geografija_7_k1

GEOGRAFIJAza VII oddelenie vo osnovnoto osumgodi{no obrazovanie

Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija

Skopje, 2009

Prof. d-r BLAGOJA MARKOSKI

UPATSTVO ZA UPOTREBA NA UÊBNIKOT

Rubrika nameneta za nastavnikot i inter-

akcija so u~enikot kako voveden del na ~asot

Nagleden vizuelno kartografski odnosno

fotografski materiali

Tabelarni podatoci nameneti za dopolnu-vawe na sodrìnite koi u~enicite ne gi obvrzuva da gi u~at naizust. Podatocite

se za pro{iruvawe na li~nite soznanija i

kultura.

Rubrika za individual-na rabota na u~enicite koja zavisi od procen-kata na nastavnikot

Re~nikot na poimi e namenet za pojasnu-vawe na stru~nite

termini

Pomo{na rubrika za rabota na

nastavnikot kako zavr{en del na ~asot

Rubrika nameneta za osebno zainteresira-

ni u~enici

Sodrìni na lekcijata nameneti za sovladuvawe na materialot od

strana na u~enicite

Predgovor

Po~ituvan u~eniku, po~ituvan nastavniku, trgnuvaj}i po princi-pot od poblizu kon podaleku, vo sedmo oddelenie }e imate mo`nost da se zapoznaete so geografijata na Evropa i na Azija. Sodrìnite se koncipirani vo {est temi vo koi se razrabotuvaat prirodno-geografskite, sociogeografskite i ekonomsko-geografskite odliki na Evropa i na Azija. Vo konceptot na sodrìni vo regionalno-geografska sodrìna se razraboteni regionite so dràvite vo i nadvor od Evropa i Azija. U~ebnikot Geografija za sedmo oddelenie vo osnova se sostoi od dve celini. Edna e sodrìnata na lekcijata koja u~enicite treba da ja sov-ladaat i {to da ja osoznaat. Vtorata celina ja ~inat pomo{ni metodsko-didakti~ki sodrìni glavno nameneti za rabota na nastavnikot, poto~no, stanuva zbor za ru-brikite: Razgovor, Pra{awa, Zada~i, Doznaj pove}e, Zapomni, Re~nik na poimi, razni kartografski i fotografski prilozi. Rubrikata razgovor e nameneta za voveden del na ~asot i nea nas-tavnikot ja koristi vo interakcija so u~enicite. Pra{awata se vo funkcija na nastavnikot, zaradi povtoruvawe i utvrduvawe na znaewata kaj u~enicite. Rubrikata Doznaj pove}e e vo funkcija na pozainteresiranite u~enici i kako materijal so koj nastavnikot gi nadgraduva sodrìnite. Re~nikot na poimi e vo funkcija i na nastavnikot i na u~enikot, zaradi pojasnuvawe i precizirawe na upotrebenite termini.Zapomni e rubrika preku koja u~enikot nakratko gi utvrduva najva`nite sodrìni. Kartografskite, fotografskite i tabelarnite prikazi se za da se obezbedi vizuelna pretstava za regionalnite i prostornite odliki na teritoriite. Napomnuvame deka tabelarno prezentiranite podato-ci se nameneti za pro{iruvawe na znaewata i na sopstvenata kultura, no u~enicite ne mora da gi u~at naizust. Avtorot iskreno se nadeva deka spored programata soodvetno se ponudeni neophodnite sodrìni od geografijata na Evropa i na Azija.

Od Avtorot

5

TEMI I SODR@INI

1. PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA EVROPA

2. SOCIOGEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA EVROPA

3. GEOGRAFSKI PREGLED NA REGIONITE VO EVROPA

‡ GEOGRAFSKA POLO@BA, GRANICI I GOLEMINA‡ BREGOVA RAZGRANETOST NA EVROPSKIOT KONTINENT‡ RELJEFNI KARAKTERISTIKI NA EVROPA‡ KLIMA I VEGETACIJA‡ HIDROGRAFIJA

‡ NASELENIETO NA EVROPA‡ REGIONALNA PODELBA NA EVROPA‡ EVROPSKA UNIJA

‡ JU@NA EVROPA‡ ZAPADNA EVROPA‡ SEVERNA EVROPA‡ SREDNA EVROPA‡ ISTO^NA EVROPA

6

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A EV

ROPA

GEOGRAFSKA POLO@BA, GRANICI I GOLEMINA

GeoGrafska polo@ba

evropa e zapadniot poluostrov na najgolemata kopnena masa na Zemjata, koja se narekuva evroazija. Iako prirod-no e povrzana so azija, poradi istoriskite, kulturnite, politi~kite i stopanskite odliki se izdvojuva kako pose-ben kontinent. Vo odnos na ekvatorot se nao|a na severnata hemisfera, a vo odnos na po~etniot meridijan so pogolemi-ot del od teritorijata se prostira na isto~nata polutopka. se prostira me|u sredozemnoto More na jug i arkti~kiot okean na sever i me|u atlantskiot okean na zapad i plani-nata Ural na istok. poto~no, krajni to~ki na evropskoto kopno se:

Mesto Dràva koordinati To~ka

’rt Maroki [panija 360 02’ s.g.{. najju`na

’rt Nortkin Norve{ka 760 06’ s.g.{. najseverna

’rt roka portugalija 090 30’ z.g.d. najzapadna

na pl. Ural rusija 650 is.g.d. najisto~na

‡ kolku kontinenti ima na Zemjata?‡ koi se tie?‡ Na koj kontinent ìveeme?

Imeto evropa poteknuva od asirskiot zbor ereb (zao|awe na sonceto, zapad), so koj feni~anite i asirovavilon-cite gi ozna~uvale terito-riite na zapad. podocna toa ime se pro{irilo za celiot zapaden del od kopnoto na ev-ropa.

Polo`ba i granici na Evropa

RazgovoR

Doznaj Pove]e

7

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA EVROPA

Navedenata geografska polo`ba na evropa í ovozmoùva izlez na Atlantskiot Okean i na Sredozem-noto More. blagodarenie na Gibraltarskiot protok i na sueckiot kanal se odviva najmasoven pomorski soobra}aj vo svetot. oddale~enosta od afrika e 14 km kaj Gibraltar i 140 km kaj sicilija, a vrskata so azija preku sueckiot kanal, bosfor i Dardaneli i neposrednata granica spre-ma azija (so dolìna od okolu 4 000 km, od koi 3 300 km se po planinata Ural i rekata Ural i u{te okolu 700 km do udolinata Mani~) za evropa obezbeduvaat centralna geografska polo`ba vo svetski ramki. Vo prilog na toa e i komunikacijata na evropa so severna amerika preku at-lantskiot okean, na oddale~enost od okolu 5 900 km.

Granici Granicite na evropa se protegaat po isto~noto podno`je na planinata Ural ‡ rekata Ural ‡ Kaspiskoto Ezero ‡udolinata Mani~ ‡ Crnoto More ‡ Bosfor ‡ Mramor-noto More ‡ Dardaneli ‡ Egejskoto More ‡ Sredozemnoto More ‡ Atlantskiot Okean ‡ Arkti~kiot Okean. Vo ev-ropa, pokraj krajbre`nite se vbrojuvaat i pogolemi os-trovi, kako {to se: Nova Zemja, Zemjata na franc Jozef, svalbard, Me~kiniot ostrov, Jan Maen, Island, farskite ostrovi, Velika britanija i Irska, kako i ostrovite vo sredozemnoto More (sicilija, sardinija, korzika, krit i mnogu drugi), so isklu~ok na kipar i nekoi krajbre`ni turski ostrovi.

Golemina povr{inata na evropa so ostrovite iznesuva 10 508 384 km2 , ili okolu 2% od povr{inata na Zemjata, odnosno oko-lu 7,5% od kopnoto na Zemjata.

‡ kade e smestena evropa vo od-nos na ekvatorot i po~etniot meridijan?‡ Na karta pokaì gi krajnite to~ki na evropa!‡ Na koi moriwa i okeani izleguva evropa?‡ Zo{to evropa ima central-na mestopolo`ba?‡ pokaì gi granicite na ev-ropa na karta!‡ kolku iznesuva povr{inata na evropa?

Nabquduvaj ja kartata naevropa i pronajdi gi:‡ moriwata na koi izleguva,‡ planinskite masivi, ‡ pogolemite reki,‡ pogolemite ostrovi,‡ najkarakteristi~nite pro-toci

GEOGRAFSKA POLO@BA ‡ odnos na geografski objekt (to~ka, naselba, dràva i sl.) sprema drugi geografski objekti na Zemjinata povr{ina. Najto~no se odreduva so pomo{ na koordinati (naj~esto so geografska {iro~ina i geografska dolìna).EVROPA ‡ kontinent koj od tri strani izleguva na more, a na istok e povrzan so azija. se protega od polarnite oblasti na sever do sredozemnoto More na jug i od atlantskiot okean na zapad do planinata Ural i rekata Ural na istok. KONTINENT ‡ najgolema kopnena masa na Zemjata. kontinentite me|u sebe se razdvoeni so okeani i moriwa. Takvi se: evroazija, afrika, severna amerika, Ju`na amerika, avs-tralija i antarktik. od pove}e istoriski i kulturni aspekti evropa i azija se smetaat kako posebni kontinenti.PRIRODNA GRANI^NA LINIJA ‡ razgrani~uvawe na geografskite prostorni celini po odredeni prirodni linii, kako, na primer, koga nekoja granica se prostira po reka, po planinski srt, po vodorazdelna linija i sl.

Re^nIK na PoIMI

PRa[awa

zaDaâ

8

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A EV

ROPA

BREGOVA RAZGRANETOST NA EVROPSKIOT KONTINENT

evropa so golemiot broj poluostrovi, zalivi, pro-toci, fjordovi i drugi abrazivni formi se odlikuva so najrazgraneta bregova linija me|u kontinental-nite masi na Zemjata. Golemata bregova razgranetost e rezultat na dvete golemi sredozemni moriwa, i toa: balti~koto More i sredozemnoto More, kade {to se nao|aat pogolem broj izdvoeni moriwa, zalivi, os-trovi i poluostrovi. Vo severnite delovi na evropa bregovata razgrane-tost ja sozdavaat bregovite na beloto More, koe so pove}e zalivi dlaboko navleguva vo kopnoto me|u po-luostrovite kola i kanin. Vo barencovoto More se nao|aat ostrovite Nova Zemja, Zemjata na franc Jozef i svalbard; razgranetiot norve{ki breg ima iljad-nici mali ostrovi i mnogubrojni tesni i izdolèni zalivi, nare~eni fjordovi. Vakvata bregova lin-ija prodolùva kon zapadnite delovi na evropa, kade {to od severnoto More preku protocite skagerak i kategat me|u skandinavskiot poluostrov i poluostrovot Jiland dlaboko vo kopnoto navle-guva balti~koto More so botniskiot, finskiot i ri{kiot Zaliv.

‡ [to se podrazbira pod bre-gova razgranetost?‡ koja e razlikata me|u ostrov i poluostrov?

RazgovoR

‡ koi se takanare~enite sre-dozemni moriwa vo evropa?‡ [to se fjordovi i kade gi ima?‡ [to se protoci?‡ Nabroj nekoi pova`ni pro-toci okolu evropskiot konti-nent!‡ koi se pogolemi poluostro-vi vo evropa?‡ Nabroj gi pogolemite ostro-vi {to se nao|at na evropa!‡ [to se vnatre{ni moriwa?‡ Nabroj nekoi od vnatre{nite moriwa!

PRa[awa

9


bregovata razgranetost na zapadniot breg na evro-pa ja pravat bregovite na poluostrovot Jiland, Nor-mandija, bretawa i pirinejskiot poluostrov, kako i ostrovite Velika britanija, Irska i Island. Vo ovoj del osobeno se karakteristi~ni severnoto More, ka-nalot la Man{ i baskiskiot Zaliv. Ju`niot breg na evropa so trite golemi poluostro-vi (pirinejskiot, apeninskiot i balkanskiot polu-ostrov) i so mnogubrojnite pogolemi i pomali ostro-vi, kako {to se sicilija, sardinija, korzika, krit, balearskite ostrovi itn.- e najrazgranet. po~nuvaj}i od Gibraltarskiot protok, sredozemnoto More se razgranuva na pove}e vnatre{ni moriwa, kako {to se: ligursko, Tirensko, Jonsko, Jadransko, kritsko, egejsko, Mramorno, Crno i azovsko More. Vo nave-denite moriwa se nao|aat golem broj zalivi, od koi pokarakteristi~ni se lionskiot, Xenovskiot, Trst-janskiot, solunskiot, korintskiot itn. Me|u moriwata se nao|aat pove}e protoci, kako {to se: Gibraltarskiot protok, sicilijanskiot premin, Mesinskiot Tesnec, otrantskata Vrata, Dardaneli, bosfor, ker~anskata Vrata, eresund, Golemiot i Ma-liot belt. bregovite na evropa se so dolìna od okolu 41 000 km, {to zna~i na sekoi 1 000 km2 ima po 4,1 km bre-gova linija. so najgolema razgranetost se odlikuvaat norve{kiot, hrvatskiot i gr~kiot breg. Na vaka razgranetiot breg se izgradeni golem broj pristani{ta so mo{ne razvien brodski soobra}aj, koj preku Gibraltar i Zapadna evropa se odviva kon sever-na i kon Ju`na amerika, a preku Gibraltar i sueckiot kanal se odviva kon azija i kon avstralija. Mnogu e zna~aen, uslovno kaàno, lokalniot voden soobra}aj na evropskite pristani{ta.

OSTROV ‡ pomal ili pogolem del od kopnoto opkolen so voda od site strani. Na pr: sicilija. POLUOSTROV ‡ del od kopnoto opkolen so voda, a eden del povrzan so kopnoto. Na pr:pirinejski poluostrov.FJORD ‡ tesen i dlabok, ~esto iskriven zaliv koj po nekolku desetini, pa i stotina kilometri navleguva vo kopnoto. fjordovite imaat strmni i visoki - skoro ver-tikalni strani. Najkarakteristi~ni se vo Norve{ka, na skandinavskiot poluostrov.

Fjordovi vo Norve{ka

Sv. Stefan ‡ tombolo

Re^nIK na PoIMI

‡ pronajdi gi dràvite so naj-razgraneta bregova linija!‡ Na karta pronajdi gi mori-wata, zalivite, ostrovite i poluostrovite koi ja pra-vat bregovata razgranetost na severna, na Zapadna i na Ju`na evropa!‡ Na karta pronajdi gi najva`-nite protoci okolu evropski-ot kontinent!

zaDaÎ

10

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A EV

ROPA

RELJEFNI KARAKTERISTIKI NA EVROPA

Teritorijata na evropa se odlikuva so raznoviden reljef. Vo osnova, prevladuvaat nizinski i planinski reljefi.

Nizinite vo Evropa zafa}aat okolu 84% (60% se prostori od 0 do 200 m, 24% se od 200 do 500 metri nadmorska viso~ina), a samo 16% e ridsko-planinski reljef so nad 500 m nadmor-ska viso~ina. Najkarakteristi~na e Isto~noevropskata Nizina koja od planinata Ural i kaspiskoto ezero na istok neprekinato se prostira preku severnite delovi na sredna evropa, a potoa pokraj zapadniot breg prodolùva do pla-ninite pirinei. Gi zafa}a i isto~nite delovi na skandi-navskiot poluostrov i pogolemiot del od teritoriite na Velika britanija i Irska.

kako posebni se izdvojuvaat Panonskata Nizina, po sred-niot tek na Dunav, me|u alpite, karpatite i Dinaridite, po-toa Vla{kata Nizina vo dolniot tek na rekata Dunav me|u Transilvanskite alpi i planinata balkan i Lombardiskata Nizina vo severna Italija.

Navedenite nizini se glavni sredi{ta na naselenost, gust soobra}aj, komunikacii i razvieno stopanstvo vo evropa. Vo ovaa smisla osobeno e karakteristi~na pribalti~kata Nizina me|u rekite laba i Wemen.

Planinite vo Evropa zafa}aat okolu 16% od teritori-jata. Tie ne pretstavuvaat kompaktna celina. se izdvojuvaat nekolku planinski sistemi, koi glavno se nao|aat ju`no od zapadniot del na Isto~noevropskata Nizina. orograf-ski najkarakteristi~ni se Alpite so najvisokiot vrv - Mon blan (4 810 m), od kade {to kon jug se protegaat Apeninite so vrvot Gran saso 2 914 m, Dinaridite so vrvot Maja ‡ i ‡ ezerce (2 694 m) i [arsko-pindskite Planini so vrvot

Nizinski teritorii

‡ [to e reljef?‡ kakov moè da bide reljefot?‡ koi planini gi znae{ vo ev-ropa?

RazgovoR

‡ kakov reljef prevladuva vo evropa?‡ Nabroj gi najgolemite nizini vo evropa!‡ Nabroj nekoi pogolemi pla-ninski masivi vo evropa!‡ koj e najvisok vrv vo evropa?‡ [to se toa prevali i otvori?‡ Nabroj nekoi vulkanski pla-nini vo evropa!

‡ evropa e kontinent so okolu 84% nizini i 16% planinski teritorii.‡ Najpoznati nizini vo evropa se Isto~noevropskata, panon-skata, Vla{kata i lombardija.‡ Najpoznati planinski masivi vo evropa se: pirinei, alpi, apenini, Dinaridi, karpati, skandinavski planini.‡ Vulkanski planini vo evropa se etna na sicilija, Vetna Jekul na Island i psiloritis na krit.‡ Glavni komunikaciski pravci i prevali vo evropa se prevalot brener na alpite, otvorot po rekata Dunav.

PRa[awa

zaPoMnI

11


korab (2764 m); a na istok se Karpatite so vrvot Gerlahovka (2 663 m), Stara Planina ili Balkan so botev Vrv (2 376 m), planinite Rodopi so vrvot Musala (2 925 m). kako posebni se izdvojuvaat Skandinavskite Planini, francuskiot cen-tralen masiv, Pirineite i pove}e planinski masivi na pirinejskiot poluostrov. planinski masivi se prisutni i na pogolemite ostrovi, no najkarakteristi~ni se vulkan-skite planini etna na sicilija (3 269 m), Vetna Jekul na Is-land i psiloritis na krit.

komunikacijata me|u golemata evropska nizina na se-ver i sredozemjeto se odviva niz nekolku pokarakteristi~ni prirodni otvori i prevali. Takvi se: prevalot brener na alpite (1 372 m) koj gi povrzuva Germanija i Italija, ot-vorot po rekata Dunav pome|u bavarija i Vienskiot basen, primorskite rabovi na pirineite, \erdapskata klisura me|u panonija i Vla{kata Nizina i drugi.

Na teritorijata na evropa se razvieni pove}e tipovi reljef, kako: osobeno izrazen fluvijalen, abraziven, glaci-jalen i karsten reljef, so pogolem broj kotlini, visoram-nini i platoa, kako i peso~ni dini.

DINA ‡ izdolèn peso~en be-dem vo pustinite koj nastanuva so taloèwe na pesokot pod dej-stvo na vetrovi. KOTLINA ‡ vdlabnatina vo reljefot na Zemjinata povr{ina so naj~esto zaramne-to vnatre{no dno, zaobikoleno so planinski strani. Na prim-er: pelagoniska kotlina. NIZINA ‡ prostran zaramnet ili blago razbranuvan del na kopnoto, obi~no blago navednat vo eden pravec, ~ija nadmorska viso~ina naj~esto iznesuva do okolu 200 m. PLANINSKI MASIV ‡ jasno istaknato i prostrano vozvi{enie vo reljefot na kop-noto koe se izdiga od okolnite poniski i pozaramneti tereni.PLATO ‡ prostrana visoka zaramnina, odnosno visoramni-na ograni~ena so strmni otse-ci.

Re^nIK na PoIMI

Planinski teritorii

‡ Na kartata na evropa pronajdi gi najpoznatite nizini!‡ Na kartata na evropa pronajdi gi pogolemite plan-inski masivi i nivnite najvi-soki vrvovi!‡ sam/a ili so pomo{ na nas-tavnikot, na kartata na ev-ropa identifikuvaj gi terito-riite so prete`no fluvijalen, glacijalen i abraziven reljef. obidi se da nacrta{ karta!

zaDaÎ

Glacijalen reljef

12

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A EV

ROPA

KLIMA I VEGETACIJA

klIMaTskI UsloVI

spored geografskata polo`ba, teritorijata na Evropa se nao|a vo umereniot klimatski pojas. Vo zavisnost od geografskata {iro~ina, vlijanieto na okeanite i na mori-wata, pravcite na dvièwe na morskite strui, pravcite na protegawe na planinskite sistemi, nadmorskata viso~ina na reljefot i pravcite na duvawe na vetrovite - klimata vo Evropa e raznovidna.

Teritoriite na evropa, glavno severno od povratnikot, so ostrovite Island, Nova Zemja i drugi - se odlikuvaat so suppolarna klima.

Teritoriite pokraj bregovite na sredozemnoto More se odlikuvaat so mediteranska klima so temperaturi do 40 0s vo leto i prose~ni vrneì od okolu 750 mm godi{no. pros-torot me|u ovie dva pojasa se karakterizira so tipi~na umerena klima, koja vo zapadnite delovi pod vlijanie na atlantskiot okean (poradi morskata topla Golfska stru-ja) e poblaga, dodeka odej}i kon istok vo vnatre{nosta na kontinentot (pod vlijanie na kontinentalnite vlijanija

Vrneì vo Evropa

Predel so mediteranska klima

‡ [to podrazbira{ pod klima?‡ koi klimatski pojavi i ele-menti gi poznava{?‡ Dali se nasekade isti kli-matskite uslovi na Zemjata?

RazgovoR

13


na prostranoto azisko kopno) e relativno postudena. Vo isto~nata zona od [vedska i finska i severnite delovi od teritorijata na rusija do Crnoto More i kaspiskoto eze-ro ima golemi temperaturni razliki. Na sever se prisutni izrazito ladni, sne`ni i vetroviti zimi, a na jug - è{ki i suvi leta.

Me|u zapadnata i isto~nata klimatska zona vo evro-pa pod vlijanie na planinskite masivi se javuvaat razni modifikacii na klimata: od mediteranska, umereno kon-tinentalna do tipi~na planinska klima karakteristi~na za alpite, za pirineite, za karpatite, za Dinaridite, za skandinavskite planini i drugi.

Vo krajnite jugoisto~ni delovi na evropa, vo uslovi na mali vrneì i relativno povisoki temperaturi, se ~uvstvuva polupustinski klimatski tip. Taa e osobeno karakteristi~na vo prikaspiskata Nizina.

op{ta karakteristika za klimatskite uslovi vo evropa e toa {to vrneìte se namaluvaat dvièj}i se vo pravec od zapadnite delovi kon istok, (koi se pod vlijanie na Golf-skata struja). Tokmu zatoa vo krajnite jugoisto~ni delovi na evropa se sre}ava polupustinskata klima

KLIMATSKI TIP ‡ vid klima na Zemjata so specifi~ni odliki. Na primer: vo umereniot pojas se razlikuvaat sredozemen (mediteranski), okeanski, kon-tinentalen, ume-reno kontinentalen i planinski kli-matski tip.

Predel so planinska klima

Re^nIK na PoIMI

‡ Vo koj klimatski pojas pripa|a teritorijata na ev-ropa?‡ Nabroj gi faktorite koi najmnogu vlijaat vrz klimata na evropa!‡ koi klimatski tipovi se izd-vojuvaat vo evropa?‡ Za koi teritorii vo evropa e karakteristi~na suppolarnata klima?‡ koj klimatski tip e karakteristi~en za sredozem-jeto?‡ koja e pri~inata za prisust-voto na poblaga umerena klima vo zapadnite delovi od evropa?

PRa[awa

‡ Nabquduvaj}i ja kartata na vrneì vo evropa, objasni zo{to nekoi od teritoriite se odlikuvaat so pogolemi koli~estva vrneì.‡ objasni zo{to se javuvaat po-lupustinski klimatski uslovi vo prikaspiskata Nizina!

zaDaÎ

‡ evropa se nao|a vo umereniot klimatski pojas.‡ Vo evropa se sre}avaat medi-teranska, umerena, suppolarna, planinska i polupustinska klima.‡ Mediteranskata klima e karakteristi~na za teritori-ite okolu sredozemnoto More.‡ suppolarnata klima e prisut-na vo najsevernite delovi na evropa.‡ pogolemiot del od evropa se odlikuva so umereno kontinen-talna klima.‡ Vo prikaspiskata Nizina ima prisustvo na polupustinska klima.

zaPoMnI

14

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A EV

ROPA

KLIMA I VEGETACIJA

KLIMATSKO-VEGETACISKI OBLASTI

klimatsko-vegetaciskite oblasti vo evropa se vo nep-osredna zavisnost od klimatskite uslovi. Tie, glavno imaat pojasno prostirawe. se sre}avaat: suptropski klimatsko-vegetaciski, umeren klimatsko-vegetaciski i suppolaren klimatsko-vegetaciski tip.

Suptropskiot klimatsko-vegetaciski tip e raspros-tranet vo primorskiot krajbreèn pojas na sredozemnoto More so ostrovite. Zastapena e t.n. sredozemnomorska (med-iteranska) klima koja se odlikuva so suvi i mnogu topli leta i blagi i vrne`livi zimi, prete`no so vrneì od do`d. Ima specifi~na vegetacija so rastitelen svet od raznovidni trevni i zakr`laveni zimzeleni, drvenesti rastenija ot-porni na su{i. Najkarakteristi~ni se: primorskiot bor, dabot prnar, maslinkite, limonite, portokalite, smokvite i drugi. od ìvotinskite vidovi pokarakteristi~ni se: za-jakot, lisicata, srnata, divata sviwa, volkot i drugi.

Umereniot klimatsko-vegetaciski tip go karakteriziraat varieteti na atlantski umereno kontinentalen i kon-tinentalen tip. Atlantskiot tip gi opfa}a krajbre`nite delovi na evropa {to izleguvaat na atlantskiot okean od pirinejskiot poluostrov do Norve{ka, vklu~uvaj}i gi i Velika britanija i Irska. pod vlijanie na toplata Golf-ska morska struja i vetrovite od zapad, atlantskiot kli-matsko-vegetaciski tip se odlikuva so sveì leta i blagi i vrne`livi zimi. Toa uslovuva prisustvo na trevni zaednici so prete`no razvieni listopadni {umi.

Vegetacija vo Evropa

RazgovoR

‡ so {to se odlikuva suptropskiot klimatsko-vegetaciski tip vo evropa i kade e raspros-tranet? ‡ koi rastitelni vidovi se najkarakteristi~ni za suppo-larniot klimatsko-vegetaciski tip?‡ kako se deli umereniot klimatsko-vegetaciski tip?‡ Za koi delovi na evropa e karakteristi~en atlantskiot klimatski varietet?‡ koja teritorija od evropa se odlikuva so umereno kontinen-talen klimatsko-vegetaciski varietet?‡ koj klimatsko-vegetaciski varietet e karakteristi~en za Ukraina, za panonskata i za Vla{kata Nizina? [to e tundra?

PRa[awa

‡ kako se povrzani klimata i vegetacijata?‡ Dali toa zna~i deka vo ev-ropa ima razli~ni klimatsko-vegetaciski oblasti?‡ koi klimatski tipovi pos-tojat vo evropa?

Mediteranska vegetacija

15


Umereno kontinentalniot vegetaciski tip e ka-rakteristi~en za sredi{nite delovi na evropa, ili, poto~no, za teritorijata me|u alpsko-karpatskiot planinski venec i balti~koto More. ovde se sudiraat blagite atlantski i studenite kontinentalni klimatski vlijanija, taka {to e prisutna klima so umereno topli leta i umereno studeni zimi so dovolni koli~estva vrneì vo tekot na godinata. rastitelnite zaednici, osven trevite, se pretstaveni so lis-topadni i zimzeleni {umi. od ìvotinskite vidovi se zastapeni srnata, divata sviwa, volkot, zajakot i drugi.

Kontinentalniot klimatsko-vegetaciski tip e ka-rakteristi~en za Isto~noevropskata, za Vla{kata i za pan-onskata Nizina. Se odlikuva so topli i su{ni leta i ostri studeni zimi. ovde se izdvojuvaat dva varieteta, i toa: vlaèn kontinentalen i kontinentalen stepski tip. Vla`niot kon-tinentalen klimatsko-vegetaciski tip e karakteristi~en za posevernite delovi od Isto~noevropskata Nizina. Gi opfa}a teritoriite ju`no od tundrata so neprekinati pojasi od bor, ela i smreka, a se protega od skandinavskiot polu-ostrov do Ural i ponatamu - vo azija do Tihiot okean. ovoj {umski pojas e poznat pod imeto tajga. pokarakteristi~ni ìvotinski vidovi se: elenot, irvasot, divata sviwa, volkot, me~kata, lisicata, razni ptici i drugi.

Kontinentalniot stepski klimatsko-vegetaciski tip e karakteristi~en za ju`nite delovi na Isto~noevropskata Nizina sprema Crnoto More (Ukraina, Vla{ka Nizina i panonska Nizina). Se odlikuva so dolgi i su{ni leta i suvi i studeni zimi, taka {to rastitelnata pokrivka e pretstave-na so niska trevna vegetacija, poznata kako stepa, so prisus-tvo na listopadni {umski vidovi.

Suppolarniot klimatsko-vegetaciski tip gi opfa- }a najsevernite delovi na evropa so nekoi od ostrovite. Se odlikuva so mnogu niski temperaturi, dolgi i studeni zimi i kratki i sveì leta. biogeografskite zaednici gi so~inuvat pretstavnicite na tundrata so retki rastitelni trevni zaednici i polarni ìvotni: volk, zajak, lisica.

Na planinskite sistemi vo evropa se prisutni listo-padni i zimzeleni {umi, visokoplaninski trevni pasi{ta poznati kako suvati i kamewari, so prisustvo na zagle~ereni prostori na alpite i na skandinavskite planini.

STEPA ‡ predel na Zemjata so niska ili retka trevna vegetacija koja u{te se narekuva step-ska vegetacija. Naj~esto e prisutna vo predelite na Zemjata kade {to godi{noto koli~estvo vrneì se dviì od 300 do 400 mm. TAJGA ‡ ime za prostrani zimzeleni {umi vo severna evropa i od severna azija, odnos-no vo sibir. Tajgata e prisutna vo prostori kade {to srednite temperaturi vo najtopliot mesec se pome|u 13 i 20°s, a koli~estvoto na vrneì od300 do 600 mm. TUNDRA ‡ rastitelna zaednica razviena glavno vo najsevernite delovi na evropa, na azija i severna amerika. rastitelniot svet e pretstaven so movovi, li{ai, a namesta se sre}avaat brezata i drugi poedine~no razvieni drvja so retki trevi.

Re^nIK na PoIMI

‡ Na karta opredeli gi teri-toriite koi spored opisot vo tekstot se odlikuvaat so nekoj od klimatsko-vegetaciskite tipovi.‡ Na karta opredeli gi teri-toriite pod tundra, pod tajga i pod stepa.

zaDaÎ

‡ odej}i od jug kon sever se menuvaat suptropski, umeren i suppolaren klimatski tip.‡ suptropskiot klimatsko-veg-etaciski tip e karakteristi~en za Ju`na evropa.‡ Umereniot klimatsko-vege-taciski tip se odlikuva so at-lantski, umerenokontinentalen i kontinentalen klimatsko-vegetaciski varietet.‡ Vo suppolarniot varietet e karakteristi~na tundrata.‡ Na planinite vo evropa e prisuten visinski raspored na vegetacija od listopadni i zim-zeleni {umi, visokoplaninski pasi{ta, suvati i kamewari.

zaPoMnI

[umska vegetacija

16

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A EV

ROPA

HIDROGRAFIJA

REKITE I EZERATA I NIVNOTO ZNAÊWE

evropa izobiluva so golem broj reki i ezera. Rekite te~at kon okolnite moriwa i okeani, poto~no, im pripa|aat na Atlantskiot, na Balti~kiot, na Arkti~kiot, Sredozem-nomorskiot i na Crnomorskiot sliv. Del od niv, kako na primer Volga, Ural i drugi, mu pripa|aat na zatvoreniot sliv na kaspiskoto ezero. Vododelnicata se protega od Gi-braltar, preku pirineite, Jugoisto~na francija, [vajcar-ija, Germanija, êhija, me|u polska i Ukraina, belorusija i severnite delovi na evropskiot del na rusija. Vo odnos na ovaa glavna vododelnica, skoro site reki od atlantski-ot sliv te~at kon sever i severozapad, taka {to se ramno-merno rasporedeni po celata evropska Nizina od Ural do pirineite. Najpoznati reki {to se vlevaat vo atlantskiot okean se: Gvadalkivir, Gvadijana, Taho, Duro i Miwo na pirinejskiot poluostrov, potoa Garona, Loara i Sena vo francija, Rajna i Laba vo Germanija. Vo balti~koto More se vlevaat Odra, Visla, Wemen, Zapadna Dvina i Neva.

Vo slivot na arkti~kiot okean pokarakteristi~ni se rekite Severna Dvina i Pe~ora.

spored karakteristikite na re~niot sistem vo sredoz-emnomorskoto slivno podra~je, se izdvojuvaat neposreden sredozemnomorski i Crnomorski sliv. Vo sredozemnoto

Slivovi vo Evropa

‡ Vo koi slivovi te~at rekite od evropa?‡ Nabroj gi rekite ~ii slivo-vi mu pripa|aat na atlantski-ot okean!‡ koi reki se vlevaat vo balti~koto More?‡ koi reki se vlevaat vo Crnoto More?‡ koi reki se vlevaat vo kaspiskoto ezero?‡ Za {to se koristat rekite?‡ koi kanali gi povrzuvaat severnoto i Crnoto More?

‡ [to se podrazbira pod hidrografija?‡ koi se pogolemite vodni objekti vo evropa?‡ Nabroj gi moriwata {to se nao|at vo evropa?‡ koi se najgolemite reki vo evropa?

PRa[awa

RazgovoR

17


More se vlevaat rekite Ebro i Rona, a vo rabnite moriwa se vlevaat pove}e reki: na primer, vo Jadranskoto More pokarakteristi~ni se rekite Po (Italija), Cetina, Nere-tva, Bojana i Drim na balkanskiot poluostrov, a vo egejsko-to ‡ Vardar, Bistrica, Struma i Marica.

Vo Crnomorskiot sliv pripa|aat golemite reki, kako {to se Dunav, Dnestar i Dnepar i Don preku azovskoto More. Tie zafa}aat golema slivna povr{ina. osobeno se istaknuva Dunav so pravec na re~niot tek od zapad kon is-tok i mnogu razvien sliv. Izvira na planinata [varcvald vo Germanija, pa preku avstrija gi povrzuva panonskata i Vla{kata Nizina. Ima dolìna od 2 850 km, so povr{ina na slivot od 870 000 km2.

Vnatre{niot zatvoren sliv na Kaspiskoto Ezero, pokraj drugite, od evropskata teritorija gi opfa}a slivovite na rekite Volga i Ural. Volga so 3 530 km e najdolgata reka vo evropa, so povr{ina na slivot od 1 380 000 km².

poradi klimatskite priliki, rekite vo evropa najvisok vodostoj imaat vo zima i vo prolet. pogolem del od naveden-ite reki se plovni, uredeni za plovidba i me|usebno povrzani so plovni kanali, taka {to evropa ima pove}e od 100 000 km re~no-kanalski plovni pati{ta. popoznati kanalski siste-mi se kanalite {to gi povrzuvaat Volga so Don (povrzanost na Crnoto More so kaspiskoto ezero i Moskva); balti~ko i belo More (preku ezerata ladoga i onega); kanalot Mitel-land koj gi povrzuva Rajna ‡ Vezer ‡ Laba i Odra. Vo franci-ja site plovni reki se povrzani me|u sebe i so rekata rajna, taka {to ekonomskoto zna~ewe na rekite, pokraj potrebite za voda za piewe, vo zemjodelstvoto, vo industrijata i vo energetikata e mo{ne golemo i vo sferata na soobra}ajot i trans-portot, razmenata na stoki i uslugi.

Ezeraezerata vo evropa se mnogubrojni, no relativno mali po

povr{ina. Zafa}aat okolu 135 000 km2. Najkarakteristi~ni se karelo-finskite ezera na sever, kade {to se sre}avaat oko-lu 60 000 ezera so okolu 72 000 km2 povr{ina. ezerata Onega i Ladoga i ju`no{vedskite ezera se najgolemi vo evropa. Del od prirodnite ezera se nao|aat na alpite, na rodopite i na karpatite. pokarakteristi~ni se: @enevskoto, Bodensko-to, Ciri{koto, Bledskoto, Bohiwskoto, Ohridskoto, Pres- panskoto Ezero itn. postojat golem broj ve{ta~ki ezera {to se koristat za plovidba, za navodnuvawe i za proizvodstvo na elektri~na energija.

Mo~uri{taMo~uri{tata vo evropa se najrasprostraneti vo primor-

skite delovi na Holandija i na Germanija sprema severnoto More i vo pribre`nite delovi na arkti~kiot okean.

Vo evropa ima i povr{ini pod lednici, okolu 120 000 km2. se nao|aat prete`no vo oblastite na arktikot, skandi-navskiot poluostrov, Island i na alpite.

VODNI RESURSI ‡ prirod-ni bogatstva koi ~ovekot gi eksploatira i prisposobuva na svoite potrebi. Vodnite resursi se koristat vo mnogu sferi na ~ovekovoto ìveewe: za transport, za elektri~na energija, za ishrana, za tur-izam ...EZERO ‡ vdlabnatina na kop-noto koja e ispolneta so voda, a ne e vo neposredna vrska so more. REKA ‡ masa na voda, koja od izvorot kon utokata vo more, ezero ili druga pogolema reka se dviì niz re~no korito preku Zemjinata povr{ina. REÊN SLIV ‡ povr{inata od koja edna reka preku svoite pritoki ja sobira vodata. re~nite slivovi me|u sebe se odvoeni so vododelnici. RE^NA MRE@A ‡ zbir na re~ni tekovi vo edna oblast, vo edna dràva, na ostrov ili na kontinent bez razlika dali se povrzani me|u sebe ili ne. HIDROGRAFIJA ‡ geografs-ka disciplina, koja se zanimava so evidencija i opi{uvawe na hidrografskite objekti, kako {to se: okeani, moriwa, ezera, reki, kanali, mo~uri{ta, iz-vori, bunari i sl.

Re^nIK na PoIMI

‡ Na karta na evropa pronajdi gi rekite i kanalite preku koi se povrzuvaat:‡ severnoto i Crnoto More;‡ atlantskiot okean i sredo-zemnoto More;‡ balti~koto More so kaspiskoto ezero i Crnoto More.

zaDaÎ

18

PRa[awa

polarnata klima vo evropa?‡ koj klimatski tip e karakteristi~en za sredozemjeto?‡ koja e pri~inata za pojavata napoblaga um-erena klima vo zapadnite delovi od evropa?‡ koi klimatsko-vegetaciski tipovi se sre- }avaat vo evropa?‡ so {to se odlikuva suptropskiot kli-matsko-vegetaciski tip vo evropa? ‡ koi rastitelni vidovi se najkarakteristi~ni za suppolarniot kli-matsko-vegetaciski tip?‡ kako se deli umereniot klimatsko-vegeta-ciski tip?‡ Za koi delovi na evropa e karakteristi~en atlantskiot klimatski varietet?‡ koja teritorija od evropa se odlikuva so umereno kontinentalen klimatsko-vegeta-ciski varietet?‡ koj klimatsko-vegetaciski varietet e karakteristi~en za Ukraina, za panonskata i za Vla{kata Nizina?‡ [to e toa tundra?‡ Vo koi slivovi te~at rekite od evropa?‡ Nabroj gi rekite ~ii slivovi pripa|aat na atlantskiot okean!‡ koi reki se vlevaat vo balti~koto More?‡ koi reki se vlevaat vo Crnoto More?‡ koi reki se vlevaat vo kaspiskoto ezero?‡ Za {to se koristat rekite?‡ koi kanali gi povrzuvaat severnoto i Crnoto More?

‡ kade e smestena evropa vo odnos na ekva-torot i po~etniot meridijan?‡ Na karta pokaì gi krajnite to~ki na evropa!‡ Na koi moriwa i okeani izleguva evropa?‡ Zo{to velime deka evropa ima centralna mestopolo`ba?‡ pokaì gi granicite na evropa na karta!‡ kolku iznesuva povr{inata na evropa? ‡ koi se takanare~enite sredozemni moriwa vo evropa?‡ [to se fjordovi i kade gi ima?‡ [to se protoci?‡ Nabroj nekoi pova`ni protoci i premini povrzani so evropskiot kontinent!‡ koi se pogolemi poluostrovi vo evropa?‡ Nabroj gi pogolemite ostrovi vo evropa!‡ [to se vnatre{ni moriwa?‡ Nabroj nekoi od vnatre{nite moriwa!‡ kakov reljef prevladuva vo evropa?‡ Nabroj gi najgolemite nizini vo evropa!‡ Nabroj nekoi pogolemi planinski masivi vo evropa!‡ koj e najvisokiot vrv vo evropa?‡ [to se toa prevali i otvori?‡ Nabroj nekoi od vulkanskite planini vo evropa!‡ Vo koj klimatski pojas pripa|a teritori-jata na evropa?‡ Nabroj gi faktorite {to najmnogu vlijaat vrz klimata na evropa!‡ koi klimatski tipovi se izdvojuvaat vo evropa?‡ Za koi teritorii e karakteristi~na sup-

19

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA EVROPA

SOCIOGEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA EVROPA

NASELENIETO VO EVROPA

‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na NaseleNIeTo Vo eVropa (broJ Na @ITelI I GUsTINa Na NaseleNosT)

‡ JaZI^Na I Verska raZNoVIDNosT Vo eVropa

‡ NaselbITe Vo eVropa

REGIONALNA PODELBA NA EVROPA

EVROPSKA UNIJA

20

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

EVRO

PA

NASELENIETO NA EVROPA

osNoVNI karakTerIsTIkI Na NaseleNIeTo Vo eVropa

(broJ Na @ITelI I GUsTINa Na NaseleNosT)

NaselenieIstoriski gledano, vo evropa se slu~uvale razni

op{testveni, kulturni, voeni, politi~ki i stopanski pro-cesi. koi, po razni osnovi, nosele padovi i progres na kon-tinentot. Niz site slu~uvawa se oformile golem broj narodi, nacii i dràvi, taka {to Evropa denes e eden od naj-naselenite kontinenti na Zemjata. Vo nejzinite 45 dràvi, vklu~uvaj}i go i evropskiot del na rusija, ìveat okolu 675 milioni ìteli (rusija ima okolu 147 000 000 ìteli od koi

Gustina na naselenost vo Evropa

RazgovoR‡ [to podrazbira{ pod poimot naselenie?‡ [to e toa gustina na nasele-nost?‡ kade ima najgolema gustina na naselenost vo evropa?

