zajy wojska niemieckie. Utworzono wwczas zarzd wojskowy Litwy tzw. Ober-Ost liczcy 109,8 tys. km2, ktry dzieli si na sze okrgw (biaostocki, grodzieski, kurlandzki, litewski, suwalski i wileski). W nastpnym roku poczono wileski z suwalskim, a biaostocki z grodzieskim. Poczenie za w 1917 r. wilesko-suwalskiego z litewskim doprowadzio do stworzenia jednostki terytorialnej o powierzchni 63,3 tys. km2, do ktrej na pocztku 1918 r. wczono okrg biaostocko-grodzieski. Powsta obszar administracyjny kierowany przez okupacyjne wadze niemieckie obejmujcy cznie 89,7 tys. km2. Zmiany te wynikay midzy innymi z braku sprecyzowanych koncepcji co do przyszoci okupowanych przez Niemcw ziem litewskich, polskich i biaoruskich. Powstaway rnorodne scenariusze terytorialne, na ktrych status Litwy i jej granice byy obiektem rozwaa niemieckiego sztabu generalnego, ktry analizowa potencja polityczny i demograficzny miejscowych Polakw, Litwinw i Biaorusinw10. Klska Niemiec i wycofanie si armii niemieckiej z okupowanych terenw zmienio diametralnie sytuacj zarwno na etnicznych obszarach litewskich, jak i na tych, w ktrych przewaaa ludno polska i biaoruska. Pojawiy si trzy siy polityczne, ktrych cele byy cakowicie rozbiene. Pierwsz z nich byy narodowe siy litewskie, zmierzajce do utworzenia niepodlegego pastwa, posiadajcego najbardziej korzystne granice wschodnie11. Drug opcj przyszoci reprezentowali Polacy, ktrzy zamierzali odtworzy wsplnot pastwow polsko-litewsk, wzgldnie, jeeli to bdzie niemoliwe, przyczy do Polski mieszaneZnany badacze litewski Z . Zinkeviius wyda w jzyku rosyjskim obszern ksik na temat ksztatowania si zasigw lingwistycznych i narodowociowych na pograniczu litewsko-biaoruskim. Stara si okreli ich wpyw na rozstrzygnicia polityczne podejmowane przez Rosjan i Niemcw oraz analizowa stosunki midzy miejscowymi Litwinami, Polakami i Biaorusinami. Dzieo to pomimo wyranej tendencyjnoci i nacjonalistycznej retoryki jest wanym kompendium wiedzy faktograficznej. Zawiera bogat literatur przedmiotu w jzyku litewskim, polskim i rosyjskim. Por. I d e m, : Mokslo ir enciklepedij leidykla, Vilnius 1996. 11 Pogldy strony litewskiej zostay zaprezentowane w opracowaniu P. Klimasa. Por.: I d e m, Litwa jej mieszkacy i granice, Wilno 1919.10

14

narodowociowo obszary, w ktrych element polski by liczny i dobrze zorganizowany12. Trzeci si bya bolszewicka Rosja, dla ktrej terytorialne rozgraniczenia polityczne byy mniej istotne. Gwnym celem byo zsowietyzowanie caego obszaru i utworzenie republik podporzdkowanych Moskwie. Na etnicznej Litwie do wadzy doszy stosunkowo szybko narodowe siy litewskie, ktrych celem gwnym byo opanowanie Wilna oraz Wileszczyzny. Kwestia ta nie bya atwa, gdy po odparciu Bolszewikw tereny te zostay zajte przez wojsko polskie. Na skutek interwencji litewskiej przedstawiciele Ententy zaczli dy do ustalenia polsko-litewskiej linii demarkacyjnej, ktra zlikwidowaaby potencjalny konflikt midzy obu narodami. Komisja do spraw polskich wystpia na konferencji pokojowej w Wersalu z kilkoma wariantami linii rozgraniczajcej, ktre pozostawiay Wilno po stronie polskiej. Rozpoczy si pertraktacje polsko-litewskie. Delegacja polska wystpia z propozycj, aeby rozgraniczenie przebiegao od Olity przez Stokliszki-KoszedaryCzabiszki-Szyrwinty. Natomiast Litwini zaproponowali lini demarkacyjn wzdu linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg, z tym e linia ta byaby po stronie polskiej. Poniewa rozmowy nie przyniosy rozwizania kompromisowego przedstawiciele Ententy zaproponowali tymczasow lini demarkacyjn midzy Polsk a Litw, ktra zostawiaa Suwalszczyzn z wyjtkiem Augustowa w posiadaniu litewskim, za sam lini poudnikow wytyczono w przyblieniu o 5 km na zachd od linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg. Strona polska nie zaakceptowaa tej propozycji13. Wycofanie si wojsk niemieckich zostao wykorzystane przez Polakw, ktrzy znacznie przesunli si na zachd. Rwnoczenie wystpili o wyznaczenie nowej linii demarkacyjnej przebiegajcej od granicy Prus Wschodnich wzdu pnocnej granicy powiatu suwalskiego a do wsi Berniki, a dalej na wschd przez odzieje i Sereje do Niemna. Nastpnie miaa biegiem rzeki dochodzi do Olity, a stamtd przez Stokliszki, ymory oraz Wileje pooone midzy Szyrwintami a Wikomierzem. W celu doprowadzenia do porozumienia wadze Ententy zaproponoway obu stronom now linie demarkacyjn. Przygotowa j sztab marszaka E. Focha, ktry 18 VII 1919 r. przedstawi odpowiedni projekt. Przyja ona nazw linii Focha. Rozgraniczenie to zaczynao si na poudnie od Wisztyca przy granicy Prus Wschodnich. Pozostawiao po stronie polskiej Wiajny, za po litewskiej Lubowo, nastpnie wytyczono na pnoc od Puska, pnocnym skrajem jeziora Gaadu, na wschd od Bernikw do rzeki Marychy, dalej wzdu tej rzeki oraz rzeczki Igorki a do jej ujcia do Niemna. Po przekroczeniu Niemna miaa przebiega dwanacie kilometrw na pnocny zachd od linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg. Warto12 Polonizacja ludnoci litewskiej i biaoruskiej Wileszczyzny staa si jedn z przyczyn powika geopolitycznych, jakie miay miejsce w XX wieku. Por.: M. K o w a l s k i , Wileszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku [w:] Problematyka geopolityczna ziem polskich, red. P. E b e r h a r d t , Warszawa 2008, s. 267-296. 13 Problematyka pertraktacji polsko-litewskich na temat linii demarkacyjnej oddzielajcej dwa pastwa zostaa przedstawiona na podstawie ksiki P. ossowskiego. Por.: I d e m, Konflikt polskolitewski 1918-1920, Warszawa 1996.

15

tu doda, e rozgraniczenie na Suwalszczynie okazao si trwae. Istniao przez cay okres midzywojenny i nastpnie zostao przywrcone w 1945 r. i trwa do dzisiejszego dnia. Natomiast linia Focha od Niemna do Dyneburga obecnie jest jedynie niezrealizowanym dokumentem historycznym. Strona polska praktycznie do tych decyzji nie dostosowaa si. Wizao si to bowiem z koniecznoci wycofania oddziaw polskich o kilkanacie kilometrw na wschd. Sytuacja staa si politycznie patowa, a militarnie napita. W nastpnym okresie na stosunki polsko-litewskie wpywa przebieg walk na froncie polsko-bolszewickim i prby strony bolszewickiej, ktra usiowaa doprowadzi do wcignicia wojsk litewskich do otwartej wojny z Polsk. Litwa formalnie zachowaa neutralno, lecz sprzyjaa i pomagaa Bolszewikom. Nie zdawa sobie sprawy rzd litewski, e w przypadku klski Polski los pastwa litewskiego byby przesdzony i staaby si ona republik sowieck. W maju 1920 r. rozpoczy si w Moskwie oficjalne rokowania midzy rzdem litewskim i bolszewickim14. Stronie litewskiej chodzio o uznanie pastwa litewskiego i uzyskanie akceptacji na korzystn dla Litwy granic wschodni. Pertraktacje trway dugo i zakoczyy si podpisanym 12 VII 1920 r. traktatem. W trakcie rozmw starano si ustali przebieg granic od Suwalszczyzny a po Dwin. Reprezentanci Litwy postulowali przyjcie jako podstawy kryterium religijnego. Obszary o dominacji ludnoci rzymskokatolickiej powinny zosta wedug delegatw litewskich przyczone do Litwy. Wysuwano uzasadnienia historyczne. Argumentowano, e w momencie chrystianizacji Litwy (1387 r.) ich ssiedzi, tzn. Sowianie wschodni, byli ju wyznania bizantyskiego. Ludno za litewska przyja katolicyzm. Przedstawiciele bolszewickiej Rosji udowadniali, e przewaajca cz wschodniej Wileszczyzny zatracia jzyk litewski i nie poczuwa si do narodowoci litewskiej. Stronie bolszewickiej zaleao jednak na wspdziaaniu Litwy z Moskw i ostateczny werdykt by sukcesem strony litewskiej. Przysza granica litewsko-sowiecka pozostawiaa Wilno, Grodno, Brasaw, Postawy, Smorgonie, Oszmiane i Lide po stronie litewskiej. Granica zaczynaa si nad Biebrz w pobliu Sztabina, za koczya si nad Dwin na pnoc od Brasawia. Na zaczonej mapie zamieszczonej w ksice S. Vaitkunasa przedstawiono przebieg tej granicy (patrz: mapa 4). Naley zwrci jedynie uwag, e na mapie tej Augustw i Suwaki zostay wczone do pastwa litewskiego. W traktacie za byo zaznaczone, e na odcinku suwalskim granica bdzie ustalona w odrbnym porozumieniu midzy stron polsk a litewsk, Nie jest to wszystko do istotne, gdy ustalona granica w Moskwie nigdy nie staa si rzeczywistoci polityczn. Nawet po opanowaniu przez ZSRR Litwy w 1940 r. strona sowiecka nie traktowaa powanie tego obustronnego14 O rokowaniach litewsko-bolszewickich w Moskwie i ostatecznym porozumieniu granicznym ustalonym 12 lipca 1920 r. wiele informacji zawieraj opracowania niemieckiego badacza W. Essena (1929) oraz . Laurinaviiusa (1990) i P. ossowskiego (1996). Por.: W. E s s e n , Lietauens Grenzen, Zeitschrift fr Geopolitik, 1929, z. 9, s. 771-776; . La u r i n a v i i u s , Lietuvos-Soviet Rusijos aikos sutartis 1920 m, Vilnius 1992; P. E b e r h a r d t , Polska granica wschodnia 1939-1945, Warszawa 1992.