21


63% ili okolu 92 000 000 ìveat vo evropskiot del). so na-vedeniot podatok, evropa u~estvuva so okolu 11% vo vkup-niot broj na svetskoto naselenie.

GustinaVo kontekstot na povr{inata, Evropa e kontinent so

najgolema gustina na naselenost. prose~nata gustina na naselenost iznesuva 65 `/km2. Me|utoa, prirodnite uslo-vi, op{testvenite, stopanskite i drugi faktori uslovile mo{ne neramnomerna gustina na naselenost. postojat pros-tori so po nekolku ìteli na km2, me|utoa, postojat i pros-tori so po nekolku stotici ìteli na km2.

Vo pogolemiot del od Zapadna i od sredna evropa gus-tinata na naselenost iznesuva pove}e od 200 `/km2. Tipi~ni primeri se: Holandija, so 394 `/km2; belgija, so 340 `/km2;Velika britanija, so 242 `/km2; Germanija, so 231 `/km2 itn.

Golem broj od dràvite, na primer, francija, Ungarija, êhija, avstrija, polska, Danska, romanija itn., se odliku-vaat so gustina na naselenost od okolu 100 `/km2. sprotivno na navedenite, vo oddelni oblasti vo severna, voJu`na i voIsto~na evropa prisutna e relativno pomala gustina na naselenost, koja glavno e pomalku od 100 `/km2, a vo pogolem broj slu~ai i pomalku od 50 `/km2. Na primer: 13 `/km2 vo Norve{ka, 12 `/km2 [vedska, 15 `/km2 finska, 25 `/km2

rusija (evropskiot del).se zabeleùva deka najgolem del od naselenieto vo Ev-

ropa e skoncentrirano vo Sredna i voZapadna Evropa.

GUSTINA NA NASELENOST ‡ odnos pome|u brojot na naselenieto i odredenata povr{ina na koja ìvee. se izrazuva vo ìteli na kvadraten kilometar.(`/km2)NAROD ‡ etni~ka zaednica {to prethodi na formiraweto nacija. Nacijata e postojana zaed-nica na lu|e nastanata niz dolgotraen istoriski razvitok, vrz osnova na zaedni~ki jazik, istorija, teritorija, ekonomija, kultura i sl. NASELENIE ‡ zbir na site lu|e {to naseluvaat odredena teritorija. Naselenieto e sloèna prirodno-istoriska kategorija koja se sostoi od golem broj ~ove~ki edinki.

Re^nIK na PoIMI

Urbani sredini

‡ koj e najgusto naselen konti-nent vo svetot?‡ kolku iznesuva gustinata na naselenost vo evropa?‡ koi se najgusto, a koi najretko naseleni teritorii i dràvi vo evropa?

PRa[awa

‡ obidi se da izraboti{ karta na koja }e ja prestavi{ gusti-nata na naselenost vo evropa, nanesuvaj}i ja gustinata na naselenost po dràvi, i toa:od 0 do 50 `/km2 , 50 do 100 `/km2 i nad 100 `/km2.

zaDaÎ

‡ evropa e najgusto naselen kontinent.‡ Najgolema gustina na nasele-nost ima vo sredna evropa.‡ Najretko naseleni se severna i Isto~na evropa.

zaPoMnI

22

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

EVRO

PA


JaZI^Na I Verska raZNoVIDNosT Vo eVropa

Dobrata geografska polo`ba i povolnata proodnost se glavna pri~ina za dvièweto i doseluvaweto na nasele-nieto vo evropa. Naselenieto naj~esto doa|alo od azija (preku Vratata na narodite i po morski pat). pritoa, niz raznite vekovni sudiri i borbi nastanuvale razli~ni kul-turni, politi~ki i stopanski promeni, taka {to tie se glav-ni pri~ini za dene{nata izme{anost i brojnost na evrop-skite narodi. Tie, glavno, se razlikuvaat spored jazi~nata i spored verska pripadnost.

Jazi~na raznovidnostVo evropa denes postojat 45 dràvi, vo koi se zboru-

vaat pove}e od 120 jazici i dijalekti. Nekoi od jazicite se {iroko rasprostraneti i slu`beno se govorat vo nekolku dràvi, a nekoi se karakteristi~ni samo za pomali teri-torii i dràvi. pove}eto od dràvite se ednonacionalni (kade {to prevladuva eden narod), no ima i dràvi so na-cionalni malcinstva (pripadnici na drugi narodi), koi na razli~ni ramni{ta ostvaruvaat pravo na jazik, na pismo, na kultura i na tradicija.

Vo evropa postojat i pove}enacionalni dràvi so pove}e dràvotvorni narodi. Tipi~ni primeri se Velika britani-ja, bosna i Hercegovina i drugi.

spored lingvisti~kata klasifikacija, pogolemiot del od naselenieto jazi~no spa|a vo indoevropskoto jazi~no

RazgovoR

‡ koi grupi jazici postojat vo evropa?‡ koi jazici se vbrojuvaat vo italskata/romanskata grupa jazici?‡ koi jazici spa|aat vo slo-ven-skata grupa jazici?‡ koi jazici vo evropa se posebni?‡ koi religii se najraspros-traneti vo evropa?

PRa[awa

‡ Na karta so dràvi, obidi se so razli~ni boi da gi nanese{ razli~nite religii {to se ispovedaat vo dràvite.

zaDaÎ

‡ kakvi govorni jazici posto-jat?‡ [to znae{ za religiite i koi religii si slu{nal/a?‡ Nabroj nekoi religii {to gi znae{, a se zastapeni vo evropa!

„Sv. Kliment Ohridski“− Skopje Jazici vo Evropa

23


semejstvo, a pomal del vo ungaro-finskoto i vo altajskoto jazi~no semejstvo.

Indoevropskoto jazi~no semejstvo vo evropa (spored srodnosta na jazikot) glavno se deli na slednive grupi: slov-enskata, germanskata, italskata/romanskata i u{te nekoi drugi, kako na primer, elinskata grupa.

Ungaro-finskoto jazi~no semejstvo e karakteristi~no za Ungarija i za finska.

Altajskoto jazi~no semejstvo gi opfa}a turskiot i ta-tarskite jazici i e karakteristi~no za Turcija.

posebni se baskiskiot jazik (so nego se sluàt baskij- cite, koi ìveat vo severna [panija i vo jugozapadna fran-cija i se smetaat za predindoevropski pranarodi vo evropa) i malte{kiot jazik, koj e me{avina od romanskite jazici i arapskiot jazik, a se zboruva na ostrovot Malta.

Navedenite jazici se pi{uvale na tri razli~ni azbuki i toa: latinica (vo Zapadna, vo Centralna, vo severna i vo Ju`na evropa), kirilica (vo Isto~na, vo Jugoisto~na i vo Ju`na evropa) i alfabeta gr~ka azbuka (vo Grcija).

Verska raznovidnostNaselenieto vo evropa vo osnova pripa|a na hristijan-

skata religija. Vo nea se razlikuvaat katolici, protes-tanti i pravoslavni. katolicite prevladuvaat vo Ju`na i vo sredna evropa, protestantite vo severna i delumno vo Zapadna evropa a pravoslavnite vo Isto~na, vo Jugoisto~na i vo Ju`na evropa. od svetskite religii, vo evropa e za-stapena i islamskata, i toa najmnogu na balkanot, no i vo sredna i Zapadna evropa. skoro vo site dràvi vo evropa ìveat i pretstavnici na drugi religii; postojat i katego-riite ateisti i nereligiozni lu|e, onie koi ne se verski opredeleni.

JAZIK ‡ sistem od konven-cionalni govorni i pi{ani simboli {to go koristat lu|e od razli~ni kulturi kako sred-stvo za komunikacija. Jazikot vlijae i go otslikuva na~inot na razmisluvawe na dadena kul-tura, a promenite na kulturata vlijaat vrz razvojot na jazikot.

Re^nIK na PoIMI

Religii vo Evropa

‡ Vo evropa se zboruvaat pove}e od 100 jazici.‡ Najzastapeni se angliskiot, germanskiot, francuskiot i ruskiot.‡ Jazicite vo evropa spa|at vo indoevropskoto jazi~no seme-jstvo (slo-venska, germanska i italska/ romanska grupa). ‡ posebni se baskiskiot i malte{kiot jazik.‡ se izdeluvat i ungaro-fin-skoto (finska i Ungarija) i altajskoto jazi~no semejstvo (turski i tatarski jazici).‡ Vo evropa glavno se ispove-da hristijanskata religija (katoli~ka, protestantska i pravoslavna veroispoved), a ne{to pomalku e zastapena is-lamskata religija.

zaPoMnI

Vatikan

Doznaj Pove]e

24

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

EVRO

PA

NaselbITe Vo eVropa

razvojot na naselbite vo evropa e vo direkna zavis-nost od promenite vo brojot na naselenieto i stopanskiot i tehni~ko-tehnolo{kiot napredok. kako vo Makedonija taka i vo evropa naselenieto ìvee vo selski i vo gradski naselbi. Me|utoa, procesite na tehni~ko-tehnolo{kiot i op{testveniot razvoj predizvikaa pozabrzan raste` i razvoj na gradskite naselbi. Toa zna~i deka vo razvojot na nasel-bite se va`ni procesite: urbanizacija, fazite na urban-izacijata, formiraweto aglomeracii i konurbacii, prob-lemite na golemite gradovi i procesite na takanare~enata litoralizacija.

Urbanizacijata pretstavuva raste` i razvoj na gradovite i se izrazuva preku stepenot na urbanizacija, koj, pak, pret-stavuva u~estvo na gradskoto naselenie vo vkupnoto nasele-nie. Vo evropa, vo gradovite ìveat okolu 3/4 od nasele-nieto. procesot na urbanizacija na evropa ne se odviva ramnomerno, tuku so razli~na brzina. Vo po~etokot urban-izacijata se gleda{e preku porastot na gradovite; na prim-er, pred 200 godini vo evropa imalo eden milionski grad, pred 100 godini imalo 9, pred 40 godini okolu 30, a denes toj broj e pogolem od 50 milionski gradovi.

Denes urbanizacijata se gleda i preku prodiraweto na gradskiot na~in na ìveewe vo selskite naselbi, taka {to selata sè pove}e dobivaat gradski izgled, a naselenieto vo niv, osven so primarni, se zanimava i so sekundarni i terci-jarni dejnosti. pojasni koi bea tie dejnosti?


GRAD NASELENIE VO 2002 g.

VO MILIONI

MOSKVA 14,5

LONDON 12,5

ISTANBUL 11,9

RUR (KONURBACIJA) 11,8

PARIZ 11,6

MADRID 6,1

BARSELONA 4,9

SANKT PETERBURG 4,9

MILANO 4,3

‡ Na karta na evropa pronajdi gi gradovite so pove}e od eden milion ìteli.‡ Na karta na evropa pronajdigi gradovite {to pravat konur-bacija.

zaDaÎ

RazgovoR

‡ kako se delat naselbite?‡ Nabroj gi procesite na razvoj na naselbite!‡ [to e toa urbanizacija?‡ koi fazi na urbanizacija postojat?‡ [to podrazbira{ pod aglo-meracija?‡ [to e toa konurbacija?

PRa[awa

‡ [to e toa naselba?‡ kakvi moàt da bidat nasel-bite?‡ kako nastanale gradovite?

Moskva

25


Urbanizacijata se karakterizira so nekolku fazi:‡ predindustriska faza, koga pogolemiot broj od nasele-

nieto se zanimava so primarni dejnosti, a u~estvoto na grad-skoto naselenie e prili~no malo;

‡ industriska faza, koja se odlikuva so golema preselba na naselenieto od selata kon gradovite zaradi vrabotuvawe vo industrijata, a pove}eto od vrabotenite se vo sekundar-nite dejnosti. Toa osobeno se pravi okolu rudnicite i fab-rikite kako jadra na privlekuvawe na naselenieto. Tipi~en primer e rurskata oblast vo Germanija.

‡ poindustriska faza, koja se karakterizira so zgole-muvawe na brojot na vrabotenite vo tercijarnite dejnosti (soobra}aj, trgovija), {to sleduva obraten proces, odnosno naselenieto se naseluva vo pomalite gradovi, kade {to se ìvee poprijatno.

Niz fazite na urbanizacijata i industrijalizacijata okolu gradskite sredi{ta se formiraat golemi prigrad-ski naselbi, taka {to nastanuvaat golemi gradski celini koi pravat gradska regija ili aglomeracija. Takvi se golem broj gradovi, osobeno onie so pove}e od eden milion ̀ iteli, kako, na primer: london, Man~ester, Glazgov, pariz, Marsej, lisabon, Madrid, barselona, rim, Milano, Neapol, brisel, amsterdam, roterdam, berlin, Minhen, Dortmund, keln, kopenhagen, praga, Var{ava, Moskva. Vo nekoi od dràvite so porastot na gradovite i aglomeraciite doa|a do nivno spojuvawe i na toj na~in se formirani pove}e konurbacii. Tipi~en primer e konurbacijata vo rurskata oblast vo Ger-manija kade {to se skoro spoeni gradovite esen, keln, Dort-mund, Diseldorf, Duizburg i drugi, potoa konurbacijata okolu Man~ester so [efild i lidz, pariskata konurbacija i drugi.

prenaselenosta vo golemite gradovi predizvikuva prob-lemi so zagaduvaweto i so vodosnabduvaweto vo niv. poseb-na karakteristika kaj naselbite vo evropa e procesot na litoralizacija, odnosno preseluvawe na naselenieto i na stopanskite aktivnosti pokraj morskite bregovi.

GRAD ‡ porazvien oblik na naselba koja, po pravilo, ima pove}e funkcii i pretstavuva sredi{te na odrede-na teritorija.SELO ‡ pomalo naseleno mesto. edni od najbrojnite i naj- raznovidnite kategorii naselbi, koi od gradovite se razlikuvaat spored polo`bata, goleminata, brojot na naselenie, postanokot, socioekonomskite obele`ja, kulturnite odliki i drugo.

Re^nIK na PoIMI

‡ spored tipot, naselbite moè da bidat selski i gradski.‡ Vo razvojot na naselbite se va`ni procesite: urbani-zacija, fazite na urbanizacija, formiraweto aglomeracii i konurbacii, problemite na golemite gradovi i litorali-zacijata.‡ Vo urbanizacijata se va`ni predindustriskata, indus-triskata i poindustriskata faza na razvoj.‡ aglomeracii se golemi gradovi koi vo svojot sostav vklu~uvaat pove}e naselbi od svojata okolina.‡ konurbacii se grupa gradovi koi, {irej}i se, se spojuvaat (dobliùvaat) eden do drug.‡ litoralizacija e preseluvawe na naselenieto i na stopanskite aktivnosti vo primorskite gradovi.

zaPoMnI

Primorski grad(Dubrovnik)

26

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

EVRO

PA

specifi~nata bregova razgranetost i prirodno-geograf-skite karakteristiki na evropa se glavni odrednici za re-gionalnata podelba na kontinentot. Voobi~aeno se izdvoju-vaat regionite:

‡ Ju`na evropa ‡ Zapadna evropa ‡ severna evropa ‡ sredna evropa ‡ Isto~na evropa

Ju`na EvropaVo Ju`na evropa se vbrojuvaat teritoriite (vo evropa )

{to se ju`no od pirineite, alpite i rekata Dunav, poto~no, teritoriite na pirinejskiot, na apeninskiot i na balkan-skiot poluostrov, koi, glavno, izleguvaat na sredozemnoto More. Na pirinejskiot poluostrov se nao|aat dràvite: kralstvo [panija, kneèstvo andora, samoupravnata za-visna teritorija Gibraltar i republika portugalija. Na apeninskiot poluostrov se nao|aat republika Italija,

REGIONALNA PODELBA NA EVROPA

RazgovoR‡ [to se toa regioni?‡ Znae li nekoj na koi regioni se deli evropa?

Na karta so dràvite vo ev-ropa so posebni boi oboj gi dràvite koi pripa|aat na: ‡ Ju`na evropa,‡ Zapadna evropa,‡ severna evropa,‡ sredna evropa, i ‡ Isto~na evropa.

zaDaâ

27


gradot-dràva Vatikan, republika san Marino i ostrovska-ta republika Malta. Na balkanskiot poluostrov se nao|aat dràvite republika Makedonija, republika bugarija, re-publika srbija, republika Crna Gora, republika kosovo, republika romanija, republika Grcija, republika albani-ja, republika bosna i Hercegovina, republika Hrvatska i republika slovenija.

Zapadna EvropaVo Zapadna evropa se vbrojuvaat primorskite i os-

trovskite dràvi na atlantskiot okean. primorski dràvi se republika francija, Golemoto Vojvodstvo luksemburg, kralstvoto belgija i kralstvoto Holandija i ostrovskite dràvi obedinetoto kralstvo na Velika britanija i sever-na Irska i republika Irska.

Severna Evropaseverna evropa glavno gi opfa}a teritoriite na skandi-

navskiot poluostrov. ovde se nao|aat dràvite: kralstvo Danska, kralstvo [vedska, kralstvo Norve{ka, republika finska i ostrovskata republika Island.

Sredna Evropasredna ili Centralna evropa gi opfa}a teritoriite na

nekolku kontinentalni i dve primorski dràvi. Tie se: re-publika Ungarija, republika slovakija, republika êhija, republika avstrija, kneèstvo lihten{tajn, [vajcarskata konfederacija, federativna republika Germanija i repub-lika polska.

Isto~na EvropaIsto~na evropa prostorno zafa}a najgolem del od teri-

torijata na evropa. Vo nea glavno se vbrojuvaat teritori-ite na dràvite: republika Ukraina, republika Moldavija, republika belorusija, republika latvija, republika lit-vanija, republika estonija i ruskata federacija (evropski-ot del).

Za regionalnata podelba na evropa e karakteristi~no toa {to dràvite kazahstan i Turcija imaat delovi od svoite teritorii na evropskiot kontinent. sovremena evropa se odlikuva i so zdruùvawe na dràvite na stopanski, na kul-turni i na politi~ki osnovi. Takva e Evropskata unija, koja denes obedinuva 27 dràvi.

GLAVEN GRAD ‡ gradska nasel-ba vo koja se nao|aat upravno-administrativnite funkcii na edna dràva, odnosno sedi{te na zakonodavnata, sudskata i izvr{nata vlast. osven niv, se nao|aat site drugi objekti i funkcii so koi se karakteri-ziraat gradovite. DR@AVA ‡ zaednica {to ima odredena teritorija, naselenie i organizirana vlast, nezavisna od koja bilo druga dràva. KNE@ESTVO ‡ dràva na ~ie ~elo se nao|a knez {to upravuva so nea.KRALSTVO ‡ dràva na ~ie ~elo se nao|a kral {to upravuva so nea. REGION ‡ kompleksna indivi-dualna geografska celina koja se razlikuva od drugite sosedni oblasti. REPUBLIKA ‡ dràvno ure-duvawe kade {to {efot na dràvata doa|a na vlast so iz-bor (na odredeno vreme) od stra-na na narodot, a ne po osnov na nasledstvo.

Re^nIK na PoIMI

‡ Na koi regioni se deli ev-ropa?‡ Navedi gi teritoriite {to se vbrojuvaat vo Ju`na evropa!‡ koi dràvi vleguvaat vo Za-padna evropa?‡ koi dràvi se nao|aat vo sredna evropa?‡ koj e najgolem region vo ev-ropa i koi dràvi se vbrojuvaat vo nego?‡ koi dràvi, pokraj rusija, imaat teritorii i vo azija i vo evropa?

PRa[awa

‡ evropa se deli na pet regioni: Ju`na, Zapadna, severna, sredna i Isto~na evropa.‡ Vo Ju`na evropa vleguvaat dràvite od pirinejskiot, od apeninskiot i od balkanskiot poluostrov.‡ Vo Zapadna evropa se vbrojuvaat dràvite: francija, Velika britanija, Holandija, belgija, luksemburg i Ir-ska.

zaPoMnI

Doznaj Pove]e

28

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

EVRO

PA

Istoriski gledano, evropa e najnemirniot kontinent, so ~esti me|udràvni sudiri, stopanski i politi~ki razedine-ti zemji. Dvete svetski vojni se vodea vo evropa. po Vtorata svetska vojna vrz osnova na razli~nite op{testveni siste-mi (za koi sistemi stanuva zbor?) se formiraa dve golemi politi~ko-stopanski zaednici: Evropskata ekonomska zaed-nica (EEZ) i Sovetot za zaemna ekonomska pomo{ (SEV).

so raspa|aweto na socijalisti~kiot sistem vo evropa, prestana da postoi sovetot za zaemna ekonomska pomo{ vo koj nikoga{ ne profunkcionira slobodniot pazar. Na ev-ropskata politi~ka i ekonomska scena ostana da funkci-onira eeZ. Za~etocite na Evropskata unija poteknuvaat od formiraweto na Zaednicata za jaglen i ~elik vo 1952 go-dina, ~ii ~lenki bea francija, Italija, Germanija, belgija, Holandija i luksemburg. Celta be{e povrzuvawe i pozabr-zan razvoj na bazi~nata industrija vo ovie zemji.

Vo 1957 godina so dogovor (rimskiot dogovor) istite dràvi ja pro{irija stopanskata sorabotka i ja osnova evropskata ekonomska zaednica (eeZ). Glavna cel e formirawe na obedineta Evropa so zaedni~ki pazar, ukinu-vawe na me|usebnite carini, slobodna trgovija i slobodno

EVROPSKA UNIJA

so 2,7% od povr{inata i so 7,1% od svetskoto naselenie evropskata unija vo 2005 godi-na u~estvuvala so okolu 12% vo proizvodstvoto na ìtarici, 17% vo potro{uva~kata na en-ergija, 17% vo proizvodstvo na ~elik, 19% vo prerabotkata na nafta, 18% vo svetskata trgovija i 63% vo proizvodstvoto na vino.

RazgovoR‡ [to se toa ekonomski zaed-nici?‡ koja ekonomsko-politi~ka zaednica ti e poznata vo ev-ropa?

29


dvièwe na stoki, na lu|e i na kapital.Vo 1967 godina eeZ go smenija imeto vo evropska zaed-

nica (eZ). potoa eZ postepeno prima novi ~lenki.Vo ramkite na eZ, pokraj stopanskata sorabotka i

zdruùvawe se razviva i idejata za politi~ko obedinuvawe i dejstvuvaweto. Taka, vo 1990 godina e donesena odluka za zaedni~ko dràvjanstvo, a vo 1992 godina vo Mastriht e potpi{an dogovor za formirawe na Evropskata unija. Tendencija e formirawe dràvna zaednica so edinstvena nadvore{na politika, odbrana, zaedni~ki pari i zakoni.

so evropskata unija rakovodat zaedni~ki tela, kako {to se: Evropskiot parlament so sedi{te vo strazbur, sovetot na evropskata unija i Evropskata komisija so sedi{te vo brisel, Sudot na pravdata so sedi{te vo luksemburg i niza drugi tela.

evropskata unija, zaklu~no so 2009 godina, ima 27 dràvi- ~lenki, taka {to ve}e zafa}a povr{ina od 4,3 milioni km² i okolu 70% od naselenieto vo evropa. pretstavuva glav-no jadro na evropskoto stopanstvo. francija, Velika bri-tanija, Germanija i Italija se me|u najrazvienite zemji vo svetot. francija i Velika britanija se postojani ~lenki vo sovetot za bezbednost na ooN.

Vo svetski ramki evropskata unija, ima vode~ka uloga spored bDp (bruto doma{en proizvod), vo vkupen izvoz na stoki, izvoz na industriski proizvodi, broj na nuklearni elektrocentrali, broj na telekomunikaciski sistemi itn.

DR@AVI - KANDIDATI ZA EVROPSKATA UNIJA ‡ dràvi {to sakaat da stanat ~lenki na evropskata unija so polnopraven status na odlu~uvawe i koristewe na site beneficii {to se pridobivka od ~lenstvoto vo evrop-skata unija.DR@AVI - ^LENKI NA EVROPSKATA UNIJA ‡ dràvi so polnopraven status, prava na odlu~uvawe i ce-losno ispolnuvawe na obvrskite kon evropskata unija. EVROPSKA UNIJA ‡ ekonomska i politi~ka zaednica na dràvi od evropa.

Re^nIK na PoIMI

‡ Na politi~kata karta na evropa, so ista boja obeleì gi dràvite-~lenki na evrop-skata unija.‡ prou~i koi dràvi bile ~lenki na sovetot za zaemna ekonomska pomo{?

zaDaÎ

‡ koi dve golemi ekonomsko-po-liti~ki grupacii vo evropa se formirani po Vtorata svetska vojna?‡ od koga datiraat po~etocite na evropskata unija?‡ koi se glavnite celi na ev-ropskata unija?‡ koga e potpi{an dogovorot za formirawe na evropska unija?‡ koi zaedni~ki tela postojat vo evropskata unija?‡ koi dràvi se ~lenki na ev-ropskata unija?

PRa[awa

‡ Vo evropa po Vtorata svetska vojna kako posebni ekonomsko- politi~ki grupacii postoeja evropskata ekonomska zaednica i sovetot za zaemna ekonomska pomo{.‡ Za~etocite na evropskata unija datiraat od 1952 godina.Glavna cel na evropskata ekonomska zaednica be{e formirawe na obedineta evro-pa, zaedni~ki pazar, ukinuvawe na me|usebnite carini, slobod-na trgovija, slobodno dvièwe na lu|e, na stoki i na kapital.‡ Vo vo 1992 godina vo Mas-triht e potpi{an dogovor za formirawe na evropskata unija.‡ francija, Germanija, Velika britanija i Italija se me|u najrazvienite zemji vo svetot.

zaPoMnI

30

PRa[awa

‡ koj e najgusto naselen kontinent vo svetot?‡ kolku iznesuva gustinata na naselenost vo evropa?‡ koi se najgusto, a koi najretko naseleni teritorii i dràvi vo evropa?‡ koi grupi jazici sezboruvaat vo evropa?‡ koi jazici spa|aat vo italskata (romanska-ta) grupa jazici?‡ koi jazici spa|aat vo slovenskata grupa?‡ koi jazici vo evropa se posebni?‡ koi religii se najrasprostraneti vo ev-ropa?‡ kako se delat naselbite?‡ Nabroj gi procesite vo razvojot na nasel-bite?‡ [to e toa urbanizacija?‡ koi fazi na urbanizacija postojat?‡ [to podrazbira{ pod aglomeracija?‡ [to e toa konurbacija?

‡ Na koi regioni se deli evropa?‡ Navedi gi teritoriite {to se vbrojuvaat vo Ju`na evropa!‡ koi dràvi vleguvaat vo Zapadna evropa?‡ koi dràvi ja so~inuvaat sredna evropa?‡ koj e najgolem region vo evropa i koi dràvi se nao|aat vo nego?‡ koi dràvi, pokraj rusija, imaat teritorii i vo azija i vo evropa?‡ koi dve ekonomsko-politi~ki grupacii vo evropa se formirani po Vtorata svetska vojna?‡ od koga datiraat po~etocite na evropskata unija?‡ koi se glavnite celi na evropskata unija?‡ koga e potpi{an dogovorot za formirawe na evropskata unija?‡ koi zaedni~ki tela postojat vo evropskata unija?‡ koi zemji se ~lenki na evropskata unija?

31

GEOGRAFSKI PREGLED NA REGIONITE VO EVROPA

JU@NA EVROPA

‡ GeoGrafska polo@ba, Dr@aVI I GlaVNI GraDoVI‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe‡ karakTerIsTI^NI poDra^Ja IZlo@eNI Na ZeMJoTresI I VUlkaNI, posleDICITe I VlIJaNIeTo VrZ @IVoToT Na lU\eTo‡ klIMaTa I VeGeTaCIJaTa Vo JU@Na eVropa‡ sreDoZeMNoTo More - osNoVNI prIroDNo-GeoGrafskI karakTerIsTIkI I sTopaNsko ZNaêWe‡ slI^NosTI I raZlIkI Na NaseleNIeTo Vo JU@Na eVropa‡ sTopaNsTVoTo I TUrIZMoT Vo JU@Na eVropa

ZAPADNA EVROPA

‡ GeoGrafska polo@ba, Dr@aVI I GlaVNI GraDoVI‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe‡ relJefoT I klIMaTa Vo ZapaDNa eVropa‡ VlIJaNIe Na MorIWaTa VrZ @IVoToT Na lU\eTo (NekoGa[ I DeNes)‡ NaseleNIeTo Vo ZapaDNa eVropa‡ sTopaNsTVoTo Na ZapaDNa eVropa (NekoGa[ I DeNes)

SEVERNA EVROPA

‡ GeoGrafska polo@ba, Dr@aVI I GlaVNI GraDoVI‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe‡ UloGaTa Na relJefoT I Na klIMaTa VrZ @IVoToT Na lU\eTo Vo seVerNa eVropa ‡ karakTerIsTIkI Na MorskIoT breG I NeGoVoTo ZNaêWe‡ NaseleNIeTo Vo seVerNa eVropa‡ prIroDNITe resUrsI I sTopaNsTVoTo Na seVerNa eVropa

SREDNA EVROPA

‡ GeoGrafska polo@ba, Dr@aVI I GlaVNI GraDoVI‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na relJefoT I Na klIMaTa Vo sreDNa eVropa‡ paNoNskaTa NIZINa I NeJZINoTo ZNaêWe Za raZVoJoT Na sTopaNsTVoTo‡ alpITe I NIVNoTo ZNaêWe Za ZeMJITe oD sreDNa eVropa‡ rekITe I NIVNoTo ZNaêWe Za @IVoToT Na lU\eTo‡ NaseleNIeTo Vo sreDNa eVropa‡ sTopaNsTVoTo Na sreDNa eVropa (NekoGa[ I DeNes)

ISTO^NA EVROPA

‡ GeoGrafska polo@ba, Dr@aVI I GlaVNI GraDoVI‡ osNoVNI karakTerIsTIkI Na UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe‡ relJefoT I klIMaTa Vo IsTo^Na eVropa‡ re^NaTa Mre@a - karakTerIsTIkI, ZNaêWe I probleMI‡ slI^NosTI I raZlIkI Na NaseleNIeTo Vo IsTo^Na eVropa‡ UsloVI Za raZVoJ Na sTopaNsTVoTo Vo IsTo^Na eVropa

32

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

GeoGrafska polo@ba, Dr@aVI I GlaVNI GraDoVI

Geografska polo`baJu`na evropa ja pretstavuvaat teritoriite na Pirinej-

skiot, na Apeninskiot i na Balkanskiot Poluostrov so golem broj pogolemi i pomali ostrovi. koi se najgolemi ostrovi? Tie se nao|aat vo sredozemnoto More, taka {to kako geograf-ska celina kratko se narekuva sredozemje ili Mediteranska evropa.

stanuva zbor za teritorija so centralna polo`ba vo svet-ski ramki. kade {to se nao|aat mnogu va`ni protoci i kanali: Gibraltarskiot protok - za komunikacija so Zapadna evropa i so amerika, sueckiot kanal - za komunikacija so azija i so avstralija, protocite bosfor i Dardaneli - za komunikacija so Crnoto More, Isto~na evropa i so vnatre{nosta na azi-ja.

prisustvoto na ovie plovni pati{ta i pove}e zalivi, mor-ski otvori i sli~no, koi gi povrzuvaat takanare~enite rabni moriwa vo sredozemjeto, go ovozmoùvaat najrazvieniot po-morski soobra}aj vo svetot. Tokmu zatoa vo krajbre`nata (li-toralna) zona na Ju`na evropa se razvieni golem broj gradovi, morski pristani{ta. Nabroj nekoi popoznati pristani{ta vo Ju`na evropa! onie {to se vo vnatre{nosta na evropa se pov-rzani so golem broj èlezni~ki linii, pati{ta, naftovodi, gasovodi i sli~no kako i i pove}e aerodromi od koi se realiz-iraat so letovi vo mnogu nasoki vo svetot. Tokmu zatoa Ju`na evropa ili Mediteranska Evropa se odlikuva so najpovolna geografska polo`ba vo svetot.

ovde vladee prijatna mediteranska klima so topli leta i umereno topli i vla`ni zimi. Ju`na evropa e region kade {to

JU@NA EVROPA

BALKANSKI POLUOSTROV ‡ prostorot koj zafa}a del od Ju`na evropa me|u Jadransko-to i Jonskoto More na zapad, egejskoto More na jug, Crnoto More na istok i rekite Dunav i sava na sever.

‡ Na karta na evropa identi-fikuvaj gi teritoriite {to vleguvaat vo Ju`na evropa i na sekoj od poluostrovite pronaj-di gi dràvite i nivnite glav-ni gradovi.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

RazgovoR

Ju`na Evropa

‡ [to se podrazbira pod geografska polo`ba?‡ Vo koj region od evropa se nao|aat balkanskiot po-luostrov i republika Make-donija?‡ spored sredozemnoto More, kako u{te se imenuva Ju`na evropa?

33


se slu~uvale brojni istoriski nastani, va`ni za razvitokot i za kulturata na ~ove{tvoto. koi civilizacii se naj-poznati vo sredozemjeto?

Dràvi i glavni gradoviNa trite poluostrovi i na ostrovite vo Ju`na evropa se raz-

vile pove}e dràvi. Na pirinejskiot poluostrov se nao|aat [panija, portugalija i andora, na apeninskiot poluostrov se nao|aat Italija, san Marino i Vatikan. [to znae{ za Va-tikan? Malta prestavuva posebna ostrovska dràva. Na bal-kanskiot poluostrov se nao|aat pogolem broj dràvi, kako {to se: Makedonija, srbija, Hrvatska, bosna i Hercegovina, Crna Gora, albanija, kosovo, bugarija, Grcija, slovenija. Na balkanskiot poluostrov se nao|a i evropskiot del na Turcija. Toa zna~i deka balkanskiot poluostrov e mozaik od razli~ni narodi, religii, jazici i kulturi. stopanskata razvienost e me|u najslabite vo evropa.

Zabele{ka: podatocite vo tabelata se informativni, u~enikot ne mora da gi u~i naizust.

Zname Dràva Glaven grad povr{ina km² Naselenie (ooN, 2009)

portugalija lisabon 92 136 10 631 800

[panija Madrid 505 990 45 828 172

Italija rim 301 323 60 090 400

Malta la Valeta 316 412 600

albanija Tirana 28 748 3 170 000

bugarija sofija 110 994 7 602 100

bosna i Hercegovina saraevo 51 129 3 767 000

srbija belgrad 77 474 7 905 000

Crna Gora podgorica 13 812 624 000

romanija bukure{t 237 500 21 496 700

slovenija Qubqana 20 256 2 053 355

kosovo pri{tina 10 887 2 230 000

Grcija atina 131 957 11 262 500

andora andora la Vela 468 86 000

san Marino san Marino 60,5 30 800

Vatikan ‡ 0,44 800

Hrvatska Zagreb 56 610 4 432 000

Makedonija skopje 25 713 2 048 900

PRa[awa

‡ koi poluostrovi spa|aat vo Ju`na evropa?‡ kakva geografska polo`ba ima Ju`na evropa?‡ [to se toa rabni moriwa?‡ Nabroj gi dràvite na pirinejskiot poluostrov?‡ Nabroj gi dràvite na ape-ninskiot poluostrov?‡ Nabroj gi dràvite na bal-kanskiot poluostrov?‡ Nabroj nekoi pova`ni pro-toci vo sredozemjeto?

34

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

osNoVNI karakTerIsTIkI Na UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe

razli~nite istoriski nastani na teritorijata na Ju`na evropa se pri~ina za prisustvo na posebni kulturi i tradicii na naselenieto vo dràvite. stanuva zbor za vli-janieto na makedonskata civilizacija, gr~kata kultura, rimskata civilizacija (koi na svetot mu gi dale osnovite na naukite, na umetnostite, na pravoto, na grade`ni{tvoto), hristijanstvoto (koe preku Ju`na evropa se ra{irilo vo evropa i vo svetot), golemite geografski otkritija vo 15 vek (krstopat na kopnen i pomorski soobra}aj), kolonijal-nite dvièwa i osvojuvawa, dvete svetski vojni i drugo. kako rezultat na sega toa, denes dràvite na Ju`na evropa imaat razli~en status na dràvno ureduvawe.

Na pirinejskiot poluostrov se nao|aat:‡ Kralstvo [panija, koe pretstavuva parlamentarna

monarhija na ~elo so kral. ‡ Republika Portugalija, koja e republika so ograni~eni

ovlastuvawa na pretsedatelot. ‡ Kneèstvo Andora, koe e parlamentarno kneèstvo so

Generalen sovet kako zakonodavna vlast. ‡ Samoupravnata zavisna teritorija Gibraltar e pod

vlast na Velika britanija, upravuvana od guverner nazna~uva britanskata kralica.

Na jugot na francija se nao|a Kneèstvoto Monako, koe e ustavna monarhija upravuvana od knez.

JU@NA EVROPA

RazgovoR

‡ [to podrazbira{ pod dràvno ureduvawe?‡ kakvi nazivi postojat za lu|eto koi se na ~elo na dràvite?‡ koi se najvisokite politi~ki funkcii vo repub-lika Makedonija?

Sobranie na dràva (Republika Makedonija)

Kralska kruna

35


Na apeninskiot poluostrov se: ‡ Republika Italija, koja spored dràvnoto ureduvawe

e parlamentarna republika. ‡ Vatikan, koj pretstavuva grad-dràva, teokratska

monarhija upravuvana od rimskiot papa. ‡ Republika San Marino ‡ republika.‡ Republika Malta ‡ republika so parlament kako za-

konodavna vlast (ostrovska dràva)Ureduvawe na dràvite na balkanskiot poluostrov‡ Republika Makedonija ‡ parlamentarna republika na

~elo so pretsedatel i zakonodaven organ, sobranie na re-publika Makedonija.

‡ Republika Bugarija ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel.

‡ Republika Srbija ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel.

‡ Republika Crna Gora ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel.

‡ Republika Romanija ‡ republika na ~elo so pretseda-tel.

‡ Republika Grcija ‡ parlamentarna republika. ‡ Republika Albanija ‡ parlamentarna republika na

~elo so pretsedatel. ‡ Republika Hrvatska ‡ republika na ~elo so pretseda-

tel.‡ Republika Slovenija ‡ parlamentarna republika na

~elo so pretsedatel.‡ Republika Kosovo ‡ parlamentarna republika.‡ Republika Bosna i Hercegovina ‡ federacija bosna

i Hercegovina i republika srpska so prezidium sostaven od tri ~lena (srbin, Hrvat i musliman bosanec) so parla-ment.

PRa[awa

zaDaÎ

zaPoMnI

‡ koi se najva`nite kulturi i civilizacii niz istorijata na evropa?‡ kakvi dràvni ureduvawa postojat vo Ju`na evropa?

‡ Za da nau~i{ podobro, na politi~ka karta na Ju`na ev-ropa vnesi boja ili: bukvata r za dràvite koi se po uredu-vawe republiki, k za kralstva i kne`. za kneèstva.

kralstvo se narekuvaat dràvite so koi upravuva kral.kneèstvo se narekuvaat dràvata so koi upravuva knez.republika se narekuvaat dràvite na ~ie ~elo naj~esto se nao|a pretsedatel, izbira narodot.

Sedi{te na vlada (Republika Makedonija)

36

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

karakTerIsTI^NI poDra^Ja IZlo@eNI Na ZeMJoTresI I VUlkaNI, posleDICITe I

VlIJaNIeTo VrZ @IVoToT Na lU\eTo

Ju`na evropa se odlikuva so pogolem broj mladi vene~ni planini, kon se karakteriziraat so zna~itelno golemi nad-morski viso~ini, strmni strani, planinski srtovi i te{ka proodnost. planinite prete`no se protegaat vo pravec zapad-istok i severozapad-jugoistok. Me|u niv se nao|aat nekolku pogolemi nizini.

Na pirinejskiot poluostrov se nao|aat mladite nabrani planini Pirinei (me|u francija i [panija) i Siera Nevada vo ju`niot del na poluostrovot, dodeka vo zapadniot del se prostira platoto Mezeta, a me|u niv se nao|aat nekolku nizini.

Vo severniot del na apeninskiot poluostrov se nao|aat Alpite, a po sredinata na celiot poluostrov se protegaat Apeninite. Me|u ovie dva masiva vo severna Italija e smes-tena lombardiskata Nizina po tekot na rekata po.

Na balkanskiot poluostrov kako mladi vene~ni pla-nini, pokraj bregovite na Jadranskoto i na Jonskoto More se protegaat Dinaridite i [arsko-pindskite Planini, a vo isto~nite delovi se izdvojuvaat planinskiot masiv Balkan (spored nego e imenuvan poluostrovot) i ju`nite delovi na karpatite koi se poznati kako Transilvanski Alpi. Me|u ovie dva masiva, ponasever po dolinata na rekata Dunav se prostiraat Panonskata i Vla{kata Nizina, a ponajug se nao|aat rodopite, koi prestavuvat stari gramadni planini. Tie glavno se prostiraat me|u Moravsko-vardarskata do-lina i dolinata na rekata struma. Na navedenite planini se sre}avaat razli~ni tipovi reljef: fluvijalen, glacijalen (osobeno prisuten na alpite), karsten (na Dinaridite), abraziven i vulkanski.

Teritorijata na Ju`na evropa i sredozemjeto se odli-kuva so ~esta geolo{ka nestabilnost na zemji{teto taka {to prisutni se ~esti pojavi na zemjotresi i vulkanski ak-tivnosti.

ZemjotresiZemjotres pretstavuva iznenadno pogolemo tresewe na

Zemjinata povr{ina. Nastanuva poradi pomestuvawe na Zemjinite blokovi. posledicite moè da bidat katastro-falni, prosledeni so urivawe na razni objekti koi gi izgradil ~ovekot. posilnite zemjotresi predizvikuvaat i ~ove~ki `rtvi i materijalni {teti. Zaradi za{tita, lu|eto

JU@NA EVROPA

RazgovoR

PRa[awa

zaDaâ

‡ Dali si slu{nal/a za zem-jotres?‡ kaì ne{to za nekoj zem-jotres za kogo si slu{al/a ili si go po~uvstvuval/a?

‡ [to se toa mladi vene~ni planini?‡ kako se narekuvaat golemite ramnici pome|u planinite?‡ Nabroj gi i pokaì gi na karta planinskite masivi vo evropa!‡ koi se najpoznatite nizini vo Ju`na evropa?‡ kakvi tipovi reljef se za-stapeni vo Ju`na evropa?‡ kakvi manifestacii se slu~uvaat kako rezultat na geolo{kata nestabilnost na zemji{teto?‡ [to e zemjotres?‡ so {to se merat zemjotresite?‡ Navedi nekoi aktivni vul-kani vo Ju`na evropa!

‡ Na karta pronajdi gi pla-ninskite masivi, nizinite i vulkanite vo Ju`na evropa.

Posledici od zemjotres

37


pravat pocvrsti gradbi, koi }e bidat pootporni na zem-jotresi. Dali so slu{nal/a ili se se}ava{ li na nekoj zem-jotres? Ja~inata na zemjotresite se meri so instrumentot seizmograf. sredi{teto na zemjotresot sekoga{ e nekade vo vnatre{nosta na Zemjata i e poznato pod imeto hipocen-tar. To~kata na Zemjinata povr{ina kade {to zemjotresnite branovi se najsilni se narekuva epicentar.

VulkaniVulkanite nastanuvaat koga rastopenata vulkanska ma-

terija pod dejstvo na golem pritisok od vnatre{nosta na Zemjata se isfrla na Zemjinata povr{ina. @ari{tata na vulkanite naj~esto se nao|aat na 50-100 km vo vnatre{nosta na Zemjata. rastopenata materija se formira poradi razni pritisoci me|u kontinentalnite plo~i, koi poradi triewe sozdavaat visoki temperaturi i topewe na karpestite masi {to vo gornata obvivka na Zemjata imaat bliski to~ki na topewe. rastopenata materija vo vnatre{nosta na Zemjata se narekuva magma, a koga taa }e stigne na povr{inata na Zem-jata se narekuva lava. so natrupuvawe na lavata se formira vulkanska kupa. Niz nea pominuva vulkanski kanal (poznat pod imeto vulkansko grotlo) koe zavr{uva so vulkanski krater. osven te~na lava , od vulkanskite krateri se isfr-laat i vulkanski bombi, vulkanski pepel i razni gasovi. ak-tivni vulkani vo Ju`na evropa se Vezuv vo sredna Ita-lija, Etna na sicilija, Stromboli i Vulkano na ostrovite kaj Ju`na Italija i Santorin - na istoimeniot gr~ki ostrov vo egejskoto More.

Vlijanie vrz ìvotot na lu|etoIsfrlenite i nataloèni vulkanski materii se odli-

kuvaat kako mo{ne plodni povr{ini, taka {to takvite te-ritorii lu|eto mnogu ~esto gi koristat i se gusto nasel-uvaat. ova osobeno e karakteristi~no za zgasnatite vulkani. Iznenadnite zemjotresno-vulkanski pojavi predizvikuvaat mnogu ~ove~ki `rtvi. Vo slu~ajot na Ju`na evropa, iako seizmi~ki i vulkanski aktivni, litoralnite podra~ja gusto se naseleni od stopanski pri~ini.

VULKAN ‡ konusno vozvi{enie na Zemjata koe pri vrvot zavr{uva so vdlabnatina, nare~ena krater. od kraterot kon vnatre{nosta na Zemjinata kora vodi kanal (grotlo) niz koj pominu-vaat vulkanskite gasovi, vodna parea i magma. VULKANSKA ERUPCIJA ‡ isfrlawe gasovi, vodna parea, pepel i lava niz kraterot. ZEMJOTRES ‡ iznenadno tresewe na Zemjinata kora, predizvikano od vnatre{ni sili na Zemjata.ZEMJOTRESNO PODRA^JE ‡ teritorija na koja ~esto se slu~uvaat zemjotresi.POSTVULKANSKI AKTIVNOSTI ‡ pojavi na izbivawe gasovi ili vodna parea na pros-tori na zgasnatite vulkani. Vo republika Makedonija takva e pojavata Duvalo kaj seloto kosel, ohridsko, od kade {to izbivaat sulfurni gasovi.

Re^nIK na PoIMI

zaPoMnI‡ Vo Ju`na everopa najpozna-ti planinski masivi se piri-neite, alpite, Dinaridite, rodopite, balkan i Transil-vanskite alpi.‡ pova`ni nizini vo Ju`na evropa se: lombardiskata i Vla{kata.‡ Zemjotres e iznenadno tre-sewe na Zemjinata povr{ina.‡ elementi na zemjotres se hipocentar i epicenter.‡ Vulkani se manifestacii koga, pod dejstvo na pritisok i temperatura, od vnatre{nosta na Zemjata se isfrlaat razni gasovi, te~ni i cvrsti materi-jali.‡ kaj vulkanite se razliku-vaat: vulkanski kanal i vul-kanski krater.

Vulkan

38

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

klIMaTa I VeGeTaCIJaTa Vo JU@Na eVropa

KlimaJu`na evropa poradi sredozemnoto More ima sredozem-

nomorska ili mediteranska klima. Taa se odlikuva so suvi i topli leta i blagi i vrne`livi zimi. suvite i topli leta se rezultat na vlijanieto na suviot i topol vozduh, koj preku letoto se {iri od afrika nad sredozemnoto More vo Ju`na evropa. Temperaturite na vozduhot dostignuvaat do okolu 40°s, so najmnogu son~evi ~asovi vo evropa. Za koja stopan-ska granka se pogodni vakvite uslovi? blagite i vrne`livi zimi se rezultat na vlijanijata na zapadnite vetrovi koi doa|aat od atlantskiot okean i nosat vrneì prete`no od do`d. prose~noto godi{na koli~estvo vrneì iznesuva okolu 700 mm.

so navleguvaweto vo vnatre{nosta na kontinentalnite teritorii, osobeno vo vnatre{nosta na Pirinejskiot i na Balkanskiot Poluostrov, sredozemnomorskata klima trpi kontinentalni vlijanija i se karakterizira kako izmeneto mediteranska klima so è{ki leta i postudeni zimi, taka {to temperaturite se spu{taat i pod 0°s.

Vo kontinentalnite delovi, vo zavisnost od oddale~enosta na moriwata i reljefnite odliki na prostorot e prisutna i umereno kontinentalna klima, a vo zavisnost od nadmorskata viso~ina na planinskite masivi se ~uvstvuva tipi~na pla-ninska klima so relativno poniski temperaturi i pogole-mi koli~estva vrneì od do`d, so prisustvo na sne`ni vrneì.

JU@NA EVROPA

Vrneì vo Ju`na Evropa

RazgovoR

PRa[awa

‡ [to e toa klima?‡ Vrz {to vlijae klimata?‡ so kakva klima se odlikuva sredozemjeto?

‡ kakvi klimatski tipovi se prisutni vo sredozemjeto?‡ koi se odlikite na medite-ranskata klima?‡ Nabroj nekoi teritorii {to se odlikuvaat so planinska klima?‡ kakva vegetacija e prisutna vo Ju`na evropa?‡ koi se najkarakteristi~ni pretstavnici na rastitelnite zaednici vo Ju`na evropa?‡ Navedi nekoi listopadni rastitelni vidovi?‡ koi od kulturnite rastenija se najzastapeni vo Ju`na ev-ropa?

39


Vegetacijasredozemnomorskite odliki na klimata vo Ju`na evropa,

reljefnite karakteristiki i dolinite na pogolem broj reki gi uslovile karakteristikite na vegetacijata. Tokmu zatoa vo Ju`na evropa se zboruva za sredozemnomorska ili medi-teranska vegetacija. Taa e prisposobena na dolgite i su{ni leta so porazvien korenov sistem, listovi koi izla~uvaat voso~ni materii za spre~uvawe na isparuvaweto, zadebele-ni listovi i trnlivi izrastoci; poradi blagite zimi listo-vite se zeleni.

Najkarakteristi~ni pretstavnici se zimzeleniot dab-prnar, borot i kiparisot, potoa lovorot, ruzmarinot i razni zimzeleni grmu{esti rastenija koi so edno ime se narekuvaat makija. Vo Ju`na evropa, osobeno vo neposred-nite primorski delovi, najzna~ajna mediteranska kultura e maslinkata. Taa e tipi~no rastenie {to e razvieno samo vo mediteranskiot region. se odlikuva so vekovna i milenium-ska starost.

Vo vnatre{nosta na kontinentalnite prostori se sre}a-vaat i tipi~ni listopadni i me{ani {umski drvenesti rastenija kako {to se dabot, bukata, gaberot, borot, elarta, smrekata itn. Vo nizinite i po dolinite na re~nite tekovi se razvieni mnogubrojni trevni rastitelni vidovi i razni kulturi (ìtni, gradinarski, industriski rastenija, vinova loza i sl.). Vo povisokite delovi na planinite, nad {umska-ta granica od 1 800 m se nao|aat visoki planinski pasi{ta i kamewari.

zaPoMnI

Doznaj Pove]e

‡ Na karta pronajdi gi pla-ninskite masivi, nizinite i vulkanite vo Ju`na evropa.

‡ Vo Ju`na evropa prevla-duva sredozemnomorska ili mediteranska klima.‡ Mediteranskata klima se odlikuva so suvi i topli leta i blagi i vrne`livi zimi.‡ odej}i od primorskite delovi vo vnatre{nosta na kopnoto, mediteranskata klima se modificira i dobiva odliki na umereno kontinen-talna klima, a na planinite na planinska klima.‡ Vo Ju`na evropa ima medit-eranska vegetacija.‡ Mediteranskata vegetacija se odlikuva so: zimzeleni rastenija so podebeli listovi, podlabok korenov sistem i zakr`laven rast.‡ Glavni pretstavnici se dabot prnarot, borot, kiparis, lovorot.

Maslina ‡ zimzeleno drvenesto rastenie, glavno rasprostrane-to vo oblastite okolu sredo-zemnoto More. Ima razgrane-to, cvrsto steblo so sitni srebrenesti listovi i temnos-in plod koj sodrì visok pro-cent maslenost. Maslinovite drvja se dolgove~ni: 500-600 godini. Glavno se odgleduva vo primorskite delovi. Maslino-voto maslo e mo{ne va`no vo ishranata na lu|eto. Najgole-mi svetski proizvoditeli na maslinki se [panija, Italija, Grcija i portugalija. Ne{to pomalku se zastapeni vo kali-fornija, na severnoamerikan-skiot kontinent.

zaDaâ

Mediteranska vegetacija

40

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

sreDoZeMNo More, osNoVNI prIroDNo-GeoGrafskI karakTerIsTIkI I

sTopaNsko ZNaêWe

Sredozemnoto More ili Mediteran e vnatre{no ili sre-dozemno more na atlantskiot okean. smesteno e pome|u ev-ropa, afrika i azija. se prostira od 31° do 36° s.g.{. i od 5° z.g.d. do 41° i.g.d. Zafa}a povr{ina od 2 972 500 km². Na zapad, preku Gibraltarskiot protok se povrzuva so atlantskiot okean, na jugoistok preku sueckiot kanal se povrzuva so Crvenoto More i so Indiskiot okean. sredozemnoto More, so vo osnova po linijata so apeninskiot poluostrov i si-cilija se deli na zapaden i isto~en basen. Vo zapadniot ba-sen se nao|aat rabnite moriwa ligursko i Tirensko, a vo isto~niot Jadransko, Jonsko, egejsko, Mramorno i Crno More preku protocite Dardaneli i bosfor.

Bregovata linija na sredozemnoto More e mo{ne razgraneta, ima mnogu zalivi, poluostrovi i ostrovi. Toa osobeno vaì za severnite bregovi. pogolemi zalivi se Va-lensiskiot, lionskiot i Xenovskiot.

Vo sredozemnoto More se nao|aat pogolem broj ostrovi kako, na primer, balearskite, korzika, sardinija, sicilija, Malta, krit, kikladi, sporadi, kipar i severnoegejskite i jadranskite ostrovi.

klimata na sredozemnoto More e uslovena od geograf-skata polo`ba, od morskite prostranstva, od afrikanskiot i od evroaziskiot kontinent, kako i od blizinata na atlan-

JU@NA EVROPA

Sredozemno More

RazgovoR

‡ [to se sredozemni moriwa?‡ koe od sredozemnite mori-wa e najblizu do republika Makedonija?

‡ sredozemnoto More se nao|a me|u evropa, afrika i azija i pretstavuva vnatre{no more na atlantskiot okean.‡ sredozemnoto More ima mo{ne golema bregova razgranetost.‡ Vo oblasta na sredozem-noto More vladee suptropska klima.‡ Vo sredozemnoto More se vlevaat rekite ebro, rona, po, Dunav, Neretva, Vardar, Dnepar, Dnestar, Don, Nil i drugi.‡ sredozemnoto More ima golemo soobra}ajno zna~ewe, mnogu pristani{ta i razvien turizam.

zaPoMnI

41


tikot. Taa e suptropska so blagi vrne`livi zimi i è{ki suvi leta. prose~nite godi{ni temperaturi se dviàt okolu 16-20°s. Vetrovite se prete`no so lokalen karakter, uslo-veni od zaemnoto vlijanie na kopnoto i moreto. obla~nosta e mala, so mnogu son~evi ~asovi.

Vo sredozemnoto More se vlevaat rekite Ebro, Rona, Po, Vardar, Dunav, Don, Nil i drugi. Temperaturata na vodata e povisoka vo ju`nite delovi na sredozemnoto More, a odej}i kon sever se namaluva.

Rastitelniot i ìvotinskiot svet vo sredozemnoto More i spored vidovite i spored koli~estvoto se mo{ne siroma{ni. poradi toa, ribarstvoto kako stopanska granka denes e vo opa|awe. Najzastapeni se sardinite, papalinite, sku{ite, ligwite i drugi vidovi ribi. osobeno razviena stopanska granka e pomorskiot soobra}aj. Glaven pravec e linijata Gibraltar ‡ Suec, so mnogubrojni popre~ni linii koi gi povrzuvaat golemiot broj pristani{ta na bregovite na trite kontinenti, a osobeno onie na evropskiot kontinent. Najpoznati pristani{ta se: Malaga, Valensija, barselona, Marsej, Xenova, Neapol, palermo, Mesina, bari, Venecija, Trst, rieka, split, Dub-rovnik, Dra~, atina, solun, Istan-bul, burgas, odesa, aleksandrija, bengazi, Tripoli i alìr. Vo litoralniot pojas vo u{te mnogu drugi pristani{ta i naselbi e razviena industrija koja e glavno orientirana na prerabotka na uvozni surovini. Takvi se: petrohemiskata, tekstilnata, prehranbenata industrija i sli~no.

Golem del od stopanskite aktivnosti vo sredozemjeto se orientirani kon turisti~koto stopanstvo; izgradeni se golem broj turisti~ki centri vo koi se realizira golem turisti~ki promet. ovde posebno se istaknuvaat [panija, Hrvatska, Italija i Grcija.

PRa[awa

Doznaj Pove]e

‡ kade geografski e smesteno sredozemnoto More?‡ Na kolku delovi se deli sredozemnoto More?‡ kakva e bregovata linija na Ju`na evropa?‡ Nabroj nekoi ostrovi i poluostrovi vo sredozemnoto More?‡ kakva e klimata vo oblas-tite na sredozemnoto More?‡ koi pogolemi reki se vle-vaat vo sredozemnoto More?‡ kakvi se rastitelniot i ìvotinskiot svet vo sredozemnoto More i zo{to?‡ koi se najpoznati protoci?‡ Nabroj gi najpoznatite pristani{ta vo sredozemnoto More?‡ kakva industrija se razviva vo litoralniot pojas?‡ kakvo e turisti~koto zna~ewe i zo{to se razviva turizmot?

‡ Na karta na Ju`na evropa pronajdi gi poluostrovite, ostrovite, rabnite mori-wa, zalivite i pogolemite pristani{ta.‡ Na karta na Ju`na ev-ropa pronajdi gi utokite na pogolemite reki i utvrdi vo koi moriwa se vlevaat. Zabeleì go toa vo tetratka.

sueckiot kanal e ploven pat {to gi spojuva sredozemnoto i Crvenoto More, taka {to pret-stavuva najkratka vrska me|u atlantskiot, Indiskiot i Tihiot okean. patot pome|u evrop-skite pristani{ta i pristani{tata na Indiskiot i na Tihiot okean se skratuva od 8 000 do 15 000 km vo odnos na patot okolu afrika. kanalot e dolg 161 km, na povr{inata e {irok 120-150 m, a na dnoto 80 m, so dlabo~ina od 12 m. Izgraden e vo periodot od 1859 do 1869 go-dina. Glavni pristani{ta se suec i port said. sueckiot kanal ja se~e sueckata Udolina, povrzuvaj}i nekolku ezera. paralelno so sueckiot kanal se protegaat avtopat, èleznica i vodovod so slatka voda - za snabduvawe na brodovite so voda. Niz sueckiot kanal godi{no pominuvaat iljadnici brodovi so po nekolku stotici milioni toni tovar.

zaDaÎ

Sueckiot Kanal

42

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

slI^NosTI I raZlIkI Na NaseleNIeTo Vo JU@Na eVropa

soodvetno na geografskata polo`ba, na prirodno-geografskite odliki, na istoriskite nastani i sli~no, naselenieto vo Ju`na Evropa e mo{ne neramnomerno rasporedeno. Najgusto se naseleni kotlinite (kako, na prim-er, lombardiskata Nizina po rekata po vo Italija) i pri-morskiot litoralen pojas kade {to na mo{ne razgranetite bregovi na Ju`na evropa se razvieni golem broj naselbi, kako {to se golemite pristani{ni gradovi barselona, Xe-nova, Neapol, palermo, Trst, rieka, split, atina, solun, Istanbul, odesa itn.

Vo Ju`na evropa ìveat golem broj narodi so razli~ni religii, kultura i tradicii.

Na pirinejskiot poluostrov najbrojni se [pancite i Portugalcite. No, vo [panija ìveat i Katalonci vo pri-morskiot del na sredozemjeto (govorat svoj jazik i imaat {iroka avtonomija) i Baskijci vo severnite delovi sprema atlantikot, koi zboruvaat na poseben jazik razli~en od site evropski jazici.

Na apeninskiot poluostrov najmnogu ìveat Itali-janci. pomali nacionalni malcinstva se Furlanci i ju`ni Tirolci, locirani vo severoisto~nite delovi na Italija, kako i Sardinijci na ostrovot sardinija.

Na balkanskiot poluostrov ìveat mnogu narodi i mal-cinstva: Slovenci, Hrvati, Bo{waci, Srbi, Crnogorci, Makedonci, Bugari, Albanci, Grci, Romanci, Turci. site tie imaat posebni dràvi vo koi ìveat pomalobrojni mal-

JU@NA EVROPA

RazgovoR

PRa[awa

‡ kakvo naselenie ìvee vo Ju`na evropa?‡ Znae{ li nekoi dràvi vo Ju`na evropa?‡ koi jazici se zboruvaat vo Ju`na evropa?‡ spored {to se sli~ni lu|eto vo Ju`na evropa?

‡ kakva e razmestenosta na naselenieto vo Ju`na evropa?‡ koi teritorii vo Ju`na ev-ropa se najgusto naseleni?‡ koi narodi ìveat na pirinejskiot poluostrov?‡ koi narodi ìveat na ape-ninskiot poluostrov?‡ koi narodi ìveat na bal-kanskiot poluostrov?‡ Vo koja grupa spa|aat jazicite {to se zboruvaat vo Ju`na evropa?‡ Nabroj gi jazicite {to se zboruvaat vo Ju`na evropa!‡ koi i kakvi pisma se ko-ristat vo Ju`na evropa?‡ koi religii se ispovedaat vo Ju`na evropa?‡ so {to se odlikuvaat lu|eto vo Ju`na evropa?

Na politi~ka karta na Ju`na evropa oboj gi dràvite spored jazicite {to se zboru-vaat vo niv!

zaDaâ

„Sv. Kliment Ohridski“ ‡ pravoslaven hram

43


cinstva.sli~nostite kaj naselenieto vo Ju`na evropa se gledaat vo

toa {to, so isklu~ok na baskiskiot, turskiot i malte{kiot jazik, site jazici spa|at vo indoevropskoto jazi~no seme-jstvo; od niv vo romanskata / italska grupa spa|aat portu-galskiot, romanskiot, {panskiot i italijanskiot jazik, a na slovenskata grupa: slovene~kiot, hrvatskiot, srpskiot, make-donskiot i bugarskiot jazik. Vo posebni grupi se gr~kiot i albanskiot. so isklu~ok na gr~koto pismo, vo romanskata i vo eden del od slovenskata grupa se koristi latini~no, a vo drugiot del kirili~no pismo. koi dràvi na balkanot se koristat so kirili~no pismo?

spored verskata pripadnost, so isklu~ok na musliman-skoto naselenieto vo albanija, kosovo, bosna i Hercegovi-na i Turcija i malcinstvata vo drugite dràvi, naselenieto pripa|a na hristijanska veroispoved. Naselenieto vo bosna i Hercegovina, Crna Gora, srbija, bugarija, Makedonija, Grcija i romanija e pravoslavno, a naselenioeto vo ostana-tite dràvi na Ju`na evropa e so katoli~ka veroispoved. Vo site ovie dràvi odredeni procenti od naselenieto se bez posebna verska opredelenost i pripadnost.

Naselenieto vo Ju`na evropa se odlikuva so posebna kultura na ìveewe, so ~uvawe i neguvawe na tradiciite, so druèqubivost, so golemo gostoprimstvo, vesel tempera-ment i taka sli~no. antropolo{ki, zaradi geografskite uslovi, lu|eto {to ìveat vo Ju`na evropa imaat potemen ten.

VERA ‡ religiozno ubeduvawe na ~ovekot.KULTURA ‡ site dostignuvawa na ~ove~koto op{testvo vo stopanskiot, vo op{testveniot i vo duhovniot ìvot.OBIÂJ ‡ na~in na ìveewe i rabotewe na lu|eto, sood-vetno na prirodnite, op{testvenite i kulturnite sostoj-bi.

Ju`na Evropa ‡ religii

Re^nIK na PoIMI

‡ Naselenieto vo Ju`na ev-ropa e neramnomerno raspore-deno.‡ Najgusto naseleni se nizinite, kotlinite i pri-morskite teritorii.‡ Vo Ju`na evropa ìveat golem broj narodi, od koi najbrojni se Italijancite, [pancite, romancite, Grcite, portugalcite, srbite.‡ Vo dràvite od Ju`na evro-pa glavno se zboruvaat jazici od indoevropskoto jazi~no se-mejstvo, poto~no od italskata i od slovenskata grupa jazici.‡ posebni indoevropski jazici se gr~kiot i albanski-ot, a turskiot, baskiskiot i malte{kiot jazik se nadvor od semejstvoto.‡ Vo Ju`na evropa nasele-nieto e so katoli~ka i so pravoslavna veroispoved, a pomal broj se so muslimanska veroispoved.

zaPoMnI

Vatikan

44

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

sTopaNsTVoTo I TUrIZMoT Vo JU@Na eVropa

stopanstvoto vo Ju`na evropa, zaradi nedostatok na mineralni surovini (osobeno èlezo) i energetski izvori, postojano zaostanuva zad stopanstvata vo drugite delovi na Evropa. Golem del od rabotnata sila vo 19 i vo 20 vek emig-rirala vo delovi na severna, na sredna i na Zapadna evropa i vo amerika. Del od povratnata imigracija pre-nesuva iskustva i otvora sopstveni stopanski kapaciteti. so vklu~uvaweto na dràvite od Ju`na evropa vo evrop-skata unija nivniot stopanski razvoj e zna~itelno zabr-zan. ova osobeno vaì za primorskite delovi imaat golem broj pristani{ta vo koi se razvieni pomorskata trgovija i prerabotkata na uvezeni surovini. odredeni industriski sredi{ta vo vnatre{nosta na dràvite se, isto taka, razvi-eni. Takvi primeri se Madrid vo [panija, Milano i Torino vo Italija, taka {to razlikite pome|u razvienite i ner-azvienite podra~ja se pomali pome|u primorskite pojasi i vnatre{nosta. Vo napredokot na poslabo razvienite regio-ni golema uloga ima izgradbata na moderni soobra}ajnici (pati{ta i èleznici).

Denes stopanstvoto na Ju`na evropa glavno se bazira na zemjodelstvoto, na industrijata i na turizmot.

Zemjodelstvorelativno pogolemata zastapenost na ridsko-planinski

teritorii so prisustvo na golemi povr{ini pod karst vo Ju`na evropa uslovile nedostigot na plodni po~vi, taka {to vo vakvite prostori e razvieno terasesto zemjodel-

JU@NA EVROPA

Ju`na Evropa ‡ areali na maslinki

RazgovoR

PRa[awa

‡ kakov e stepenot na razvi-enost vo Ju`na evropa?‡ koi stopanski granki se najrazvieni?‡ spored {to moè me da go izdvoime regionot na Ju`na evropa vo odnos na drugite?

‡ Zo{to Ju`na evropa zaosta-nuva vo stopanskiot razvoj vo odnos na drugite regioni od evropa?‡ Vrz baza na kakvi surovini se razviva industrijata?‡ koi stopanski granki prev-laduvaat vo Ju`na evropa?‡ koi zemjodelski proizvodi se najkarakteristi~ni?‡ [to pridonesuva za razvojot na zemjodelstvoto?‡ koi industriski granki se najrazvieni vo Ju`na evropa?‡ Navedi nekoi od najrazvi-enite industriski podra~ja i centri!‡ Nabroj gi neproizvodnite dejnosti {to se dobro razvi-eni!‡ kakov e stepenot na razvoj na turizmot i zo{to?

45


stvo. Najkarakteristi~ni rastenija {to se odgleduvaat vo Ju`na evropa se maslinkata, portokalot, limonot, mandari-nata, smokvata i kivito. site tie se rasprostraneti vo ne-posrednite primorski oblasti na razgranetite bregovi na sredozemjeto. pokraj navedenite, i vo primorskite delovi i vo vnatre{nosta na teritorijata e rasprostraneta vinovata loza (osobeno vo [panija i vo Italija). Vo nekolkute nizini i po dolinite na pogolemite reki se odgleduvaat raznovid-ni ìtni, industriski, gradinarski i fura`ni kulturi. Za koi nizini stanuva zbor? koi se pogolemite reki na trite poluostrovi? koi rastenija se ìtni, koi ce gradinarski, a koi se industriski? Vo uslovi na golemo oson~uvawe, vi-soki temperaturi i nedostigot na vrneì, zemjodelstvoto vo Ju`na evropa mnogu zavisi od sistemite za navodnuvawe ,koi se mo{ne dobro izgradeni i razvieni vo [panija i vo Italija, a ne{to pomalku vo dràvite na balkanskiot po-luostrov.

IndustrijaVo otsustvo na bogati rudni nao|ali{ta, vo Ju`na evropa

industrijata e zavisna od uvoz na surovini. Tokmu zatoa in-dustrijata e porazviena vo pristani{nite gradovi. Glavno se razvieni hemiskata, tekstilnata i prehranbenata indus-trija. skoro site dràvi vo Ju`na evropa industriski se slabo razvieni. Isklu~ok e Italija, koja so industriskite kapaciteti vo lombardiskata Nizina, kade {to glaven cen-tar e Milano, se vbrojuva me|u industriski najrazvienite evropski dràvi. Najrazvieni se avtomobilskata industri-ja, industrijata za bela tehnika i tekstilnata industrija. pomali razvieni industriski regioni ima i vo [panija, okolu gradovite barselona i bilbao.

TurizamNedostigot na industriski razvoj se nadopolnuva so po-

morskiot soobra}aj, so transportot, so trgovijata i so tur-izmot. klimatskite uslovi, razgranetite bregovi, prisus-tvoto na golem broj istoriski i arheolo{ki spomenici, bogatite i raznovidni kulturni tradicii se faktori {to vo Ju`na evropa uslovile razvoj na turisti~koto stopan-stvo. Izgradeni se ogromen broj turisti~ki kompleksi so smestuva~ki kapaciteti od koi golem broj turisti od ev-ropa i od drugite kontinenti sekoja godina gi ispolnuvaat vo celost, ostavaj}i golemi sredstva. osobeno privle~ni se primorskite gradovi i naselbi Valensija, barselona, Ne-apol, Venecija, Dubrovnik, atina, solun, no i golem broj gradovi vo vnatre{nosta. Na planinite e razvien i planin-skiot leten i zimski turizam, kako, na primer na pirineite vo [panija i na alpite vo Italija. Najrazvien turisti~ki promet imaat [panija, Italija, Hrvatska i Grcija, koi raspolagaat so najdolgi bregovi linii.

STOPANSTVO ‡ zaedni~ko ime za razli~ni proizvodni dej-nosti od primarniot i od sekundarniot sektor.TURISTI^KA DESTINA-CIJA ‡ odredeno mesto so turisti~ko zna~ewe, vredno za posetuvawe.

Re^nIK na PoIMI

Na karta na Ju`na evropa pronajdi gi industriskite podra~ja i centri i popozna-tite turisti~ki centri!

zaDaâ

Venecija

Rafinerija

46

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A


Geografska polo`baZapadna Evropa, glavno, gi opfa}a teritoriite {to

izleguvaat na Atlantskiot Okean. poradi toa taa se narekuva i atlantska evropa. Del od nea e na evropskoto kopno, a del se ostrovski teritorii. Neposredniot izlez na more na dràvite od Zapadna evropa im ovozmoùva {iroka i slobodna komunikacija so svetot. kanalot la Man{ me|u francija i Velika britanija e mo{ne vaèn za morskiot soobra}aj na zapadnoevropskite dràvi so drugite dràvi

ZAPADNA EVROPA

RazgovoR

Doznaj Pove]e

‡ Znae li nekoj kade se nao|a Zapadna evropa?‡ kakva e nejzinata polo`ba?‡ koi dràvi od Zapadna ev-ropa ti se poznati?

beneluks e zaedni~ko ime za belgija, Holandija (Nederland) i luksemburg. sozdaden e vo 1944, godina so sklu~uvawe dogovor me|u trite zemji za zaedni~ka ekonomska i carinska unija. Denes tie se ~lenki na evropskata unija.

Pariz

47


od evropa i od svetot. Golemite reki so svojata plovnost ovozmoùvaat komunikacija dlaboko vo vnatre{nosta na dràvite. Dvièweto na Golfskata morska struja pokraj bregovite na Zapadna evropa pridonesuva za formirawe na mo{ne prijatno klimatsko podnebje.

prirodnite pogodnosti vo Zapadna evropa ovozmoìle visoka stopanska razvienost, taka {to site dràvi se odli-kuvaat kako visokorazvieni industriski zemji koi vlijaat i vrz razvojot na drugite delovi vo svetot. edna od pri~inite za toa e faktot {to, pokraj [panija i portugalija, skoro site dràvi od Zapadna evropa formirale golemi kolo-nijalni posedi po svetot. Tamu se koristele i se koristat golemi prirodni bogatstva i surovini.

pogodnite prirodni i sozdadenite uslovi vo Zapadna ev-ropa se glavna odrednica za nivnata geografska polo`ba. spored toa, se konstatira deka Zapadna evropa se odlikuva so mo{ne povolna geografska polo`ba.

Dràvi vo Zapadna EvropaTeritorijata na Zapadna evropa e podelena na sedum

dràvi, od koi: Velika Britanija i Irska se ostrovski dràvi, Holandija, Belgija, Francija i Monako izleguvaat na more, a samo Luksemburg e kontinentalna dràva. poradi bliskata me|usebna sorabotka, zemjite belgija, Holandija (Nederland) i luksemburg so zaedni~ko ime se narekuvaat Beneluks.

Zname Dràva Glaven grad povr{ina km2 Naselenie(ooN, 2009)

belgija brisel 30 528 10 741 000

francija pariz 543 965 65 073 482

Irska Dablin 70 286 4 517 800

luksemburg luksemburg 2 586 491 700

Monako Monako-Vil 2 33 000

Holandija amsterdam 41 526 16 517 532

Velika britanija london 244 110 61 612 300

PRa[awa

‡ koi teritorii vo evropa se ozna~uvaat kako Zapadna evropa?‡ kakvi se mo`nostite za ko-munikacija so svetot?‡ [to ovozmoùvaat golemite i plovni reki vo Zapadna evropa?‡ kakvi se dràvite spored stopanskata razvienost?‡ [to se toa kolonijalni sili i kolonijalni posedi?‡ kakva e geografskata polo`ba na Zapadna evropa?‡ Nabroj gi dràvite {to se nao|aat vo Zapadna evropa!

‡ Na kartata na Zapadna evropa pronajdi gi dràvite i identifikuvaj gi nivnite glavni gradovi!

zaDaâ


48

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A


op{tite istoriski, kulturni i tradicionalni promeni vo evropa vlijaele i vrz formiraweto na op{testvenoto ureduvawe na dràvite od Zapadna evropa. Vo osnova, site imaat kapitalisti~ko op{testvo bazirano na pazarna ekonomija, dodeka op{testveno-politi~koto ureduvawe na dràvite e razli~no.

Kralstvo Belgija ‡ parlamentarna monarhija kade {to na ~elo na dràvata e kral, a zakonodavnata vlast im pripa|a na kralot i na parlamentot.

Republika Francija ‡ republika na ~elo so pretsedatel, koj ima {iroki ovlastuvawa.

Republika Irska ‡ parlamentarna republika so pretse-datel, a zakonodaven organ e parlamentot.

Golemo Vojvodstvo Luksemburg ‡ ustavna nasledna monar-hija na ~elo so golemiot vojvoda na luksemburg i so zakono-davna vlast ‡ Domot na pratenicite.

Kralstvo Holandija ‡ ustavna monarhija na ~elo so kra-lica. Zakonodavnata vlast e vo nadle`nost na kralicata i na parlamentot.

Obedineto Kralstvo na Velika Britanija i Severna Ir-ska ‡ parlamentarna monarhija na ~elo so kralica i so za-

ZAPADNA EVROPA

PRa[awa‡ kako e orientirano kapitalisti~koto op{testvo vo sferata na stopanstvoto?‡ kakvi op{testveni uredu-vawa se sre}avaat vo zemjite od Zapadna evropa?‡ Nabroj gi imiwata na dràvite {to se nao|aat vo Zapadna evropa!‡ koi teritorii go so~inuvaat obedinetoto kralstvo na Velika britanija i severna Irska?‡ Vo koi dràvi od Zapadna evropa na ~elo na dràvata se nao|a kral ili kralica?‡ koi dràvi od Zapadna evropa imaat pretsedatel na ~elo na dràvata?

RazgovoR‡ kakvi dràvni ureduvawa postojat?‡ Na ~elo na koja dràva ima kralica?

Bakingamskata palata vo London

49


konodaven parlament. Vo ramkite na kralstvoto se nao|aat anglija, Vels so nacionalno sobranie, [kotska so poseben parlament i severna Irska so svoe regionalno sobranie.

Monako ‡ ustavna monarhija, kneèstvo. Na ~elo na dràvata ima knez, zakonodavnata vlast e vo nadle`nost na knezot i Nacionalniot sovet.

Doznaj Pove]e

‡ pronajdi kakvi op{testveni ureduvawa imat zemjite od Zapadna evropa.

poradi otvorenosta kon atlantskiot okean, zemjite od Zapadna evropa od poodamna, a osobeno za vreme i po golemite geografski otkritija imaat kolonizirano golem broj teritorii na afrikanskiot kontinent, vo severna i Ju`na amerika, vo avstralija i vo azija. Taka, tie bea poznati kako golemi kolonijalni sili. Najgolemi kolonijalni posedi imaa Velika britanija i francija, ne{to pomalku Holandija i belgija. Velika britanija, francija i Holandija imaat takvi posedi i denes.poradi kolonijalnite posedi golem del od naselenieto na ovie dràvi ima migrirano na drugite kontinenti. Toa osobeno e karakteristi~no za ostrovskite dràvin. Velika bri-tanija i Irska.

zaDaâ

Pariz - nacionalna asamblea

50

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

relJefoT I klIMaTa Vo ZapaDNa eVropa

Reljefpogolemiot del od teritorijata na Zapadna evropa se

odlikuva so ednoli~en nizinski reljef. Vo nego se izdvoju-vaat teritorii pod tipi~ni nizini i pogolemi kotlini vo {irokite re~ni dolini. Najkarakteristi~na nizinska zemja e Holandija. Nejzinata teritorija, poradi pogodnite uslovi, e najnaselena i so najrazvieno stopanstvo.

Starite niski zaramneti planini se prete`no so mali relativni viso~ini do okolu 500 m. poretki se planinite {to se izdigaat nad 1 000 m. Takvi se planinite vo Velika britanija, ardenite vo belgija i Centralniot masiv vo francija. ovie planini so svoite rudni bogatstva se osno-vata za pojavata i razvojot na prvata industrija vo svetot, taka {to vo nivna neposredna blizina se razvieni pogolem broj rudarski i industriski naselbi.

Mladite nabrani planini vo Zapadna Evropa se nezna~itelno zastapeni. opfa}aat delovi od pirineite i od francuskite alpi. Tie se odlikuvaat so tipi~en visoko-planinski reljef ~ii vrvovi se pod postojan sneg i mraz, so prisustvo na gle~eri. Me|u francija i Italija se nao|a Mon blan/Monte bjanko (4 810 m), najvisokiot vrv vo evropa. os-tatoci od glacijalnite periodi ima i na nekoi od planinite vo [kotska.

KlimaKlimata vo Zapadna Evropa, e glavno, pod vlijanie na

Atlantskiot Okean i na zapadnite vetrovi koi od okeanot duvaat kon kopnoto. Golemo vlijanie ima toplata Golfska struja, koja pokraj bregovite na Zapadna evropa se dviì od poju`nite kon posevernite moriwa. ovie faktori uslovu-vaat me|u zimskite i letnite periodi vo Zapadna evropa da ima mali temperaturni razliki. Tie se dviàt od 0°s vo jan-uari do okolu 15°s vo juli. Tokmu zatoa vo leto prevladuvaat obla~ni denovi so ~esti vrneì i magli. Zatoa klimata vo Zapadna evropa se imenuva kako atlantsko podnebje za koe se karakteristi~ni blagi zimi i umereno topli leta.

Vo nekoi regioni klimata se odlikuva so odredeni modifikacii, no tie, glavno, ne zafa}aat pogolemi teritorii. stanuva zbor za prisustvo na mediteranska klima na jugot na Francija, tipi~na planinska klima na Francuskite Alpi i na Pirineite i zna~itelno povrne`livo vreme vo zapadnite delovi na Irska i Velika britanija.

ZAPADNA EVROPA

Zapadna Evropa ‡ reljef

PRa[awa‡ Nabroj gi planinite {tose nao|aat vo Zapadna evropa!‡ kakov e reljefot vo Holan-dija?‡ pod koe vlijanie se formi-ra klimata vo Zapadna ev-ropa?‡ [to e toa Golfska struja?‡ Zo{to ima mali tempera-turni razliki me|u zimata i letoto?‡ so {to se odlikuva atlant-skoto podnebje?‡ Zo{to Zapadna evropa se narekuva Zelena evropa?

RazgovoR‡ [to znae{ za reljefot vo Zapadna evropa?‡ kakva e klimata vo Zapadna evropa?

51


blagoprijatnata klima i relativno golemite koli~estva vrneì, koi imaat prili~no pravilen raspored preku go-dinata, ovozmoùvaat razvitok na bujni, prete`no trevni rastitelni vidovi namesta prekinati so pomali povr{ini od listopadni {umski rastenija. seto toa teritorijata na Zapadna evropa ja pravi zelena, poradi {to Zapadna evropa ~esto se narekuva i Zelena Evropa.

VISORAMNINA ‡ pogolema zaramneta povr{ina na povisoka nadmorska viso~ina. DEPRESIJA ‡ ezero kaj koe i nivoto i dnoto se pod nivoto na moreto. Takvo e na primer, kaspiskoto ezero. KRIPTODEPRESIJA ‡ ezero ~ie dno leì pod, a nivoto nad morskoto nivo. Na primer takvi se skadarskoto i bajkalskoto ezero. PLANINA ‡ jasno istaknato vozvi{enie vo reljefot na kopnoto koe se izdiga od okolnite poniski i zaramneti tereni.

Golfska struja

Re^nIK na PoIMI

‡ Na karta na Zapadna evropa identifikuvaj gi planinskite teritorii, nizinite i razmes-tenosta na vrneìte!

‡ reljefot na teritorijata na Zapadna evropa e prete`no ramni~arski.‡ stari niski planini se prisutni vo Velika britani-ja, ardenite vo belgija i Cen-tralniot masiv vo francija.‡ Mladi vene~ni planini se francuskite alpi i piri-neite.‡ klimata vo Zapadna evropa e pod vlijanie na atlantskiot okean i Golfskata morska struja. se odlikuva so blagi zimi i umereno topli leta. Na jugot na francija ima mediteranska klima, a na planinite ima planinska klima.

zaDaÎ

zaPoMnI

52

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

VlIJaNIe Na MorIWaTa VrZ @IVoToT Na lU\eTo (NekoGa[ I DeNes)

otvorenosta na teritoriite na Zapadna evropa sprema moriwata e glavna odrednica i za organizacijata na ìvo-tot na naselenieto vo primorskite naselbi. Golema uloga vo toa imaat karakteristikite na bregovite. Vo osnova, se izdvojuvaat dva tipa bregovi: visoki i niski.