16

porozumienia. Nie miao ono rwnie znaczenia dla strony polskiej, ktra traktat ten odrzucia jako niezgodny z prawem midzynarodowym.Mapa 4. Granice Litwy wedug traktatu moskiewskiego z dnia 12 lipca 1920 roku

rdo: S. V a i t e k n a s , Lietuvos tieritorija ir gyventojai, Vilnius 1998, s. 48.

Bezporednio po podpisaniu traktatu Wilno zostao zajte przez Bolszewikw. Nie tylko nie zostao oddane Litwinom, wrcz przeciwnie, przystpiono do przygotowa zmierzajcych do podbicia Litwy. Klska Bolszewikw pod Warszaw oraz odparcie ich za Niemen zmienio diametralnie sytuacj polityczn. Wojsko polskie dotaro do linii Focha na Suwalszczynie. Starcia zbrojne polskolitewskie utrudniay kompromis satysfakcjonujcy obie strony. Zwaszcza e zarwno Polacy, jak i Litwini nie chcieli zrezygnowa z Wileszczyzny i Suwalszczyzny. Niemniej 16 IX 1920 r. rozpoczy si rokowania. Pocztkowo miay miejsce one w Kalwarii i dotyczyy uznania linii Focha na Suwalszczynie. Nie przyniosy one zadowalajcego rezultatu. Dlatego te postanowiono kontynuowa pertraktacje. Rozpoczy si one 30 IX 1920 r. w Suwakach i zakoczyy si podpisaniem umowy, ktra do tej pory jest odmiennie interpretowana przez historykw polskich i litewskich. Ustalaa ona lini demarkacyjn, ktra nie przesdzaa definitywnie przynalenoci politycznej spornych terytoriw. Wyznaczona linie przebiegaa na Suwalszczynie wzdu linii Focha, nastpnie Niemnem do Uciechy i rzeczki Mereczanki, dalej jej biegiem a do Oran, przy czym miasto zostawao po stronie litewskiej, a stacja kolejowa po polskiej, potem wzdu traktu Orany-Bartele-Poturce-MontwiliszkiEjszyszki-Podzitwa-Bastuny, z tym e stacja kolejowa w Bastunach zostaa po stronie polskiej. Z przebiegu ustalonej linii dochodzcej do Bastun wynikao17

jednoznacznie, e Wilno pozostanie po stronie litewskiej. Byo to pniej wykorzystywane przez Litw dla celw propagandowych, gdy pniejsze dziaania rzdu polskiego wskazyway jednoznacznie na pogwacenie przez Polakw umowy suwalskiej zawartej przez obie strony 7 X 1920, jak i innych porozumie dwustronnych (patrz: mapa 5).Mapa 5. Polsko-litewskie linie demarkacyjne (1919-1920)

rdo: P. o s s o w s k i , Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Warszawa 1996, s. 252.

Nastpn faz konfliktu granicznego polsko-litewskiego by tzw. bunt oddziaw gen. L. eligowskiego i opanowanie przez niego Wilna. Po zajciu miasta rozpoczto organizowanie tzw. Litwy rodkowej, mini pastewka majcego swoje granice i godo pastwowe. Sprawa stana na forum Ligi Narodw, ktre18

prboway rozstrzygn spr drog pokojow. Nie przynioso to rezultatu, gdy rozpoczy si dziaania militarne midzy Litw a tzw. Litw rodkow. Wojsku litewskiemu nie udao si odzyska Wilna, za kolejne prby mediacji ze strony Ligi Narodw te zakoczyy si niepowodzeniem. Rwnoczenie strona polska zamierzaa znale rozwizanie kompromisowe. Z jednej strony odya koncepcja poczenia Polski i Litwy uni pastwow. Umoliwioby to zwrot caej szeroko ujtej Wileszczyzny a po granic ustalon w traktacie ryskim kowieskiej Litwie. Coraz bardziej realne stawao si jednak wczenie Wilna do Polski. W takiej sytuacji zamierzano przesun maksymalnie na zachd granic polskolitewsk, aby zapewni Wilnu odpowiednie zaplecze. Dowodem tych projektw s dwie mapy powstae w tym czasie autorstwa M. wiechowskiego i S. Niekrasza (patrz: mapy 6 i 7). Jedna z nich ukazuje federacj polsk litewsk, druga za odrbny status obu pastw z granic midzy nimi okrelon na zasadach etnicznych15. Byo ju wiadomo, e adna z tych propozycji nie zostanie zaakceptowana przez stron litewsk.Mapa 6. Projekt federacji polsko-litewskiej z 1921 roku

rdo: M. wi e c h o w s k i , S . N i e k r a s z , The Political Position on the coast of the Baltic sea in the case of the federation Lithuania with Poland, Warsaw 1921, s. 2.

15 Wedug pierwszej z tych koncepcji miaaby powsta Wielka Litwa liczca 95 tys. km2 i zamieszkaa przez 3,6 mln mieszkacw (w tym Litwinw 41%, Polakw 31% oraz pozostaych 28%). Przy wyodrbnieniu za Litwy etnograficznej obszar tego pastwa obejmowaby jedynie 45 tys. km2 o zaludnieniu 1,8 mln mieszkacw (w tym Litwinw 77%, Polakw 6% oraz pozostaych 17%).

19

Trwajcy konflikt zbrojny midzy oddziaami litewskimi a formacjami podporzdkowanymi gen. L. eligowskiemu zakoczy si ostatecznie rozejmem podpisanym 29 XI 1920 r. o przynalenoci politycznej tzw. Litwy rodkowej zadecydowa sejm wileski wybierany przez miejscow ludno. Podj on 20 II 1922 r. uchwa o wcieleniu Wileszczyzny do Polski. Werdykt ten potwierdzi polski Sejm Ustawodawczy uchwa z dnia 6 IV 1922. Dotychczasowa linia demarkacyjna staa si granic pastwow. Rozgraniczenia to przedzielone wskim pasem neutralnym nie byo spokojne. Dochodzio do staych incydentw, ktre przynosiy obustronne ofiary. Gwnie starcia zachodziy w czci centralnej pasa neutralnego oddzielajcego oba pastwa16.Mapa 7. Rozdzia etnograficzny Polski i Litwy wg projektu z 1921 roku

rdo: M. wi e c h o w s k i , S . N i e k r a s z , On the case of Partition of Lithuania followed by the incorporation of the Polish part of Lithuanian lands to Poland, Warsaw 1921, s. 3.