Visokite bregovi nastanuvaat so raspa|awe na karpite pod dejstvo na morskite branovi. Takvite oblici se nareku-vaat klifovi. Takvi bregovi pove}e se sre}avaat na bri-tanskite ostrovi, no i vo primorskite delovi na francija. so podolgo vlijanie na morskite branovi visinata na kli-fovite se namaluva i na toj na~in se formiraat niski bre-govi. Niskite bregovi zavisat i od nadmorskata viso~ina na krajbre`niot reljef. Vo Zapadna evropa niskite bre-govi se karakteristi~ni za krajbre`nite linii na severna francija, na belgija i na Holandija. Niskite bregovi nas-tanuvaat na mesta kade {to morskite branovi nataloùvaat pesok pokraj bregot. Taka se formiraat pogolemi peso~ni nasipi, od koi pod vlijanie na veterot, se formiraat dini. Taka se formirani mnogubrojni peso~ni poluostrovi i os-

ZAPADNA EVROPA

RazgovoR‡ kako vlijaat moriwata vrz ìvotot na lu|eto?‡ [to e karakteristi~no za Zapadna evropa?

PRa[awa‡ kakvi morski bregovi pos-tojat?‡ kako se narekuvaat visokite morski bregovi?‡ kade ima niski bregovi vo Zapadna evropa?‡ [to e karakteristi~no za bregovite na Holandija?‡ kakvo e kolebaweto na moreto (priliv i odliv)?‡ kako se snabduva Zapadna evropa so surovini?‡ [to se toa estuari i navedi nekoi reki kako primer?‡ kako vlijae pomorskiot soobra}aj vrz razvojot na vnatre{nosta na Zapadna evropa?

Estuarot na Temza

53


trovi so plitki morski zalivi. U{te od 13 vek, vo holandija lu|eto se dosetile deka moàt da gi spojuvaat ovie oblici, zagraduvaj}i del od plitkoto more. od taka formiranite zalivi so pomo{ na veternici ja crpat vodata, pri {to se formiraat takanare~eni polderi so koi se pro{iruva ko-pnenata povr{ina za smetka na moreto. polderite se poni-ski od nivoto na moreto i poradi toa se ozna~uvaat kako depresii. Denes okolu 40% od teritorijata na Holandija e poniska od nivoto na moreto. karakteristi~no za priat-lantskiot breg na Zapadna evropa e golemoto kolebawe na moreto koe nastanuva pod vlijanie na Mese~inata. stanuva zbor za priliv ‡ najvisoko nivo na moreto, i odliv ‡ najni-sko nivo na moreto. ova osobeno e karakteristi~no za pri-atlantskite delovi na francija.

Prilivot e eden od faktorite za formirawe estuari na pogolemite re~ni tekovi, kako {to se: sena, loara i Garona vo francija, Temza vo Velika britanija, rajna vo Holandi-ja.

[irokata otvorenost kon moriwata u{te od mnogu odam-na pridonesla za razvoj na ribarstvoto vo Zapadna evropa. Moreto e glavniot ploven pat kon drugite delovi od svetot. Za ostvaruvawe na taa komunikacija se izgradeni mnogubroj-ni pristani{ta preku koi dràvite vo evropa se snabduvaat so razni surovini od celiot svet. Vo niv se lociraat gole-mi koli~estva energetski surovini, kako {to e naftata i rafinerii za prerabotka na naftata. Tipi~en primer e roterdam vo Holandija, najgolemoto pristani{te vo svetot.

pristani{tata preku estuarite i plovnite reki i kanali neposredno se povrzuvaat so vnatre{nosta na dràvite od Zapadna evropa, no i so dràvite od sredna evropa. Vo nep-osredna blizina na Zapadna evropa vo severnoto More se izgradeni golem broj nafteni platformi za eksploatacija na nafta od podmorski rezervi.

ESTUAR ‡ utoka na reka vo vid na zaliv; pod vlijanie na morskite branovi, na prilivite i na odlivite, re~noto korito e pro{ireno. Takvi se utokite na rekite Temza, laba, loara i drugi. KANAL ‡ ve{ta~ki voden tek {to se koristi za plovidba, za ve{ta~ko navodnuvawe, za odvodnuvawe i za hidroenergetski potrebi. Ima golemo ekonomsko zna~ewe.POLDER ‡ zemji{te osvoeno od moreto so rabotni aktivnosti na ~ovekot i prisposobeno za zemjodelstvo. karakteristika na primorjeto na Holandija, belgija i Germanija. polder-ite se poniski od nivoto na moreto. Tie od moreto se odvoeni so zemjeni nasipi.NAFTENA PLATFORMA ‡ posebna grade`na konstrukcija, koja se gradi vo moriwata i na koja se potpira celata aparatura za vadewe nafta od morskoto dno. NASIP ‡ odbranben gradeèn objekt namenet za da spre~i poplavuvawe na zemji{teto od strana na morska ili re~na voda.

Re^nIK na PoIMI

‡ Na karta na Zapadna ev-ropa razgledaj gi bregovite i utvrdi koi reki se vlevaat vo atlantskiot okean i vo severnoto More, i koi pristani{ta se razvile.

zaDaâ

‡ Vo Zapadna evropa ima dva tipa bregovi: visoki i niski.‡ Vo Holandija prevladuvaat niskite bregovi, so peso~ni nasipi i nasipi izgradeni od ~ovekot, taka {to se formiraat polderi i se osvojuvaat novi teritorii za smetka na moreto.‡ Vo Zapadna evropa e karakteristi~no golemo kolebawe na moreto. Na bre-govite vo Zapadna evropa se izgradeni mnogubrojni golemi pristani{ta, kako {to se roterdam, amsterdam, london itn.‡ Vo severnoto More se eksploatira nafta so posebno izgradeni nafteni platfor-mi.

zaPoMnI

54

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

NaseleNIeTo Vo ZapaDNa eVropa

Teritorijata na Zapadna evropa e mo{ne gusto naselena. No, gustinata na naselenost e neramnomerna. Najgusto se naseleni Holandija i belgija, severnite delovi na francija i ju`nite delovi na Velika britanija. Drugite delovi, kako {to se ju`nite delovi na francija i Irska, se so poretka gus-tina na naselenost. Naselenieto vo Zapadna evropa, glavno, pripa|a na dve grupi narodi: na germanskata i na italskata grupa. pogolemiot del i pripa|a na germanskata grupa. Vo nea spa|aat Angli~anite, Holan|anite i Flamancite vo belgija. Vo romanskata grupa narodi spa|aat Francuzite i Valoncite vo belgija. karakteristi~no za Zapadna evropa e toa {to vo Irska, vo severna [kotska, vo Vels i na fran-cuskiot poluostrov bretawa ìveat potomci na Keltite, koi zboruvaat na svoi posebni jazici. Me|utoa, glavni jaz-ici se: angliskiot, koj se zboruva vo anglija, vo [kotska, vo Vels, vo severna Irska i vo pogolem del na Irska; fran-cuskiot, koj se govori vo francija i vo belgija; holandski-ot ‡ vo Holandija i skoro vo polovina od belgija; german-

ZAPADNA EVROPA

RazgovoR‡ koi dràvi spa|aat vo Za-padna evropa?‡ spored dràvite, koi nar-odi ìveat vo Zapadna ev-ropa?‡ [to e kolonijalna sila?

PRa[awa‡ kakva e gustinata na nasele-nost vo Zapadna evropa?‡ koi grupi narodi go pret-stavuvaat naselenieto na Zapadna evropa?‡ koi narodi spa|aat vo ger-manskata grupa?‡ kade ìveat potomcite na keltite?‡ koi jazici se zboruvaat vo zemjite od Zapadna evropa?‡ koi se posebni jazici?‡ Na koi religii pripa|a naselenieto vo Zapadna ev-ropa?‡ koi dràvi od Zapadna evropa se poznati kako kolo-nijalni sili?‡ kakov e prirodniot prirast na naselenieto vo Zapadna evropa?

Naselenie

55


skiot ‡ vo delovi od belgija, od luksemburg i od francija. pomalku zastapeni se baskiskiot ‡ vo jugozapadnite delovi na francija i katalonskiot vo ju`nite delovi na francija, kako i korzikanskiot ‡ na ostrovot korzika.

spored religiskata pripadnost, naselenieto vo Zapadna evropa glavno pripa|a na hristijanskata religija: vo fran-cija, vo Irska i vo belgija se neguva katoli~ka veroispoved, a vo Velika britanija i vo delovi od Holandija naselenieto e so protestantska veroispoved.

êtiri dràvi ‡ Velika britanija, francija, Holandija i belgija ‡ se poznati kako kolonijalni sili so kolonii niz celiot svet, osobeno vo minatoto. eden del od nivnoto naselenie vo daden vremenski period po razni osnovi emi-griralo vo koloniite. Tipi~en primer e Irska. No, po po-dolgotrajnite komunikacii so koloniite, del od naselenieto na koloniite do{lo vo zemjite na Zapadna evropa. Denes toa e mo{ne karakteristi~no: za francija, kade {to golem del od naselenieto po poteklo e od alìr, od Maroko i od drugi zemji; za Velika britanija, kade {to golem broj ìteli po poteklo se od Indija i od nekoi afrikanski zemji.

Vo kontekst na vitalnosta, naselenieto vo Zapadna ev-ropa se odlikuva so stabilen priroden prirast, koj se dviì do okolu 10 promili.

kulturata na zemjite od Zapadna evropa denes skoro vo celost e prenesena na severnoamerikanskiot kontinent, vo avstralija i delumno vo afrika i vo azija.

IMIGRACISKA ZEMJA ‡ teritorija ili dràva kade {to se doseluva naselenie od drugi zemji.

Re^nIK na PoIMI

‡ prou~i kako se odvivale procesite na kolonizacijata, na iseluvaweto na nasele-nieto od Zapadna evropa na drugi kontinenti i {ireweto na kulturata.

zaDaâ

‡ Zapadna evropa e gusto nase-lena. Naselenieto cpa|a vo italskata i vo germanskata grupa narodi.‡ Germanskata grupa ja so~inuvat: angli~anite Holan|anite i flamancite.Italskata grupa ja so~inuvat francuzite i Valoncite vo belgija.‡ Najzastapeni se angliskiot, francuskiot, holandskiot i germanskiot jazik. baskiskiot i korzikanskiot jazik se posebni.‡ Vo Zapadna evropa se zasta-peni katoli~kata religija vo francija i vo Irska, a protestantskata veroispoved vo Holandija i vo Velika britanija.‡ Zapadnoevropskite zemji (Velika britanija, fran-cija, Holandija i belgija) bea poznati kolonijalni sili. prvite tri i denes imaat tu|i teritorii pod svoja vlast.‡ Naselenieto vo Zapadna ev-ropa ima stabilen priroden prirast.

zaPoMnI

56

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

sTopaNsTVoTo Na ZapaDNa eVropa (NekoGa[ I DeNes)

Stopanstvoto vo Zapadna evropa e visokorazvieno i tes-no specijalizirano. Toa se odnesuva i na primarnite i na sekundarnite, kako i na ostanatite dejnosti.

Vo oblasta na primarnite dejnosti se razvieni i poljodelstvoto i sto~arstvoto. Najzastapeni poljodelski kulturi se ̀ itnite rastenija (osobeno p~enicata), {e}ernata repka, kompirot, vinovata loza i fura`nite rastenija. od sto~arskite granki najrazvieni se govedarstvoto i ov~arstvoto. ov~arstvoto e karakteristi~no za pomalku razvienite predeli na [kotska, za Irska i za povisokite prostori na francija.

posebna odlika na francija e proizvodstvoto na p~enica, na vino i na sirewe, a vo Holandija na cve}arstvoto. proiz-vodstvoto so primena na sovremena mehanizacija i kvalitet-ni |ubriva e visokoproduktivno i mo{ne obemno, taka {to golem del od nego se izvezuva vo zemjite vo evropa i vo svetot.

IndustrijaIndustriskoto proizvodstvo vo Zapadna evropa po~nalo

da se razviva vo 19 vek. Na po~etokot, niz manufakturno proizvodstvo se sozdavale razni artikli vo mali rabotilni-ci. poradi bogatstvoto so ̀ elezo i jaglen, najprvo vo Velika Britanija se razvile prvite industriski pretprijatija, koi potoa se pro{irile vo drugite dràvi od Zapadna evropa. Najzastapeni bile metalurgijata i tekstilnata industrija. Golem del od proizvodite se izvezuvale vo celiot svet, a ot-tamu se uvezuvale surovini. Vo vtorata polovina na 20 vek, zaradi za{tita na okolinata, del od rudarstvoto i meta-lurgijata vo zemjite od Zapadna evropa se napu{ta. surovin-ite od ovie dejnosti se uvezuvaat od stranstvo. problemot so nevrabotenosta se nadminuva so prenaso~uvawe kon raz-voj na novi industriski granki, orientirani kon finalno proizvodstvo i proizvodstvo za {iroka potro{uva~ka. Taka se razvieni avtomobilskata industrija, industrijata za le-tala, elektroindustrijata, hemiskata i vo najnovo vreme industrijata za visoki tehnologii vo sferata na informa-tikata, medicinskata oprema, razni elektronski aparati i drugo. pogolemiot del od rabotata se vr{i so roboti.

Glavni industriski centri se pogolemite gradovi, kako, na primer: Glazgov, Man~ester, liverpul, birmingem, lon-

ZAPADNA EVROPA

NAFTENA PLAT-FORMA

RazgovoR‡ kakvo e stopanstvoto vo zemjite od Zapadna evropa?‡ koi granki se najrazvieni?

‡ Zemjite od Zapadna evropa se visokorazvieni zemji.‡ Imaat razvieno poljodel-stvo i sto~arstvo.‡ od industrijata denes naj-razvieni se avtomobilskata, industrijata za letala, elek-troindustrijata, industrijata za informati~ki tehnologii, industrijata za medicinska oprema i razni elektroapara-ti.‡ energijata se dobiva od atomski centrali, od hidro-centrali, od veternici i od naftenite poliwa vo sever-noto More.

zaPoMnI

57


don i drugi vo Velika britanija, Dablin vo Irska, am-sterdam i Groningen vo Holandija, brisel vo belgija, po-toa pariz, lion, Grenobl, Marsej, Tuluz, bordo i drugi vo francija.

Energijasovremeniot na~in na ìveewe bara golemi koli~estva

energija. Zemjite od Zapadna evropa, vo nedostig na hidro i termoenergija, energijata ja obezbeduvaat od atomski centrali, od veternici i od naftovodi i gasovodi, koi od severnoto More (kade {to se eksploatira so posebni naf-teni i gasni platformi) se povrzani so Velika britanija, so Holandija i so belgija. francija e posebna vo energetskoto proizvodstvo. Vo nea 78% od energijata se dobiva vo atomski centrali. Golemata razlika na prilivot i odlivot na bregot na atlantskiot okean e iskoristena za centrali bazirani na takvoto dvièwe na morskite vodi.

Drugi dejnostiDenes vo Zapadna evropa okolu edna tretina od

naselenieto ̀ ivee od rabotata vo primarnite i sekundarnite dejnosti, a okolu dve tretini od naselenieto e vraboteno vo tercijarnite i vo kvartarnite dejnosti, kako {to se: trgovijata, turizmot, soobra}ajot, bankarstvoto i razni srodni dejnosti i uslugi. Golem podem vo Zapadna evropa ima turizmot, koj e razvien vo pogolemite gradovi, vo primorskite centri i na planinskite masivi, osobeno na alpite. osobeno se karakteristi~ni azurniot breg na sredozemjeto, planinskite centri na alpite, potoa pariz, amsterdam, london i mnogu drugi centri.

ZEMJODELSTVO ‡ stopanska dejnost na ~ovekot koja se bazira na proizvodstvo i iskoris-tuvawe na rastenijata i na ìvotnite zaradi obezbeduvawe hrana i kako surovina za indus-triska prerabotka. INDUSTRIJA ‡ stopanska dejnost koja go opfa}a proizvodstvoto na minerali i prerabot-ka na surovinite po ma{inski pat. PRIRODNI BOGATSTVA ‡ razni surovini od mineralno i od nemineralno poteklo prisutni na odredena teritorija koi moè da gi koristi ~ovekot.SOOBRA]AJ ‡ zbir na transportni, radioteleviziski i po{tensko-telekomunikaciski uslugi. se sostoi od soobra}ajna infrastruktura i soobra}ajni sredstva. Moè da bide kopnen, voden i vozdu{en.TURIZAM ‡ stopanska dejnost povrzana so patuvawe i privremen prestoj na lu|eto nad-vor od postojanoto mesto na ìveewe, zaradi odmor, razonoda, lekuvawe ili zapoznavawe na prirodnite i na kulturnite vrednosti (objekti).

Re^nIK na PoIMI

‡ Ubavo razgledaj ja kartata na Zapadna evropa i pronajdi gi industriskite centri.

zaDaâ

PRa[awa‡ koi stopanski granki od primarniot sektor se najraz-vieni vo Zapadna evropa?‡ [to se proizveduva najmnogu vo sferata na poljodelstvoto?koi sto~arski granki se naj-razvieni?‡ [to e karakteristi~no za Holandija vo oblasta na pol-jodelstvoto?‡ Vo po~etokot na razvojot kakvo be{e industriskoto proizvodstvo vo Zapadna ev-ropa?‡ kade i zo{to se razvile prvite industriski pretpri-jatija?‡ kako se orientirani novite industriski granki i {to proizveduvaat tie?‡ koi se pogolemite indus-triski centri vo Zapadna evropa?‡kako se obezbeduva energi-jata vo Zapadna evropa?‡ so {to se odlikuva franci-ja vo sferata na energetikata?‡ koi neproizvodni dejnosti se razvieni?‡ koi se najkarakteristi~ni-te turisti~ki podra~ja?

58

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

SEVERNA EVROPA

RazgovoR‡ koj poluostrov e poznat vo severna evropa?‡ koe sredozemno more ce nao|a vo severna evropa?

‡ objasni kakvi se razlikite vo klimata na skandinavskiot ‡ poluostrov i zo{to posto-jat tie razliki!

zaDaâ

PRa[awa‡ koi teritorii gi zafa}a severna evropa?‡ spored imeto na poluostro-vot, kako se imenuva poinaku severna evropa?‡ Zo{to se narekuvaat nordis-ki zemji, dràvite vo severna evropa?‡ Zo{to severna evropa ima povolna geografska polo`ba?‡ kakov tip reljef prevladu-va vo severna evropa?‡ so koi protoci se povrzani‡ severnoto i balti~koto More?‡ koi dràvi spa|aat vo severna evropa?‡ koi se glavni i pogolemi gradovi vo severna evropa?

Oslo


Geografska polo`baseverna evropa glavno gi zafa}a teritoriite na skandi-

navskiot poluostrov. Zatoa ~esto se imenuva i kako Skandi-navija. Gi zafa}a najsevernite delovi na evropa (najseverna-ta to~ka Nordkap vo Norve{ka); spored terminot norden za sever, dràvite vo severna evropa se narekuvaat nordiski dràvi. Toa osobeno se odnesuva na Norve{ka i na [vedska, me|utoa, poradi op{testvenite i kulturnite sli~nosti vo ovaa grupa se vbrojuvaat i finska, kako i Danska i Island, koi se odvoeni od poluostrovot.

poradi izlezot na atlantskiot okean i dlaboko nav-

59


lezenoto balti~ko More, severna evropa se odlikuva so mo{ne povolna geografska polo`ba: ima mnogubrojni komu-nikacii kon dràvite od Zapadna, od sredna i od Isto~na evropa, no i kon severna amerika, kako i kon arktikot.

Nejzinata polo`ba e specifi~na od pove}e aspekti. Vo severna evropa vladee zna~itelno poladna klima vo spored-ba so drugite delovi od evropa. poradi podolgotrajnite vlijanija na glacijacijata reljefot e pospecifi~no obliku-van so razni glacijalni tipovi reljef.

osobeno va`ni za geografskata polo`ba se protocite eresund, Golem i Mal belt, skagerak i kategat, preku koi od atlantikot se navleguva vo balti~koto More. preku nego i preku plovnite reki vo sredna i vo Isto~na evropa skandinavija se povrzuva so vnatre{nosta na kontinentot.

DràviTeritorijata na severna evropa e glavno poluostrov-

ska i ostrovska, taka {to site dràvi izleguvaat na more. podelena e na pet dràvi. Neposredno na skandinavskiot poluostrov se nao|aat Norve{ka i [vedska, potoa i fin-ska. poluostrovot Jiland so grupa ostrovi i pripa|a na Dan-ska, a ostrovot Island so grupa pomali ostrovi i pripa|a na istoimenata dràvata.

Zname DràvaGlaven grad/prestolnina

povr{inakm2

Naselenie(ooN, 2009)

Norve{ka oslo 323 878 4 821 137

[vedska stokholm 449 964 9 276 509

finska Helsinki 338 145 5 336 458

Danska kopenhagen 43 094 5 515 287

Island rejkjavik 102 819 319 326

NAFTENA PLAT-FORMA

‡ severna evropa gi zafa}ateritoriite na skandinavski-ot poluostrov i poradi toa se narekuva skandinavija.‡ spored imeto na najsever-nata to~ka Nordkap, zemjite od severna evropa ~esto se narekuvaat nordiski dràvi.‡ severna evropa ima povolna geografska polo`ba.‡ site dràvi od severna ev-ropa izleguvaat na more.‡ Vo reljefot prevladuvaat glacijalni tipovi reljef.‡ Vo severna evropa spa|aat dràvite: Norve{ka, [ved-ska, finska, Danska i Island.

ZapoMNI

Stokholm Kopenhagen


60

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A


posebnata geografska polo`ba, specifi~nite reljef-ni tipovi, poladnite klimatski odliki, odvoenosta od ne- posrednoto evropsko kopno i porazli~niot na~in na ìve- ewe ‡ uslovile vo severna evropa da se formiraat nekolku posebni dràvi. site tie imaat zaedni~ki, no i svoi zaseb-ni prirodno-geografski i op{testveno-politi~ki sostojbi. site dràvi imaat kapitalisti~ko op{testveno ureduvawe, a sekoja ima posebno dràvno ureduvawe.

Kralstvo Danska ‡ ustavna monarhija na ~elo so kralica. Zakonodavnata vlast ja imaat kralicata i parlamentot. Vo ramkite na Danska vleguvaat i farskite ostrovi so svoja vnatre{na avtonomija.

Kralstvo [vedska ‡ ustavna monarhija na ~elo so kral; zakonodavnata vlast ja ima parlament.

SEVERNA EVROPA

MONARHIJA ‡ oblik na dràvno ureduvawe vo koeupra-vuva edno lice ‡ monarh, ~ija vlast e doìvotna i nasled-na.

Re^nIK na PoIMI

RazgovoR‡ kakvo op{testveno uredu-vawe imaat dràvi od severna evropa?‡ Na koi dràvi se misli koga se zboruva za severna evropa?

‡ Na Internet pobaraj po-datoci za sekoja dràva od severna evropa posebno.‡ razgledaj i nekoi sliki so koi se odlikuva severna evropa.

zaDaÎ

PRa[awa

‡ koi od dràvite od severna evropa se kralstva?‡ koi od dràvite od severna evropa se republiki?‡ koi drugi teritorii spa|aat vo Norve{ka?

Parlamentot vo Oslo (odnosno zgradat na parlamentot)

61


Kralstvo Norve{ka ‡ ustavna monarhija na ~elo so kral. Vo ramkite na kralstvoto Norve{ka vleguva svalbard, koj go so~inuvaat [picbergenskite ostrovi i Me~kiniot os-trov i ostrovot Jan Maen kako posebna teritorija.

Republika Island ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast e vo nadle`nost na pretsedatelot i na parlamentot.

Republika Finska ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast ja imaat pretsedatelot i parlamentot. Vo ramkite na finska se nao|aat i olandskite ostrovi vo balti~koto More.

‡ Dràvite od severna ev-ropa imaat kapitalisti~ki na~in na ureduvawe.‡ Dràvite Norve{ka, [ved-ska i Danska se kralstva.‡ finska i Island se repub-liki spored dràvnoto uredu-vawe, na ~elo so pretsedatel.

zaPoMnI

Doznaj Pove]eskandinavskiot poluostrov e najgolem poluostrov vo evropa. se prostira me|u atlantskiot okean i balti~koto More so botniskiot Zaliv i arkti~kiot okean. Zafa}a okolu 1 100 000 km2. Ima dolìna od okolu 1 900 km i {iro~ina od 400 do 700 km. Na nego ̀ iveat okolu 15 milioni lu|e. po dolìnata na skandinavskiot poluostrovot se prostiraat starite skandinavs-ki planini, koi se sostojat od kristalesti {krilci, graniti i gnajsevi. Za vreme na glaci-jalniot period bile izloèni na golema glacijalna erozija. Gle~erite mnogu vlijaele vrz formiraweto na izgledot na reljefot na skandinavskiot poluostrov. Zapadnite bregovi se mo{ne razgraneti; so potopuvawe na gle~erskite dolini se sozdadeni dlaboki i dolgi tesni zalivi koi se narekuvaat fjordovi. prostrani delovi od skandinavija se zaramneti i se na-rekuvaat fjeldovi. Gle~erite oformile golem broj ezera. Golemi delovi od skandinavskiot poluostrov i denes se pod gle~eri. Zapadnite delovi se pod vlijanie na atlantskata klima i toplata Golfska struja, kako i na studeni vozdu{ni masi od sever i od istok. Zapadnite delovi imaat pogolemo koli~estvo vrneì, pa zatoa rekite se kratki, brzi, so golem pad i polnovodni, taka {to imaat golema energetska mo}. Drugi prirodni bogatstva se {umite i rudite na èlezo, bakar, olovo, cink i dr. poluostrovot politi~ki e podelen na Norve{ka, [vedska i finska.

Parlamentot vo Stokholm

Parlamentot vo Kopenhagen

62

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

UloGaTa Na relJefoT I Na klIMaTa VrZ @IVoToT Na lU\eTo Vo seVerNa eVropa

Reljefspored odlikite na reljefot, severna evropa e mo{ne

raznovidna. Na edna strana se izdvojuva teritorijata na Danska, na poluostrovot Jiland i pogolem broj ostrovi koi se ramni~arski, so nadmorska viso~ina pod 200 m. Na skan-dinavskiot poluostrov od atlantikot se izdigaat Skandi-navskite Planini, ~ii srtovi se protegaat po dolìnata na poluostrovot. Tie vo [vedska se spu{taat kon balti~koto More, poto~no kon botniskiot Zaliv. reljefot vo finska e prete`no ramni~arski, isprese~en so desetici iljadi ezera po koi se odviva golem soobra}aj. poradi glacijacijata (koja vo posevernite prostori e prisutna i denes), skandi-navskite planini (Norve{ka) sprema atlantikot se od-likuvaat so karakteristi~ni glacijalni reljefni formi poznati kako fjordovi. Tie nastanale koga krajbre`nite dolini bile ispolneti so gle~eri koi so svojot pritisok gi prodlabo~ile i pro{irile dolinite, a potoa so topeweto na gle~erite vakvite dolini ostanale ispolneti so voda, taka {to denes vo vid na izdolèni zalivi navleguvaat

SEVERNA EVROPA

Severna Evropa ‡ reljef

RazgovoR‡ kako vlijae reljefot vrz ìvotot na lu|eto?‡ kako vlijae klimata na lu|eto?‡ kako vlijaat reljefot i klimata vrz naselenieto vo severna evropa?

‡ pronajdi i objasni kako nas-tanuvaat fjordovite!‡ objasni kako vlijae Golf-skata struja vrz klimata vo Norve{ka!

zaDaÎ

PRa[awa‡ kakov e reljefot vo severna evropa?‡ koi planini se glavna od-lika na reljefot vo severna evropa?‡ kako se narekuvaat karakteristi~nite reljefni formi vo severna evropa?‡ Za {to se koristat fjordo-vite?‡ Na koj del od teritorijata na severna evropa ima vul-kani, zemjotresi i gejziri?‡ kakva e klimata na brego-vite na Norve{ka?‡ kakva e klimata na brego-vite na balti~koto More so botniskiot Zaliv?‡ kako vlijae klimata vrz vod-niot soobra}aj vo balti~koto More?

63


Zimzelena {uma

dlaboko vo kopnoto. Tie se prisutni po celiot norve{ki breg i sluàt kako va`ni plovni pati{ta za prostorite vo vnatre{nosta na zemjata. pritoa se formirani mnogubrojni glacijalni moreni i glacijalni ezera.

Za razlika od stabilnoto skandinavsko kopno, na Island e prisutno nemirno zemji{te so ~esti zemjotresi i vulkan-ski aktivnosti koi vo sekoj moment pretstavuvaat zakana za naselenieto. Del od vulkanite se pod gle~eri, taka {to so nivnoto aktivirawe se vr{i naglo topewe na mrazot i se predizvikuvaat poplavi. Na Island se prisutni golem broj gejziri so termomineralni vodi koi naselenieto gi koristi za razni potrebi i za zatopluvawe.

Klimaprodiraweto na toplata Golfska struja od jug pokraj

bregovite na Zapadna evropa i zapadnite delovi na Danska i na Norve{ka e glavnata pri~ina za blagoprijatnata kli-ma na zapadniot breg na skandinavija. poradi toa, i pokraj golemite geografski {iro~ini i najsevernite teritorii na poluostrovot sprema atlantikot ne zamrznuvaat. sosema sprotivni se klimatskite priliki vo vnatre{nosta, poto~no na teritoriite na [vedska, finska i botniskiot Zaliv. Na ovie prostori temperaturite se zna~itelno poniski, taka {to severnite delovi na Botniskiot Zaliv se zamrznati po nekolku meseci. soodvetno na temperaturnite uslovi se ja-vuvaat razliki vo koli~estvata vrneì koi vo zapadnite de-lovi (svrteni kon atlantikot) imaat pogolemi koli~estva, a vo vnatre{nosta na poluostrovot tie se pomali. Naveden-ite klimatski uslovi vo Norve{ka ovozmoìle mo{ne pov-olni elementi za razvoj na energetikata, na pomorstvoto, na ribarstvoto i sli~no. od druga strana, nekolkumese~noto zamrznuvawe na botniskiot i na finskiot Zaliv vlijaat ograni~uva~ki vo funkcioniraweto na vodniot soobra}aj.

Vo celina, poradi golemite geografski {iro~ini, reljefnite uslovi, klimata i morskata odvoenost na polu-ostrovot pridonesle za ne{to poretka naselenost na skan-dinavija.

GLEÊR/LEDNIK ‡ golema masa mraz koja vo vid na mrazni jazici, struja ili reka ‡ pod vlijanie na sopstvenata teìna bavno se dviì preku Zemji-nata povr{ina. Gle~erite se obrazuvaat vo oblastite nad sne`nata granica.

Re^nIK na PoIMI

Severna Evropa ‡ vrneì

‡ reljefot vo severna evropa e mo{ne raznoviden.‡ Glaven reljefen objekt se skandinavskite planini.‡ Zapadnite bregovi na Norve{ka se mnogu razgrane-ti, so golem broj fjordovi.‡ Vo vnatre{nosta na skan-dinavija i okolu balti~koto More reljefot e ramni~arski.‡ Vo severna evropa ima golem broj ezera kako ostato-ci od glacijalniot period.‡ poradi Golfskata struja, klimata na bregovite na Norve{ka e poblaga i pri-jatna, dodeka vo vnatre{nosta -okolu balti~koto More e postudena.

zaPoMnI

64

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

karakTerIsTIkI Na MorskIoT breG I NeGoVoTo ZNaêWe

severna evropa, odnosno skandinavskiot poluostrov, poluostrovot Jiland, ostrovot Island i mnogu drugi os-trovi se odlikuvaat so najrazgraneta bregova linija vo svetski ramki. Za toa pridonesuvaat dlabokoto navleguvawe na balti~koto More vo evropskoto kopno, kako i primorjeto na Norve{ka koe se odlikuva so golem broj fjordovi. Vo os-nova se izdvojuvaat dva tipa morski bregovi vo severna ev-ropa: niski i visoki. Niski se bregovite na Dansk, kade {to reljefot vo celata dràva ne nadminuva 200 m, potoa brego-vite na [vedska i na finska koi izleguvaat na balti~koto More. Visoki bregovi linii se prisutni vo Norve{ka i na Island. Za niv e karakteristi~no toa {to tie se so glaci-jalno poteklo, pa pri nivnoto oblikuvawe se formirale izdolèni zalivi poznati pod imeto fjordovi.

SEVERNA EVROPA

Fjordovi vo Norve{ka

RazgovoR‡ kakvi bregovi linii posto-jat?‡ kako se narekuvaat izdolènite zalivi vo Norve{ka?

‡ skandinavskite zemji imaat najrazgraneti bregovi.‡ Vo Norve{ka i na Island se prisutni visoki bregovi, a vo Danska, na finska i delumno vo [vedska se prisutni niski bregovi.‡ razgranetite fjordovski bregovi linii ovozmoùvaat golem pomorski soobra}aj.od skandinavskiot polu-ostrov te~at pove}e kratki, no polnovodni i brzi reki so golem energetski potencijal.Vo zemjite od severna evropa se razvieni ribolovot i turizmot. fjordovite se ko-ristat i za izgradba na elek-trocentrali bazirani na prilivot i odlivot, koi vo Norve{ka se mo{ne visoki.

zaPoMnI

PRa[awa‡ kakva e bregovata razgrane-tost na skandinavskiot polu-ostrov?‡ kade se razmesteni fjordovskite bregovi vo severna evropa?‡ kakvi se reljefot i mor-skite bregovi vo Danska?‡ [to ovozmoùva razgrane-tiot breg na severna evropa?‡ koi gradovi se razvieni na bregovite na severna evropa?‡ kakvi se re~nite tekovi vo severna evropa i {to ovozmoùvaat tie?

65


Golemata dolìna na bregovata linija e mo{ne va`na bidej}i taka e ovozmoèn razvojot na golem broj primorski naselbi i pristani{ta me|u koi i golemite gradovi, kako {to se: kopenhagen (prestolnina na Danska), stokholm (prestolnina na [vedska), Helsinki (glaven grad na finska), po-toa Malme, Geteborg i drugi. Taka e ovozmoèn golem po-morski soobra}aen promet ne samo me|u zemjite od severna evropa tuku i so zemjite od Zapadna, od sredna i od Isto~na evropa.

posebno zna~ewe imaat norve{kite priatlantski fjordovski bregovi. Nivnoto izdolèno zalivsko prote-gawe ovozmoùva plovidba so koja se navleguva dlaboko vo vnatre{nosta na kopnoto. blagoprijatnata priatlantska klima so golemi koli~estva vrneì ovozmoùva formirawe na mnogubrojni polnovodni re~ni tekovi, koi strmno se spu{taat od skandinavskite planini i imaat golem ener-getski potencijal. Izrazitoto golemo kolebawe na moreto so prilivot i odlivot vo fjordovite ovozmoùva, isto taka, golem energetski potencijal. Tokmu zatoa Norve{ka se od-likuva kako golem proizvoditel na elektri~na energija od hidrocentrali i centrali koi gi koristat prilivot i od-livot vo fjordovite.

Morskite bregovi na severna evropa se zna~ajni poradi mo`nostite za iskoristuvawe na moreto za drugi stopanski celi, kako, na primer, ribolov i turizam.

Skagerak i Kategat ‡morski protoci

'rtot Nordkap ‡ Najsevernata to~ka na Evropa

‡ Na Internet ili na karti vo pokrupen razmer razgledaj kako izgledaat fjordovite i fjordovskite bregovi!

zaDaâ

66

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

NaseleNIeTo Vo seVerNa eVropa

pogolemata geografska {iro~ina, relativno posurovite (poladni) klimatski uslovi, golemata po{umenost i sli~no ‡ se glaven faktor za slabata naselenost na teritorijata na severna evropa. kako {to moè da se vidi od podatocite za povr{inata i za naselenieto vo dràvite od severna evropa, se konstatira deka gustinata na naselenost vo prosek izne-suva okolu 20 `/km2. relativno malata gustina na naselenost e so razli~na koncentracija. Naselenieto e najzastapeno vo poju`nite oblasti. kako se odi kon sever i kon pogolemite nadmorski viso~ini na skandinavskite planini taka gus-tinata na naselenost se namaluva. Isklu~ok pretstavuva naselenieto pokraj atlantskiot breg na Norve{ka, kade {to poradi poblagoprijatnite klimatski uslovi od atlantikot toa gi naseluva i najsevernite teritorii na Norve{ka.

Vo sekoj slu~aj, najnaseleni se primorskite oblasti i pokraj bregovite na atlantskiot okean i pokraj bregovite na balti~koto More. Tamu se razvieni najgolemite gradovi ,kako {to se: Tronhejm i oslo vo Norve{ka, kopenhagen i ostende vo Danska, stokholm, Geteborg i Malme vo [ved-ska, Helsinki i Turku vo finska, i rejkjavik na Island.

SEVERNA EVROPA

RazgovoR‡ [to misli{, kakva e gusti-nata na naselenost vo severna evropa?‡ Dali zemjite od severna evropa imaat golema ili mala naselenost?

‡ razgleduvaj gi kartite na severna evropa i objasni zo{to naselenieto e neramno-merno razmesteno!‡ Istraùvaj i doznaj ne{to pove}e za laponija i za lapon-cite (kade ìveat i so {to se zanimavaat)!

zaDaÎ

67


JaziciJazicite {to se zboruvaat vo severna evropa spa|aat

vo germanskata jazi~na grupa i vo ungaro-finskoto jazi~no semejstvo. Germanskata grupa jazici e zasta-pena vo Norve{ka, vo Danska, vo pogolemiot del na [vedska i na Island. Norve{kiot, {vedskiot i dan-skiot jazik imaat golemi me|usebni sli~nosti. Is-landskiot jazik e ne{to porazli~en. finskiot jazik e zastapen vo finska i vo pomali delovi na severna [ved-ska.

Religiispored religiskata pripadnost, naselenieto na severna

evropa e, glavno, hristijansko so protestantska veroispoved. Toa e karakteristika za site dràvi od severna evropa.

KulturaVisoko razvienoto stopanstvo, dobrata organiziranost i

op{testvenoto ureduvawe vo dràvite na severna evropa ovozmoìle visoko obrazovno i kulturno nivo na naseleni-eto. Vo ovie zemji odamna ne postoi nepismeno naselenie.

Na~inot na ìveewe na nordiskite narodi se odlikuva so posebna kultura i tradicii prisposobeni na uslovite za ìveewe. kako posebni se izdvojuvaat ìtelite na oblasta Laponija vo najsevernite delovi na skandinavij,a koi im-aat nomadski na~in na ìveewe i se odlikuvaat so poseben govoren jazik ‡ laponski koj koj spa|a vo ungaro-fin-skoto jazi~no semejstvo. antropolo{ki, naselenieto vo dràvite od severna evropa e prete`no so bel ten i svet-lorusa kosa. ‡ severna evropa e retko

naselena teritorija.‡ Naselenieto e neramnomer-no razmesteno.‡ Najgusto se naseleni pri-morskite teritorii.‡ poradi prostranite {umi, posevernite delovi se mnogu retko naseleni.‡ Naselenieto zboruva norve{ki, {vedski i danski jazici {to spa|aat vo germanskata grupa jazici.‡ finskiot jazik spa|a vo ungaro-finskata grupa jazici.‡ Naselenieto vo severna evropa i pripa|a na protes-tantskata religija.‡ Naselenieto vo severna evropa ima visoko nivo na kultura i obrazovanie.

zaPoMnI

PRa[awa‡ kakva e naselenosta na teri-torijata na severna evropa?‡ kakva e gustinata na nasele-nost?‡ Vo koi delovi e prete`no razmesteno naselenieto vo severna evropa?‡ Nabroj gi najgolemite gra-dovi vo zemjite od severna evropa!‡ Vo koi grupi jazici spa|aat jazicite {to sez boruvaat vo zemjite od severna evropa?‡ koj od jazicite spa|a vo ungaro-finskato jazi~no seme-jstvovo severna evropa?‡ Na koja religija i pripa|a naselenieto vo severna ev-ropa?‡ kakvi se obrazovnoto i kul-turnoto nivo na naselenieto?‡ kade se nao|a laponija i po {to ti e poznata?

68

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

prIroDNITe resUrsI I sTopaNsTVoTo Na seVerNa eVropa

Dràvite od Severna Evropa se me|u najrazvienite vo svetot. Toa e odlika vo site stopanski dejnosti. proizvodite se odlikuvaat so visok kvalitet i kako takvi se izvezuvaat vo celiot svet. soodvetno na geografskite odliki, sekoja od dràvite od severna evropa ima posebna stopanska orien-tacija.

Glavni stopanski granki se zemjodelstvoto, industrijata, energetikata i ribolovot.

Industrijata, vo nedostig na rudni bogatstva, sè pove}e se potpira na uvozni surovini. Najrazvieni se ma{inskata i avtomobilskata industrija vo [vedska, kade {to se proizveduvaat avtomobilite „volvo“, potoa bro-dogradbata vo Norve{ka, drvnata industrija i industrijata za celuloza i hartija vo Finska i vo [vedska, prehranbena-ta industrija vo Danska i ribolovot i prerabotkata na ribi vo Island, vo Norve{ka i vo Danska. Golemite povr{ini pod {umi na skandinavskiot poluostrov, kako {to se dve tretini od teritorijata na [vedska i tri ~etvrtini od ter-itorijata na finska, se osnova za visokorazviena drvna in-dustrija. prerabotkite na drvo do razni finalni proizvodi i hartija se izvezuvaat vo celiot svet. pritoa, se obrnuva golemo vnimanie na za~uvuvaweto i obnovuvawe na {umski-ot fond.

SEVERNA EVROPA

RazgovoR

‡ kakva e stopanskata razvi-enost vo zemjite od severna evropa?‡ so {to e bogata severna evropa?