Po ostatecznie przeprowadzonej delimitacji granica midzy Polsk a Litw na odcinku midzy Niemnem na poudniu a terytorium otewskim w rejonie Dyneburga przechodzia w pobliu nastpujcych miejscowoci: Lipuny,O podziale pasa neutralnego i incydentach zachodzcych wzdu granicy obszerny artyku napisa P. ossowski. Por.: I d e m, Ostatni akt ksztacenia granic drugiej Rzeczypospolitej Podzia pasa neutralnego pomidzy Polsk a Litw w lutym 1923, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1992, t. 37, s. 27-39.16

20

Druskieniki, Liszkowo, Pchacze, Przeaje, Olkieniki, midzy Rudziszkami a Drabunikami oraz midzy Surmiliszkami a Trokami, nastpnie na zachd od Dukszt, na wschd od Munik, obok Giedroj, Dubinek i Janiszek, dalej w pobliu yngaman, Kozaczyzny, Dukszt i na zachd od stacji kolejowej Turmont dochodzia ona do granicy otewskiej17. Rzd Litewski granicy polsko-litewskiej nie uzna. Mia poparcie caego narodu litewskiego, ktry uwaa, e granica zostaa narzucona si, a historyczna stolica Litwy Wilno zostao bezprawnie okupowane18. Oba pastwa nie nawizay stosunkw dyplomatycznych. Dopiero w rezultacie ultimatum strony polskiej stosunki te w 1938 r. zostay nawizane. Problem granicy wschodniej Litwy, jak i istnienia niepodlegego pastwa litewskiego pojawi si w trakcie podpisywania zowieszczego paktu midzy Ribbentropem a Mootowem w dniu 23 VIII 1939 roku w Moskwie, a nastpne zosta ten pakt zmodyfikowany kolejnym porozumieniem o przyjani i granicach zawartym 28 IX 1939 r. w Moskwie midzy Zwizkiem Sowieckim a III Rzesz Niemieck, w trakcie kolejnej wizyty Ribbentropa. W pierwszym z nich Litwa miaa by wczona do strefy niemieckiej, w drugim za znalaza si w strefie sowieckiej. Rwnoczenie oba ukadajce si mocarstwa uznay prawo Litwy do odzyskania regionu wileskiego. Wadze sowieckie po opanowaniu drog zbrojn w kocu wrzenia wschodniej Polski w tym Wilna rozpoczy pertraktacje ze stron litewsk. Rezultatem tych rozmw by litewsko-sowiecki ukad o wzajemnej pomocy podpisany 10 X 1939 r. w Moskwie. Ustala on zwrot Wilna i obwodu wileskiego Litwie. W zamian rzd litewski wyrazi zgod na zainstalowanie na terytorium Litwy wojskowych baz sowieckich. Ukad, chocia nawizywa do traktatu litewsko-bolszewickiego z dnia 12 VII 1920 r., to jednak nie przywraca granic przewidzianych tym traktatem. Zwrcone terytorium byo znacznie mniejsze. Obejmowao ono pas przylegy do granicy o dugoci okoo 200 km. Zaczyna si na poudniu przy stacji Orany i dochodzi do granicy z otw. W czci pnocnej i poudniowej by szerokoci okoo 20 km, za w czci centralnej, w ktrej byo usytuowane Wilno rozszerza si do 70 km. Do Litwy przyczono midzy innymi na poudniu Orany, Olkieniki, Ejszyszki, na pnocy Dukszty, Ignalino i Nowe wiciany. Najcenniejsze byy obszary wok Wilna. W zasadzie cay powiat wilesko-trocki wczono do Litwy z takimi miejscowociami jak: Landwarw, Nowa Wilejka, Rudziszki, Niemenczyn i Podbrodzie. Uzyskany przez Litw obszar wynosi 6880 km2. Po utracie Kraju Kajpedzkiego pastwo litewskie w 1939 r. liczyo 52 822 km2. Po nabytkach uzyskanych w padzierniku 1939 r. terytorium pastwa litewskiego wynosio 59 702 km2, czyli si zwikszyo o 13%. Na uzyskanym terytorium przewaaa ludno narodowoci polskiej, ktra stanowia okoo 60% zaludnienia. Litwini stanowili zaledwie 6% ogu mieszkacw (patrz: mapa 8).Mapa 8. Litwa w latach 1939-1940 Dokadne omwienie przebiegu granicy polsko-litewskiej wraz z dokadn map zawarte jest w ksice autorstwa S. Gorzuchowskiego. Por.: Idem, Granica polsko-litewska w terenie, Warszawa 1928. 18 Problematyka Wileszczyzny (wg terminologii litewskiej tzw. wschodniej Litwy) staa si po odzyskaniu niepodlegoci w 1989 r. obiektem wszechstronnych studiw uczonych litewskich rnych specjalnoci (politologw, historykw, geografw i socjologw). Por.: Litevos Rytai, red. K. Ga r v a , L. G r u m a d i e n , Vilnius 1993.17

21

rdo: Mokyklinis Lietuvos Istorijos Atlasas, Vilinius 1997, s. 23.

Zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mootow w poowie 1940 r. wadze sowieckie podjy decyzj o wczeniu Litwy do ZSRR. Wystosowano odpowiednie ultimatum i bez czekania na odpowied armia sowiecka przekroczya nie tak dawno ustalon granic i zaja cay kraj. Pastwo litewskie po 20 latach istnienia utracio niepodlego19. Rada Najwysza ZSRR przyja 3 VIII 1940 roku Litw w skad Zwizku Sowieckiego. Rwnoczenie zaakceptowaa wniosek Rady Najwyszej Biaoruskiej SRR o przekazaniu Litewskiej SSR niewielkich obszarw przygranicznych w pobliu Hoduciszek, Ostryny, Raduca, wician i Woronowa. Terytorium przekazane liczyo 2600 km2 i zamieszkae byo przez okoo 82 tys. mieszkacw. Terytorium Litewskiej SRS zwikszyo si do 62302 km2. Wytyczona wwczas granica midzy Litewsk SRS a Biaorusk SRS stracia jedynie w okresie okupacji hitlerowskiej racj bytu. Niemieckie wadze okupacyjne nie odtworzyy niepodlegego pastwa litewskiego. Obszar Litewskiej SRS i Biaoruskiej SRS zosta przeksztacony w tzw. Komisariat Rzeszy Wschd. Po powtrnym zajciu przez armi sowieck Litwy granic ustalon w 1940Likwidacja pastwa litewskiego bya zamaniem wielu traktatw podpisanych przez ZSRR. Midzy innymi paktu o nieagresji midzy Litw a ZSRR z 22 IX1926, prolongowanego 6 V 1931 i 3 IV 1934 zapewniajcego niepodlego i nienaruszalno granic Litwy oraz paktu z 10 X 1939, w ktrym ZSRR zagwarantowa, e nie bdzie miesza si w wewntrzne sprawy pastwa litewskiego. Por.: CCCP-a 1939-1945: o - c ce 1939 . 1941 ., 1989.19

22

przywrcono. Staa si ona w 1989 r. granic wschodni niepodlegego pastwa litewskiego, ktry uformowa si po rozpadzie Zwizku Sowieckiego. Okazuje si, e granica ustalona przez Stalina w sierpniu 1940 r. przetrwaa wszelkie dalsze przeobraenia polityczne. Bya ona jedynie kwestionowana przez wadze biaoruskie, po ogoszeniu 11 III 1989 przez parlament Litwy niepodlegoci. Rada Najwysza Biaoruskiej SRS wysuna postulat domagajcy si anulowania decyzji z 1940 r. o przekazaniu czci biaoruskich terytoriw w skad Litwy. Wniosek ten zosta odrzucony przez wadze suwerennej Litwy. W pniejszym czasie sprawa ta ucicha i nie jest ju podnoszona oficjalnie przez wadze Miska. Niemniej w wielu publikacjach biaoruskich zaznacza si, e Wileszczyzna cznie z Wilnem stanowi rdzenn ziemi biaorusk. Nie ma to ju na razie istotniejszego znaczenia politycznego. Zaprezentowane studium zawierajce bogat ilustracj kartograficzn powicone ksztatowaniu si w cigu ostatnich omiuset lat wschodniej granicy Litwy wykazao, e dzieje tego rozgraniczenia politycznego w ujciu czasoprzestrzennym byo bardzo zmienne. Terytorium pastwa litewskiego ulegao cyklicznym przesuniciom. Litwa w latach apogeum swojej potgi politycznej liczya 930 tys. km2. Wschodnie granice Litwy docieray do Moskwy, Tweru i Kurska. Pastwo litewskie obejmowao obszar midzymorza od Batyku po Morze Czarne. Z kolei midzy 1795 a 1918 rokiem nie byo pastwa litewskiego na mapie Europy. Nastpny dramatyczny okres wiza si z krtk okupacj sowieck 1940-1941, okupacj niemieck 1941-1944 i ponownie z dugotrwa ju okupacj sowieck w latach 1944-1989. Wspczesna Litwa obejmuje terytorium o powierzchni okoo 65 tys. km2. Jest wic wielokrotnie mniejsza ni w okresie wietnoci Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Nieznacznie natomiast jest wiksza ni w okresie midzywojennym. W dodatku jej wschodnia granica przechodzi na wschd, a nie na zachd od jej historycznej stolicy Wilna. Obecnie wschodnia granica Litwy jest rwnoczenie wschodnim rozgraniczeniem Unii Europejskiej oraz NATO. Dziki temu wschodnia granica Litwy, ktra w historii bya wielokrotnie zagroona, jest stabilna i jej bezpieczestwo jest zagwarantowane umowami politycznymi i militarnymi.

SUMARY EASTERN BORDER OF LITHUANIA In his article Prof. Eberhdart discusses changes of the east border of the Lithuania from the moment of its formation in the Dark Ages till the present day. In the first part of the study he described distribution of the Baltic population before formation of the Lithuanian statehood. In the next part of the thesis he reported territorial development of Lithuania under command of following lords: Mendog, Giedymine, Olgierd and Vitold. Lithuania took advantage of favourable political situation caused by the Mongol invasion and regional division of Russia and started military expansion towards east. As a result east borders of Lithuania drew on to Moscow, Tver and Kursk and reached Moldavia and Crimean Khanate. The Grand Duchy of Lithuania became one of the biggest countries of Europe. Most of territories that were brought under were settled down by Slav population which 23

distinguished itself from core Lithuanians by language and religion. In the next stage of history the rivalship between the Grand Duchy of Lithuania and Moscow begun. This military-political conflict which last 300 years finally came to an end with triumph of Russia and break-up of the Rzeczpospolita which part was the Grand Duchy of Lithuania. Next part of the study discusses period of formation of the East border of Lithuania in 1918-1921. Territorial controversy regarding political affiliation of Vilna ended with Lithuania defeat. Succeeding borders alterations were caused by the Second World War. At the end Lithuania won Vilnius but lost independence and was incorporated to ZSRR. It got back its sovereignty only in 1989. Presented study devoted to formation of the east borders of Lithuania in the course of last eight hundred years revealed that those changes produced significant political after-effects. Territory of Lithuania was regularly dislocated. At first, from west to east and then, from east to west. In the zenith of its political power, the Grand Duchy of Lithuania occupied 930 000 km2. Nowadays is holds only 65 000 km2. East border of Lithuania currently became the east border of the European Union and NATO.

24

GRZEGORZ TOKARZ

FILOZOFIA A GEOGRAFIA: PRZYPADEK HEGLAeorg Hegel naley do grupy tych mylicieli, ktrych dzieo w fundamentalny sposb wpyno na rozwj wielu nurtw: filozoficznych, spoecznych czy politycznych. Rozwaania tego niemieckiego filozofa nadal s aktualne, interpretuje si jego dziea w rny sposb, prbuje si je uwspczeni, aby przybliy si do prawdy o rzeczywistoci nas otaczajcej. Celem niniejszego tekstu jest prba przeanalizowania, jakie zachodz, zdaniem G. Hegla, relacje midzy filozofi a geografi, jakie miejsce ta ostatnia zajmuje w systemie filozoficznym tego niemieckiego filozofa. Elementw geograficznych mona doszuka si w analizach Hegla dotyczcych stopni ycia w jego filozofii przyrody. W tym kontekcie pisa o yciu mineralnym, rolinnym i zwierzcym. Nas interesowa bdzie to pierwsze. Przez ycie mineralne rozumie naley szeroko rozumiane ycie ziemi, a przede wszystkim rozmaito mineraln, z jednej strony granit, z drugiej za torf, ktry zdaniem niemieckiego myliciela ma w sobie elementy rolinne20. Hegel powysze rozwaania stara si ukaza rwnie w sposb cile filozoficzny, zauwaa, i ycie, rozumiane przez niego jako ,,dojcie idei do egzystencji bezporedniej, mona traktowa w trojaki sposb. Po pierwsze, jest nim organizm geologiczny, ktry naley traktowa jako posta, czyli oglny obraz ycia, po drugie jako organizm wegetatywny, czyli formaln oraz szczegow podmiotowo, po trzecie organizm animalny, czyli konkretn, jednostkow podmiotowo. Zauway przy tym naley, i podmiotow ywo stwierdzi mona w naturze wegetatywnej. W tym kontekcie naley zauway, i idea wtedy jest prawdziwa i rzeczywista, kiedy jej istnienie ma charakter podmiotowy. W przypadku, kiedy idea, rozumiana jako ycie funkcjonuje w sposb bezporedni, to faktycznie poza sob. Hegel okrela ten stan jako nie-ycie, organizm ktry naley rozumie jako totalno egzystujcej, pozbawionej ycia przyrody (mechanicznej i fizykalnej)21. Piszc o ,,uwewntrznieniu si w siebie'' przyrody niemiecki filozof stwierdza, i prowadzi to do duchowej ywoci, uwewntrznienie to jest pra-podziaem na siebie oraz bezporednio. Konsekwencj jest bezporednia totalno, ktr nazwa moemy rwnie postaci organizmu ciaem Ziemi, rozumie t ostatni rwnie moemy jako oglny system indywidualnych cia. Cech charakterystyczn tego organizmu jest to, i nie posiada ycia, jest jedynie systemem zewntrznym. Rnego rodzaju uksztatowania, obecne w nim, wynikaj z rozwinicia idei, ktra doprowadzia do powstania tego organizmu. Proces ksztatowania wspomnianego wyej systemu zewntrznego naley ju do przeszoci. W kontekcie powyszych rozwaa moemy mwi o zwizku midzy Ziemi a Systemem Sonecznym, jak rwnie np. nachyleniu kuli ziemskiej do orbity i osi magnetycznej. Co wane, ,,[] w bliszym stosunku do tych osi i ich polaryzacji pozostaje rozdzia morza i ldu, zwarte rozciganie si ldu na20 21

G

Z. K u d e r o wi c z , Filozofia nowoytnej Europy, Warszawa 1989, s. 638. G. H e g e l , Encyklopedia nauk filozoficznych, Warszawa 1990, s. 363.

25

pnocy, rozdzielenie i szpiczaste zwanie si kontynentw ku poudniu, nastpnie podzia na Stary i Nowy wiat i dalszy podzia Starego wiata na kontynenty rnice si swym charakterem fizykalnym, organicznym i antropologicznym [...] podzia, do ktrego docza si pewna jeszcze modsza i nie w peni dojrzaa charakterystyka pasma grskie itd22. Zauway jednak naley, i martwa w ujciu heglowskim Ziemia (sama w sobie totalno ycia) staje si podmiotem procesu meteorologicznego, konsekwencj jest zapodnienie, dziki czemu wytwarza si ,,ywo. Przejawem tego jest wystpowanie, najczciej w morzach, przelotnej i punktowej ywoci, np. porostw23. Analizujc znaczenie geografii w koncepcjach Hegla naley wspomnie o jego pogldach na dusz. Rozwaania te umieszcza w tzw. filozofii ducha, w skad ktrej wchodz takie dziay jak duch subiektywny, duch obiektywny oraz duch absolutny. Dusz niemiecki myliciel okrela jako ,,sen ducha. Zgodnie z zaoeniami Hegla nie mona oddziela duszy od ciaa. To wanie w duszy duch yje zgodnie z tzw. oglnym yciem planety, w tym kontekcie wymienia midzy innymi rnice klimatw, rne pory roku24. Autor ten analizujc geografi podkrela te jej elementy, ktre jego zdaniem s wane dla rozwoju myli (w odrnieniu od tych aspektw geograficznych, ktre opisa mona jako rnorodn przypadkowo). Ze wzgldu na rozwj ducha szczeglne znaczenie maj bezwodne wyyny, niziny tzw. kraj przejciowy oraz pomorze. W przypadku wyyny podkrela jej ogromne przestrzenie oraz wielkie stepy. W tym kontekcie wymienia tereny Azji rodkowej, ktre byy domem dla Mongow, stepy cignce si od Morza Kaspijskiego po Morze Czarne. Wspomina o pustyniach w Arabii, obszarze zamieszkanym przez Berberw w Afryce i ziemie w Ameryce Poudniowej okolice Orinoko i Paragwaj. Spoecznoci mieszkajce na tych ziemiach charakteryzuj si okrelonymi cechami, waciwymi tylko dla nich. Ze wzgldu na fakt, i gleby nie s w stanie, z powodu warunkw atmosferycznych (rzadkie deszcze czy wylewy rzek) zapewni poywienia, ludzie trudni si pasterstwem, prowadzc koczowniczy tryb ycia. Determinuje to charakter tyche ludzi jak rwnie ich formy ycia spoecznego. Zauway mona, i kluczow kategori jest rodzina, ustrj ma charakter patriarchalny. Osoby z wyyn charakteryzuj si take beztrosk, nie potrafi myle o zapewnieniu sobie przeycia w przyszoci, np. kiedy zmieni si pora roku. Wanym aspektem ycia ludzi wyyn jest, zdaniem Hegla, brak stosunkw prawnych, przejawem tego s skrajnoci, w jakie wpadaj te ludy, s np. nimi kracowa gocinno jak rwnie rabunek. Zauway przy tym trzeba, i wrd tamtejszych spoecznoci szczeglnie wzmacnia si tendencja do rabowania, kiedy posiadaj zwikszone kontakty z ludami, ktre, jak okrela to Hegel, posiadaj wysok kultur. Ludzie wyyn yj w gromadzie, czasami, w wyniku okrelonych podniet (Hegel ich nie opisuje w dokadny sposb) dochodzi w tych spoecznociach do swoistego rodzaju skrajnego naprenia. W jego wyniku, pokojowo wczeniej nastawione masy, rozpoczynaj zbrojny marsz na kraje o22 23

Ibidem, s. 365. Ibidem, s. 366. 24 E. C o r e t h , P. E h l e n , J . S c h m i d t , Filozofia XIX wieku, Kty 2006, s. 80.