PRa[awa‡ Vo koja grupa, spa|aat dràvite od severna evropa spored stepenot na razvi-enost, spa|aat dràvite od severna evropa?‡ koi se najrazvieni stopans-ki granki vo zemjite od sever-na evropa?‡ koja dràva i zo{to ima silno razvieno zemjodelstvo?‡ koja industrija e karakteristi~na za [vedska?‡ Vo koi dràvi se razvieni ribolovot i industrijata za prerabotka na ribi?‡ Zo{to se razvieni drvnata industrija i proizvodstvoto na hartija?‡ prehranbenata industrija e najrazviena vo Danska. [to se proizveduva najmnogu?‡ koj vid energija se koristi vo Danska i zo{to?‡ Za koja dràva e karakteristi~na hidroter-malnata energija?‡ koja od skandinavskite dràvi ima najmnnogu naf-teni platformi vo severnoto More?‡ kako go koristi Norve{ka hidroenergetskiot potenci-jal?‡ [to znae{ za ribnite farmi i zo{to se formiraat tie? Naftena platforma

69


Prehranbenata industrija e osobeno razviena vo Danska. Taa se bazira na mo{ne proodnite ramni~arski reljef-ni tipovi i dovolno vla`nata i blagoprijatna klima, koi ovozmoùvaat visokorazvieno zemjodelsko stopanstvo. Najpoznati proizvodi se: raznite ̀ itni kulturi, fura`nite kulturi, svinskoto meso, mle~nite proizvodi, jajcata i drugo. Danskoto zemjodelsko i sto~arsko proizvodstvo e najorga-nizirano i najproduktivno vo svetot. Vo nego se koristat najnovite nau~ni dostignuvawa i najsovremenite |ubriva.

Energetikata vo zemjite od severna evropa e mo{ne silno razviena. Vo Danska mnogu se koristi energijata na veterot, taka {to se izgradeni golem broj veternici, a na Island se koristi hidrotermalnata energija. posebno zna~ajna vo en-ergetskoto proizvodstvo e Norve{ka, koja po Velika bri-tanija ima najmnogu nafteni platformi vo severnoto More, a del od podmorskite nafteni rezervi {to se nao|aat pokraj nejziniot breg sè u{te ne gi eksploatira. polnovodnite reki, koi so golem pad se spu{taat od skandinavskite pla-nini, se golem hidropotencijal {to Norve{ka go koristi so golemiot broj hidroelektri~ni centrali. Golemoto morsko kolebawe (priliv/odliv) e iskoristeno za izgradba na mo}-ni hidroelektrocentrali. spored toa, Norve{ka e golem proizvoditel i izvoznik na nafta i na elektroenergija.

posebna karakteristika na zemjite od severna evropa e ribolovot. Norve{ka, Island i Danska se ribolovni sili i prerabotuva~i na ribi. Me|utoa, poradi pregolemiot ulov na ribi vo severnoto More od razni dràvi, ribniot fond se zagrozuva, pa se prezemaat merki za kontroliran ulov. Vo funkcija na toa se razviva nov na~in na ribarewe preku formirawe ribni farmi, so postavuvawe mreì vo moreto.

GEJZER ‡ èòk izvor od koj, pod vnatre{en pritisok, povremeno se isfrla mlaz voda vo viso~ina vo vid na vo-doskok. Gejziri ima na Island, vo severna amerika i vo Nov Zeland.RUDNO NAO\ALI[TE ‡ lokalitet kade {to vo karpestite masi (zemji{teto) se nao|aat pozna~ajni koli~estvametalni ili nemetalni surovini, kako, na primer, èlezo, bakar, cink, aluminium, olovo, mermer, oniks itn.HIDROENERGETSKI POTENCIJAL ‡ energetska mo} na vodni objekti (reki, ezera i moriwa) na konkretna teritorija, koja se koristi za proizvodstvo na hidroelektri~na energija.[UMA ‡ rastitelna zaednica od drvenesti rastenija pokraj koi rastat grmu{ki, trevni zaednici, niì ras-tenija i razni parazitski rastenija.

Re^nIK na PoIMI

‡ Napi{i tekst vo koj za sekoja dràva od severna evropa }e gi navede{ najkarakteristi~nite stopan-ski granki!

zaDaâ

‡ Vo zemjite od severna evropa ima, uslovno kaàno, specijalizirano proizvodstvo. Vo Danska se razvieni zemjodel-stvoto i prehranbenata indus-trija, vo [vedska i vo fin-ska ‡ drvnata industrija, vo Norve{ka ‡ energetikata i ribolovot.‡ Norve{ka e golem proiz-voditel na hidroenergija i nafta od severnoto More.‡ Na Island se koristi hidrotermalnata energija, a vo Dan-ska ‡ energijata na veterot.

zaPoMnI

Veternici

70

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A


Geografska polo`basredna (Centralna) evropa ja opfa}a teritorijata

me|u alpite i balti~koto More. se odlikuva so central-na geografska polo`ba vo evropa. ovde se prepletuvaat mnogubrojni prirodni i op{testveni vlijanija i komu-nikacii me|u Ju`na, Zapadna, severna i Isto~na evropa. se odlikuva so mnogu prostorni razliki. Vo ju`nite delovi se nao|aat alpite, koi se najvisokite planini vo evropa, a kon istok ne{to poniskite karpati. Ju`no od karpatite se nao|a panonskata Nizina preku koja sredna evropa se povr-zuva so Ju`na evropa. sredi{nite delovi na sredna evropa se odlikuvaat so srednovisoki i niski planini i kotlini, a na sever se prostira teritorijata na golemata Germansko-polska Nizina.

SREDNA EVROPA

RazgovoR‡ koj del od evropa se smeta za sredna evropa?‡ kaì nekoja od dràvite {to se nao|aat vo sredna evropa!

‡ sredna evropa ima cen-tralna geografska polo`ba vo evropa.‡ Geografskata polo`ba e mo{ne povolna.‡ Niz nea pominuvaat pati{ta, èleznici i re~no-kanalski plovni pravci koi ja povrzuvaat so drugite delovi od evropa.‡ Vo sredna evropa se nao|aat dràvite: Germanija, polska, êhija, slovakija, [vajcarija, lihten{tajn, avstrija i Un-garija.

zaPoMnI

71


Teritorijata e isprese~ena so golem broj reki i kanali koi ja nadopolnuvaat soobra}ajno-komunikaciskata mreà.

Del od dràvite od sredna evropa izleguvaat na more i pretstavuvaat primorski zemji. Takvi se Germanija i pols-ka. Drugite se kontinentalni dràvi bez izlez na more; tak-vi se: [vajcarija, lihten{tajn, avstrija, êhija (ê{ka), slovakija (slova~ka) i Ungarija. ovoj nedostig na geograf-skata polo`ba se nadopolnuva so komunikacii preku gole-miot broj plovni reki i kanali.

Dràvite vo Sredna EvropaTeritorijata na sredna evropa e podelena na osum dràvi,

i toa: avstrija, [vajcarija, lihten{tajn, Germanija, ̂ ehija, polska, slovakija i Ungarija.

Zname Dràva Glaven gradpovr{ina

km2

Naselenie(ooN 2009)

avstrija Viena 83 859 8 356 707

êhija praga 78 866 10 474 600

lihten{tajn Vaduc 160 35 593

Ungarija budimpe{ta 93 030 10 029 900

Germanija berlin 366 978 82 062 200

polska Var{ava 312 685 38 130 300

slovakija bratislava 49 036 5 413 548

[vajcarija bern 41 285 7 719 100

‡ Napravi svoj tekst kade {to za sekoja dràva od sredna evropa }e gi navede{ najkarakteristi~nite stopan-ski granki!

zaDaâ

PRa[awa‡ koja teritorija ja zafa}a sredna evropa?‡ kakva geografska polo`ba ima sredna evropa?‡ Zo{to e povolna geograf-skata polo`ba?‡ koi prostorni razliki se gledaat vo sredna evropa koga se odi od jug kon sever?‡ osven pati{tata i èlez-nicite, koi drugi objekti kako soobra}ajnici se va`ni za geografskata polo`ba na sredna evropa?‡ koi od dràvite vo sredna evropa se kontinentalni?‡ Nabroj gi dràvite {to se nao|aat vo sredna evropa i nivnite glavni gradovi!


72

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

osNoVNI karakTerIsTIkINa UreDUVaWeTo Na Dr@aVITe

Neposrednite istoriski slu~uvawa vo 20 vek se osnov-na odrednica za ureduvaweto na dràvite vo sredna ev-ropa. Del od dràvite ‡ polska, êhoslova~ka, Ungarija i Isto~na Germanija ‡ kako ~lenki na Var{avskiot dogovor po Vtorata svetska vojna imaa socijalisti~ko op{testveno ureduvawe, dodeka avstrija, lihten{tajn, [vajcarija i Za-padna Germanija imaa kapitalisti~ko op{testveno uredu-vawe. so raspa|aweto na Var{avskiot dogovor vo 1990 go-dina, vo sredna evropa se oformi nova politi~ka karta na dràvi,taka {to so spojuvawe na Zapadna i Isto~na Germani-ja se formira{e dene{nata federalna republika Germani-ja, a porane{nata ̂ ehoslova~ka se podeli na ̂ ehija i slovakija. Denes, dràvite od sredna evropa se so kapitalisti~ko op{testveno ureduvawe.

Republika Avstrija ‡ parlamentarna i federativna re-publika na ~elo so pretsedatel; zakonodavnata vlast e dvodo-men parlament.

SREDNA EVROPA

RazgovoR‡ [to e karakteristi~no za ureduvaweto na dràvite od sredna evropa ‡ porano i denes?

PRa[awa‡ koi istoriski nastani se va`ni za dràvnoto uredu-vawe na zemjite od sredna evropa?‡ [to e toa Var{avski dogo-vor?‡ Navedi gi oficijalnite imiwa na dràvite {to se nao|aat vo sredna evropa!‡ kakvo dràvno ureduvawe ima Germanija?

Parlamentot vo Berlin

73


Federalna Republika Germanija ‡ federalna dràva vo koja sekoja od zemjite ima svoj ustav, parlament i vla-da. Najvisok organ vo dràvata e federalen pretsedatel. Izvr{nata vlast ja br{i federalna vlada na ~elo so federalen kancelar.

Kneèstvo Lihten{tajn ‡ ustavna monarhija na ~elo so knez.

Republika Polska ‡ parlamentarno-pretsedatelska re-publika. Izvr{nata vlast ja sproveduva pretsedatelot, koj se izbira na pet godini.

Republika Slovakija (Slova~ka) ‡ republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast ja vr{i Nacionalniot sovet, a izvr{nata vlast ja vr{i vladata.

Republika Ungarija ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast ja ima dvodomen parla-ment, a izvr{nata ‡ vladata.

[vajcarska Konfederacija ‡ federativna parlamentar-na republika. sekoj kanton ima ustav, parlament i vlada. Zakonodavna vlast e federalnoto sobranie od dva doma. Na ~elo na dràvata i na vladata e pretsedatelot na konfede- racijata.

Republika êhija (ê{ka) ‡ spored ureduvaweto e re-publika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast ja so~inuvat dvodelen parlament, a izvr{nata ja so~inuva vla-data.

Doznaj Pove]e

po Vtorata svetska vojna sojuzni~kite sili ja podelija Germanija na Zapadna i Isto~na. De-lot na Zapadna Germanija, koj be{e pod uprava na saD, Velika britanija i francija, vo 1949 godina be{e priklu~en kon kapitalisti~kiot svet ‡ kako sojuzna republika Germanija, a isto~niot del ‡ kako Demokratska republika Germanija be{e priklu~en kon socijalisti~kiot svet pod uprava na sovetskiot sojuz. Gradot berlin, isto taka, be{e podelen na zapaden i isto~en so poznatiot berlinski yid. Vo 1989 godina, so protesti vo Isto~na Germanija be{e urnat berlinskiot yid i dojde do obedinuvawe na dvete dràvi vo edna ‡ federalna republika Germanija.

‡ pronajdi podatoci i napi{i kakvo e dràvnoto ureduvawe na [panija!‡ raspra{aj se i doznaj kakvo dràvno ureduvawe imaa polska êhija, slova-kija, Isto~na Germanija i Ungarija do raspa|aweto na Var{avskiot dogovor vo 1990 godina!

zaDaÎ

‡ od Vtorata svetska vojna do 1990 godina dràvite polska, Isto~na Germanija, êhoslova~ka i Ungarija imaa socijalisti~ko ureduvawe.‡ so raspa|aweto na Var{avskiot dogovor vo 1990 godina Zapadna i Isto~na Germanija se obedinija, êhoslova~ka se podeli na êhija i slovakija.‡ Denes site dràvi od sredna evropa imaat kapitalisti~ko op{testvo koe e pazarno ori-entirano.‡ spored dràvnoto uredu-vawe, osven kneèstvoto lihten{tajn, site drugi dràvi se republiki.

zaPoMnI

Praga

74

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

osNoVNI karakTerIsTIkI Na relJefoT I Na klIMaTa Vo sreDNa eVropa

Reljefreljefot vo sredna evropa e pretstaven so visoki pla-

nini, srednovisoki i niski planini i nizini.Visokoplaninskiot reljef go pravat alpite, koi se

prostiraat vo ju`nite delovi na sredna evropa. Glavno gi zafa}aat teritoriite na [vajcarija, lihten{tajn i avstri-ja. se odlikuvaat so viso~ini nad 3 000 m, taka {to na niv e prisuten glacijalen reljef so mnogubrojni i raznovidni glacijalni formi so postojan sneg i mraz.

Srednovisoki se Zapadnite karpati i sudetite, koi se protegaat prete`no vo slovakija, vo Ju`na polska i vo êhija. Najvisok vrv e Gerlahovski [tit (2 655 m) na Ta-trite.

Niskite planini zafa}aat zna~itelno pogolemi povr{ini. prete`no se prisutni vo êhija i vo central-nite i jugozapadnite delovi na Germanija. Takvi se srednoev-ropskite Hercinski planini ([varcvald, Herc, Tirin{ka [uma, [vapska Jura, ê{kiot masiv, rudni planini i dr.).

Nizinite zafa}aat najgolem del od teritorijata na sred-na evropa. pretstaveni se so dve golemi nizinski celini i toa: Germansko-polskata Nizina vo severnite delovi na sredna evropa i Panonskata Nizina vo jugoisto~nite de-

SREDNA EVROPA

Sredna Evropa ‡ reljef

Alpski pejza`

RazgovoR‡ Gledaj}i ja kartata, opi{i go reljefot vo sredna evropa!‡ pod koe vlijanie se formi-ra klimata vo sredna evropa?

PRa[awa‡ Navedi go rasporedot na reljefnite odliki vo sredna evropa, odej}i od alpite kon balti~koto More!‡ koi se planinite i so {to se odlikuva visokoplaninski-ot reljef vo sredna evropa?‡ koi planini se sredno vi-soki vo sredna evropa?‡ Nabroj gi niskite planini vo sredna evropa!‡ koi nizini se nao|aat vo sredna evropa?‡ pod kakvo vlijanie e kli-mata vo sredna evropa?‡ kakva e klimata vo severo-zapadnite delovi na sredna evropa, a kakva vo isto~nite delovi?‡ kakva klima vladee na pla-ninite?‡ kakva e vegetacijata?

75


ALPSKA ili PLANINSKA KLIMA ‡ klimatski tip zastapen na visokite planini. se od-likuva so ladni, sne`ni i dolgi zimi i kratki i sveì leta, so pogolemi koli~estva vrneì od koi golem del se sne`ni.KONTINENTALNA KLIMA ‡ klimatski tip koj vladee vo vnatre{nosta na kontinentite i se formira nad kopnenite povr{ini, osobeno na kontinentite na severnata hemisfera. Tipi~na kontinentalna klima vladee vo Isto~na evropa, vo Centralna azija i vo central-nite delovi na severna amerika. se odlikuva so mali koli~estvavrneì (okolu 500 mm), topli leta i ladni zimi so golemi godi{ni kolebawa na temperaturite.

Sredna Evropa ‡ vrneì

Re^nIK na PoIMI

‡ Na karta na sredna ev-ropa pronajdi gi pova`nite reljefni objekti (planini i nizini) i vo kontekst so nivnata mestopolo`ba objasni so kakva klima se odlikuvaat oddelni teritorii.

zaDaâ

‡ reljefot na sredna evropa e so izrazito visoki planini na jug, kako {to se alpite, planinite vo slovakija i vo Ju`na polska, so niski planini vo sredi{nite de-lovi na Germanija, na êhija i na polska i so nizini vo pribalti~kite teritorii i na jug so panonskata Nizina.‡ klimata vo sredna evropa se menuva od blaga primorska, preku tipi~na umereno konti-nentalna, do tipi~na planin-ska klima.‡ Vegetacijata e pret-stavena so prostrani trevni povr{ini, isprese~eni so listopadni i zimzeleni {umi, visokoplaninski pasi{ta i kamewari.

zaPoMnIlovi na sredna evropa.

Klimaklimatskite priliki vo sredna evropa se predodredeni

od geografskata polo`ba i reljefnata struktura na pros-torot. ovde se prepletuvaat vlijanijata na okeanskoto pod-nebje na Atlantikot od zapad i kontinentalnite vlijanija od istok. od atlantskiot okean duvaat zapadni vetrovi, koi nosat vla`na i blagoprijatna klima, a od istok e prisutna suva i studena kontinentalna klima. Vo formiraweto na klimata vo sredna evropa svoi modifikacii vr{at i al-pite i karpatite po ju`nite delovi. poradi vakviot splet na klimatskite vlijanija, vo severnite delovi na sredna evropa e prisutna primorska klima, vo pogolemiot del od nizinite i niskite planini prevladuva tipi~na kontinen-talna klima, a na povisokite planini i na alpite e prisut-na tipi~na planinska klima. Vo pogolemiot del od terito-rijata prose~nite mese~ni temperaturi se dviàt od okolu 00s do okolu 200s, a vrneìte se okolu 700 mm. Intenzitetot na vrneìte e ne{to pogolem vo zapadnite delovi i na pla-ninskite masivi, osobeno na alpite ‡ kade {to dostignuva i do 3 000 mm godi{no.

Vakvite klimatski priliki uslovile pojava na prostrani trevni povr{ini vo nizinite, isprese~eni so listopadna i me{ana {umska vegetacija po planinskite prostori, iglolis-na vegetacija na povisokite planinski prostori nad koi ima planinski trevni zaednici, koi na alpite prodolùvaat kako kamewari i teritorii pod postojan sneg i mraz.

76

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

paNoNskaTa NIZINa I NeJZINoTo ZNaêWe Za raZVoJoT Na sTopaNsTVoTo

Panonskata Nizina e posebna regija vo sredna i delumno i vo Ju`na evropa. pretstavuva tektonska potolina me|u alpite, karpatite, rodopite i Dinaridite, a gi opfa}a skoro cela Ungarija, delovi od Hrvatska, srbija, romanija i pomali delovi od slovenija, od avstrija i odslovakija.

Niz panonskata Nizina pominuvaat va`ni komunika-ciski pravci od Zapadna i sredna kon Ju`na evropa i Mala azija, i od Isto~na evropa kon Jadranskoto i sredozemnoto More.

Reljefot e prete`no ramni~arski, so nadmorska viso~ina od okolu 200 m. Vo Ungarija, isto~no od rekata Dunav, se nao|a golemata nizina alfeld, a poju`no se slavonija vo Hrvatska i srem, banat i ba~ka vo srbija. Namesta se poja-vuvaat ostrovski planini so mali viso~ini od okolu 500 m. Takvi se osamenite planini Me~ek, bakowska [uma, fru{ka Gora i slavonskite planini. Vrz formiraweto na reljefot golemo vlijanie imaat rekite so svoite meandri, a kako re-zultat na toa se formirani pove}e takanare~eni zaramnini. ovde zna~itelno vlijanie vrz reljefot ima i veterot, koj sitnite sedimenti ~esto gi prenesuva podaleku od rekite. Geolo{kata gradba e od prete`no aluvijalni sedimenti. raz-vieni se plodni po~vi crnici, {to e golem preduslov za zem-jodelsko stopanisuvawe. panonskata Nizina raspologa so gusta mreà od reki i kanali. ovde, pokraj Dunav, se nao|aat rekite sava, Drava, Morava, Tisa i drugi taka {to pretsta-vuvaat eden od najgolemite hidrografski jazli vo evropa. Izvr{eni se melioracii so izgradba na pove}e kanali, od koi najpoznat e kanalot Dunav ‡ Tisa ‡ Dunav. podzemnite

SREDNA EVROPA

RazgovoR‡ kade se nao|a panonskata Nizina?‡ Vo koi dràvi se prostira panonskata Nizina?

PRa[awa‡ [to e panonskata Nizina ime|u koi planini e smestena?‡ koi dràvi zafa}aat teri-torija od panonskata Nizina?‡ [to se toa ostrovski pla-nini? Nabroj nekoi od niv!‡ [to se toa meandri?‡ kakva e re~nata mreà?‡ Navedi nekoi pogolemi reki!‡ kakva e klimata vo panon-skata Nizina i zo{to?‡ kakov rastitelen svet pre-ovladuva?‡ kolku e pogodna za zemjodel-sko stopanisuvawe i {to najm-nogu se odgleduva na nea?‡ kakvo e sto~arstvoto vo panonskata Nizina?‡ opi{i ja komunikaciskata i soobra}ajnata povrzanost na panonskata Nizina!

Panonskata Nizina

Son~ogledovo pole

77


vodi se prili~no visoki.klimata vo panonskata Nizina e kontinentalna.

prose~nite temperaturi se dviàt od okolu -300s vo januari do okolu 250s vo juli, so prose~ni godi{ni koli~estva vrneì od okolu 800 mm vo zapadnite do okolu 500 mm vo isto~nite delovi. Rastitelniot svet e prete`no stepski. pedolo{kite, hidrografskite i klimatskite uslovi se pogodni za zemjodelsko stopanisuvawe. Tokmu zatoa panonskata Nizina spa|a vo najva`nite zemjodelski predeli vo evropa. Najmnogu uspevaat p~enica i p~enka, a od industriskite kulturi se odgleduvaat son~ogled, maslodajna repka, {e}erna repka i hmeq. pokraj rekite e razvieno gradinarstvoto, a vo ridestite predeli lozarstvoto i ovo{tarstvoto. Sto~arstvoto e intenzivno. Najmnogu se odgleduvaat goveda, sviwi i ìvina. soodvetno na toa, najrazviena e prehranbenata industrija.

Vo panonskata Nizina ima i pomali nao|ali{ta na naf-ta i zemjen gas.

panonskata Nizina e dobro komunikativna i proodna. edinstven problem se golemite reki, poradi koi pravcite se naso~eni kon ograni~eniot broj mostovi na golemite reki. ovde pominuvaat va`ni avtomobilski i èlezni~ki soobra}ajnici koi gi povrzuvaat Zapadna i sredna so Ju`na evropa i so Mala azija i Isto~na evropa so Ju`na ev-ropa. Glavni stopanski, soobra}ajni, administrativni i trgovski centri se budimpe{ta, belgrad, Zagreb i drugi. soobra}ajnata komunikacija ja nadopolnuvaat plovnite pati{ta po rekite i kanalite, kako {to e, na primer, plov- niot pat rajna ‡ Majna ‡ Dunav preku koj severnoto More se povrzuva so Crnoto More.

‡ pronajdi ja panonskata Nizina na karta i, spored sodrìnite na kartata, napra-vi opis na geografskite od-liki na panonskata Nizina!

zaDaâ

‡ panonskata Nizina e poseb-na regija, delumno vo sredna i delumno vo Ju`na evropa.‡ Niz panonskata Nizina pominuvaat va`ni komunika-ciski pravci.‡ se odlikuva so ramni~arski prostor i niski ostrovski planini.‡ Ima gusta re~na mreà i kanali.‡ Najva`ni reki se Dunav, Tisa, Drava i sava.‡ Visokorazvieni se zemjodel-stvoto, sto~arstvoto i preh-ranbenata industrija.‡ Vo panonskata Nizina se sre}avaat i pomali nao|ali{ta na nafta i zemjen gas.

zaPoMnI

Pole so p~enka

78

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

alpITe I NIVNoTo ZNaêWe Za ZeMJITe oD sreDNa eVropa

Alpite se najprostraniot i najvisok planinski sistem vo evropa. la~no se protegaat od ligurskoto More do panonskata Nizina, vo dolìna od okolu 1 200 km i {iro~ina od 150 do 300 km. ograni~eni se so bregovite me|u ligursko-to More ili lionskiot Zaliv, potoa so dolinata na rekata rona do @enevskoto ezero, dolinata preku Ne{atelskoto ezero do bodenskoto ezero, bavarskata Visoramnina, do-linata na Dunav do Vienskiot basen, panonskata Nizina, Trstjanskiot Zaliv, padskata Nizina i lombardija do Xe-novskiot Zaliv.

spored reljefot, alpite se karakteriziraat so izrazit i dobro povrzan centralen greben koj neprekinato se protega po najvisokite vodorazdelni grebeni od Xenovskiot Zaliv do Vienskiot basen. alpite se isprese~eni so dlaboki re~ni dolini, od koi edni se protegaat skoro paralelno so vodorazdelnite grebeni, kako, na primer, dolinata na reka-ta Drava, a pogolemiot del se popre~ni, tesni re~ni dolini. poradi golemite nadmorski viso~ini od nad 4 000 m (Mon blan so 4 810 m) na alpite e razvien tipi~en glacijalen reljef, koj se formira pod vlijanie na mnogubrojni gle~eri. Taka se formirani glacijalni moreni {to nastanuvaat pod pritisok na gle~erite. Na krajot, od mraznite jazici so topeweto na gle~erite se formiraat glacijalni ezera od kade {to te~at glacijalni potoci, koi, vlevaj}i se edni vo drugi formiraat golem broj reki. Na svojot pat gle~erite

SREDNA EVROPA

RazgovoR‡ koi planini se najvisoki vo evropa?‡ kolku se visoki tie?‡ Zo{to se va`ni planinite?

PRa[awa‡ opi{i gi granicite na pro-stirawe na planinskiot masiv alpi!‡ kade se nao|aat alpite?‡ so kakov reljef se odliku-vaat?‡ [to formiraat gle~erite?‡ Nabroj nekoi popoznati glacijalni ezera!‡ pod koe klimatsko vlijanie se ju`nite padini na alpite?‡ Nad koja viso~ina e prisuten postojan sneg i mraz?‡ opi{i go visinskoto po-jasno prostirawe na rastitel-nite zaednici na alpite!‡ Za {to se koristat alpskite reki?‡ koi neproizvodni dejnosti se razvieni?

Alpi

79


formiraat mrazni dolini ili valovi. Glacijalnite karak-teristiki na alpite uslovile izobilstvo od reki, ezera i izvori, taka {to pretstavuvaat glaven rezervoar na voda za golemite evropski reki, kako {to se rona, rajna, po, Dunav i drugi. Vodostojot na rekite e najgolem vo prolet, a najmal e vo zima. Na alpite se nao|aat pogolem broj ezera so glaci-jalno poteklo. Najpoznati se: @enevskoto, bodenskoto, Ma- xore, komo, Garda i golem broj pomali ezera vo povisokite delovi na alpite.

poradi golemata teritorija i razlikite vo nadmorskata viso~ina, klimata na alpite e razli~na. Ju`nite padini na alpite se pod mediteranski klimatski vlijanija i imaat po-blaga klima. severnite padini se pod klimatski vlijanija od sever i poradi toa se odlikuvaat so rana dolgotrajna zima so mnogu sneg. Predelite {to se nad 2 500 m se pod postojan sneg i mraz. Gle~erite se spu{taat i do 1 300 m.n.v.; nad 2 000 m letnata sezona trae samo 3-4 meseci. Vrneìte se najprisut-ni vo sredi{nite delovi na apite i dostignuvaat do okolu 3 000 mm godi{no.

Rastitelniot svet ima pojasno prostirawe. poniskite predeli se so listopadna {uma, a povisokite se so zim-zeleni {umi {to dostignuvaat do okolu 1 800 m, a potoa po~nuvaat planinski trevni zaednici, kamewari i postojan sneg i mraz. Tie se koristat za razvoj na sto~arstvoto koe vo leto se odviva vo povisokite mesta, a vo zima se spu{ta vo poniskite predeli. osobeno se razvieni ov~arstvoto i govedarstvoto, ~ii surovini se osnova za prehranbenata in-dustrija, od kade {to se dobivaat visokokvalitetni mesni i mle~ni proizvodi. Vo nedostig na mineralni surovini, in-dustrijata e orientirana kon proizvodi za koi se potrebni malku surovini, a se visokostru~ni, kako {to e na primer, proizvodstvoto na ~asovnici vo [vajcarija. alpskite reki se koristat za proizvodstvo na hidroelektri~na energija.

pokraj navedenite, golemo vnimanie mu e posveteno i na razvojot na turizmot, taka {to se izgradeni mnogubrojni turisti~ki centri i za leten i za zimski turizam. Vo [vaj-carija e osobeno razvieno bankarstvoto; tamu se nao|aat naj-poznatite banki so {teda~i od celiot svet.

‡ Na karta pronajdi gi al-pite, voo~i koi dràvi imaat teritorii na alpite i opi{i kakov e reljefot!

zaDaâ

‡ alpite se najvisok planin-ski masiv vo evropa.‡ Dostignuvaat do 4 800 m.n.v. so vrvot Mon blan (Monte bjanko).‡ se prostiraat od Xenovski-ot Zaliv do Vienskiot basen vo dolìna od okolu 1 200 km.‡ Na alpite e razvien tipi~en glacijalen reljef so pogolem broj gle~eri.‡ pove}e od 2 500 m prostorot e pod postojan sneg i mraz.‡ rastitelniot svet po viso~ina se prostira pojasno, kako {to sleduva: prvo listo-padni {umi, zimzeleni {umi, visokoplaninski pasi{ta, kamewari, odnosno sneg i mraz.

zaPoMnI

Skija~ki centar

Alpski pejza`

80

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

rekITe I NIVNoTo ZNaêWe Za @IVoToT Na lU\eTo

Hidrografijata na sredna evropa ja pretstavuvaat golem broj reki, kanali, ezera i mo~uri{ta.

Re~nata mreà vo sredna evropa, spored dràvite vo ovaa regija, vo osnova im pripa|a na slivovite na balti~koto i na severnoto More, kade {to rekite te~at kon sever, i sredozemnoto More, kade {to rekite te~at kon jugoistok. Vodorazdelnata linija glavno vodi preku alpite, plani-nata [varcvald, [vapska Jura, [umava, ê{ko-moravskata visoramnina, sudetite i karpatite. pogolemiot del od re-kite vo sredna evropa pripa|a na slivovite na balti~koto i na severnoto More. prisustvoto na postojaniot sneg i mraz na alpite od edna strana, klimatskite vlijanija od at-lantskiot okean i relativno niskiot reljef od druga ‡ pri-donesle vo sredna evropa da se razvie gusta re~na mreà so mo{ne blag pad na rekite. Toa ovozmoùva golema polnovod-nost, bavno istekuvawe i mo{ne povolni uslovi za plovnost. Tokmu zatoa vo sredna evropa rekite imaat golemo soobra}ajno zna~ewe.

Vo Germanija najpoznata e rekata Rajna koja, sobiraj}i gi vodite od bodenskoto ezero, od Ciri{koto ezero i od pogolem broj alpski reki, e plovna u{te od gradot bazel. Taa gi povrzuva i plovnite pritoki Mozel i Majna koja, pak, preku kanal e povrzana so rekata Dunav. Taka e sozdaden re~en plo-ven pat od Severnoto do Crnoto More. rekata rajna pona-tamu preku kanali e povrzana so plovnite reki Vezer i laba. preku rekata laba so ploven pat se povrzani êhija (rekata

SREDNA EVROPA

RazgovoR‡ Zo{to se va`ni rekite i kako vlijaat tie vrz ìvotot na lu|eto?‡ koi reki ti se poznati vo sredna evropa?

PRa[awa‡ [to ja so~inuva hidro-grafijata na sredna evropa?‡ Vo koi slivovi te~at rekite od sredna evropa?‡ kakva e re~nata mreà vo sredna evropa i za {to se koristi?‡ [to znae{ za rekata rajna?‡ Nabroj nekoi kanali so koi rajna se povrzuva so drugi plovni reki!‡ [to znae{ za rekata Dunav?‡ Nabroj drugi reki od sredna evropa!‡ kakvo e vlijanieto od sred-na evropa vrz zemjodelskoto proizvodstvo i koi kulturi se proizveduvaat vo Germansko-polskata Nizina?‡ [to ovozmoùva plovnosta na rekite?‡ kakvi problemi prediz-vikuvaat rekite vo sredna evropa?

Re~no-kanalski soobra}aj

81


Vodopad

Vltava), balti~koto More i rekata odra vo polska. pona-tamu, rekata odra preku rekite Varta i Note} kanalski e povrzana so rekata Visla vo polska, taka {to vlevaj}i se vo balti~koto More pravat mo{ne va`na plovna komunikacija so vnatre{nosta na dràvite, a preku moriwata i so drugi dràvi.

Vo ramkite na sredozemnomorskiot sliv kako glavna plovna reka e Dunav koj, sli~no kako rajna, sobiraj}i gi vodite od alpite mnogu brzo, u{te od bavarija stanuva plo-ven. Vo ramkite na sredna evropa pozna~ajni pritoki na Dunav se rekite Vah, Drava so Mura, sava i Tisa, kade {to, isto taka, vo ramnata panonska Nizina ima pove}e kanali kako {to se kanalot koj go povrzuva Dunav so ezeroto bala-ton, kanalot Dunav ‡ Tisa ‡ Dunav i drugi.

re~nata mreà e nadopolneta so golem broj pomali reki, rakavci i mrtvai, koi pokraj golemoto soobra}ajno zna~ewese mnogu va`ni za zemjodelskoto proizvodstvo. Tokmu zatoa vo Germansko-polskata Nizina i vo Panonska-ta Nizina se proizveduvaat golemi koli~estva ìtni kul-turi (p~enica, ja~men, p~enka), industriski kulturi ({e}erna repka, maslodajna repka, son~ogled i hmeq), gradinar-ski kulturi (kompir, zelka, piper, domat i drugi) i golemi koli~estva fura`ni kulturi, vrz koi se bazira visokoraz-vieno intenzivno sto~arsko proizvodstvo.

bogatstvoto so voda i plovnosta na rekite ovozmoùvaat razvoj na industrijata vo golem broj gradovi, koja glavno se potpira na surovini od zemjodelsko i od sto~arsko proiz-vodstvo, kako {to e prehranbenata industrija. Tokmu zatoa, me|u drugoto, golem broj gradovi od sredna evropa pret-stavuvaat i re~ni pristani{ta. Takvi se: keln, Diseldorf, Duizburg, frankfurt, Viena, praga, bratislava, Vroclav, Var{ava, budimpe{ta i mnogu drugi, vo koi se uvezuvaat i surovini za metalskata industrija.

rekite vo sredna evropa, pokraj golemite prednosti za naselenieto, poradi relativno niskiot reljef vo periodi na poobemni vrneì ~esto se izlevaat i predizvikuvaat poplavi. poradi toa se vr{at razni meliorativni zafati, so izgradba na kanali i odbranbeni nasipi i sli~no.

KANALSKA MRE@A ‡ sistem od ve{ta~ki vodni tekovi {to se koristat za plovidba, za navodnuvawe, za melio-racii na zemji{teto (odvodnuvawe) i za hidroenergetski potrebi.

ODVODEN KANAL ‡ kanal za sobirawe i sproveduvawe na vi{okot voda od nekoj prostor zaradi sozdavawe popo-volni uslovi za razvoj na rastitelniot svet i za iskoris-tuvawe na isu{enoto zemji{te za razni potrebi (za zem-jodelsko stopanisuvawe, za izgradba na naselbi, za pati{ta i sli~no).

Re^nIK na PoIMI‡ Na karta, so pomo{ na u~ebnikot obidi se da gi pronajde{ rekite i kanalite so koi se povrzuvaat i da gi odredi{ re~no-kanalskite plovni pati{ta me|u severno-to i balti~koto More od edna so Crnoto More i kaspiskoto ezero od druga strana!‡ patem, voo~i kolku i koi gradovi se razvieni pokraj rekite!

zaDaÎ

‡ sredna evropa raspolaga so gusta mreà od reki, kanali, ezera i mo~uri{ta.‡ re~nata mreà vo sredna evropa ja formiraat rekite: rajna, Majna, laba, odra, Visla, Dunav, Tisa i mnogu drugi.‡ rekite vo sredna ev-ropa me|usebno se povrzani so kanali, i na toj na~in formiraat gusta re~no-kanal-ska plovna mreà.‡ Tie gi povrzuvaat sever-noto i balti~koto More so Crnoto More i kaspiskoto ezero.‡ pokraj rekite se izgradeni brojni gradovi i pristani{ta.‡ rekite vo sredna evropa predizvikuvaat i poplavi.

zaPoMnI

82

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

NaseleNIeTo Vo sreDNa eVropa

sredna evropa e edna od najgusto naselenite teritorii vo Evropa, me|utoa, sli~no kako i vo drugite delovi na ev-ropa, gustinata na naselenost e neramnomerna. Zna~itelno pogusto se naseleni zapadnite delovi na Germanija, osobe-no oblastite rur (gradovite: keln, Diseldorf, Duizburg, esen, Dortmund, bohum i drugi) i sar (frankfurt, Majnc, Vizbaden, Manhajm, Darm{tat i drugi), potoa teritoriite okolu gradovite berlin i Minhen, praga vo êhija, oblasta [lezija vo polska (katovice, sosnovjec, Glivice, Hoùv i drugi), Viena vo avstrija, bratislava vo slovakija i budimpe{ta vo Ungarija.

spored jazi~nata, verskata i kulturnata pripadnost, naselenieto vo sredna evropa e razli~no.

Jazicispored jazi~nata pripadnost, vo sredna evropa se zasta-

peni germanskata i slovenskata grupa jazici, a ne{to pomal-ku italskata/romanskata i ungaro-finskata grupa jazici. Vo germanskata grupa jazici spa|a germanskiot jazik koj se zbo-ruva vo Germanija, vo avstrija i vo pogolem del od [vajcar-ija. Vo slovenskata grupa jazici spa|aat polskiot, ~e{kiot

SREDNA EVROPA

Sredna Evropa ‡ gustina na naselenost

RazgovoR‡ kade ima najgolema gustina na naselenost vo evropa?‡ koi oblasti se gusto nasele-ni?

PRa[awa‡ kakva e gustinata na nasele-nost vo sredna evropa?‡ Nabroj gi najgusto naselenite oblasti i gradovite vo niv!‡ koi grupi jazici prevladu-vaat vo sredna evropa?‡ Na koi religii pripa|a naselenieto?‡ so kakva kultura se odli-kuva naselenieto?

83


i slova~kiot jazik koi se zboruvaat vo polska, vo êhija i vo slovakija, a vo grupata spa|a i luì~ko srpskiot jazik koj se zboruva vo Germanija. Del od naselenieto vo [vaj-carija pripa|a na italskata grupa jazici kako {to se francuskiot, italijanskiot i retoromanskiot (karakteristi~en za fur-lancite), a vo Ungarija se zboruva ungarskiot koj spa|a vo ungaro-finskoto jazi~no semejstvo.

ReligiiNaselenieto vo sredna evropa pripa|a na hristijanskata

religija. Vo polska, vo êhija (40% bez verska opredele-nost), vo slovakija, vo Ungarija, vo avstrija, pogolem del od [vajcarija i vo ju`nite i zapadnite delovi na Germanija, naselenieto e so katoli~ka veroispoved, a vo pogolemiot del od sredna i severoisto~na Germanija naselenieto e so protestantska veroispoved.

Kulturasredna evropa se odlikuva so visoko nivo na razvi-

enost na obrazovanieto i kulturata. Nepismeno naselenie prakti~no ne postoi, taka {to vo kombinacija so visokoraz-vienoto stopanstvo ovde se izgradeni golem broj grade`ni i arhitektonski objekti. Tipi~ni primeri se gradovite Vie-na, praga, budimpe{ta, krakov, Hamburg, Minhen, a so pono-va arhitektura se frankfurt, Diseldorf, Var{ava i mnogu drugi. Vo sredna evropa na visoko nivo se i umetni~kite dejnosti.

poradi stopanskite razliki me|u zapadniot i isto~niot del na sredna evropa, postojat odredeni razliki i vo na~inot na ìveewe, na rabotewe i na ishrana. Taka, na primer, Ungarija e poznata po mnogu raznovidni i vkusni jadewa, êhija i Germanija se poznati po najkvalitetnoto pivo vo svetot, a [vajcarija po najdobrite ~okoladi.

Sredna Evropa ‡ jazici Sredna Evropa ‡ religii

‡ Na karta na sredna evropa pronajdi gi teritoriite {to se najgusto naseleni, prou~i gi gradovite {to se nao|aat vo niv i voo~i vo koi terito-rii se zboruvaat jazicite {to spa|aat vo germanskata, a vo koi jazicite {to spa|aat vo slovenskata grupa jazici.

zaDaâ

‡ sredna evropa e edna od najgusto naselenite teritorii vo evropa.‡ Gustinata na naselenost e neramnomerna.‡ Najgusto naseleni se oblas-tite rur i sar vo Germanija i [lezija vo polska.‡ Vo sredna evropa prete`no se zastapeni germanskata i slovenskata grupa jazici.‡ Naselenieto e glavno so katoli~ka i so protestantska veroispoved.‡ Naselenieto vo sredna evropa se odlikuva so visoko nivo na obrazovanie i kul-tura.‡ poradi razlikite vo stopan-skata razvienost, kaj nasele-nieto postojat razliki vo na~inot na ìveewe.

zaPoMnI

84

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

sTopaNsTVoTo Na sreDNa eVropa (NekoGa[ I DeNes)

osnova za stopanskiot razvoj na sredna evropa se golemite rezervi na èlezo i na jaglen vo regionite na ni-skite planini vo Germanija, vo êhija, vo polska i vo slo-vakija. kako rezultat na toa najprvo e razviena te{kata industrija, a potoa elektrotehni~kata, ma{inskata, av-tomobilskata i hemiskata industrija. Taka se formirani pogolem broj industriski regioni: kako {to se, rur i sar vo Germanija, [lezija vo polska, sredna êhija i Moravija. Vo Germanija glavni centri se: Dortmund, keln, Hanover, frankfurt, [tutgart, Minhen, Jena, Magdeburg, berlin, Drezden i drugi. Vo êhija se: praga, liberec, brno, ostra-va itn. Vo polska: Var{ava, bidgo{~, a vo slovakija: brat-islava i @ilina.

poradi pogolemata vla`nost vo posevernite delovi, Ger-mansko-polskata Nizina se odlikuva so prisustvo na odrede-ni prostori pod mo~uri{ta, taka {to stopanski pove}e e orientirana kon sto~arstvoto. Vo ne{to posuvite delovi na nizinata na jug e razvieno poljodelstvoto. Najzastapeni kulturi se kompirot, {e}ernata repka i ìtnite kulturi.

poradi razli~niot op{testveno-ekonomski razvoj i prirodnite razliki na regionite, dràvite vo sredna ev-ropa denes se odlikuvaat so posebna stopanska orientaci-ja. Germanija e visoko razviena industriska zemja vo koja se razvieni site stopanski granki. Taa e me|u najgolemite proizvoditeli na kompiri, ìtarici, industriski i krmni rastenija, mle~ni i mesni artikli. Industrijata e raznovid-na, a vode~ki se avtomobilskata, ma{inskata, avionskata, hemiskata, elektrotehni~kata i prehranbenata industrija. Tie se odlikuvaat so visokoavtomatizirana tehnologija i primena na roboti. Ima mnogu razvien tercijaren sektor, kako {to se bankarstvoto i trgovijata. Germanija uvezuva energetski goriva, a izvezuva vredni industriski proizvo-di.