26

wysokiej pozycji kulturowej. Konsekwencj jest zniszczenie i pustka. Przykadem historycznym moe by okres sprawowania rzdw przez Czyngis Chana czy Tamerlana. Jednoczenie zauway naley, i ywotno tych ludw jest niewielka, kiedy ju ruszyy na inne kraje, zniszczyy je cakowicie, pozostawiy po sobie zgliszcza, a jednoczenie same zniky z areny politycznej wczesnego wiata. Hegel porwnywa je do lenego potoku, ktry niknie ze wzgldu na sab ywotno. Inny charakter maj niziny, czyli, zdaniem niemieckiego filozofa, rwniny, ktrych istot jest to, i przecinaj je rzeki. Nizin s Chiny, Indie z takimi rzekami jak Ganges i Indus, Babilon wraz z Eufratem i Tygrysem czy te Egipt, ktry zwizany jest z Nilem. Cech charakterystyczn tyche obszarw jest midzy innymi to, e powstaj na nich wielkie pastwa. Ma to zwizek z rolnictwem, ktre zmusza do osiadego trybu ycia. Pojawiaj si okrelone prawidowoci, zwizane midzy innymi z porami roku, ktre wyznaczaj rytm pracy. Konsekwencj tego jest tworzenie si wasnoci ziemskiej, powstaj podwaliny stosunkw prawnych, na ktrych tworzony jest system pastwowy25. Innym wanym elementem przestrzeni jest pomorze. Wystpuje ono wtedy, gdy rzeka lub morze doprowadza do przecicia ldu ,,miedzy sob. Niemiecki filozof odrzuca twierdzenia, i woda jest czynnikiem dzielcym. Stawia tez odwrotn, i woda ma charakter jednoczcy. Ziemie w tym kontekcie naley rozumie jako porzecza. Jako przykad wymienia lsk, ktry okrela jako dolin Odry; Czechy i Saksoni, stanowice dolin Elby. Podobnie rzecz ma si z morzami, ktre rwnie cz. Zdaniem niemieckiego filozofa dziel jedynie gry, np. Pireneje oddzielaj w sposb skuteczny Hiszpani i Francj. Co wane, podobnie mona analizowa relacje midzy kontynentami. Hegel zauwaa, i stosunki midzy Europ a Ameryk i Indiami Wschodnimi, ze wzgldu na szlak morski byy duo bardziej rozwinite ni midzy kontynentem europejskim a wntrzem Azji czy Afryki. Zdaniem Hegla morze, przez sposb postrzegania go wpywa na czowieka w pozytywny, aktywny sposb. Ot morza wywouj w czowieku wraenie nieskoczonoci, bytu, ktrego nie mona ogarn. Czowiek dy do przekroczenia tej nieskoczonoci, pragnie zdobywa, czy to rabujc, czy te prowadzc handel. Pamita naley, i czowiek zamieszkujcy wyyny jest przez nie przykuwany do ziemi, jak pisze Hegel, wchodzi w nieskoczon moc zalenoci. Zupenie inaczej ma si z morzem, przecie eglujc w celu zarobku ludzie naraaj si na utrat nie tylko majtku, ale rwnie wasnego ycia. W konsekwencji prowadzi to do uznania rzemiosa, bez ktrego nie byoby moliwoci pywania, jak i samego zarobku jako dziaa odwanych oraz szlachetnych. Pamita przecie naley, i rzemioso zwizane jest z mstwem, natomiast odwaga (jak charakteryzuj si eglarze) z mdroci. Zdaniem Hegla, morze jest przebiege, niepewne oraz kamliwe. Wydaje si spokojne, wrcz niewinne, nie stawia oporu wiatrowi czy innemu cinieniu. Szybko jednak moe zamieni si we wasne przeciwiestwo i sta si miertelnym zagroeniem dla czowieka. Zatem eby pokona morze, czowiek musi wykaza si wikszym sprytem ni woda. Przeciwko temu ywioowi ludzie przeciwstawiaj kawaek25

G. H e g e l, Wykady o filozofii dziejw, Warszawa 2003, s. 114-115.

27

gruntu, czyli fragment drzewa, czowiek moe liczy tylko na siebie. Niemiecki filozof zauwaa, i tego rodzaju mylenie obce jest jednak niektrym krajom, ktre przecie z morzem s zetknite. W tym kontekcie wymienia Chiny, ktrych mieszkacy nie postrzegaj morza tak jak np. Europejczycy, dla Chiczykw jest ono tylko brakiem ldu. W przypadku kontynentu europejskiego zauway mona, i kraje nadmorskie staj si samodzielne, czsto wyodrbniaj z innych pastw, przykadem, ktry podawa niemiecki filozof jest Holandia, ktra wyewoluowaa z Niemiec, czy Portugalia, uniezaleniona od Hiszpanii. Wszystkie powysze rozwaania prowadz Hegla do wanego dla jego systemu wniosku, ot istniej ostatecznie trzy czci wiata, istot Afryki jest wyyna, podstaw Azji jest przeciwiestwo porzeczy do wyyn, za kontynent europejski jest wymieszaniem rnic26. Filozof niemiecki w sposb jednoznaczny czy proces ksztatowania si wolnoci z obszarem geograficznym. Stwierdza przy tym, i nastpi w pewnym momencie ,,koniec dziejw'', bdzie miao ono miejsce na kontynencie europejskim ,,w tym postpujcym ze Wschodu na Zachd ruchu duch si urzeczywistnia i osiga wiadomo wolnoci, tj. jest wtedy ,,[] w swym innobycie cakowicie u siebie, przywaszczy sobie wszystko inne27. Hegel stara si w sposb szczegowy opisa czowieka Wschodu, zastanawia si nad mieszkacami Chin, zauwaa, i nawet jzyk czy pismo mieszkacw tego kraju wiadczy o ich swoistego rodzaju ,,dziecicoci. Jzyk brzmi jak mowa dziecka, pismo za ma charakter obrazkowy, zwizany z tym wszystkim jest fakt, i system polityczny ma charakter patriarchalny. Nieco inaczej wyglda to w Indiach, stoj one pod wzgldem politycznym wyej, ni Chiny, wspomnie w tym kontekcie naley panujcy tam system kastowy, oznacza to, i jednostka (jak np. w Chinach), nie przesania wieloci, ta ostatnia staje si coraz wyraniejsza. Zachowanie Hindusw, zdaniem Hegla, przypomina w swojej istocie wiek osoby modej, ktra jeszcze nie wesza w okres modzieczy. Przejawem tego jest np. budowa cia Hindusw, mczyzn charakteryzuje chopico, uroda kobiet zamieszkujcych Indie jest krucha, nieziemska. Zdaniem Hegla natur hindusk mona porwna z duchem w stanie sennego marzenia. Jeszcze inaczej przedstawia si sytuacja w cywilizacjach Persji, Asyrii czy Egiptu, owszem, czowiek jednostka dy do wyodrbnienia si z caoci, jednak cay czas czuje, i jest zaleny od ogu. Hegel podkrela jednak, i w przypadku tych krajw mamy do czynienia z postpem, szczeglnie znaczenie posiada Egipt, niemiecki filozof twierdzi, e Egipt dy do poznania samego siebie, zatem mona si pokusi o twierdzenie, i w tym przypadku duch dy do tego, aby siebie zrozumie28. Zupenie inaczej rzecz przedstawia si w staroytnej Grecji i Rzymie. System pastwowy Grekw przybiera charakter indywidualny, t indywidualnoci charakteryzuj si instytucje spoeczne, polityczne, przejawem jej jest obecna wrd Grekw forma, skoczono i rwnowaga.Ibidem, s. 116-117. K. L w i t h , Historia powszechna i dzieje zbawienia: Teologiczne przesanki filozofii dziejw, Kty 2002, s. 56. 28 B. F u l l e r, Historia filozofii, t. II, Warszawa 1967, s. 333.27 26