[vajcarija se odlikuva so visoko razvieno planinsko sto~arstvo, so najpoznati mle~ni proizvodi i ~okoladi vo svetot. Vo nedostig na surovini, orientirana e kon proiz-vodstvo na precizna mehanika (~asovnici i razni merni uredi), ma{ini, lekovi, nakit i drugo. Ima visokorazvien turizam i svetski poznato bankarstvo. [vajcarija e me|u najrazvienite i najbogatite zemji vo evropa i vo svetot.

lihten{tajn e mala dràva, stopanski orientirana i povrzana so [vajcarija.

SREDNA EVROPA

RazgovoR‡ kakvo e stopanstvoto vo sredna evropa?‡ koi industriski podra~ja gi znae{ vo Germanija?

razgledaj ja kartata na sredna evropa i napi{i koja od dràvite kon koja stopanska granka e prete`no orienti-rana!

zaDaâ

PRa[awa‡ [to e osnova za stopanskiot razvoj na sredna evropa?‡ koi industriski granki se razvile vo sredna evropa?‡ Nabroj gi industriskite podra~ja po dràvi vo sredna evropa!‡ koi stopanski granki se raz-vile vo Germansko-polskata Nizina?‡ koja e najrazvienata zemja od sredna evropa i koi indus-triski granki vo nea se najraz-vieni?‡ koi neproizvodni dejnosti se razvile vo [vajcarija, Ger-manija i avstrija?‡ so {to se odlikuva stopan-skiot razvoj na avstrija?‡ koja industrija e razviena vo polska?‡ koja e najslabo razviena zemja od sredna evropa?‡ so {to se odlikuva stopan-stvoto vo Ungarija?

85


Industriski reoni

‡ sredna evropa e edna od najgusto naselenite teritorii vo evropa.‡ poradi rezervite na èlezo i na jaglen vo sredna evropa najprvo e razviena te{kata industrija.‡ poznati industriski oblas-ti se rur i sar vo Germanija, [lezija vo polska i sredna êhija i Moravija vo êhija.Germanija e edna od najraz-vienite zemji so visoko-razviena avtomobilska, ma{inska, avionska, hemiska, elektrotehni~ka i prehran-bena industrija, so visoko avtomatizirana tehnologija.‡ Vo Germanija, vo [vajcarija i vo avstrija se razvieni ban-karstvoto i turizmot.‡ polska se odlikuva so razvi-ena te{ka industrija i zem-jodelstvo.‡ slovakija e najnerazviena dràva vo sredna evropa.

zaPoMnIavstrija se odlikuva so razvieno zemjodelstvo i prehran-

bena industrija, razvieno {umarstvo so drvna i industrija za hartija. poseduva razni prirodni bogatstva i hidroenergija, taka {to se razvieni ma{inogradbata, elektrotehni~kata i razni drugi industriski granki. Ima visokorazvien turizam i trgovija. Glaven industriski region e Vienskiot basen.

Drugite zemji od sredna evropa, kako {to se Pol-ska, êhija, Slovakija i Ungarija, koi proizlegoa od socijalisti~kiot blok, se poslabo razvieni.

polska se odlikuva so zemjodelsko stopanisuvawe na sever i so razviena te{ka industrija vo ju`nite i vo jugo-zapadnite delovi. Glavni industriski regioni se [lezija i okolinata na Var{ava.

ê{koto stopanstvo e, glavno, bazirano na industrijata, i toa na avtomobilskata i elektrotehni~kata industrija, razvieni vo severnite i vo srednite delovi na êhija. Vo Moravija e porazvieno zemjodelstvoto. Glavni centri se praga, brno, ostrava i drugi. êhija ima razvien turizam vo praga i vo karlovi Vari. Vo svetot e poznato ~e{koto pivo.

Slovakija e najslabo razviena zemja vo sredna evropa, i taa e prete`no planinska zemja so golema po{umenost. Vo dolinite e razvieno zemjodelstvoto. Najrazvien industriski re-gion e ko{ice ‡ kako metalurgiski centar, i bratislava ‡ so pove}e industriski granki. Na Tatrite e razvien turiz-mot.

Ungarija se odlikuva so golemo zemjodelsko proizvodstvo (p~enica, p~enka, {e}erna repka, son~ogled, vinova loza i dr.) i razviena prehranbena industrija. Glavni centri se regionite okolu budimpe{ta i ezeroto balaton, vo koi os-venindustrijata e razvien i turizmot. Vo ponovo vreme sè pove}e se razvivaat uslu`nite dejnosti.

86

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A


Geografska polo`baIsto~na evropa go zafa}a {irokiot prostor vo

isto~nite delovi na evropskiot kontinent. poto~no, gi opfa}a teritoriite od severniot leden okean na sever do Crnoto More, kavkaz i kaspiskoto ezero na jug i jugoistok, od balti~koto More i karpatite na zapad do planinata i rekata Ural na istok kako formalni granici me|u evropa i azija. Me|utoa, pokraj izlezot na ovie moriwa, geografska-ta polo`ba na Isto~na Evropa e ne{to ponepovolna vo od-nos na drugite delovi na evropa. sostojbata se podobruva so vospostaveniot re~no-kanalski soobra}aj, koj ovozmoùva povrzuvawe na vnatre{nosta na teritorijata so Crnoto More, so balti~koto More, so kaspiskoto ezero i posredno so severnoto More.

ISTO^NA EVROPA

RazgovoR‡ koi dràvi se nao|aat vo Isto~na evropa?‡ Dali si slu{nal/a za rusija?‡ [to e karakteristi~no za rusija?

‡ Na karta na Isto~na evropa identifikuvaj gi dràvite i glavnite gradovi, opi{i na koi moriwa izleguvaat i zo{to se smeta deka Isto~na evropa ima ponepovolna geografska polo`ba.

zaDaâ

PRa[awa‡ koj prostor go zafa}a Isto~na evropa?‡ opi{i gi granicite na Isto~na evropa!‡ kakva e geografskata polo`ba na Isto~na evropa?‡ kako se nadopolnuva geografskata polo`ba?‡ koj prostor se narekuva Vrata na narodite i zo{to?‡ kakva e teritorijata na Isto~na evropa spored relje-fot?‡ [to pretstavuval sovetski-ot sojuz?‡ koi dràvi denes se vbroju-vaat vo Isto~na evropa?

Moskva

87


Isto~na evropa preku Vratata na narodite (teritorija-ta me|u kaspiskoto ezero i planinata Ural) komunicira so azija, preku Crnoto More i protocite bosfor i Dardaneli se povrzuva so sredozemnoto More i Ju`na evropa, a preku balti~koto More so atlantskiot okean. poradi golemite geografski {iro~ini i zamrznuvawe, izlezot i plovidbata po severnite moriwa se poograni~eni. so isklu~ok na belo-rusija i Moldavija, site dràvi od Isto~na evropa izlegu-vaat na more.

Teritorijata na Isto~na evropa se odlikuva so prete`no zaramneto zemji{te na koe ima nezna~itelno izdignati predeli. planinata Ural e edinstven pozabele`liv sred-novisok planinski venec, lesno prooden i bogat so rudni nao|ali{ta. Tokmu zatoa vo Isto~na evropa i vo evropski-ot del na rusija se razvile pogolem broj milionski gradovi.

Dràvi i glavni gradoviIsto~na evropa do 1991 godina politi~ko-administra-

tivno egzistira{e kako edna dràvna celina poznata kako Sovetski Sojuz. Taa be{e najgolemata dràva vo svetot, koja se prostira{e vo evropa i vo azija. po raspa|aweto na Sovetskiot Sojuz, vo 1991 godina se formiraa 15 dràvi, od koi 6 se vo evropa i 8 vo azija, dodeka najgolemata dràva, rusija, zafa}a teritorija i vo evropa i vo azija. Na evrop-skata teritorija leì sosem mal del od kazahstan, poradi {to toj se smeta za aziska dràva.

Denes, spored prirodnite i stopanskite karakteristiki, vo Isto~na evropa se vbrojuvaat dràvite estonija, lat-vija/letonija, litvanija, belorusija, Ukraina, Moldavija i rusija.


km2


belorusija Minsk 207 595 9 671 900

estonija Talin 45 227 1 340 341

latvija/letonija

riga 64 610 2 257 300

litvanija Vilnius/Vilno 65 301 3 350 400

Moldavija ki{iwev 33 700 3 572 700

rusija Moskva 17 075 400 143 420 000

Ukraina kiev 603 700 46 143 700

‡ Isto~na evropa zafa- }a {irok prostor vo isto~nite delovi na ev-ropa.‡ se prostira od karpa-tite na zapad do Ural na istok i od arkti~kiot okean na sever do Crno-to More i kaspiskoto ezero na jug. Me|u plani-nata Ural i kaspiskoto ezero se nao|a prostorot {toe nare~en Vrata na narodite, bidej}i kako najprooden kopnen pat e koristen za komunikacija na naselenieto me|u ev-ropa i azija.‡ Isto~na evropa sproveduva komunikacija so svetot preku re~no-ka-nalskiot soobra}aj, Crno-to More i balti~koto More.‡ po raspa|aweto na sovetskiot sojuz, vo Isto~na evropa se formirani dràvite: rusija, Ukraina, belo-rusija, estonija, lat-vija/letonija, litvanija i Moldavija.

zaPoMnI


88

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A


so Oktomvriskata socijalisti~ka revolucija vo 1917 go-dina od nekoga{nata Carska rusija se formira sojuzot na sovetskite socijalisti~ki republiki. Vo ramkite na nego vleguvaa 15 republiki: 6 na evropskiot kontinent i 8 na aziskiot kontinent, dodeka rusija se prostira i na evrop-skoto i na aziskoto kopno. site tie bea upravuvani od eden centar ~ie sedi{te be{e Moskva.

Sovetskiot Sojuz kako najgolema dràva (spored povr{inata) opstojuva{e do 1991 godina, koga nekoga{nite republiki prerasnaa vo samostojni dràvi.

Na evropskiot kontinent kako posebni dràvi se oformi-ja: belorusija, estonija, latvija/letonija, litvanija, Mol-davija i Ukraina; rusija se protega od evropa do Tihiot okean na istok i ja zafa}a cela severna azija. soodvetno na nivnoto doskora{no op{testveno ureduvawe i stopan-sko ìveewe, dràvite od Isto~na evropa imaat posebno dràvno ureduvawe.

ISTO^NA EVROPA

RazgovoR‡ [to znae{ za oktomvriska-ta socijalisti~ka revolucija od 1917 godina?‡ [to pretstavuval sovetski-ot sojuz?‡ [to se slu~ilo so sovetski-ot sojuz?

PRa[awa‡ koga e formiran sovetski-ot sojuz i do koga postoel?‡ [to se slu~ilo po raspa|aweto na sovetskiot sojuz vo 1991 godina?‡ koi dràvi se oformeni vo Isto~na evropa kako poseb-ni?‡ kakvi se dràvite spored politi~koto ureduvawe?‡ koja od dràvite se pros-tira i vo evropa i vo azija?

Moskva ‡ Kremaq

89


Republika Belorusija ‡ republika so pretsedatel i za-konodavna vlast vo dvodomen parlament. Izvr{nata vlast ja ima vladata.

Republika Estonija ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast ja ima ednodomen par-lament, a izvr{nata vlast ja ima vladata.

Republika Latvija/Letonija ‡ parlamentarna republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavnata vlast e vo nadle`nost na parlamentot, a izvr{nata ‡ vo nadle`nost na vladata.

Republika Litvanija ‡ pretsedatelska republika, zakono-daven organ e parlamentot, a izvr{nata vlast ja sprovedu-vaat pretsedatelot i vladata.

Republika Moldavija ‡ republika na ~elo so pretseda-tel, zakonodavna vlast e parlamentot, a izvr{na vlast e vla-data.

Ruska Federacija ‡ federativna republika na ~elo so pretsedatel. Izvr{nata vlast ja ima vladata. Zakonodaven organ e dvodomno federalno sobranie (sovet na federaci-jata i Dràvnata duma).

Republika Ukraina ‡ republika na ~elo so pretsedatel. Zakonodavna vlast e Vrhovnata rada. Izvr{nata vlast ja ima kabinetot na ministri. ‡ raspra{aj se, pro~itaj i

napi{i vo vrska so sovetski-ot sojuz: kako i koga se formiral, koga se raspadnal i {to se slu~ilo potoa?

zaDaâ

‡ so oktomvriskata socijalisti~ka revolucija vo 1917 godina od nekoga{nata Carska rusija se formira sovetskiot sojuz.‡ sovetskiot sojuz egzistira{e kako najgolema dràva po teritorija vo svetot do 1991 godina.‡ Vo 1991 godina od sovetski-ot sojuz vo evropa se formiraa dràvite: rusija, Ukraina, belorusija, es-tonija, latvija, litvanija i Moldavija.‡ site dràvi od Isto~na evropa, spored dràvnoto ureduvawe, se republiki.

zaPoMnI

Doznaj Pove]eso oktomvriskata revolucija vo 1917 godina i so ukinuvaweto na Carska rusija se sozdade so-juzot na sovetskite socijalisti~ki republiki (sssr) so socijalisti~ko dràvno ureduvawe, glavno upravuvan od Moskva. Celiot ìvot i stopanisuvaweto be{e podredeno na interesite na dràvata. Taka, sovetskiot sojuz stana industriski, voeno i politi~ki silna dràva, so in-tenzivni vselenski istraùvawa i glaven konkurent na soedinetite amerikanski Dràvi. No, za smetka na toa, gra|anite ne ̀ iveeja dovolno bogato i poradi toa kon krajot na 80-tite godini na 20 vek, glavno, neruskoto naselenie zapo~na da izrazuva nezadovolstvo. Toa rezultira{e so raspa|awe na sovetskiot sojuz. Vo 1991 godina petnaesette sovetski republiki prerasnaa vo posebni dràvi, me|u koi i rusija, koja vo prviot moment zaostana ekonomski. Denes, so golemite prirodni bogatstva i so preorientacijata vo na~inot na proizvodstvoto, rusija ja nadminuva krizata i povtorno se izdiga na me|unaroden, na stopanski, na politi~ki i na voen plan.

Kiev

90

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

relJefoT I klIMaTa Vo IsTo^Na eVropa

ReljefReljefot skoro na celata teritorija na Isto~na Evropa

e ednoli~en. Glavno, pripa|a na Isto~noevropskata Nizina. se odlikuva so blago ridesto razbranuvana povr{ina so mali nadmorski viso~ini {to ne preminuvaat pove}e od 500 m nadmorska viso~ina.

pokarakteristi~ni reljefni celini se visoramninite. Takvi se: srednoruskata Visoramnina, privol{kata Vi-soramnina, Valdajskata Visoramnina, pridneprovskata Vi-soramnina, beloruskata Greda, severnata Visoramnina.

Tipi~ni ramnici pretstavuvaat nizinite {to se nao|aat vo primorskite teritorii ili me|u takanare~enite vi-soramnini. Takvi nizini se: prikaspiskata Nizina, Crno-morskata Nizina, o~ko-donskata Nizina, polesje vo be-lorusija i vo severna Ukraina i pribalti~kata Nizina i nizinite sprema beloto i barencovoto More na sever.

Isklu~ok vo reljefot se mali delovi od planinite kar-pati vo zapadnite delovi na Ukraina koi dostignuvaat nad 2 000 m, kako i delovi od planinata Ural so viso~ini do oko-lu 1 500 m n.v.

Klimaridesto razbranuvaniot reljef, koj ednoli~no se pros-

tira na ogromna teritorija {to izleguva na pove}e moriwa na jug, na zapad i na sever, kako i relativno niskiot pla-ninski venec Ural od istok ‡ se glavna odrednica za kli-matskite karakteristiki na teritorijata na Isto~na evro-pa. [irokoto pojasno prostirawe na teritorijata od okolu 45 do 700 s.g.{. ovozmoìlo prisustvo na pove}e klimatski tipovi. Taka, na primer, vo najsevernite delovi na Isto~na evropa e prisutna polarna klima, a pogolemiot del od go-dinata e so negativni temperaturi; sprotivno na toa ‡ vo najju`nite, odnosno vo primorskite delovi na Crnoto More e prisutna sredozemnomorska ili mediteranska klima, a temperaturite retko pa|aat pod nulata. Me|u ovie dva kli-matski tipa e prisutna tipi~na kontinentalna klima, koja vo golema mera e pod vlijanie na klimatskite priliki vo sibir na istok i severnoto More od zapad. Vo ovie pros-tori vrneìte se dviàt okolu 500-700 mm. Vo severnite i vo ju`nite delovi na Isto~na evropa tie se dviàt od 300-500 mm, a vo prikaspiskata Nizina se dviàt do okolu 300 mm godi{no, taka {to tamu vladee polupustinski kli-

ISTO^NA EVROPA

Del od Isto~na Evropa‡ reljef

RazgovoR‡ Gledaj}i ja kartata na ev-ropa, kakov reljef e zastapen vo Isto~na evropa?‡ Dali ima razliki vo kli-mata niz Isto~na evropa?

‡ spored tekstot vo knigata, na kartata na Isto~na ev-ropa so boi obeleì gi kli-matskite pojasi i rastitel-nite zaednici.

zaDaâ

91


matski tip.Rastitelen svetVakvite klimatski odliki vo Isto~na evropa go oprede-

luvaat i prostiraweto na rastitelnite zaednici. Taka, vo najsevernite teritorii e zastapena tundrata, koja se odli-kuva so zakr`lavena vegetacija od li{ai, movovi i retki trevi. poju`no se prostiraat nepregledni zimzeleni {umi, poznati pod imeto tajga. Tie se zamenuvaat so listopadni {umi koi, odej}i kon jug, stanuvaat sè poretki i preminu-vaat vo trevni prostori ‡ stepi, koi vo nedostig na vrneì vo prikaspiskata Nizina dobivaat karakteristiki na polu-pustinska vegetacija.

Isto~na Evropa ‡ vrneì

‡ reljefot vo Isto~na evropa se odlikuva kako blago ridesto razbranuvana povr{ina so mali nadmorski viso~ini {to ne preminuvaat pove}e od 500 m.‡ [irokopojasnoto prosti-rawe na teritorijata uslovi-lo pove}e klimatski tipovi, i toa: polarna, kontinentalna, mediteranska i polupustinska klima.‡ rastitelnite zaednici vo Isto~na evropa se prostiraat pojasno, kako {to sleduva: tundra na sever, tajga, stepa i polustepa vo poju`nite de-lovi.

zaPoMnI

PRa[awa‡ kakov e reljefot vo Isto~na evropa?‡ Nabroj nekoi visoramnini!‡ koi nizini se izdvojuvaat vo Isto~na evropa?‡ od {to zavisi klimata vo Isto~na evropa?‡ koi klimatski tipovi pos-tojat?‡ Za koi delovi od Isto~na evropa e karakteristi~na polarnata klima?‡ kakvi klimatski vlijanija se ~uvstvuvaat okolu Crnoto More?‡ kakva e klimata me|u sever-nite i ju`nite delovi na Isto~na evropa?‡ kakva klima se sre}ava vo prikaspiskata Nizina?‡ Navedi gi rastitelnite zae-dnici odej}i od sever kon jug!‡ [to e tundra?‡ [to e tajga?‡ [to e stepa?

@etva na p~enica

92

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

re^NaTa Mre@a ‡ karakTerIsTIkI,ZNaêWe I probleMI

re~nata mreà vo Isto~na evropa se odlikuva so golemi i dolgi reki koi imaat prostrani slivovi. Rekite pripa|aat na slivovite na Atlantskiot Okean, na Severniot Leden Okean i na Kaspiskoto Ezero. rekite od slivot na at-lantskiot okean se vlevaat vo balti~koto, vo Crnoto i vo azovskoto More i zafa}aat slivna povr{ina od okolu 1 800 000 km2. Najgolemi pritoki na balti~koto More se Neva i Zapadna Dvina, na Crnoto More se Dnestar i Dnepar, a na azovsko More ‡ rekata Don. Vo slivot na kaspiskoto ezero od teritorijata na Isto~na evropa spa|aat slivnata teritorija na rekata Volga so pritokite oka i kama i re-kata Ural. Volga e najdolga i najgolema reka vo evropa. Vo slivot na severniot leden okean, poto~no na beloto i na barencovoto More, spa|aat pove}e reki, od koi pozna~ajni se severna Dvina, pe~ora i onega.

rekite vo Isto~na evropa glavno izviraat okolu Valdajskata, srednoruskata i severnata Visoramnina, koi pretstavuvaat i glavni vodorazdelni linii. poradi niskiot reljef re~nata mreà e relativno gusta, a vo kontekst na klimatskite uslovi rekite se mo{ne golemi i polnovodni.

ISTO^NA EVROPA

RazgovoR‡ [to e Volga?‡ kade se nao|a?‡ koi reki gi znae{ vo Isto~na evropa?

PRa[awa‡ kakvi se rekite vo Isto~na evropa?‡ Vo koi slivovi spa|aat re-kite od Isto~na evropa?‡ Nabroj nekoi od rekite od Isto~na evropa i kaì vo koj sliv spa|aat!‡ Zo{to pokraj rekite vo Isto~na evropa se razvile pove}e gradovi?‡ kakov e re~no-kanalskiot soobra}aj vo Isto~na evropa?‡ Navedi nekoi od kanalite {to gi povrzuvaat rekite i moriwata?‡ Za {to se koristat rekite vo Isto~na evropa?‡ kakvi problemi prediz-vikuvaat rekite vo Isto~na evropa?

Doznaj Pove]e

REKI DOL@INAKM

VOLGA 3 688

DUNAV 2 850

URAL 2 534

DNEPAR 2 285

DON 1 970

PEÔRA 1 809

RAJNA 1 326

SEVERNA DVINA 1 302

LABA 1 165

VISLA 1 095 Deltata na Volga

93


Zna~ewePokraj rekite se razvile mo{ne golemi gradovi, kako

{to se: Moskva, Ni`ni Novgorod, kazaw, samara, Volgo-grad, rostov, kiev, Dnepropetrovsk i drugi. Dolìnata na rekite i nivnata polnovodnost ovozmoùvaat razvien re~no-kanalski soobra}aj.

Isto~na evropa e povrzana so edinstven ploven re~no-kanalski sistem go so~inuvaat rekite Volga, Don, Dnepar, Dnestar, Zapadna Dvina, Neva i nivnite pritoki, taka {to e ovozmoèna re~no-kanalska plovidba me|u kaspiskoto eze-ro, Crnoto i azovskoto More i balti~koto i beloto More. Najva`ni plovni kanali se balti~ko More ‡ belo More, Moskva ‡ Volga, Volga ‡ Don.

osven vo sferata na zemjodelstvoto, rekite imaat go-lemo zan~ewe kako energetski potencijal, taka {to na nivse izgradeni golem broj ve{ta~ki akumulacii so golemi hidroelektrocentrali. Takvi ezera na rekata Volga se Vol-gogradskoto, kujbi{evskoto, Gorkievskoto i ribinskoto ezero, a na rekata Don ‡ Cimljanskoto ezero.

ProblemiGustata re~na mreà, koja se odlikuva so mal pad na

re~nite korita vo niskiot reljef vo Isto~na evropa, e ~esta pri~ina za izlevaweto na rekite i predizvikuvaweto poplavi.

DELTA ‡ ramnica pred utokata na rekite vo moriwata ili ezerata, nastanata so taloèwe na re~en materijal niz koj rekata se vleva preku mnogu takanare~eni rakavci. Deltite se vo oblik na triagolnik. karakteristi~ni se deltite na Nil, Volga i Dunav.POPLAVA ‡ visok vodostoj na rekite i izlevawe na vodata od re~noto korito, taka {to se poplavuva okolnoto zemji{te, odnosno re~nata dolinska zaramnina.

Re^nIK na PoIMI

‡ rekite vo Isto~na evropa se dolgi, golemi, bavni i pol-novodni.‡ rekite od Isto~na evropa pripa|aat na slivovite na atlantskiot i na arkti~kiot okean i na kaspiskoto ezero.‡ rekite vo Isto~na evropa se povrzani so kanali i na toj na~in formiraat golem re~no-kanalski sistem koj gi povrzuva balti~koto More so kaspiskoto ezero i so Crnoto More.‡osven za plovidba, se ko-ristat za navodnuvawe i za proizvodstvo na elektri~na energija. poznati ve{ta~ki ezera se kujbi{evskoto, Gorkievskoto, Vologradskoto i ribinskoto ezero.

zaPoMnI

Kanalot Don ‡ Volga

94

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

slI^NosTI I raZlIkI Na NaseleNIeTo Vo IsTo^Na eVropa

Vo odnos na drugite regioni na evropa, teritorijata na Isto~na evropa e zna~itelno pogolema. Golemoto prosti-rawe po geografska {iro~ina i razli~nite klimatski pri-liki se glavna pri~ina za relativno pomalata naselenost na Isto~na Evropa, kade {to gustinata na naselenost e, glavno, pod 50 `/km2. Isklu~ok se Ukraina i Moldavija, koi se mal-ku pogusto naseleni. Naselenieto e prete`no razmesteno vo sredi{nite pojasi na Isto~na evropa, dodeka severnite i ju`nite prikaspiski oblasti se zna~itelno poretko nasele-ni.

ISTO^NA EVROPA

Isto~na Evropa ‡ gustina na naselenost

RazgovoR

zaDaâ‡ Na karta na Isto~na ev-ropa, spored dràvite, so razli~ni boi nanesi gi jazi~nite grupi na koi im pripa|aat.

PRa[awa‡ kakva e gustinata na nasele-nost vo Isto~na evropa?‡ koi od isto~noevropskite dràvi se pogusto naseleni?‡ koi se najbrojni narodi vo Isto~na evropa?‡ Nabroj gi narodite {to ìveat vo Isto~na evropa!‡ Vo koi grupi jazici spa|aat jazicite {to se zboruvaat vo Isto~na evropa?‡ koi se ungaro-finski jazici?‡ koi se slovenski jazici?‡ koi se italski jazici?‡ koi se balti~ki jazici?‡ kakvi kulturni dostignuva-wa se postignati vo Isto~na evropa?

Moskva

‡ koi dràvi se nao|aat vo Isto~na evropa?‡ spored dràvite, koi nar-odi ìveat vo Isto~na ev-ropa?

95


JaziciVo Isto~na evropa najbrojni narodi se rusite i

Ukraincite, a ne{to pomalku se zastapeni belorusite, Moldavcite, litvancite, letoncite i estoncite. rusite, Ukraincite i belorusite pripa|aat na slovenskata grupa narodi i zboruvaat ruski, ukrainski i beloruski jazik, koi spa|aat vo slovenskata grupa jazici i me|usebno se mo{ne sli~ni. kaj niv se koristi kirili~no pismo. Vo Moldavija se zboruva moldavskiot jazik, koj spa|a vo italskata/romanskata grupa jazici. litvancite i letoncite zboruvaat litvanski i letonski jazici {to spa|aat vo posebno balti~ko jazi~no podra~je, a estoncite zboruvaat estonski, koj spa|a voungaro--finskoto jazi~no semejstvo. karakteristi~no e toa {to vo litvanija, vo letonija, vo estonija, vo belorusija i vo Ukraina ima golemi grupacii rusko naselenie koe ima status na malcinstvo i zboruva ruski jazik.

ReligijaMnozinstvoto od naselenieto na Isto~na evropa

pripa|a na hristijanskata religija. pogolemiot del od nego, poto~no naselenieto vo rusija, vo Ukraina, vo belorusija i vo Moldavija e so pravoslavna veroispoved, naselenieto vo litvanija e so katoli~ka veroispoved, a naselenieto vo letonija i vo estonija e so protestantskata veroispoved.

KulturaGolemite prostranstva vo Isto~na evropa uslovile

razvoj na razli~ni kulturi i tradicii. posebna odlika vo rusija, vo Ukraina i vo belorusija se razni arhitektonski gradbi so op{tokulturni tradicii, bogati literaturni, nau~ni, muzi~ki, sportski i drugi dostignuvawa. Naseleni-eto vo Moldavija, za razlika od slovenskoto, ima posebni karakteristiki vo odnos na kultura i tradicija. sli~ni se sostojbite vo pribalti~kite dràvi, no so zna~itelni vli-janija na slo- venskite narodi.

se zabeleùva deka vo pogolemiot del od Isto~na evro-pa naselenieto ima sli~ni jazici, religija i kultura ‡ za razlika od nekoi drugi regioni na evropa.

EMIGRACISKA ZEMJA ‡ teritorija ili dràva od kade {to naselenieto se iseluva vo drugi teritorii, odnosno vo drugi dràvi.

Isto~na Evropa ‡ jazici

Re^nIK na PoIMI

‡ Isto~na evropa e so rela-tivno retka naselenost.‡ pogusto naseleni se Molda-vija i Ukraina.‡ Vo slovenskata grupa jazici spa|aat ruskiot, ukrainskiot i beloruskiot jazik.‡ Vo italskata grupa spa|a moldavskiot jazik.‡ litvanskiot i letonskiot jazik spa|aat vo balti~koto jazi~no podra~je.‡ Vo ungaro-finskoto jazi~no semejstvo spa|a estonskiot jazik.‡ Naselenieto vo rusija, vo belorusija, vo Ukraina i vo Moldavija e so pravoslavna veroispoved, litvancite se katolici, a letoncite i est-oncite se protestanti.‡ Naselenieto vo Isto~na evropa e so razli~na kultura, visokoobrazovano, so dostreli vo razni oblasti od ìvotot na ~ove{tvoto.‡ Naselenieto ima pove}e sli~nosti i spored jazi~nata i spored religiskata pripad-nost.

zaPoMnI

96

GEOG

RAFS

KI P

REGL

ED N

A RE

GION

ITE

VO E

VROP

A

UsloVI Za raZVoJ Na sTopaNsTVoTo Vo IsTo^Na eVropa

Isto~na evropa na svojata golema teritorija raspolaga so razli~ni prirodni bogatstva. Zatoa tamu se razvieni raz-ni stopanski granki. Me|utoa, poradi posebna organizacija vo razvojot na stopanskite granki, tie ne se na nivo kako vo sredna ili vo Zapadna evropa.

Zemjodelstvoto e prete`no organizirano i razvieno vo sredi{nite delovi na Isto~na evropa, nekade {to glavno, se proizveduvaat ìtni kulturi. Najzastapena e p~enicata koja se odgleduva vo pojasot na Ukraina i rusija do Ural. poseverno se zastapeni pootporni ìtni kulturi, kako ’r`, oves i ja~men. ovaa teritorija e najgolemata ìtnica vo Evropa. osven ìtaricite, zastapeno e odgleduvaweto na kompir, {e}erna repka i son~ogled. Vo ju`nite delovi, okolu Crnomorjeto se zastapeni gradinarstvoto i vinovata loza. paralelno so prostranoto zemjodelsko proizvodstvo e razvieno i sto~arstvoto. Najzastapeni se govedarstvoto i sviwarstvoto.

poseverno, vo prostranite {umski kompleksi na ruskata tajga e razvieno {umarstvoto.

Teritoriite na severnite (poradi ladnata klima i mo~uri{noto zemji{te) i ju`nite prikaspiski prostori (poradi visokite temperaturi i polupustinskite klimatski uslovi) ne se povolni za zemjodelsko stopanisuvawe.

razvojot na industrijata vo zemjite od Isto~na evropa e ne{to porazli~en od razvojot vo drugite delovi na evropa. U{te vo vremeto na sovetskiot sojuz taa be{e orienti-rana kon razvoj na te{kata industrija. Najgolemo vnimanie se posvetuva{e na proizvodstvoto na golemi i grade`ni ma{ini, lokomotivi, transportni sredstva i oru`je, a pomalku vnimanie mu se posvetuva{e na industriskoto proizvodstvo za {iroka potro{uva~ka. Najrazvieni indus-triski centri se podra~jata okolu gradovite Moskva, sankt peterburg, Ni`ni Novgorod, samara i Volgograd vo rusija, potoa kiev, Zaporo`je i Donec vo Ukraina, Minsk vo be-lorusija itn. Za razvojot na industrijata se va`ni rudnite nao|ali{ta na Ural i golemite energetski bogatstva.

Energetskite bogatstva vo Isto~na evropa se ogromni, osobeno onie vo rusija od koi zavisi golem del od razvo-jot vo drugi dràvi. Isto~na evropa raspolaga so golemi koli~estva jaglen, nafta i zemjen gas, no raspolaga i so go-lemo proizvodstvo na hidroelektri~na energija. Me|utoa,

ISTO^NA EVROPA

RazgovoR‡ spored reljefot i kli-mata, koi stopanski granki vo Isto~na evropa bi trebalo da bidat razvieni?

Doznaj Pove]e

Na 26 april 1986 godina vo êrnobil, severna Ukraina, eksplodira eden od ~etirite atomski reaktori, {to predizvika ekolo{ka katastrofa so svetski razmeri. Milioni lu|e bea radioaktivno ozra~eni, golem broj po~inaa, a u{te pogolem broj se razbolea. radioaktiv- nata pra{ina be{e raznesena od vetrovite {to duvaa vo severozapaden pravec, najmnogu kon belorusija. po ovaa nesre}a svetot u{te pove}e se sprotivstavuva na natamo{nata izgradba na atomski centrali.

Fabrika

97


iako pogolem del od naselenieto ìvee vo evropskiot del, prirodnite energetski izvori se koristat i vo aziskiot del na rusija, taka {to se izgradeni golem broj naftovodi i gasovodi ‡ kako za dràvite od Isto~na evropa taka i za drugite dràvi od evropa.

poradi golemite prostranstva soobra}ajnata mreà vo Isto~na evropa e poslabo razviena, spored brojot i spored kvalitetot na pati{tata. Golema uloga igra èlezni~kiot transport, vodniot soobra}aj (osobeno re~no-kanalskata plovidba), no i avionskiot soobra}aj.

kako na po~etokot na razvojot na industrijata vo svetot taka i vo zemjite od Isto~na evropa zaradi pogolemo proiz-vodstvo se otvoraat razni fabriki bez da se vodi smetka za zagaduvaweto i za za{titata na ìvotnata sredina. edna od havariite be{e eksplozijata na atomskata centrala vo ukrainskiot êrnobil vo 1986 godina.

Vo sferata na tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj zemjite od Isto~na evropa, osobeno rusija, se na vrvot zaedno so zemjite od Zapadna evropa i od svetot, a rusija e edna od vode~kite vselenski sili vo svetot.

razvojot na turizmot e orientiran vo pogolemite centri i vo toplite oblasti na Crnoto More i na kaspiskoto eze-ro.

PRIRODNI RESURSI ‡ site prirodni bogatstva {to ~ovekot moè direktno ili in-direktno da gi koristi i pris-posobi za svoi potrebi. Moè da bidat pogodni zemjodelski povr{ini, voden potencijal, rudni bogatstva, {umi, ener-getski potencijal.

Re^nIK na PoIMI

Isto~na Evropa ‡ industriski podra~ja

zaDaâ‡ Na karta na Isto~na evro-pa, spored lokacijata na gra-dovite, utvrdi gi industriskite podra~ja.

PRa[awa‡ so kakvi prirodni bogatst-va raspolaga Isto~na evropa?‡ [to e karakteristi~no za zemjodelstvoto?‡ koi od sto~arskite granki se najrazvieni?‡ Vrz {to se temeli razvojot na {umarstvoto i na drvnata industrija?‡ koja industrija prevladuva i {to se proizveduva najm-nogu?‡ Nabroj nekoi od industris-ki centri vo Isto~na evropa!‡ koi energetski izvori gi ima i se eksploatiraat vo Isto~na evropa?‡ Zo{to e poslabo razviena soobra}ajnata mreà?‡ kakov e stepenot na zagadu-vawe na ìvotnata sredina?‡ Dali rusija e vo ~ekor so tehni~ko-tehnolo{kiot raz-voj vo svetot?‡ kade e razvien turizmot vo Isto~na evropa?

98

PRa[awa

More?‡ Na kolku delovi se deli sredozemnoto More?‡ kakva e bregovata linija na Ju`na ev-ropa?‡ Nabroj nekoi ostrovi i poluostrovi {to se nao|aat vo sredozemnoto More?‡ kakva e klimata vo oblastite na sredozemnoto More?‡ koi pogolemi reki se vlevaat vo sredozemnoto More?‡ kakvi se rastitelniot i ìvotinskiot svet vo sredozemnoto More?‡ koi se najpoznati protoci?‡ Nabroj gi najpoznatite pristani{ta vo sredozemnoto More?‡ kakva industrija se razviva vo litoral-niot pojas?‡ kakvo e turisti~koto zna~ewe i zo{to se razviva turizmot?‡ kakva e razmestenosta na naselenieto vo Ju`na evropa?‡ koi teritorii vo Ju`na evropa se naj-gusto naseleni?‡ koi narodi ìveat na pirinejskiot po-luostrov?‡ koi narodi ìveat na apeninskiot polu-ostrov?‡ koi narodi ìveat na balkanskiot polu-ostrov?‡ Na koja grupa pripa|aat jazicite {to se zboruvaat vo Ju`na evropa?‡ Navedi gi jazicite {to se zboruvaat vo Ju`na evropa?‡ koi i kakvi pisma se koristat vo Ju`na evropa?‡ koi religii gi ispoveda naselenieto vo Ju`na evropa?‡ so {to se odlikuvaat lu|eto vo Ju`na evropa?‡ Zo{to Ju`na evropa zaostanuva vo stopanskiot razvoj vo odnos na drugite re-gioni od evropa?‡ Vrz baza na kakvi surovini se razviva industrijata vo Ju`na evropa?‡ koi stopanski granki prevladuvaat vo Ju`na evropa?