28

O ile w Egipcie mamy do czynienia z procesem wyaniania si czowieka z natury, to w Grecji widzimy, i jednostka ponownie do niej wraca, jednak ju na innej, wyszej paszczynie. W Grecji nie ma konfliktu midzy czowiekiem a natur, ta ostatnia jest podstaw, na ktrej mog tworzy si nowe idee. Jednak rwnie u Grekw duch nie dochodzi do penej wiadomoci samego siebie, przyczyna tkwi w fakcie, i u Grekw nadal byo widoczne ,,zakotwiczenie moralnoci w skoczonoci oraz w tym, co ludzkie. Stwierdzi jednak moemy, i staroytna Grecja stanowi wiek modzieczy. Wiksz dojrzao znale mona w Rymie (mski wiek dziejw). Czowiek, rozumiany jako jednostka poddaje si ogowi, ale ma to ju zupenie inne znaczenie, i w innych kulturach, ot proces ten odbywa si na wyszej paszczynie, mona stwierdzi, i jest to abstrakcyjna wolno, ktra przejawia si np. w rzdach konstytucyjnych, czowiek posiada ju uprawnienia29. Wanym, czwartym okresem jest powstanie pastwa germaskiego, zdaniem Hegla odpowiada on czasowi staroci. Nie mona tego myli ze staroci naturaln, gdy staro ducha w rzeczywistoci oznacza dojrzao ducha, tym samym powraca on do jedni ,,pastwo germaskie rozpoczyna si od pojednania w idei chrzecijaskiej, ale od pojednania dokonanego tylko samo w sobie, i dlatego pastwo to rozpoczyna si raczej od olbrzymiego przeciwiestwa midzy zasad duchow, religijn, a barbarzysk rzeczywistoci30. Hegel zauwaa, i pojawia si w tej epoce przeciwiestwo midzy duchow zasad krlestwa ducha a barbarzystwem wieckiego ycia. Ta druga podporzdkowuje si pierwszej, traci na jej rzecz swoje znaczenie. Jednak w niedugim czasie wadza duchowna, wchodzc w wieck, rwnie zaczyna traci swoj moc. Konsekwencj tych procesw jest fakt tworzenia si rzeczywistego krlestwa myli, sam duch odnajduje siebie w yciu wieckim, a tym samym prowadzi do sytuacji, ktr okreli moemy jako organiczne istnienie w sobie31. W swoich rozwaaniach filozof ten czsto uywa poj, ktre maj, oprcz znaczenia filozoficznego, rwnie geograficzne. W tym kontekcie pisze o filozofii Wschodu i Zachodu. Zdaniem niemieckiego myliciela cech charakterystyczn dla wschodnich rozwaa filozoficznych jest to, i s one w rzeczywistoci wiatopogldem religijnym. Stawia tez, i filozofi Wschodu okreli mona w dwojaki sposb jako filozofi religijn lub te religi wschodni majc charakter filozoficzny. Zupenie inna jest religia Zachodu (w tym kontekcie mona mwi o religii greckiej, rzymskiej czy chrzecijastwie), niewtpliwie wyobraenia religijne Zachodu maj mniej filozoficzny charakter. Zdaniem Hegla wspomniana wyej rnica religijnoci Wschodu i Zachodu wynikaa przede wszystkim z faktu, i na Zachodzie dominuje zasada indywidualnoci. Na Wschodzie natomiast, zdaniem niemieckiego myliciela, moment podmiotowy nie zaistnia, zatem w dziedzinie religii dominuj tam wyobraenia oglne (z tego te wzgldu mwi si o istnieniu specyficznej filozofii Wschodu). Owszem, znajdziemy w tej religii wschodniejIbidem, s. 333-334. G. H e g e l . Pooenie geograficzne dziejw powszechnych [w:] Przestrze i polityka: Z dziejw niemieckiej myli politycznej, opr. A. Wo l ff - P o w s k a , E . S c h u l z , Pozna 2000, s. 172. 31 Ibidem, s. 172.30 29

29

takie ,,indywidualnoci jak Brahma czy Wisznu, jednak ten sposb postrzegania nie ma wikszego znaczenia, czowiek ponownie ,,rozpywa si w bezmiarze. Pamita przy tym naley, i wolno (oczywicie w ujciu heglowskim) nie jest udziaem Wschodu, a zatem indywidualno nie moe tam odgrywa wikszej roli32. Zdaniem Georga Hegla prawdziwa filozofia narodzia si na Zachodzie, pocztek jej daa Grecja. Wynikao to z faktu, i wanie tam zachodzi proces, ktry niemiecki filozof okrela jako wschodzenie wolnoci samowiedzy ,,dopiero na Zachodzie wschodzi (geht [...] auf) ta wolno samowiedzy i zagbia si w siebie (geht [...] in sich hunter) wiadomo naturalna, a tym samym zstpuje i kieruje si ku sobie (geht [...] in sich nieder) duch. W blasku Wschodu jednostka jedynie znika33. Oczywicie, Autor nasz nie neguje, i pocztki greckiej filozofii i kultury, jak rwnie rozwiza spoecznych sigaj Wschodu, z tamtego regionu przejto szereg koncepcji, okrelony sposb mylenia. Jednak Grekom udao si, jak pisze niemiecki filozof, w skuteczny sposb ,,zatrze obco tego rda. Przetworzyli otrzymane dobra intelektualne w ten sposb, i mona o nich powiedzie, i wywodz si gwnie od Grekw34. Pamita jednak naley, i geografia, naleca przecie do wiata przyrody nie determinuje faktu historii, rozumianej jako proces sensowny. Wie si to z przekonaniem niemieckiego filozofa, i o sensie w historii mona powiedzie dopiero wtedy, gdy powstaje pastwo. Jednym z waniejszych zaoe filozofii Hegla jest to, i dopiero aktywno polityczna prowadzi do tego, i czowiek, jego postpowanie, staj si niezaleni od czynnikw zewntrznych, w tym midzy innymi od geografii35. Zauway mona, w twrczoci Hegla, i zdarza mu si porwnywa zjawiska spoeczne do procesw o charakterze geograficznym. Tak jest np. w przypadku wojny, ktra jego zdaniem przyczynia si do tego, i narody zachowuj zdrowie etyczne. Co wicej, konflikt zbrojny powoduje, i spoeczestwo staje si obojtne wobec procesw utrwalania si tego, co nazywamy okrelono skoczona. W tym kontekcie zauwaa, i wojna jest niczym wiatr, ktry nie dopuszcza, aby jezioro ulego gniciu, wojna chroni przed gniciem nard36. Stwierdzi jednake naley, i dla niemieckiego filozofa nie kada wojna ma suszny charakter, opowiada si za takim konfliktem zbrojnym, ktrego celem jest urzeczywistnienie tego, co przynosi duch wiatowy. W tym kontekcie zauwaa, i wojna, ktrej celem jest jedynie powikszanie wasnego terytorium prowadzi do wielu nieszcz37. Jednoczenie Hegel akceptuje moliwo kolonizacji, czyli zasiedlanie obszarw znajdujcych si poza granicami wasnego kraju. Przyniesie to, jego zdaniem, korzy w postaci zwikszenia dobrobytu owych emigrantw. Dopuszcza przy tym zarwno kolonizacj sporadyczn, jak i systematyczn. Ludzie uzyskujI d e m, Wykady z historii filozofii, t. I, Warszawa 1994, s. 167-168. Ibidem, t. I s. 146. 34 Ibidem, t. I s. 206. 35 Z. K u d e r o wi c z , Hegel i jego uczniowie, Warszawa 1984, s. 142-143. 36 M. Wa n g r a t , Wojna instrument rozwoju historii wedug Hegla, (28 III 2009). 37 Ibidem, s. 3.33 32

30

dziki niej moliwo znalezienia dla siebie obszarw, na ktrych bd mogli zrealizowa swoje pragnienia i zarazem potrzeb pracy. Niemieckiego filozofa nie odstraszaa moliwo, i kolonizacja prowadzi moe do wojny miedzy pastwami, stwierdza, i konflikt i tak jest wpisany w relacje midzy nimi. Podkreli przy tym naley, i Hegla nie mona traktowa jako osob, ktra traktowaa tereny zamorskie w sposb instrumentalny, i s to ziemie, ktre naley jedynie eksploatowa. Bynajmniej, w swoich pismach wyranie stwierdza, i nadanie koloniom niezalenoci wpynie pozytywnie na kolonizatorw38. Rwnie wane dla Hegla byo rozwijanie handlu Europy z posiadociami zamorskimi, dochodzio w ten sposb do nawizania relacji miedzy rnymi spoecznociami, co przynosio szereg korzyci, szczeglnie w sferze kultury39. Analizujc konkretne epoki historyczne, Hegel docenia znaczenie czynnikw zwizanych z szeroko rozumian geografi. Przykadem moe by Odrodzenie, niemiecki filozof z entuzjazmem wypowiada si na temat tego okresu, pisa, i pozytywnym aspektem Odrodzenia by rozwj sztuk piknych, odrodzenie rozwj nauk oraz, co podkrela, odkrycie Ameryki, a take znalezienie drogi do Indii. Wszystko powysze przyczynio si, jak pisze niemiecki filozof, do jutrzenki, ktra zapowiada koniec okresu burz. Zakoczy si noc redniowiecza, wejdzie wiato oglnoci. Pamita w tym kontekcie naley, i jest to okres, kiedy pragnienie odkry geograficznych staje si czym piknym oraz szlachetnym40. Niewtpliwie rozwaania geograficzne wpisuj si w filozofi Hegla. Jasnym by rwnie musi, i traktuje on szeroko rozumian geografi jako jeden z wielu elementw swojego systemu filozoficznego. Jednak w przypadku tego myliciela mamy do czynienia z bardzo ciekawym procesem, polegajcym na prbie wpisania rozwaa geograficznych w system filozoficzny, ktry niewtpliwie traktowa naley jako wybitny przejaw mylenia teoretycznego. Owszem, geografia nie jest zasadniczym trzonem jego filozofii, jednak nawet Hegel nie by w stanie abstrahowa od jej uwarunkowa.SUMMARY In many papers of G. F. Hegel we can find elements which are connected with geographical science. Some of them are included in Hegels analyses concerning the degrees of life in his philosophy of nature. Among his concepts we can also find a thesis that development of spirit depends on geography. As far as the development of spirit was concerned, the great meaning for him had waterless highlands, lowlands and pomerania. The people from highlands often started military marches against countries which were on a higher level of cultural development. The consequences of that were disaster and emptiness. Lowlands, or planes in Hegels terminology, had different character because they have always had big rivers inside. In this areas were established large states. Another element of38 P. S z y m a n i e c , Heglowski model nowoczesnego pastwa, (29 III 2009). 39 Ibidem, s. 33. 40 K. B a l , Hegel o epoce i filozofii Odrodzenia: Przyczynek do interpretacji pogldw ideowospoecznych Hegla, ,,Prace Filozoficzne' 1971, t. IX, s. 13.

31

space in Hegels meaning is pomerania. It is created when a river is cutting a land into two or more parts. Water is connecting these lands with each other, not separating them. For instance, relations between America and India, which are separeted by the ocean, were much more intensive than relations between interior of Europe and Asia. We have to remember that geography, which is an element of world of nature, is not determinating history, which is understood as a logical and rational process. The main point of Hegels philosophy is that human political activity makes people geographically independent. In case of this philosopher we can observe a very interesting process relying on an attempt to incorporate geographical considerations into a philosophical system.

32

Anna JANIAK

WIELOWYMIAROWO STRATEGII WEDUG COLINA SAMUELA GRAYAarl von Clausewitz w swoim dziele O wojnie pisa: W strategii jest zatem wszystko proste, ale nie jest jeszcze przez to samo zbyt atwe1. Klucz do zrozumienia relacji pomidzy polityk, strategi i taktyk jest prosty i moe by wyraony przy pomocy podstawowych terminw. Czsto jednak w praktyce, rzeczownik i przymiotnik strategia i strategiczny s zawaszczane lub stosowane niewaciwie przez tych, ktrzy s mao dokadni czy te s ignorantami. W praktyce takie grzechy i bdy mog mie zgubne konsekwencje dla sfery, od ktrej zaley ycie i mier, zwycistwo lub poraka. Colin S. Gray w ksice Modern Strategy opisuje natur strategii, identyfikuje jej gwne wymiary, a take analizuje powody dlaczego jest tak wana. Autor prezentuje kilka definicji strategii, przede wszystkim definicj przywoanego na samym pocztku pruskiego generaa jedynej preferowanej jako fundament, podstawa dla nowego, aczkolwiek tylko rozszerzonego i sparafrazowanego, sformuowania. Nastpnie autor pokazuje czytelnikom z czego skada si strategia, jakie s jej wymiary. Natura i cel czy funkcje tego zagadnienia przedstawione w rozprawie odnosz si do kadego konfliktu, bez wzgldu na miejsce. C. Gray tumaczy, e wielowymiarowo strategii ogranicza przewag potencjau jednego lub nawet kilku tych wymiarw w celu odniesienia sukcesu. Analiza pokazuje, e nie istnieje pojedynczy gwny wymiar strategii, pomimo, e ludzie, polityka i czas s mocnymi kandydatami. Tytuowy analityk pokazuje dlaczego strategia jest tak skomplikowana do wykonania oraz dlaczego rosnca zoono fenomenu strategii nie wpywa na jej natur i funkcjonowanie. Strategia jest mostem, ktry czy w sobie si wojskow z celem politycznym; nie jest ani si wojskow per se, ani politycznym celem. Przez strategi Colin S. Gray rozumie [] uycie siy lub grob uycia siy dla celw politycznych2. Jest to bezporednie odwoanie si do klasycznej ju definicji C. Clausewitza, ktry stwierdza, e Strategia to wykorzystanie bitwy do celw wojny3. Wedug C. Graya, przywoana definicja posiada orientacj operacyjn, ktra sugeruje, resktrykcyjne skupienie si na walce. Poza tym wyranie skupia si na sednie problemu. Mwi nam, e strategia jest uywaniem taktyki i bezporednich zagroe, jak rwnie aktualnych bitew i kampanii, do osigania politycznych celw. Ponadto strategia moe by wielk strategi, ktra uywa bitew, oznaczajcych wszystkie istotne instrumenty siy, jako zagroenia lub w akcji dla celw rzdzenia pastwem i dyplomacji. W jego ujciu zasadnicz cnot definicji niemieckiego wojskowego jest to, e oddziela te rzeczy, ktre musz by oddzielone: [] taktyka jest nauk o uyciu si zbrojnych w bitwie, a strategia 1 2

C

C. C l a u s e w i t z , O wojnie, Warszawa 2007, s. 124. C. Gr a y, Modern Strategy, New York 1999, s. 17. 3 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 123.

33

nauk o uyciu bitew do celw wojny4. Siy zbrojne w akcji to domena taktyki. Strategia, w przeciwiestwie, poszukuje bezporedniego uycia tych instrumentach w celach politycznych. Gen. Clausewitz, zatem, jasno odrnia dziaanie od efektu, instrumentu od celu. Druga definicja, przedstawiona przez J. C. Wylie, sugeruje, e strategia jest [] planem dziaania opracowanym by osign pewien cel5. Jeszcze inn, klasyczn definicj strategii proponuje Basil Liddell Hart. W jego rozwaaniach strategia jest [] sztuk rozdzielania i stosowania wojskowych rodkw by osign cele polityki6. Ponadto sugeruje on, i [] rol wielkiej strategii wyszej strategii jest koordynowanie i kierowanie wszystkich bogactw narodu lub grup narodw, w kierunku osignicia politycznego celu wojny celu definiowanego przez fundamentaln polityk7. Z kolei gen. Andre Beaufrea definuje strategi jako [] sztuk dialektycznej siy lub dokadniej, sztuk dialektyki dwch przeciwstawnych woli uywajcych siy do rozwizania ich sporu8. Pomimo mtnoci tej definicji, autor ten susznie zauwaa dwojaki charakter strategicznego zachowania. Clausewitz identyfikuje genialnie si oporu wroga jako wynik dziaania pewnych czynnikw nie dajcych si rozdzieli, a mianowicie: zasobw posiadanych rodkw i napicie siy woli9. Historia strategii pokazuje wystpowanie powszechnego bdu, mianowicie pomijania wroga, a w szczeglnoci woli wroga. Ponadto, warto odnotowa definicj Gregoryego D. Fostera o tym, e [] strategia jest wreszcie o skutecznym wykonywaniu potgi, jest mostem, ktry czy potg wojskow z politycznym celem10. Natomiast Marin Edmonds uwaa, e [] strategia odnosi si do prowadzenia wojny jako caoci11. Williamson Murray i Mark Grimsley, proponuj dynamiczn definicj: [] Strategia jest procesem, staym przystosowaniem do zmiennych warunkw i okolicznoci w wiecie, gdzie dominuje przypadek, niepewno i niejasno12. Definicja ta jednak nie oddaje sedna strategii. Jak zauway Wayne Hughes stratedzy planuj, taktycy dziaaj posiadasz strategi, ale wykonujesz taktyk13. Strategia, przynajmniej strategia wojskowa, jest wykonywana przez taktyk i operacje. Taktyka, jak pisze C. Clausewitz, to uycie oddziaw zbrojnych, podczas gdy operacje to uycie si zbrojnych w kampaniach do osignicia wojskowych i politycznych rezultatw w charakterystycznym geograficznym teatrze. Strategiczne wykonanie na wojnie jest generowane przez strategiczny skutek kosztw i rezultatw kampanii, z ktrych skada si wojna. Tak, jak operacje i taktyka s instrumentami strategii wojskowej,Ibidem, s. 74. J. C. Wyl i e , Military Strategy: A General Theory of Power Control, Annapolis 1989, s. 14. 6 B. Li d d e l l - H a r t , Strategy: The Indirect Approach, London 1967, s. 335. 7 Ibidem, s. 335-6. 8 A. B e a u fr e , An Introduction to Strategy, London 1963, s. 22. 9 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 18. 10 G. F o s t e r, Research, Writing, and the Mind of the Strategist, Joint Force Quartely 1996/1997, nr 14, s. 111. 11 C. Gr a y, op. cit., s. 19. 12 Ibidem. 13 W. H u g h e s , The Strategy-Tactics Relationship [w:] C. Gr a y, R . B a r n e t t , Seapower and Strategy, Annapolis 1989, s. 54.5 4