‡ koi poluostrovi spa|aat vo Ju`na evropa?‡ kakva geografska polo`ba ima Ju`na ev-ropa?‡ [to se toa rabni moriwa?‡ Nabroj gi dràvite {to se nao|aat na pirinejskiot poluostrov!‡ Nabroj gi dràvite {to se nao|aat na apen-inskiot poluostrov!‡ Nabroj gi dràvite {to se nao|aat na bal-kanskiot poluostrov!‡ Nabroj nekoi pova`ni protoci vo sredoz-emjeto?‡ koi se najva`nite kulturi i civilizacii niz istorijata na evropa?‡ kakvi dràvni ureduvawa postojat vo Ju`na evropa?‡ [to se toa mladi vene~ni planini?‡ kako se narekuvaat golemite ramnici pome|u planinite?‡ Nabroj gi i pokaì gi na karta planinskite masivi vo evropa!‡ koi se najpoznatite nizini vo Ju`na ev-ropa?‡ kakvi tipovi reljef se zastapeni vo Ju`na evropa?‡ kakvi manifestacii se slu~uvaat poradi geolo{kata nestabilnost na zemji{teto?‡ [to e zemjotres?-so koja naprava se merat zemjotresite?‡ Navedi nekoi aktivni vulkani vo Ju`na evropa?-kako vlijaat vulkanite vrz ìvotot na lu|eto?‡ kakvi klimatski tipovi se prisutni vo sredozemjeto?‡ koi se odlikite na mediteranskata klima?‡ Navedi nekoi teritorii {to se odlikuvaat so planinska klima!‡ kakva vegetacija e prisutna vo Ju`na ev-ropa?‡ koi se najkarakteristi~ni pretstavnici na rastitelnite zaednici vo Ju`na evropa?‡ Navedi nekoi listopadni rastitelni vi-dovi?‡ koi od kulturnite rastenija se najzastapeni vo Ju`na evropa?‡ kade (geografski) e smesteno sredozemnoto

99

govi?‡ kade ima niski bregovi vo Zapadna ev-ropa?‡ [to e karakteristi~no za bregovite na Holandija?‡ kakvo e kolebaweto na moreto (priliv i odliv)?‡ kako se snabduva Zapadna evropa so surovini?‡ [to se toa estuari i navedi nekolku! ‡ kako vlijae pomorskiot soobra}aj vrz raz-vojot na vnatre{nosta na Zapadna evropa?‡ kako se eksploatira naftata vo sever-noto More?‡ kakva e gustinata na naselenost vo Za-padna evropa?‡ koi grupi narodi go pretstavuvaat naselenieto na Zapadna evropa?‡ koi narodi spa|aat vo germanskata grupa?‡ kade ìveat potomcite na keltite?‡ koi jazici se zboruvaat vo zemjite od Za-padna evropa?‡ koi se posebni jazici?‡ Na koi religii pripa|a naselenieto vo Zapadna evropa?‡ koi dràvi od Zapadna evropa se poznati kako kolonijalni sili?‡ kakov e prirodniot prirast na naseleni-eto vo Zapadna evropa?‡ koi stopanski granki od primarniot sek-tor se najrazvieni vo Zapadna evropa?‡ [to se proizveduva najmnogu vo sferata na poljodelstvoto?‡ koi sto~arski granki se najrazvieni?‡ [to e karakteristi~no za Holandija vo oblasta na poljodelstvoto?‡ kakvo bilo industriskoto proizvodstvo vo Zapadna evropa vo po~etokot na razvo-jot?‡ kade i zo{to se razvile prvite indus-triski pretprijatija?‡ kako se orientirani novite industriski granki i {to proizveduvaat tie?‡ koi se pogolemi industriski centri vo Zapadna evropa?‡ kako se obezbeduva energijata vo Zapadna evropa?‡ so {to se odlikuva francija vo sferata na energetikata?‡ koi neproizvodni dejnosti se razvieni?‡ koi se najkarakteristi~nite turisti~ki

‡ koi zemjodelski proizvodi se najkarakteristi~ni?‡ koi industriski granki se najrazvieni vo Ju`na evropa?‡ Navedi nekoi od najrazvienite industriski podra~ja i centri!‡ Nabroj gi neproizvodnite dejnosti koi se razvieni!‡ kakov e stepenot na razvoj na turizmot i zo{to?‡ koi teritorii od evropa se ozna~uvaat kako Zapadna evropa?‡ kakvi moàt da bidat mo`nostite za komu-nikacija so svetot?‡ [to ovozmoùvaat golemite i plovni reki vo Zapadna evropa?‡ kakvi se dràvite spored stopanskata raz-vienost?‡ [to se toa kolonijalni sili i kolonijalni posedi?‡ kakva e geografskata polo`ba na Zapadna evropa?‡ Nabroj gi dràvite {to se nao|aat vo Za-padna evropa!‡ kako e orientirano kapitalisti~koto op{testvo vo sferata na stopanstvoto?‡ kakvi op{testveni ureduvawa se sre}avaat vo zemjite na Zapadna evropa?‡ Nabroj gi imiwata na dràvite koi se nao|aat vo Zapadna evropa!‡ koi teritorii go so~inuvaat obedinetoto kralstvo na Velika britanija i severna Irska?‡ Vo koi dràvi od Zapadna evropa na ~elo na dràvata se nao|a kral ili kralica?‡ koi dràvi od Zapadna evropa imaat pre-tsedatel na ~elo na dràvata?‡ kakov e reljefot vo Zapadna evropa?‡ Nabroj gi planinite {to se sre}avaat vo Zapadna evropa!‡ kakov e reljefot vo Holandija?‡ pod koe vlijanie se formira klimata vo Zapadna evropa?‡ [to e toa Golfska struja?‡ Zo{to ima mali temperaturni razliki me|u zimata i letoto?‡ so {to se odlikuva atlantskoto podnebje?‡ Zo{to Zapadna evropa se narekuva Zelena evropa?‡ kakvi morski bregovi postojat?‡ kako se narekuvaat visokite morski bre-

100

‡ Vo koi grupi jazici spa|aat jazicite {to se zboruvaat vo zemjite od severna evropa?‡ koj od jazicite spa|a na ungaro-finskoto jazi~no semejstvo vo severna evropa?‡ Na koja religija pripa|a naselenieto od severna evropa?‡ kakvi se obrazovnoto i kulturnoto nivo na naselenieto?‡ kade se nao|a laponija i po {to ti e poz-nata?‡ spored stepenot na razvienost vo koja grupa spa|aat dràvite od severna evropa?‡ koi se najrazvieni stopanski granki vo zemjite na severna evropa?‡ koja od dràvite i zo{to ima silno raz-vieno zemjodelstvo?‡ koja industrija e karakteristi~na za [vedska?‡ koi dràvi imaat razvieni ribolov i industrija za prerabotka na ribi?‡ Zo{to se razvieni drvnata industrija i proizvodstvoto na hartija?‡ prehranbenata industrija e najrazviena vo Danska. [to se proizveduva najmnogu?‡ koj vid energija se koristi vo Danska i zo{to?‡ Za koja dràva e karakteristi~na hidrotermalnata energija?‡ koja od skandinavskite dràvi ima najmnogu nafteni platformi vo severnoto More?‡ kako go koristi Norve{ka hidroener-getskiot potencijal?‡ [to znae{ za ribnite farmi i zo{to se formiraat tie?‡ koja teritorija ja zafa}a sredna evropa?‡ kakva geografska polo`ba ima sredna evropa?‡ Zo{to e povolna geografskata polo`ba?‡ koi prostorni razliki se gledaat vo sredna evropa, odej}i od jug kon sever?‡ osven pati{tata i èleznicite, koi dru-gi objekti kako soobra}ajnici se va`ni za geografskata polo`ba na sredna evropa?‡ koi od dràvite {to sae nao|aat vo sredna evropa se kontinentalni?‡ Nabroj gi dràvite i glavnite gradovi vo sredna evropa!‡ koi istoriski nastani se va`ni za dràvnoto ureduvawe na zemjite od sredna evropa?

podra~ja?‡ koi teritorii gi zafa}a severna evropa?‡ kako se imenuva poinaku severna evropa spored ime na poluostrov?‡ Zo{to se narekuvaat nordiski zemji?‡ Zo{to severna evropa ima povolna geografska polo`ba?‡ kakov tip reljef prevladuva vo severna evropa?‡ so koi protoci se povrzani severnoto i balti~koto More? ‡ koi dràvi spa|aat vo severna evropa?‡ koi se glavni i pogolemi gradovi vo sever-na evropa?‡ Nabroj gi oficijalnite imiwa na dràvite od severna evropa!‡ koi od dràvite od severna evropa se kral-stva?‡ koi od dràvite od severna evropa se re-publiki?‡ koi drugi teritorii spa|aat vo Norve{ka?‡ kakov e reljefot vo severna evropa?‡ koi planini se glavna odlika na reljefot vo severna evropa?‡ kako se narekuvaat karakteristi~nite reljefni formi vo severna evropa?‡ Za {to se koristat fjordovite?‡ Na koja teritorija od severna evropa ima vulkani, zemjotresi i gejziri?‡ kakva e klimata na bregovite na Norve{ka?‡ kakva e klimata na bregovite na balti~koto More so botniskiot Zaliv?‡ kako vlijae klimata vrz vodniot soobra}aj vo balti~koto More?‡ kakva e bregovata razgranetost na skandi-navskiot poluostrov?‡ kakvi se reljefot i morskite bregovi vo Danska?‡ [to ovozmoùva razgranetiot breg na severna evropa?‡ koi gradovi se razvieni na bregovite na severna evropa?‡ kakvi se re~nite tekovi vo severna evropa i {to ovozmoùvaat tie?‡ kakva e naselenosta na teritorijata na severna evropa?‡ kakva e gustinata na naselenost?‡ Vo koi delovi prete`no e razmesteno naselenieto vo severna evropa?‡ Nabroj gi najgolemite gradovi vo zemjite na severna evropa!

101

‡ opi{i go visinskoto pojasno prosti-rawe na rastitelnite zaednici na alpite.‡ Za {to se koristat alpskite reki?‡ koi neproizvodni dejnosti se razvieni?‡ [to ja so~inuva hidrografijata na sredna evropa?‡ Vo koi slivovi spa|aat rekite od sredna evropa?‡ kakva e re~nata mreà vo sredna ev-ropa i za {to se koristi?‡ [to znae{ za rekata rajna?‡ Nabroj nekoi kanali so koi rajna se povrzuva so drugi plovni reki!‡ [to znae{ za rekata Dunav?‡ Navedi i drugi reki od sredna evropa!‡ kakvo e vlijanieto od sredna evropa vrz zemjodelskoto proizvodstvo i koi kulturi se proizveduvaat vo Germansko-polskata Nizina?‡ [to ovozmoùva plovnosta na rekite?‡ kakvi problemi predizvikuvaat rekite vo sredna evropa?‡ kakva e gustinata na naselenost vo sred-na evropa?‡ Nabroj gi najgusto naselenite oblasti i gradovite vo niv!‡ koi grupi jazici prevladuvaat vo sred-na evropa?‡ Na koi religii pripa|a naselenieto?‡ so kakva kultura se odlikuva naseleni-eto?‡ [to e osnova za stopanskiot razvoj na sredna evropa?‡ koi industriski granki se razvile vo sredna evropa?‡ Nabroj gi industriskite podra~ja po dràvi vo sredna evropa!‡ koi stopanski granki se razvile vo Germansko-polskata Nizina?‡ koja e najrazvienata zemja vo sredna evropa i koi industriski granki vo nea se najrazvieni?‡ koi neproizvodni dejnosti se razvile vo [vajcarija, vo Germanija i vo avstrija?‡ so {to se odlikuva stopanskiot razvoj na avstrija?‡ koja industrija e razviena vo polska?‡ koja e najslabo razviena zemja vo sredna evropa?‡ so {to se odlikuva stopanstvoto vo Ungarija?‡ koj prostor go zafa}a Isto~na evropa?

‡ [to e toa Var{avski dogovor?‡ Navedi gi oficijalnite imiwa na dràvite {to se nao|aat vo sredna evropa!‡ kakvo dràvno ureduvawe ima Germanija?‡ Navedi go rasporedot na reljefnite od-liki vo sredna evropa, odej}i od alpite kon balti~koto More!‡ koi se planinite i so {to se odlikuva vi-sokoplaninskiot reljef vo sredna evropa?‡ koi planini se srednovisoki vo sredna evropa?‡ Nabroj gi niskite planini vo sredna ev-ropa!‡ koi nizini se nao|aat vo sredna evropa?‡ pod kakvo vlijanie e klimata vo sredna evropa?‡ kakva e klimata vo severozapadnite delovi na sredna evropa, a kakva e vo isto~nite delovi?‡ kakva klima vladee na planinite?‡ kakva e vegetacijata?‡ [to e panonskata Nizina i me|u koi pla-nini e smestena?‡ koi dràvi zafa}aat teritorija od panon-skata Nizina?‡ [to se toa ostrovski planini? Nabroj nekoi od niv!‡ [to se meandri?‡ kakva e re~nata mreà? ‡ Navedi nekoi pogolemi reki!‡ koi delovi ja co~inuvaat panonskata Nizina?‡ kakva e klimata vo panonskata Nizina i zo{to?‡ kakov rastitelen svet prevladuva?‡ kolku e pogodna za zemjodelsko stopanisu-vawe i {to najmnogu se odgleduva?‡ kakvo e sto~arstvoto vo panonskata Nizina?‡ opi{i ja komunikaciskata i soobra}ajnata povrzanost na panonskata Nizina!‡ opi{i gi granicite na prostirawe na planinskiot masiv alpi!‡ kade se nao|aat alpite?‡ so kakov reljef se odlikuvaat?‡ [to formiraat gle~erite?‡ Nabroj nekoi popoznati glacijalni ezera!‡ pod koe klimatsko vlijanie se ju`nite pa-dini na alpite?‡ Nad koja viso~ina se prisutni postojani sneg i mraz?

102

‡ Nabroj nekoi reki od Isto~na evropa i kaì vo koj sliv spa|aat!‡ Zo{to pokraj rekite vo Isto~na evropa se razvile pove}e gradovi?‡ kakov e re~no-kanalskiot soobra}aj vo Isto~na evropa?‡ Navedi nekoi od kanalite koi gi povrzu-vaat rekite i moriwata?‡ Za {to se koristat rekite vo Isto~na evropa?‡ kakvi problemi predizvikuvaat rekite vo Isto~na evropa?‡ kakva e gustinata na naselenost vo Isto~na evropa?‡ koi od isto~noevropskite dràvi se pogusto naseleni?‡ koi se najbrojni narodi vo Isto~na evropa?‡ Nabroj gi narodite {to ìveatvo Isto~na evropa!‡ Vo koi grupi jazici spa|aat jazicite {to se zboruvaat vo Isto~na evropa?‡ koi se ungaro-finski jazici?‡ koi se slovenski jazici?‡ koi se italski/romanski jazici?‡ koi se balti~ki jazici?‡ kakvi kulturni dostignuvawa se postig-nativo Isto~na evropa?‡ kakvi se prirodnite bogatstva vo Isto~na evropa?‡ [to e karakteristi~no za zemjodelsvoto?‡ koi od sto~arskite granki se najrazvi-eni?‡ Vrz {to se temeli razvojot na {umarst-voto i na drvnata industrija?‡ koja industrija prevladuva i {to se proizveduva najmnogu?‡ Navedi nekoi od industriskite centri vo Isto~na evropa!‡ koi energetski izvori gi ima i se eksploatiraat vo Isto~na evropa?‡ Zo{to e poslabo razviena soobra}ajnata mreà?‡ kakov e stepenot na zagaduvawe na ì-votnata sredina?‡ kade e razvien turizmot vo Isto~na evropa?

‡ opi{i gi granicite na Isto~na evropa!‡ kakva e geografskata polo`ba na Isto~na evropa?‡ kako se nadopolnuva geografskata polo`ba?‡ koj prostor se narekuva Vrata na narodite i zo{to?‡ kakva e teritorijata na Isto~na evropa spored reljefot?‡ [to be{e sovetskiot sojuz?‡ koi dràvi denes se vbrojuvaat vo Isto~na evropa?‡ koga e formiran sovetskiot sojuz i do koga postoel?‡ [to se slu~ilo po raspa|aweto na sovetski-ot sojuz vo 1991 godina?‡ koi dràvi se oformeni vo Isto~na evropa kako posebni?‡ kakvi se dràvite spored politi~koto ure-duvawe?‡ koja od dràvite se prostira i vo evropa i vo azija?‡ kakov e reljefot vo Isto~na evropa?‡ Nabroj nekoi visoramnini!‡ koi nizini se izdvojuvaat vo Isto~na ev-ropa?‡ od {to zavisi klimata vo Isto~na evropa?‡ koi klimatski tipovi postojat?‡ Za koi delovi od Isto~na evropa e karakteristi~na polarnata klima?‡ kakvi klimatski vlijanija se ~uvstvuvaat okolu Crnoto More?‡ kakva e klimata me|u severnite i ju`nite delovi na Isto~na evropa?‡ kakva klima se sre}ava vo prikaspiskata Nizina?‡ Navedi gi rastitelnite zaednici, odej}i od sever kon jug!‡ [to e tundra?‡ [to e tajga?‡ [to e stepa?‡ kakvi se rekite vo Isto~na evropa?‡ Vo koi slivovi spa|aat rekite od Isto~na evropa?

103

TEMI I SODR@INI

4. PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

5. SOCIOGEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

6. REGIONALEN PREGLED NA AZIJA

‡ GEOGRAFSKA POLO@BA, GRANICI I GOLEMINA‡ BREGOVA RAZGRANETOST NA AZIJA‡ RELJEFNI ODLIKI NA AZIJA‡ KLIMA I VEGETACIJA‡ HIDROGRAFIJATA VO AZIJA‡ PRIRODNI BOGATSTVA NA AZISKIOT KONTINENT

‡ NASELENIETO NA AZIJA‡ REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

‡ ISTO^NA AZIJA‡ JUGOISTO^NA I JU@NA AZIJA‡ SREDNA AZIJA‡ JUGOZAPADNA AZIJA

104

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

azija e najgolem kontinent vo svetot, so skoro edna tretina od povr{inata na Zemjinoto kopno (44 587 555 km2). pretstavuva kompaktna kopnena masa koja, so isklu~ok na nekoi ostrovi, se prostira na severnata hemisfera. se protega na okolu 8 600 km vo pravec istok-zapad, od Mala azija do utokata na rekata amur, a vo pravec sever-jug se protega na okolu 8 400 km od 'rtot êljuskin do 'rtot pijai na Malajskiot poluostrov. Granicata so evropa e po lini-jata: planina Ural ‡ reka Ural ‡ kaspisko ezero ‡ dolina Mani~ ‡ Crno More ‡ bosfor ‡ Mramorno More ‡ Darda-neli ‡ egejsko More, vklu~uvaj}i go i kipar. od afrika ja odvojuvaat sueckiot kanal, Crvenoto More i protokot bab el Mandeb. Zaokruèna e so: Indiskiot okean od jug, Tihiot okean od istok i severniot leden okean od sever, vo koi se nao|aat pove}e krajbre`ni moriwa. azija ima golem broj ostrovi okolu kontinentot i onie koi {to pro-tegaat vo Indonezija do Timorskoto More i Molu~kite

GEOGRAFSKA POLO@BA, GRANICI I GOLEMINA

RazgovoR‡ koj e najgolem kontinent vo svetot?‡ koj e najblizok kontinent do evropa i afrika?‡ kako se narekuvaat trite kontinenti zaedno?

Kineskiot yid

105

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

ostrovi.azija, evropa i afrika se spoeni kontinenti vo koi

egzistirale razni civilizacii i kulturi, a poznati pod zaedni~koto ime star svet. Dene{nite granici pome|u niv se pove}e dogovorni. Taka se postaveni bidej}i na niv se javuvaat preodni pojasi pome|u zemji{teto, klimata, ras-titelniot i ̀ ivotinskiot svet i naselenieto. kako poseb-ni se izdvojuvaat Vratata na narodite (prostorot me|u planinata Ural i kaspiskoto ezero) me|u azija i evropa i Sinajskiot Poluostrov pome|u azija i afrika.

od severna amerika ja deli beringoviot protok so {iro~ina od 85 km, koj poradi arkti~kata klima ne e mnogu korisen za komunikacija me|u dvata kontinenta. preku ostrovite vo Indonezija, azija se pribliùva do avstralija.

Vakvata geografska polo`ba na azija, so neposreden izlez na tri okeani i posrednata komunikacija preku Cr-venoto More, sueckiot kanal i sredozemnoto More so at-lantskiot okean, nedvosmisleno zboruva za mo{ne dobra centralna geografska polo`ba na kontinentot. Me|utoa, zaradi prirodni prepreki, kulturni i istoriski pri~ini, azija ima izvr{eno pogolemo vlijanie po evropa, dodeka drugite kontinenti imaat vlijanie vo nekoi nejzini peri- ferni delovi. Vo ponovo vreme azija vr{i vlijanie vrz avstralija preku naseluvawe.

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Dobro razgledaj ja kartata na azija i zabeleì na koja hemisfera se prostira azi-ja, koi se nejzinite krajni kopneni delovi i so koi okeani i moriwa e zaobikolena!

‡ azija e najgolem kontinent vo svetot so okolu 44,5 milio-ni km2.‡ so ogromen del se prostira na severnata hemisfera, no gi opfa}a site klimatski pojasi na Zemjata.‡ azija se grani~i so arkti~kiot okean na sever, so Tihiot okean na istok, so Indiskiot okean na jug, so Cr-venoto More, sueckiot kanal, sredozemnoto More, Crnoto More, kaspiskoto ezero, reka-ta i planinata Ural na zapad.‡ azija, evropa i afrika se spoeni i se narekuvaat star svet.‡ azija se pribliùva kon severna amerika na 85 km kaj beringoviot protok.

PRa[awa‡ kolkava povr{ina zafa}a azija?‡ opi{i ja granicata na aziskiot kontinent!‡ kade se spojuvaat afrika, azija i evropa?‡ pod koe zaedni~ko ime se poznati azija, afrika i ev-ropa?‡ Na koe mesto se pribliùvaat azija i severna amerika?‡ kako komunicira azija so atlantskiot okean?‡ so koi teritorii se pribliùva kon avstralija?

Beringoviot Protok

106

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

prostranata teritorija i izlezot na azija na Indis-kiot, Tihiot i arkti~kiot okean i sredozemnoto More se pri~ini za dolgata bregova linija. bregovata razgranetost pove}e se gleda preku izdvoenite pogolemi ostrovski i po-luostrovski teritorii. Vo jugozapadnite delovi se izdvoju-vaat poluostrovot Mala azija i arabiskiot poluostrov. Vo Ju`na azija se izdvojuvaat Indiskiot poluostrov i In-dokineskiot so Malajskiot poluostrov, ostrovite na In-donezija i filipini. Vo Isto~na azija se izdvojuvaat ko-rejskiot poluostrov, kam~atka i ûkotskiot poluostrov. ovde pripa|aat Japonskite ostrovi, ostrovot sahalin i kurilskite ostrovi. Me|utoa, pogolemiot del od bregovite vo osnova ne se mnogu razgraneti so prisustvo na pogolem broj mali zalivi.

pokraj ovie prostori postojat pogolem broj takanare~eni sredozemni i rabni moriwa i zalivi. Vo jugozapadnite de-lovi na azija kon evropa i afrika se nao|a sredozemnoto More so dlaboko navlezenoto Crno More. Me|u azija i af-rika se protega Crvenoto More, koe preku sueckiot kanal i protokot bab el Mandeb gi povrzuva sredozemnoto More so adenskiot Zaliv i arabiskoto More, odnosno Indiskiot

BREGOVA RAZGRANETOST NA AZIJA

RazgovoR‡ koga se veli deka ima gole-ma bregova razgranetost?‡ so koi okeani i moriwa grani~i azija?

PRa[awa

Azija ‡ grupi ostrovi

‡ Zo{to azija ima dolga bre-gova linija?‡ Nabroj nekoi od poluostro-vite i od ostrovskite terito-rii na azija!‡ Na karta najdi gi rabnite moriwa i zalivi od ju`nata strana na azija!‡ Najdi gi na karta moriwata i zalivite {to se nao|aat na isto~nata strana na aziskiot kontinent!‡ koi se najkarakteristi~ni-te pomorski protoci i prem-ini? ‡ posluì se so karta na azi-ja. koi od okeanite i moriwa-ta se nepogodni za plovidba?

107

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJAPlovni objekti

okean. od nego, preku omanskiot Zaliv i ormuskiot pro-tok, dlaboko vo kopnoto navleguva persiskiot Zaliv. Me|u Indija i Indokina se prostira golemiot bengalski Zaliv od kade {to ponatamu kako sredozemni moriwa pome|u os-trovite na Indonezija i filipini se nao|aat andamanskoto More, Ju`nokineskoto More so zalivite sijamski i Tonkin-ski, Javanskoto More, sulaveskoto More, bandskoto More, Timorskoto More, arafurskoto More i drugi. Vo isto~nite delovi na azija se nao|aat Isto~nokineskoto More, @olto-to More, Japonskoto More, ohotskoto More i beringovoto More. Vo arkti~kiot okean se nao|aat ûkotskoto More, Isto~nosibirskoto More, laptevskoto i karskoto More.

Me|u moriwata vo Jugoisto~na i vo Isto~na azija se nao|aat pogolem broj morski protoci i premini, va`ni za odvivawe na vodniot soobra}aj. pova`ni pomorski prem-ini se Malajskiot protok me|u andamanskoto i Javanskoto More, sundskiot protok me|u Indiskiot okean i Javan-skoto More, Tajvanskiot protok me|u Ju`nokineskoto i Isto~nokineskoto More, korejskiot premin me|u @oltoto i Japonskoto More, Tatarskiot premin me|u Japonskoto i ohotskoto More i beringoviot protok me|u beringovoto i ûkotskoto More.

Vakvata bregova razgranetost, so isklu~ok na arkti~kiot okean, ovozmoùva celogodi{na plovidba po site moriwa i okeani. ova osobeno doa|a do izraz i vo funkcija na gusto naselenite primorski prostori vo Ju`na, vo Jugoisto~na i vo Isto~na azija.

ZALIV ‡ del od more ili ezero {to pove}e ili pomalku navleguva vo kopnoto. Nastanuva so prodirawe na moreto vo poniskite delovi na kopnoto, vo dolnite delovi na re~nite korita ili nekoga{ni glacijalni korita. PROTOK ‡ tesen del na morskata povr{ina preku koj se spojuvaat dve moriwa, a se razdvo-juvaat dve kopna. Na primer: Gibraltarski protok me|u pirinejskiot poluostrov (od ev-ropa) i afrika, potoa bosfor i Dardaneli me|u evropa i azija.RABNO MORE ‡ more {to se protega na periferijata od nekoja pogolema okeanska ili sre-dozemnomorska povr{ina, kako, na primer, ligursko More, Norve{ko More.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Nabquduvaj ja kartata na azija i objasni koi teritorii pridonesuvaat za mo{ne gole-mata bregova razgranetost na aziskiot kontinent!

‡ azija ima dolga bregova linija.‡ bregovata razgranetost na azija e najgolema vo nejzinite jugoisto~ni i isto~ni delovi, kade {to ima pogolem broj ostrovi i poluostrovi.‡ Najgolemi poluostrovi vo azija se: Mala azija, ara-biskiot poluostrov, Indiski-ot poluostrov, Indokineski-ot poluostrov, korejskiot poluostrov i poluostrovot kam~atka.‡ Najgolemi ostrovi se ostro-vite na Indonezija, filipin-skite i Japonskite ostrovi.Mnogu va`ni protoci i ka-nali se: sueckiot kanal, bab el Mandeb, Malajskiot protok, Tajvanskiot protok, korejskiot premin i berin-goviot protok.

108

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

azija e kontinent so najrazli~ni reljefni celini, ispol-net so golem broj nizini, planini i visoramnini.

Nizinite zafa}aat edna ~etvrtina od teritorijata na azija, a najrasprostraneti se vo perifernite delovi na kontinentot. Najpoznati nizini vo azija se Zapadnosibir-skata i Turanskata Nizina kon granicata so evropa, Meso-potamiskata Nizina vo Jugozapadna azija, potoa nizinite po dolinite na rekite Ind, Gang, bramaputra i Mekong vo Ju`na azija, Isto~nokineskata Nizina vo Isto~na azija i drugi pomali nizini. Nizinite se otvori preku koi do iz-vesna dlabo~ina se navleguva vo vnatre{nosta na mo{ne ne-pristapnite planinski sistemi vo azija.

Planinskiot reljef vo azija e zastapen na tri ~etvrtini od teritorijata. planinskiot sistem zapo~nuva od egejsko-to More na zapad, odnosno od Mala azija, i se protega do Tihiot okean na istok. Go so~inuvaat neprekinati planini: masivite Taurus, Iranskite i avganistanskite planini do pamir, od kade {to sistemot se razdvojuva kon jugoistok so planinite Hinduku{, karakorum i Himalai, odnosno kon severozapad preku planinite Tijan [an, altaj, a potoa na sever se protegaat Jablanovskite, stanovojskite, Verhojan-skite, êrskite, kolimskite planini i drugi masivi. kako posebni se prostiraat kavkaz, elburs, planinite vo jugoza-padnite delovi na saudiska arabija, planinskite masivi vo isto~nite delovi na azija, kako {to se korejskite planini, Golem Hingan i planinite na ostrovskite teritorii.

RELJEFNI ODLIKI NA AZIJA

RazgovoR

‡ koi se najvisokite planini na Zemjata i kade se nao|aat?

PRa[awa‡ kakvi reljefni celini pos-tojat vo azija?‡ Nabroj gi najpoznatite nizini vo azija!‡ Nabroj gi golemite planin-ski masivi vo azija!‡ koj e najvisokiot vrv na Zemjata i kade se nao|a?‡ Nabroj gi pogolemite vi-soramnini vo azija!‡ koi pustini se nao|aat vo azija?‡ [to se nao|a na golemite viso~ini i kakov tip reljef e prisuten tamu?‡ [to e toa ’ognen pojas‘?‡ kako se deli azija spored prirodnite celini?

Planinskiot sistem Himalai

109


planinite vo azija se odlikuvaat so mo{ne golemi viso~ini. Na Himalaite se nao|aat najvisokiot vrv vo svetot, Mont everest, so 8 850 m n.v, kako i pogolem broj dru-gi vrvovi so pove}e od 8 000 m.

Na prostranoto azisko kopno, me|u planinskite masivi se prostiraat ogromni teritorii pod visoramnini. poznati se Iranskata Visoramnina, visoramninata Tibet, stano-vojskata Visoramnina, srednosibirskata Visoramnina, kaza{kata Visoramnina, visoramninata Dekan i drugi.

posebna karakteristika na reljefot vo azija e toa {to golemi teritorii se pod pustini so tipi~en eolski reljef. Takvi se pustinite: Golem Nefud i rub el Hali na ara-biskiot poluostrov, potoa Golemata solena pustina vo Iran, pustinata Tar vo Indija, pustinite Mujunkum, kara-kum i kizilkum vo kazahstan, Uzbekistan i Turkmenistan, pustinata Takla Makan vo Zapadna kina, pustinata Gobi vo severnite delovi na kina i Mongolija i drugi.

Golemite nadmorski viso~ini na planinskite sistemi vo azija, koi se prostiraat vo pojasot od 33-50o s.g.{. se pri~ina za golema zastapenost na glacijacija na planinite. Ogromni teritorii se nao|aat pod sneg i mraz. skoro od site planini, no osobeno od Himalaite se spu{taat mnogubrojni gle~eri od koi se napojuvaat golem broj reki na aziskiot kontinent.

azija e kontinentot pokraj koj se prostira t.n. ognen po-jas, koj se odlikuva so mnogu vulkani i zemjotresi, taka {to e prisuten i zabeleìliv vulkanski reljef.

Vrz osnova na vaka postaveniot reljef, vo azija se izdvoju-vaat slednive prirodni celini: Severna Azija ‡ se odlikuva so golemi nizinski teritorii severno od planinite pamir, altaj i rekata amur; Isto~na Azija ‡ gi opfa}a isto~nite delovi na kina, koreja i Japonija; Ju`na (ili monsunska) Azija ‡ se prostira ju`no od linijata Hinduku{ ‡ Himalai i gi opfa}a teritoriite od pakistan do Indonezija i fili-pini; Jugozapadna Azija ‡ od avganistan do sinajskiot po-luostrov; i Centralna Azija ‡ gi opfa}a oblastite na najvi-sokite planini i pustini.

VULKANSKA AKTIVNOST ‡ proces na postojani ili povremeni vulkanski erupcii so pomal ili pogolem intenzitet. MLADA VENE^NA PLANINA ‡ planinski sistem koj datira od mladite geolo{ki pe-riodi, kako, na primer, mezozoikot ili kenozoikot. PUSTINA ‡ prostor so mnogu mali koli~estva vrneì (pod 200 mm godi{no) i so mnogu siroma{en rastitelen svet. Vrneì moè da nema i po nekolku godini.SEIZMI^KA AKTIVNOST ‡ za~estena pojava na zemjotresi na odredeni teritorii. STARA PLANINA ‡ planinski masiv ~ij nastanok datira od postarite geolo{ki perio-di, kako, na primer, od paleozoikot.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na azija trpelivo identifikuvaj gi nizinskite regii, planinskite masivi, visoramninite, pustinskite teritorii i ostrovite.

‡ Najgolemi nizini vo azija se: Zapadnosibirskata, Turanskata, Mesopotamskata, Indogan{kata, Isto~no ki-neskata Nizina i drugi.‡ Najgolemi planinski masivi se: Iranskite planini, avganistanskite planini, pamir, Hinduku{, karakorum, Himalai, altaj, Jablanovskite, stanovojskite i Verhojanskite planini, Golem Hingan, Zapadnite Gati itn.‡ Najpoznati pustini vo azija se: Gobi, Takla Makan, Mu-junkum, karakum i kizilkum, Golem Nefud, Tar i drugi.‡ Najgolemi visoramnini vo azija se Iranskata Vi-soramnina, Tibet, srednosi-birskata Visoramnina, Dekan itn.

110

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

klIMaTskI UsloVI

Klimata vo Azija e mo{ne raznovidna. Na nea najmnogu vlijaat protegaweto na planinite, koe e vo pravec zapad ‡ istok i jugozapad ‡ severoistok, i monsunskite vetrovi. so klimatskite uslovi vo azija se opfateni site klimats-ki pojasi. se razlikuvaat dva rabni pojasa, i toa: izrazito tropsko‡monsunski pojas na jug i polaren i suppolaren po-jas na sever. Me|u ovie dva pojasa se nao|a umereniot pojas vo koj vrz klimata vlijae prostranata kopnena teritorija, oddale~enosta od moriwata i reljefot so negovite izrazito visoki planini. Tie se faktori poradi koi vo Centralna azija vladee izrazito kontinentalna klima, so prisustvo na tipi~na visokoplaninska (alpska) klima.

Vo zima, vo severnite i vo centralni delovi na azija nastanuva golemo razladuvawe (najniskite temperaturi se do -68 os) i formirawe visok vozdu{en pritisok, a vo leto vozdu{nite masi se zagrevaat i pritisokot se namaluva. Nad Indiskiot i Tihiot okean se slu~uva sprotivnoto: po-radi razlikite {to nastanuvaat vo vozdu{nite masi, doa|a do golemi dvièwa na vozduhot i se pojavuvaat periodi~ni

KLIMA I VEGETACIJA

KARTA NA VRNEZI

RazgovoR‡ spored goleminata i relje-fot na azija, kakvi klimatski uslovi moè da postojat?

PRa[awa‡ Navedi gi klimatskite po-jasi {to se javuvaat vo azija!‡ kakvi klimatski tipovi se sre}avaat vo centralnite delovi na azija?‡ koi periodi~ni vetrovi se poznati vo Ju`na i vo Isto~na azija?‡ opi{i gi odlikite na zim-skite i na letnite monsunski vetrovi!‡ kade duvaat tajfunite?‡ [to e cunami?‡ kade vladee pustinska klima?

Klima

111


zimski i letni monsunski vetrovi. Tie se glaven faktor za formirawe na klimatskite uslovi vo azija, odnosno za vladeeweto na takanare~enata monsunska klima.

Letnite monsuni duvaat od Indiskiot, (i od) Tihiot okean kon kopnoto. Tie se topli i vla`ni i nosat golemi koli~estva vrneì do Himalaite. Zimskite monsuni duvaat od kopnoto kon Indiskiot okean na jug i kon Tihiot okean na istok. se odlikuvaat kako ladni suvi i i {to predizviku-vaat izrazito su{ni periodi.

sli~na sostojba e prisutna i vo Isto~na azija kade {to vo letniot period od Tihiot okean kon kopnoto duvaat topli i vla`ni vetrovi poznati kako tajfuni. Tie nosat golemi koli~estva vrneì (no, ne{to pomalku vo odnos na monsunite) i obratno ‡ vo zima duvaat od visokoplaninsko-to kopno preku isto~nite nizini kon moreto, nosat laden i suv vozduh koj pridonesuva za formirawe ladno i suvo vreme prosledeno so su{en period. Tajfunite ~esto pridonesuvaat za zgolemuvawe na dejstvata na morskite branovi; branovite cunami se predizvikani od podvodni zemjotresi ili vulkan-ski erupcii.

Na teritoriite vo sibir skoro postojano vladeat niski temperaturi. Isklu~ok e kratkoto leto, koga dlaboko zamrznatoto zemji{te povr{inski se odmrznuva. Vo Centralna azija ima relativno mali godi{ni koli~estva vrneì (od 200 do maksimum 500 mm), {to e pri~ina za pojava na prostrani pustinski teritorii vo koi e prisutna pustinska klima. Vo u{te poizrazena forma, pustinskata klima e odlika i za teritoriite vo Jugozapadna azija.

poradi nadmorskata viso~ina, visokoplaninskite teri-torii vo Centralna azija skoro postojano se odlikuvaat so niski temperaturi, a prostorot e pod ve~en sneg i mraz. Tamu vladee izrazito visokoplaninska i planinska klima.

ARKTI^KA KLIMA ‡ klimatski tip koj prevladuva na arktikot, odnosno vo severnata polarna oblast. se odlikuva so zimski temperaturi do -40°s i so kratki leta koga tempera-turite se dviàt od 0 do 10°s.MONSUN ‡ periodi~en veter koj polovina godina duva od moreto kon kopnoto (leten mon-sun), a drugata polovina duva od kopnoto kon moreto (zimski monsun). Tie se karakteristi~ni vetrovi za Ju`na (monsunska) azija.MONSUNSKA KLIMA ‡ klima so eden su{en i eden vlaèn period vo godinata i karakteristi~ni vetrovi ‡ monsuni. Monsunskata klima vladee vo Ju`na i vo Jugoisto~na azija. se odlikuva so mnogu topli i vrne`livi leta i suvi i topli zimi. Vrneìte se vo leto, voobi~aeno nad 2 000 i 3 000 mm, a vo zimskiot period nema vrneì.PUSTINSKA KLIMA ‡ klimatski tip so mnogu mali godi{ni koli~estva vrneì (pod 200 mm), a ~esto se slu~uva da ne zavrne i po nekolku godini. Temperaturite na vozduhot vo leto se mnogu visoki, imaat i golemo dnevno-no}no kolebawe. STEPSKA KLIMA ‡ poseben klimatski tip, karakteristi~en za stepskite predeli. se karakterizira so nedovolni koli~estva vrneì, okolu 300‡400 mm godi{no, i so relativno povisoki temperaturi vo letniot period od godinata.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Nabquduvaj}i gi kartata na azija i opisite vo knigata, opredeli gi teritoriite pod tropska monsunska klima, tipi~na planinska klima, pustinska i polarna klima.

‡ klimata vo azija e mo{ne raznovidna.‡ Vo azija se sre}avaat site klimatski pojasi i toa: ekva-torski, tropski, suptropski, umeren, suppolaren i polaren.‡ poradi goleminata na prostorot i reljefot, vo azija se sre}avaat pove}e klimatski tipovi, kako {to se: tropsko-monsunska klima, umereno kontinentalna klima, planinska klima, pustinska klima, suppolarna i polarna klima.‡ Golemo vlijanie vrz klimata vo azija imaat periodi~nite vetrovi monsuni vo Ju`na azija i tajfunite vo Isto~na azija.

112

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

klIMaTsko-VeGeTaCIskI oblasTI

razli~nite reljefni i klimatski odliki na teritorijata na azija, golemoto pojasno prostirawe, izlezot na pove}e okeani i moriwa, golemata oddale~enost na vnatre{nosta na kontinentot od moriwata i drugi faktori uslovile raz-voj na pove}e klimatsko-vegetaciski oblasti.

Globalno se izdvojuvaat teritoriite pod tropski do`dovni {umi, savani, pustinska i polupustinska vegetacija, trevna vegetacija, listopadni {umi, mediteranska vegetacija, zimzeleni {umi, planinska vegetacija i tundra.

Tropski do`dovni {umi se zastapeni vo oblastite na Ju`na i na Jugoisto~na azija i vo poju`nite delovi na Isto~na azija. se karakteriziraat so gusta {irokolisna drvenesta i trevna vegetacija koja e rasporedena vo pove}e rastitelni katovi. Takvite {umi se poznati kako xungla. Xungli se prisutni i vo nekoi primorski delovi na Indija.

Savanite kako teritorii so gusta trevna vegetacija se

KLIMA I VEGETACIJA

Azija ‡ klimatsko-vegetaciski oblasti

RazgovoR‡ Vrz {to vlijae klimata?‡ kakvi klimatsko-vegetacis-ki tipovi postojat?

PRa[awa‡ koi faktori vlijaat vrz formiraweto na klimatsko -vegetaciskite oblasti?‡ kakvi klimatsko-vegetacis-ki tipovi se izdvojuvaat vo azija?‡ kade se sre}avaat tropski {umi/xungli?‡ kade ima savani vo azija?‡ kade e zastapena planinska vegetacija?‡ Za koi teritorii vo azija se karakteristi~ni pustinska-ta i polupustinskata veget-acija?‡ koi teritorii vo azija se pod stepi?‡ kade se najzastapeni listo-padnite {umi?‡ kade se prostiraat arealite na zimzeleni {umi vo azija, poznati pod imeto tajga?

Xungla

113


karakteristi~ni za Indiskiot potkontinent i za central-nite teritorii na Indokineskiot poluostrov.

Planinska vegetacija e zastapena vo centralnite planinski teritorii i visoramnini na azija. se karakterizira glavno so visokoplaninska trevna vegetacija.

Pustinska i polupustinska vegetacija e zastapena vo pogolem del od Centralna i Jugozapadna azija kade {to se prostiraat pove}e kameniti i peso~ni pustini.

Stepska trevna vegetacija e zastapena na teritorijata na Mala azija i Mesopotamija, kako i vo centralnite delovi na azija vo pojasot me|u pustinskite i polupustinskite oblasti od jug i zimzelenite {umi (tajgi) od sever i listo-padnite {umi od istok.

Listopadna drvenesta vegetacija e karakteristi~na za Isto~na azija, poto~no za Isto~na kina, za koreja, za Japonija i za pomali delovi od rusija. Mediteranska veg-etacija e prisutna vo primorskite oblasti na Mala azija, kako poluostrov vo sredozemnoto More.

Zimzeleni {umi se karakteristi~ni za severna azija, poto~no za sibir. opfa}aat najprostrana teritorija vo azija. pretstavuvaat gusti zimzeleni {umi poznati pod imeto tajga.

Tundra e klimatsko-vegetaciska oblast karakteristi~na za najsevernite primorski teritorii na azija, koja se pro-stira me|u pojasot na tajgata i arkti~kiot okean. Vo tun-drata prete`no egzistiraat li{ai, movovi i retki trevni rastitelni vidovi.

XUNGLA ‡ gusta tropska {uma na Indiskiot poluostrov, vo Indokina i na Malajskiot arhipelag. Vo xunglite ra-stat drva visoki 20-30 m. prevladuvaat tikovo, sandalovo, lebno drvo, razni vidovi palmi i druga bujna vegetacija, rasporedena po katovi.

Re^nIK na PoIMI zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na azija obidi se razli~no da gi oboi{ oblas-tite so razli~ni klimatsko -vegetaciski tipovi! posluì se so opisi od tekstot i so drugi karti.

‡ Vo azija se izdvojuvaat pove}e klimatsko-vegetaciski tipovi i oblasti: tropski {umi, savani, planinska vegetacija, pustinska i polu-pustinska vegetacija, stepska trevna vegetacija, listopadni {umi, zimzeleni {umi (tajgi) i tundra.

Tundra

Stepa

Pustina

114

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

rekITe I NIVNoTo ZNaêWe

Hidrografskata mreà na azija ja so~inuvaat golem broj reki. Tie te~at zra~esto kon site okolni moriwa. Me|utoa, za azija e karakteristi~no toa {to skoro edna tretina od teritorijata na kontinentot (od kaspiskoto ezero do Cen-tralna kina) e zatvoreno, neiste~no podra~je, kade {to vo-data se vleva vo ezera ili se gubi niz pustinskite oblasti. ovoj vnatre{en sliv, iako golem po povr{ina, ima samo nekolku pova`ni reki, i toa: amu Darja i sir-Darja koi se vlevaat vo aralskoto ezero i rekata Tarim koja se gubi vo pustinata Takla Makan. pogolem del od podra~jeto (so isklu~ok na slivot na rekata Volga vo evropskiot del koja se vleva vo kaspiskoto ezero) e siroma{no so voda, so mali koli~estva vrneì, poradi {to se prisutni pove}e pustini.

rekite koi spa|aat na okeanskite slivovi imaat svoi karakteristiki povrzani so reljefnite i so klimatskite odliki.