34

tak strategia powinna suy celom politycznym, ktre s instrumentalne w odniesieniu do podanej, szerokiej politycznej wizji. Problem z popularnymi sformuowaniami moe by taki, e ich podobiestwo powoduje bezpodstawn ufno co do interpretacji. Clausewitz i inni teoretycy maj cakowicie racj, pokazujc zwizek pomidzy si a politycznym celem w swoich definicjach strategii. Jednake w strategii jest jeszcze wiele, co wymaga dalszego wyjanienia, jeli strategiczne pojcia maj by uyteczne w praktycznym uyciu. Termin strategia obfituje zatem w mnogo definicji. Wane, by esencja strategii bya w nich jasno zidentyfikowana. Esencja ley w sferze konsekwencji przyszych dziaa. Kada militarna aktywno jest taktyczna. Nastpstwa kadej militarnej aktywnoci to domena strategii: im janiejsze te rnice, tym lepsza definicja14. Strategia moe by analizowana w odwoaniu do rodowisk geograficznych, do ktrych szczeglnie si odnosi (tzn. ldu, morza, powietrza, przestrzeni kosmicznej, cyberprzestrzeni). Ewentualnie, mona szczegowo analizowa charakter i funkcjonowanie strategii w odniesieniu do broni czy technologii lub ze skupieniem si na rnych poziomach przemocy lub charakteru wojen (oglna wojna, ograniczona wojna, nieregularny konflikt i terroryzm). Innym sposobem jest analiza przez to, co Michael Howard nazwa wymiarami strategii15. Zdefiniowa cztery wymiary: spoeczny, logistyczny, operacyjny, technologiczny. Inspiracj dla wspomnianego autora by oczywicie C. Clausewitz, ktry w rozdziale zatytuowanym Elementy strategii napisa: Przyczyny warunkujce w strategii uycie bitwy mona z atwoci podzieli na nastpujce rnorodne czynniki: moralne, fizyczne, matematyczne, geograficzne i statystyczne. Do rzdu pierwszych bdzie naleao wszystko to, co podlega waciwociom i wpywom duchowym; do drugich - wielko si zbrojnych, ich skad, wspzaleno rnych rodzajw broni itd., do trzecich kty linii operacyjnych, ruchy dorodkowe i odrodkowe, jeli ich charakter geometryczny nabiera wartoci w rachunku; czwarte to wpywy terenu, jego punkty dominujce, gry, rzeki, lasy, drogi; pite rodki zaopatrzenia itd.16. Natomiast Colin S. Gray wyrnia siedemnacie wymiarw strategii. S one ujte w trzech segmentach: 1. Ludzie i polityka ludzie, spoeczestwo, kultura, polityka i etyka; 2. Przygotowania do wojny ekonomia i logistyka, organizacja (cznie z obron i planowaniem), administracja wojskowa (cznie z rekrutacj, szkoleniem, i wikszoci aspektw uzbrojenia), informacje i wywiad, teoria strategiczna i doktryna oraz technologia; 3. Wojna waciwa operacje wojskowe, dowodzenie (polityczne i wojskowe), geografia, tarcie (cznie z przypadkiem i niepewnoci), przeciwnik i czas17. Tytuowy analityk uwaa, e strategia ma wiele wymiarw, z ktrych kady zawsze odgrywa wiksz lub mniejsz rol. Niekompletno lub niepoprawno ktrego z siedemnastu wymiarw strategii moe zakoczy si niepowodzeniem caego przedsiwzicia:14 15

C. Gr a y, op. cit., s. 17, 18. M. H o wa r d , The Forgotten Dimensions of Strategy, Foreign Affairs 1979, nr 57, s. 976-86. 16 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 130. 17 C. Gr a y, Modern Strategy, s. 24.

35

Ludzie wymiar ludzki strategii jest podstawowym i tak oczywistym wymiarem, e czsto umyka badaczom. Na wszystkich poziomach analizy strategia jest robiona przez jednostki. Strategia jest wykonywana przez taktyk, taktyka przez jednostki bojowe, a najwaniejszym elementem walki i wsparcia s ludzie. Ludzie zredukowani do wymiaru jednostki18. To ludzie musz wykona strategi. Dlatego ludzie licz si najbardziej19; Spoeczestwo wymiar spoeczny strategii ciko odnale w strategicznej analizie. Bernard Brodie, Ken Booth i John Keegan twierdz, e biego w socjologii, antropologii czy te lokalnej czy regionalnej wiedzy nie jest mocn stron wrd strategw20. Zrozumienie socjalnego wymiaru strategii wymaga uznania, e strategia jest tworzona i wykonywania przez instytucje poszczeglnych spoeczestw w sposb, ktry wyraa kulturowe preferencje. U Clausewitza zwraca uwag na nadzwyczajn trjc zoon z pierwotnej przemocy, wrogiego uczucia i wrogiego zamiaru [] gra przypadku i prawdopodobiestw [] i element podporzdkowania jako instrumentu polityki21. Clausewitz czy te trzy elementy odpowiednio z ludmi, dowdc i jego armi oraz rzdem; Kultura zawsze istnieje kulturowy wymiar strategicznego zachowania. C. Gray przez kultur strategiczn rozumie zarwno zaoenia, ktre le poza strategicznym zachowaniem, jak i ich przejawy w zachowaniu22. Historyk Peter Burke definuje kultur jako [...] system wsplnych znacze, postaw i wartoci, oraz symboliczne formy (wytwory kultury), w ktrych si wyraaj lub ucieleniaj23. Kultura strategiczna skada si ze spoecznie stworzonych, skonstruowanych i przenoszonych zaoe, nawykw umysu, tradycji, preferowanych metod dziaania, ktre s bardziej lub mniej specyficznie zakorzenione we wsplnocie24. Bezpieczestwo wsplnoty moe nie by monolitem i moe posiada kilka strategicznych (i militarnych) kultur. Kultura strategiczna moe demonstrowa si w strategicznym zachowaniu, aczkolwiek z pewnoci nie w mechaniczny deterministyczny sposb. Kada osoba, ktra robi strategi, w pewnym sensie jest osob poczona z jedn lub wicej kulturami. Nikt nie istnieje, funkcjonuje poza kultur. Kultura strategiczna dostarcza kontekst, to dla wydarze i zachowa, nie tylko oznaczajcy co poza, gdzie tam, ale take struktur wierze, postaw i nawykw, ktrych integraln czci s istoty ludzkie; Polityka C. Clausewitz pisa: [...] wojna jest niczym innym, jak dalszym cigiem polityki przy uyciu innych rodkw25. Jego krytycy twierdz z kolei, e polityka ma skonno do stawania si instrumentem wojny i, e czsto wada ni dynamika konfliktw. Istnieje wielka aprobata, by mwi o potdze wojskowej kadego typu jako instrumencie politycznych celw. Idea siy jako czynnikaIbidem, s. 26. W. H u g h e s , Fleet Tactics: Theory and Practice, Annapolis 1986, s. 26-8. 20 B. B r o d i e, War and Politics, New York 1973, s. 332; K. B o o t h , Strategy and Ethnocentrism, London 1979, s. 332; J. K e e g a n , A History of Warefare, London 1993, s. 92. 21 C. Clausewitz, op. cit., s. 32. 22 C. Gr a y, Modern Strategy, s. 28. 23 P. B u r k e , Popular Culture in Early Modern Europe, Aldershot 1994, s. X. 24 C. Gr a y, Nuclear Strategy and National Style, Lanham 1986, rozdzia 2. 25 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 468.19 18

36

politycznego celu jest przekonujca Strategia jest produktem i czynnikiem nie tylko politycznego celu, ale take politycznego sporu lub politycznego procesu. Jeli strategia jest czynnikiem polityki, to polityka jest produktem cigego politycznego procesu, jak strategia jest produktem cigego procesu tworzenia strategii; Etyka teoria i praktyka strategii nie wymaga, by ludzkie czynniki byy nieetyczne lub amoralne. Moralny dyskurs czsto jest pomijany. Etyka jest formalnie niedocenianym wymiarem strategii. Pytania o sprawiedliwo mog by ogromnie istotne dla strategicznego wykonywania. Pytania te redukowane s do potrzeby rozpoznania rzadkiego napicia pomidzy walk dobr w sensie etycznym a walk skuteczn w pogoni za ekonomicznym zwycistwem; Ekonomia i logist yka strategia wymaga uycia skpych zasobw ekonomicznych. Opiera si ona na ekonomicznej aktywnoci