Rekite koi se vlevaat vo Arkti~kiot Okean te~at niz prostrani nizini, bavni se i polnovodni, vo letniot period se plovni, a preku zimata zamrznuvaat vo posevernite oblas-ti. Najgolemi i najpoznati reki se: ob so pritokata Irti{, enisej so pritokata Dolna Tunguska, lena, Indigirka i kolima. se odlikuvaat so golemi slivni teritorii. slivot na severniot leden okean prostorno e najgolem vo azija.

Rekite koi spa|aat vo slivot na Tihiiot Okean, isto taka,

HIDROGRAFIJATA VO AZIJA

RazgovoR‡ Znae{ li nekoja reka vo azija?‡ Za {to se koristat rekite?

PRa[awa‡ kako te~at rekite kon okol-nite moriwa vo azija?‡ [to se toa zatvoreni neiste~ni podra~ja?‡ koi reki se najpoznati od slivot na zatvorenoto podra~je?‡ koi reki se vlevaat vo arkti~kiot okean?‡ koi reki se vlevaat vo Tihiot okean?‡ koi reki se vlevaat vo In-diskiot okean?‡ kakvi se rekite vo Jugoza-padna azija?‡ Za {to se koristat rekite vo centralnoaziskite pustin-ski i polupustinski predeli?‡ Nabroj gi drugite nameni na rekite vo azija!

Gan{kata Nizina

115


se bogati so voda, plovni na golemi sprotivodni rastojanija, ne zamrznuvaat, no doa|aj}i od poizraziti planinski podra~ja i poradi monsunskite do`dovi vo dolnite tekovi ~esto se izlevaat i go poplavuvaat zemji{teto. Najpoznati se rekite: amur, Huang He, âng Xijang / Jangce kjang, sink-jang i drugi.

Rekite od Ju`na Azija glavno se vlevaat vo Indiskiot okean i vo sredozemnite moriwa vo Indonezija. poznati se rekite: Mekong, salvin, Iravadi, bramaputra, Gang, Ind i drugi. spu{taj}i se od zagle~erenite Himalai i poradi golemite monsunski do`dovi se mo{ne polnovodni, osobeno vo letniot period od godinata. sprotivno na niv, rekite vo Jugozapadna Azija se mali i so nezna~itelni koli~etva voda. Najva`ni se Tigar i eufrat koi pred utokata vo per-siskiot Zaliv ja formiraat rekata [at el arab. Tie te~at niz Mesopotamskata Nizina i se najpristapni dolini vo sredi{nite delovi na Jugozapadna azija.

pomal del od re~niot sistem na azija se vleva vo sredozemnoto More. Glavno stanuva zbor za rekite na poluostro-vot Mala azija.

rekite vo azija se mo{ne zna~ajni kako osnovni izvori na voda za opstanok vo pustinskite i vo polupustinskite oblasti, za plovidba vo zemjite so sè u{te nedovolno razvien soobra}aj, za navodnuvawe na zemjodelskite povr{ini od koi treba da se prehrani mnogubrojnoto naselenie vo Isto~na i vo Ju`na azija, kako i za proizvodstvo na elektri~na en-ergija.

prostranite slivni teritorii so koi raspolagaat oddelni reki ovozmoùvaat golema polnovodnost so ~esti vi-soki vodostoi, taka {to vo nivnite dolni tekovi tie ~esto se izlevaat. poradi topeweto na santi mraz vo letniot peri-od, kaj rekite od slivot na arkti~kiot okean, se formiraat takanare~eni mrazni brani i vo golemite ramnici nastanu-va poplavuvawe na zemji{teto na golemi povr{ini.

VADA ‡ suva re~na dolina vo pustinskite oblasti niz koja samo povremeno, po silni do`dovi, protekuva voda. Vodnite tekovi se voobi~aeno so karakter na poroi.NAVODNUVAWE ‡ proces na donesuvawe voda i pole- vawe na zemji{teto za odrùvawe i odgleduvawe razni rastitelni kulturi. HIDROENERGIJA ‡ energija {to se dobiva so iskoris-tuvawe na silata na vodata. Najva`no e iskoristuvaweto na rekite, pri {to se va`ni padot, protekot i reìmot na rekite. osven rekite, za hidroelektri~na energija se koristat i morskite prilivi i odlivi.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ spored slivovite, na karta na azija, identifikuvaj gi rekite za da vidi{ od kade izviraat, kako te~at i kade se vlevaat.

‡ rekite vo azija glavno izvi-raat od planinskite predeli vo centralniot del na azija.‡ rekite vo azija te~at zra~esto kon okolnite mori-wa i okeani.‡ Vo azija ima golema terito-rija koja pretstavuva poseben zatvoren sliv. Tamu glaven so-bira~ na vodite e kaspiskoto ezero.‡ Najpoznati reki od slivot na arkti~kiot okean se: ob so Irti{, enisej, lena, Indi-girka i kolima.‡ Najpoznati reki od tihookeanskiot sliv se amur, Huang He i âng Xijang.‡ Najpoznati reki vo Ju`na i vo Jugoisto~na azija se Ind, Gang, bramaputra, Mekong, Iravadi i drugi, a vo Jugoza-padna azija se Tigar i eufrat.

Hidroelektri~na centrala

116

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

eZera so sVeTsko ZNaêWe

Na golemata teritorija na azija se nao|aat pogolem broj ezera, razli~ni spored dimenziite i spored nastanokot. Najzastapeni se vo centralnite delovi na kontinentot i se glavni baseni {to gi sobiraat vodite od vnatre{niot (neiste~en) sliv vo Azija. Golem del od ezerata se soleni, taka {to nekoi od niv poradi goleminata i solenata voda se poistovetuvaat so moriwa. Takvi se, na primer, kaspisko-to ezero (koe poradi goleminata ~esto se narekuva more) i Mrtvoto More. Najpoznati ezera vo azija se: kaspiskoto ezero, aralskoto ezero, bajkalskoto ezero, balha{koto ezero, ezerata Tuz, Van, Urmija, Derja~, Nemek i golem broj glacijalni ezera na Himalaite i na visoramninata Tibet.

Kaspiskoto Ezero e najgolemoto ezero vo svetot. leì na 28 m pod morskoto nivo i kako takvo pretstavuva depresija. se nao|a na granicata me|u azija i evropa. Na bregovite na kaspiskoto ezero izleguvaat teritoriite na: rusija, ka-zahstan, Turkmenistan, Iran i azerbejxan. spa|a vo grupata tektonski ezera. se protega vo pravec sever-jug, vo dolìna od okolu 1 200 km, so {iro~ina od 300 km i ima dlabo~ina od 995 m. Zafa}a okolu 370 000 km2 povr{ina. Vo nego se vlevaat rekite Volga, Ural, kuma, Terek i drugi. Ima golemo stopan-sko i soobra}ajno zna~ewe. po nego se sproveduva transport na nafta, na drvo, na pamuk i drugo. Glavni pristani{ta se baku, astrahaw, enzeli, ra{t i drugi. preku astrahaw i

HIDROGRAFIJATA VO AZIJA

RazgovoR‡ Dali si slu{nal/a za kaspiskoto ezero?‡ [to e toa? More ili ezero?

PRa[awa‡ kakva e zastapenosta na ezerata vo azija?‡ koi se najgolemi ezera vo azija?‡ spored vkusot, kakva e vo-data vo kaspiskoto ezero, vo aralskoto ezero i vo Mrt-voto More?‡ [to znae{ za kaspiskoto ezero i so {to se odlikuva toa?‡ koi reki se vlevaat vo kaspiskoto ezero?‡ opi{i go bajkalskoto ezero!‡ [to e karakteristi~no za aralskoto ezero?‡ {to e Mrtvoto More more ‡ ezero ili more? raskaì ne{to za Mrtvoto More!

Satelitska snimka na Mrtvoto More

117


Volga so kanalite plovno se povrzuva so sredozemnoto i so balti~koto More.

Bajkalskoto Ezero e najdlabokoto ezero vo svetot (1 620 m) i pretstavuva kriptodepresija. se nao|a vo rusija, vo ju`nite delovi na sibir. Ima izdolèna forma so 626 km dolìna i 79 km najgolema {iro~ina. Ima povr{ina od okolu 31 500 km2. leì vo tektonski rov. Zaobikoleno e so planini visoki do 2 000 m. Ima pove}e od 300 pritoki, a od nego istekuva samo angara. pretstavuva golem rezervoar na ~ista, slatka voda. poseduva specifi~en ìv svet so okolu 1 800 rastitelni i ìvotinski vidovi, od koi tri ~etvrtini se endemi~ni (ìveat samo vo ova ezero).

Aralskoto Ezero se nao|a vo kazahstan i Uzbekistan, vo Turanskata Nizina. leì na 53 m nadmorska viso~ina. Ima povr{ina od 66 500 km2, a dlabo~ina od 68 m. Vo nego se vlevaat rekite amu Darja i sir-Darja. spa|a vo tektonski ezera. Vo leto temperaturite na vodata dostignuvaat do 30os, a vo zima se javuvaat santi mraz. aralskoto ezero se koristi za plovidba i za ribolov; glavni pristani{ta se Munjak i aralsk. Negovata povr{ina postojano se namaluva poradi nedovolen priliv na voda, poradi isparuvawe i koristewe za navodnuvawe.

Mrtvoto More e reliktno ezero, a se nao|a na granicata me|u Izrael i Jordan. Voda dobiva od rekata Jordan, a ja gubi so isparuvawe. Nivoto mu e 392 m pod nivoto na sredozem-noto More i pretstavuva depresija. solenosta mu e 260 prom-ili i poradi toa vo nego ne postoi ìv svet. Dolgo e 76 km, a {iroko 15 km. Ima povr{ina od 984 km2. poseduva va`ni surovini za hemiskata industrija.

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na azija obidi se da gi pronajde{ pova`nite ezera i da identifikuva{ koi reki se vlevaat ili isteku-vaat od niv!

‡ azija ima golem broj ezera.Golem del od niv se nao|aat vo zatvoreniot vnatre{en sliv i se zaostanati od nekoga{noto more Tetis. pretstavuvaat depresii i imaat solena voda.‡ Najpoznati ezera vo azija se kaspiskoto ezero, aralskoto ezero, bajkalskoto ezero i ezeroto Mrtvo More.

Satelitska snimka na Kaspiskoto Ezero

Satelitska snimka na Aralskoto Ezero

Bajkalskoto Ezero

118

PRIR

ODNO

-GEO

GRAF

SKI

KARA

KTER

ISTI

KI N

A AZ

IJA

prIroDNI boGaTsTVa Na aZIskIoT koNTINeNT

Prirodnite bogatstva na teritorijata na Azija se golemi i raznovidni. Me|utoa, poradi golemite prostorni razliki i uslovi (nepristapni planinski teritorii, prostrani pus-tini, ladni klimatski priliki) sè u{te se nedovolno ispi-tani.

Najva`ni se nao|ali{tata na nafta, jaglen, zemjen gas i èlezna ruda; ima golemi {umi, hidroenergetski potenci-jal, zemjodelski povr{ini itn.

Naftata, kako te~no mineralno gorivo e me|u najva`nite prirodni bogatstva na teritorijata na azija. Najgolemite nafteni poliwa se nao|aat vo Jugozapadna azija, poto~no vo saudiska arabija, Mesopotamskata Nizina, okolu kavkaz, kaspiskoto ezero, Turanskata Nizina i ogromnata Zapad-nosibirska Nizina, Mjanmar i Indonezija.

Zemjeniot gas kako va`no prirodno bogatstvo, najmnogu e zastapen vo severnite delovi na sibir i Zapadnosi-birskata Nizina.

Jaglenot kako cvrsto mineralno gorivo najmnogu e zasta-pen vo centralnite delovi na sibir, vo isto~nite delovi na kina i vo Indija.

PRIRODNI BOGATSTVA NA AZISKIOT KONTINENT

RazgovoR‡ [to se toa prirodni bogat-stva?‡ Zo{to se va`ni prirodnite bogatstva?

PRa[awa‡ kakvi se prirodnite bogat-stva vo azija?‡ so koi prirodni bogatstva raspolaga azija?‡ Na koi teritorii vo azija e zastapena naftata?‡ kade ima najgolemi rezervi na zemjen gas?‡ kade go ima jaglenot?‡ kade se zastapeni èlezoto, kalajot i volframot?‡ Zo{to {umite se golemo prirodno bogatstvo?‡ Zo{to obrabotlivite povr{ini pretstavuvaat prirodno bogatstvo?

Prirodni bogatstva na Azija

119


od metalnite surovini se zastapeni: èlezo vo rusija i vo kina, kalaj vo Malezija i vo Indonezija, volfram vo kina i vo Mjanmar itn.

[umite vo azija pokrivaat okolu 30% od teritorijata i pretstavuvaat golemo prirodno bogatstvo, no se te{ko pri-stapni za eksploatacija. Dali nekoj znae da objasni zo{to?

posebno prirodno bogatstvo se obrabotlivite zemjodel-ski povr{ini koi zafa}aat okolu 20% od povr{inata na kontinentot. Tie se osnova na koja se odgleduvaat p~enica, oriz, ~aj, kau~uk, za~ini, konop i drugi zemjodelski kulturi. azija e najgolem proizvoditel na ovie kulturi vo svetot.

posebno prirodno bogatstvo e i hidroenergetskiot potencijal so koj raspolagaat re~nite tekovi koi se spu{taat zra~esto od visokite planini. Toj e mo{ne zna~aen bidej}i stanuva zbor za golemi, dolgi polnovodni reki na koi se izgradeni i se gradat golem broj hidrocentrali. Na rekite se izgradeni pogolem broj ve{ta~ki akumulacii so pove}ekratna namena, oosven za, pokraj proizvodstvo na elektri~na energija se koristat i za navodnuvawe na zemjodelskite povr{ini. Na toj na~in se obezbeduva hrana za mnogubrojnoto naselenie na teritorijata na Ju`na, na Jugoisto~na i na Isto~na azija.

prirodnite bogatstva na azija se nadopolnuvaat so isko-ristuvaweto na moriwata i na okeanite za obemen soobra}aj i za transport na stoki i kako bogati ribolovni podra~ja.

ZEMJEN GAS ‡ gasovito gorivo koe se nao|a vo vnatre{nosta na Zemjata. se koristi kako efikasno go-rivo za razni potrebi na ~ovekot.MORE ‡ pomal ili pogolem krajbreèn del na okeanite. Moriwata od okeanite naj~esto se odvoeni so poluostro-vi, ostrovi, podvodni vozvi{enija, a se spojuvaat preku po{iroki ili potesni protoci. NASELENOST ‡ relativno pomal ili pogolem broj ìteli na konkreten prostor. Naselenosta naj~esto se izrazuva preku gustinata na naselenost.NAFTA ‡ te~no mineralno gorivo. se nao|a vo sediment-ni karpi. Golemo zna~ewe ima po pronao|aweto na mo-torot so vnatre{no sogoruvawe. se koristi za proizvod-stvo na benzin, gazija, motorni masla, parfemi i drugo.OKEAN ‡ najgolema vodna povr{ina na Zemjata. posto-jat ~etiri okeani: Tihi, atlantski, Indiski i arkti~ki okean. RELIKT ‡ ostatok od ne{to (rastenija, ̀ ivotni i drugo) od prastari vremiwa, a sè u{te se nao|a vo mal broj na nekoi ograni~eni prostori.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ spored tekstot od u~ebnikot, obidi se da gi pronajde{ lokaciite na razmestenost na prirodnite bogatstva vo azija za da sozdade{ svoja slika za ovie bogatstva!

‡ azija e bogata so raznovidni prirodni bogatstva, kako {to se: nafta, zemjen gas, jaglen, èlezo, kalaj, volfram, {umi, obrabotlivi povr{ini, hidroenergetski potencijal, golemi ribolovni podra~ja.

Nafteno pole

Iskop za jaglen

Naftena platforma

120

PRa[awa‡ kade ima savani vo azija?‡ kade e zastapena planinska vegetacija?‡ Za koi teritorii vo azija e karakteristi~na pustinska i polupustinska vegetacija?‡ koi teritorii vo azija se pod stepi?‡ kade se najzastapeni listopadnite {umi?‡ kade se prostiraat arealite na zimzeleni {umi vo azija, poznati pod imeto tajga?‡ koja teritorija vo azija se odlikuva kako tundra? ‡ kako te~at rekite kon okolnite moriwa vo azija?‡ [to se toa zatvoreni neiste~ni podra~ja?‡ koi reki se najpoznati od slivot na zat-vorenoto podra~je?‡ koi reki se vlevaat vo arkti~kiot okean?‡ koi reki se vlevaat vo Tihiot okean?‡ koi reki se vlevaat vo Indiskiot okean?‡ kakvi se rekite vo Jugozapadna azija?‡ Za {to se koristat rekite vo centralno-aziskite pustinski i polupustinski predeli?‡ Nabroj gi drugite nameni na rekite vo azija!‡ kakvi problemi predizvikuvaat rekite vo nekoi delovi na azija? ‡ kakva e zastapenosta na ezerata vo azija?‡ koi se najgolemi ezera vo azija?‡ spored vkusot, kakva e vodata vo kaspisko-to ezero, vo aralskoto ezero i vo Mrtvoto More?‡ [to znae{ za kaspiskoto ezero i so {to se odlikuva toa?‡ koi reki se vlevaat vo kaspiskoto ezero?‡ opi{i go bajkalskoto ezero!‡ [to e karakteristi~no za aralskoto ezero?‡ [to e Mrtvoto More ‡ ezero ili more? raskaì ne{to za Mrtvoto More!‡ kakvi drugi ezera postojat vo azija? ‡ so koi prirodni bogatstva raspolaga azija?‡ Na koi teritorii vo azija e zastapena naftata?‡ kade ima najgolemi rezervi na zemjen gas?‡ kade go ima jaglenot?‡ kade se zastapeni èlezoto, kalajot i vol-framot?‡ Zo{to {umite se golemo prirodno bogat-stvo?‡ Zo{to obrabotlivite povr{ini pretstavu-vaat prirodno bogatstvo?‡ kakov e hidroenergetskiot potencijal vo azija?‡ Za {to se koristat moriwata?

‡ kolkava povr{ina zafa}a azija?‡ opi{i ja granicata na aziskiot kontinent!‡ kade se spojuvaat afrika, azija i evropa?‡ pod koe zaedni~ko ime se poznati azija, af-rika i evropa?‡ Na koe mesto se pribliùvaat azija i severna amerika?‡ kako komunicira azija komunicira so at-lantskiot okean?‡ so koi teritorii azija se pribliùva kon avstralija?‡ Zo{to azija ima dolga bregova linija?‡ Nabroj nekoi od poluostrovite i od os-trovskite teritorii na azija!‡ Na karta najdi gi rabnite moriwa i zalivi od ju`nata strana na azija!‡ Najdi gi na karta moriwata i zalivite {to se nao|aat na isto~nata strana na aziskiot konti-nent!‡ koi se najkarakteristi~ni pomorski protoci i premini? posluì se so karta na azija!‡ koi od okeanite i moriwata se nepogodni za plovidba?‡ kakvi reljefni celini postojat vo azija?‡ Nabroj gi najpoznatite nizini vo azija!‡ Nabroj gi golemite planinski masivi vo azija!‡ koj e najvisokiot vrv na Zemjata i kade se nao|a?‡ Nabroj gi pogolemite visoramnini vo azija!‡ koi pustini se nao|aat vo azija?‡ [to se nao|a na golemite viso~ini i kakov tip reljef e prisuten?‡ [to e toa ’ognen pojas‘?‡ kako se deli azija spored prirodnite celini?‡ Navedi gi klimatskite pojasi {to se javuvaat vo azija!‡ kakvi klimatski tipovi se sre}avaat vo cen-tralnite delovi na azija?‡ koi periodi~ni vetrovi se poznati vo Ju`na i vo Isto~na azija?‡ opi{i gi odlikite na zimskite i na letnite monsunski vetrovi!‡ kade duvaat tajfunite?‡ [to e cunami?‡ kade vladee pustinska klima?‡ koi faktori vlijaat vrz formiraweto na klimatsko-vegetaciskite oblasti?‡ kakvi klimatsko-vegetaciski tipovi se izdvo-juvaat vo azija?‡ kade se sre}avaat tropski {umi/xungli?

SOCIOGEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

NASELENIETO NA AZIJA

‡ Verska I JaZI^Na prIpaDNosT

‡ kUlTUra I obIâI

REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

122

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

AZIJ

A


Verska I JaZI^Na prIpaDNosT

Azija e najnaseleniot kontinent na Zemjata. Na nego ìvee pove}e od polovina od svetskoto naselenie, me|utoa poradi prirodnite uslovi (klima, nadmorski viso~ini, plodnost na zemji{teto i sl.) naselenieto e mo{ne neram-nomerno rasporedeno. ogromni prostranstva na tundrite i tajgite na sever, pustinite vo Centralna i vo Jugozapadna azija i visokite planini i visoramnini se skoro nenasele-ni. sprotivno na toa, vo nizinskite predeli i vo pore~nite delovi na kina, Indija, Indokineskiot poluostrov i os-trovite na Japonija, filipini i Indonezija ìvee okolu 90% od naselenieto na Azija. Vo ovie regioni se izgradeni golem broj milionski gradovi. Najpoznati se: bejxing (pe-king), [anghaj, Tjanxin, Vuhan, êngdu i drugi vo kina; To-

RazgovoR

zaDaâ

‡ kolkav e brojot na naseleni-eto vo azija?‡ Za koi religii si slu{nal/a, osven za hristijanstvoto i za islamot?

‡ Na karta na azija pronajdi gi nizinite i vo kontekst so klimatskite uslovi utvrdi vo koi delovi naselenieto e najzastapeno i najgusto!

123

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

kio, Jokohama, osaka, kobe i drugi vo Japonija; seul vo Ju`na koreja; bangkok vo Tajland; Xakarta vo Indonezija;Manila na filipini; Daka vo banglade{; Wu Delhi, Mumbaj, kol-kata i drugi vo Indija; kara~i, lahore i drugi vo pakistan itn.

ReligijaNaselenieto na azija spa|a vo indoevropskata grupa nar-

odi, karakteristi~na za Severna, za Jugozapadna i za Ju`na Azija i na malajskata grupa narodi ‡ pripadnici na ̀ oltata rasa, karakteristi~ni za Isto~na i za Jugoisto~na azija.

Mnogubrojnoto azisko naselenie, iako ìvee na gole-mi rastojanija, spored verskata pripadnost e rasporedeno vo nekolku religiozni grupi. severnite delovi na azija, vklu~uvaj}i gi teritoriite na rusija i kazahstan, ispovedaat hristijanska religija so pravoslavna veroispoved. Vo Jugo-zapadna azija, vklu~uvaj}i gi i dràvite od Centralna azi-ja zaedno so avganistan i pakistan, naselenieto e so islam-ska veroispovest. ovaa religija ja ispoveda i naselenieto vo banglade{, vo Indonezija i delumno vo Malezija.

Vo Ju`na azija, poto~no na Indiskiot potkontinent e zastapen hinduizmot, koj go ispovedaat okolu 280 narodi.

Vo pove}eto zemji od Jugoisto~na azija, vo kina i vo ko-reja prevladuvaat konfu~ijanizmot i budizmot, dodeka vo Japonija 70% od naselenieto istovremeno pripa|a na {in-toizmot i na budizmot.

Jaziciogromniot broj lu|e vo azija se pretstavnici na golem

broj narodi. Tipi~ni primeri se: Indija so okolu 280 narodi, kina so nad 50, rusija so okolu 30 itn. Golem del od narodite na azija imaat svoi posebni jazici; me|utoa, spored brojot na naselenieto {to gi zboruva, najzastapeni: se kineskiot jazik (go zboruvaat i pi{uvaat okolu 1,3 milijardi lu|e), hindi vo Indija, japonskiot, bengalskiot, arapskiot, malajskiot (In-donezija), vietnamskiot, turskiot. Golema grupacija opfa}a naselenieto vo Ju`na azija, poto~no na Indiskiot pot-kontinent, kade {to se zboruva na hindi jazikot. od drugite jazici vo azija pogolemi grupacii na naselenie zboruvaat: japonski vo Japonija, korejski vo severna i vo Ju`na koreja i turski vo Turcija.

zaPoMnI‡ Vo azija ìvee pove}e od polovina od svetskoto nasele-nie.‡ Naselenieto vo azija e mo{ne neramnomerno rasporedeno, okolu 90% ìvee vo nizinite na Ju`na, Jugoisto~na i Isto~na azija. Vo azija se oformeni golem broj milionski gradovi. Na-jpoznati se Tokio, [anghaj, bejxing (peking), Wu Delhi itn.‡ spored verskata pripadnost, najgolem del od naselenieto pripa|a na konfucijanizmot (kina), hinduizmot (Indija), budizmot (Jugoisto~na azija) i islamot (Jugozapadna azija i Indonezija).‡ Najzastapeni jazici se: kineskiot, hindi, bengal-skiot, malajskiot, japonskiot, arapskiot,korejskiot, tur-skiot.

PRa[awa‡ kolkav procent od svetsko-to naselenie ìvee vo azija?‡ kako e rasporedeno nasele-nieto vo azija?‡ kade prete`no ìvee naselenieto vo azija i vo kol-kav procent?‡ Nabroj nekoi od milion-skite gradovi vo azija!‡ Na koi grupi narodi mu pripa|a naselenieto vo azija?‡ koi religii prevladuvaat vo azija?‡ Za koj del od azija e karakteristi~en hinduizmot?‡ kade se ispoveda konfu~ijanizmot, a kade budizmot?‡ kade se rasprostraneti is-lamot i hristijanstvoto?‡ koi jazici se najzastapeni spored brojot na govoriteli?

Verski hramovi

124

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

AZIJ

A


kUlTUra I obIâI

Golemata teritorijalna raznovidnost na azija i mnogubrojnoto naselenie razmesteno niz razni prirodno karakteristi~ni teritorii uslovile da se razvijat golem broj kulturi i obi~ai.

od drevnite periodi se poznati pove}e kulturi i civi-lizacii. Takvi se: asirskata, mesopotamskata, persiskata, indiskata, kineskata, japonskata, mongolskata i drugi.

Denes kulturite na narodite vo Azija se razli~ni. Golem del od niv se potpiraat na tradiciite od minatoto, na na~inot na ìveewe i na religioznite zakonitosti.

Materijalnata kultura i dostignuvawata vo zemjite

RazgovoR‡ [to podrazbira{ pod kul-tura i obi~ai?

125


na azija najsoodvetno se gleda preku civilizaciskite ot-kritija (pronao|aweto na hartijata, pe~atarskata tehnika, sozdavaweto na barutot, svilata i porcelanot i dr.). Vo kina, a potoa vo Indija, se udreni temelite na matema-tikata i na mehanikata, mereweto na povr{inata i vremeto, prou~uvaweto na prirodata na ìvotot na rastenijata i na ìvotnite, dostignuvawata vo arhitekturata itn. op{to se poznati svetskite kulturno-istoriski gradbi, kako, kineskiot yid vo kina, mavzolejot Tax Mahal vo Indija, hinduisti~kiot hram angkor Vat vo kamboxa i dr. Me|utoa, poznati se i sovremeni arhitektonski gradbi skoro vo site gradovi na azija, osobeno vo Japonija, Hong kong, singapur, Malezija itn.

Duhovnata kultura se sogleduva vo mnogubrojnite dostignuvawa vo naukata, vo kulturata i vo obi~aite. Tradi-cionalnite oblici na kulturno izrazuvawe se gledaat preku verskite obi~ai, kako, na primer, celosno pokrivawe na liceto kaj ènite vo muslimanskiot svet, nejadewe svinsko meso, masovnite poseti i molitvi vo svetite mesta, osobeno ceremoniite vo svetite gradovi. Takvi se: erusalim ‡ i za muslimanite i za hristijanite, svetite mesta Meka i Medi-na vo saudiska arabija i dr. [ahovskata igra e pronajdena vo Indija.

Narodite na azija se odlikuvaat so karakteristi~ni umetni~ki vrednosti, kako {to se tancuvaweto (osobe-no interesno vo Tajland), muzikata i dr. od Isto~na i od Jugoisto~na azija poteknuvaat karakteristi~nite bore~ki sportovi, samurajski obi~ai, sumo-borbi itn.

Vo centralnite delovi na azija, vo stepskite predeli e karakteristi~en nomadskiot i polunomadski ìvot, so mnogubrojni elementi svojstveni samo za ova naselenie.

Vo Indija e poznat kastinskiot na~in na ìveewe, kade {to naselenieto e podeleno vo razli~ni kasti {to voobi~aeno ne se me{aat edni so drugi.

zaPoMnI‡ poradi golemiot broj razli~ni narodi koi ìveat vo razli~ni uslovi, azija se odlikuva so golem broj kul-turi i obi~ai.‡ od drevnite vremiwa vo azija bile razvieni asir-skata, mesopotamskata, per-siskata, indiskata, kineskata i mongolskata kultura i civilizacija.‡ Vo azija, poto~no vo kina, se pronajdeni hartijata, pe~atarskata tehnika, baru-tot, svilata, porcelanot i sl., a vo Indija dostignuvawata vo matematikata i vo mehan-ikata.‡ Vo azija ima golem broj poznati arhitektonski gradbi, kako {to e, na primer, ki-neskiot yid.‡ Vo azija se razvieni poseb-ni kulturno-umetni~ki i sportski vrednosti, svojstve-ni za soodveten narod. [ahot poteknuva od Indija.

PRa[awa‡ Zo{to azija ima golem broj razli~ni kulturi i obi~ai?‡ koi kulturi i civili-zacii vo azija se poznati od drevnite vremiwa?‡ koi se najpoznati civiliza-ciski otkritija vo kina?‡ so {to se istaknuvaat indiskata kultura i civili-zacija?‡ koi arhitektonski gradbi se civilizaciski dostignu-vawa vo azija?‡ kakvi obi~ai se sre}avaat kaj nekoi od narodite vo azija?‡ so koi umetni~ki i sports-ki vrednosti se odlikuvaat zemjite od azija, osobeno od Isto~na azija?‡ kakov e kastinskiot na~in na ìveewe?

126

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

AZIJ

A

REGIONALEN PREGLED NA AZIJA

reGIoNalNa poDelba

Goleminata na teritorijata, prirodno-geografskite prostorni celini (nizini, planini, slivni teritorii), so-ciogeografskite i ekonomsko-geografskite odliki se glav-ni faktori za regionalnata podelba na azija. spored toa, kako posebni regionalni celini se izdvojuvaat:

‡ severna azija‡ Isto~na azija‡ Jugoisto~na azija‡ Ju`na azija‡ sredna azija‡ Jugozapadna azija

Severna Azijaseverna azija glavno gi opfa}a teritoriite {to spa|aat

vo slivot na arkti~kiot okean, od planinata Ural do Tihiot okean. ovaa teritorija vo celost se nao|a vo rusija.

Isto~na AzijaVo Isto~na azija, glavno, se vbrojuvaat teritoriite {to

spa|aat vo tihookeanskoto slivno podra~je, odnosno pros-torot koj e ograni~en so visokite planini Himalai, pamir, altaj, Jablanovskite planini i rekata amur. Vo Isto~na azija se nao|aat teritoriite na Nr kina (Hong kong, Makao), Mongolija, Narodna Demokratska republika koreja (severna), republika koreja (Ju`na), Japonija i Tajvan.


km2


kinabejxing (peking)

9 806 400 1 331 115 200

Tajvan Tajpej 35 870 23 027 672

Mongolija Ulan bator 1 564 200 2 671 000

NDr koreja pjongjang 122 760 23 906 000

r. koreja seul 99 270 48 333 000

Japonija Tokio 377 800 127 580 000

PRa[awa‡ koi se glavnite faktori za regionalnata podelba na azija?‡ Na kolku regioni naj~esto se deli azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo severna azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Isto~na azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Jugoisto~na azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Ju`na azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo sredna azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Jugozapadna azija?

RazgovoR‡ bidej}i azija e mnogu gole-ma, kako moè da se podeli na regioni i dràvi? ‡ Moè{ li da izvr{i{ takva podelba?


127


Jugoisto~na AzijaJugoisto~na azija ja so~inuvaat teritoriite na Indoki-

neskiot poluostrov i golem broj ostrovi, od koi najgolemi se: kalimantan/borneo, Java, sumatra, sulavesi, Mindanao i drugi. ovde se nao|aat dràvite: Mjanmar, Tajland, Demokrats-ka Narodna republika laos, kamboxa, socijalisti~ka re-publika Vietnam, federacija Malezija, singapur, brunej, Indonezija, Demokratska republika Timor i filipini.


km2


Mjanmar Jangon 676 600 50 020 000

Tajland bangkok 513 100 63 389 730

laos Vientijan 236 800 6 320 000

kamboxa pnom pen 181 040 13 388 910

Vietnam Hanoj 332 400 88 069 000

Malezija kuala lumpur 329 760 28 200 000

singapur singapur 185 4 839 400

brunejbandar seri begavan

5 765 400 000

Indonezija Xakarta 1 904 500 230 330 000

Isto~en Timor Dili 14 600 1 134 000

filipini Manila 300 400 92 226 600

Ju`na AzijaJu`na azija gi opfa}a teritoriite na Indiskiot polu-ostrov, koj na sever e ograni~en so planinskiot venec Hi-malai, na zapad so avganistanskite planini, a na istok so planinata în. Vo Ju`na azija se nao|aat dràvite Islam-ska republika pakistan, Indija, Nepal, butan, Narodna re-publika banglade{, Demokratska socijalisti~ka republika [ri lanka i Maldivi.

‡ obidi se da gi nau~i{ dràvite spored nivnata geografska lokacija, a glavnite gradovi zaradi zgole-muvawe na tvoeto obrazovanie i kultura.

zaPoMnI


128

SOCI

O-GE

OGRA

FSKI

KAR

AKTE

RIST

IKI

I RE

GION

ALNA

POD

ELBA

NA

AZIJ

A

REGIONALNA PODELBA NA AZIJA


km2


kazahstan astana 2 717 300 15 571 506

Turkmenistan a{gabat 488 100 5 110 000

Uzbekistan Ta{kent 447 400 27 488 000

kirgistan bi{kek 198 500 5 482 000

Taxikistan Du{anbe 143 100 6 952 000

avganistan kabul 662 200 28 150 000

Jugozapadna Azija

Jugozapadna azija se narekuva teritorijata od azija {to izleguva na sredozemnoto, na Crvenoto i na arabiskoto More. Na ovaa teritorija se nao|aat dràvite: Turcija, Gruzija, ermenija, azerbejxan, kipar, liban, sirija, Izrael, Jordan, Irak, Iran, saudiska arabija, kuvajt, bahrein, katar, obedinetite arapski emirati (oae), oman i Jemen.

Sredna Azija

sredna azija glavno se poistovetuva so teritorijata na neiste~noto podra~je na kaspiskoto, na aralskoto i na drugite ezera so pustinskite teritorii i Tibetskata Visoramnina. Me|utoa, poradi dràvnite granici vo sredna azija se vbrojuvaat dràvite: republika kazahstan, re-publika Turkmenistan, republika Uzbekistan, republika kirgistan, republika Taxikistan i avganistan.


km2


pakistan Islamabad 796 100 166 649 000

Indija Wu Delhi 3 287 600 1 165 040 000

Nepal katmandu 147 200 29 331 000

butan Timfu 46 700 697 000

banglade{ Daka 147 600 162 221 000

[ri lanka kolombo 65 610 20 238 000

Maldivi Male 298 309 000



129


EMIRAT ‡ monarhija na ~ie ~elo se nao|a emir, koj ima celosna vlast i upravuva so dràvata.POTKONTINENT ‡ pogolema teritorija na periferijata na nekoj kontinent, kako, na prim-er, Indiskiot poluostrov koj ~esto se imenuva kako Indiski potkontinent.SULTANAT ‡ monarhija na ~ie ~elo se nao|a sultan, koj ima celosna vlast i upravuva so dràvata.FEDERACIJA ‡ oblik na ureduvawe na dràva sostavena od pove}e teritorijalni edinici. Tie moàt da bidat so status na dràvi, republiki, pokraini, oblasti, kantoni i sli~no. fede- ralnite edinici imaat posebni prava so posebno vnatre{no dràvno ureduvawe. federacijata moè da obedinuva istoriski, geografski, administrativni ili narodnosni celini.

Zname Dràva Glaven grad povr{ina km2 Naselenie(ooN, 2009)

Turcija ankara 780 600 71 517 100

Gruzija Tbilisi 69 700 4 382 100

ermenija erevan 29 800 3 230 100

azerbejxan baku 86 600 8 629 900

kipar Nikozija 9 251 801 600

liban bejrut 10 452 4 224 000

sirija Damask 185 180 21 906 000

Izrael erusalim 21 000 7 411 500

Jordan aman 89 340 6 316 000

Irak bagdad 438 300 30 747 000

Iran Teheran 1 648 000 70 517 100

saudiska arabija rijad 2 149 700 25 721 000

kuvajt kuvajt 17 820 2 985 000

bahrein Manama 7 109 791 000

katar Doha 11 430 1 409 000

oae abu Dabi 82 900 4 579 000

oman Maskat 212 460 2 845 000

Jemen sana 536 870 23 580 000

Re^nIK na PoIMI

‡ Vrz osnova na tabelite so dràvi vo lekcijata, presmetaj so kolkava povr{ina raspo-laga sekoja regionalna celina i so kolku naselenie, a potoa vkupniot broj na naselenieto podeli go so vkupnata povr{ina na regionot i spored dobienite gustini na naselenost utvrdi kakva e razmestenosta na naselenieto! podatoci za rusija ima vo delot za evropa.

zaDaâ


130

PRa[awa

‡ kolkav procent od svetskoto naselenie ìvee vo azija?‡ kako e rasporedeno naselenieto vo azija?‡ kade prete`no ìvee naselenieto vo azija i vo kolkav procent?‡ Nabroj nekoi od milionskite gradovi vo azija!‡ Na koi grupi narodi pripa|a naselenieto vo azija?‡ koi religii prevladuvaat vo azija?‡ Za koj del od azija e karakteristi~en hindu-izmot?‡ kade se ispoveda konfucijanizmot, a kade budizmot?‡ kade se rasprostraneti islamot i hristijan-stvoto?‡ koi jazici se najzastapeni spored brojot na govoriteli?‡ Zo{to azija ima golem broj razli~ni kul-turi i obi~ai?‡ koi kulturi i civilizacii vo azija se

poznati od drevnite vremiwa?‡ koi se najpoznatite civilizaciski otkriti-ja vo kina?‡ so {to se istaknuvaat indiskata kultura i civilizacija?‡ koi arhitektonski gradbi se civilizaciski dostignuvawa vo azija?‡ kakvi obi~ai se sre}avaat kaj nekoi od narodite vo azija?‡ so koi umetni~ki i sportski vrednosti se odlikuvaat zemjite od azija, osobeno od Isto~na azija?‡ kakov e kastinskiot na~in na ìveewe?‡ koi se glavnite faktori za regionalnata podelba na azija?‡ Na kolku regioni naj~esto se deli azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo severna azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Isto~na azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Jugoisto~na azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Ju`na azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo sredna azija?‡ koi dràvi pripa|aat vo Jugozapadna azija?

REGIONALEN PREGLED NA AZIJA

ISTO^NA AZIJA

‡ prIroDNI kaTasTrofI‡ NaseleNIeTo Na IsTo^Na aZIJa (Verska prIpaDNosT, JaZIk, kUlTUra, obIâI)‡ UloGaTa Na seMeJsTVoTo, kUlTUraTa I TraDICIJaTa‡ sTopaNsTVoTo Na IsTo^Na aZIJa

JUGOISTO^NA I JU@NA AZIJA

‡ HIMalaI ‡ karakTerIsTIkI I ZNaêWe‡ MoNsUNITe I @IVoToT Na NaseleNIeTo‡ prIroDNITe boGaTsTVa Na INDIJa‡ NaseleNIeTo Vo INDIJa, boGaTsTVo I probleMI

SREDNA AZIJA

‡ NaseleNIeTo I sTopaNsTVoTo Na sreDNa aZIJa

JUGOZAPADNA AZIJA

‡ NafTaTa ‡ NaJGoleMo boGaTsTVo Na ZeMJITe oD JUGoZapaDNa aZIJa

132

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA

Vulkan

ISTO^NA AZIJA

prIroDNI kaTasTrofI

Golemite naru{uvawa na prirodnite i antropogenite objekti na Zemjinata povr{ina pod uriva~koto dejstvo na vulkanite, zemjotresite, morskite branovi, poplavite, poàrite, lavinite i drugo ‡ se narekuvaat prirodni katastrofi.

Isto~na azija e edna od teritoriite na Zemjata {tose odlikuva so pojavi na razli~ni prirodni nesre}i. Glavna pri~ina se tektonskite dvièwa i sudiri {to se slu~uvaat me|u evroaziskoto kopno i tihookeanskata i filipinskata litosferna plo~a. Taa, isto~no od Japonskite i filipinskite ostrovi navleguva pod evroaziskata kopnena plo~a, taka {to dolg dlabokomorski rov se protega od kam~atka do Malajskiot arhipelag.

sudirot na dvete plo~i po dolìnata na ovoj rov pre-dizvikuva mnogubrojni zemjotresi i vulkani. Tokmu zatoa, ovoj pojas se narekuva ’Ognen pojas‘. brojot na zemjotresi vo tekot na godinata e okolu 1 000, no golem del od niv se slabi i lu|eto ne gi ~uvstvuvaat. Me|utoa, ima i takvi {toprediz-vikuvaat golemi razurnuvawa i ~ove~ki `rtvi. Takvi se, na primer, zemjotresot od 1923 godina vo blizinata na Tokio, koga zaginaa pove}e od 150 000 lu|e i zemjotresot od 1995 godina vo blizinata na gradot kobe i koga zaginaa pove}e od 5 000 lu|e. Zemjotresite gi prou~uva posebna nau~na dis-ciplina nare~ena seizmologija, a se merat so instrumenti nare~eni seizmografi.

Na linijata na ’ogneniot pojas‘ se nao|aat pogolem broj ìvi vulkani. Del od niv se nao|aat na kopnoto, kako: fuxi vo Japonija, klu~evskaja sopka na kam~atka i dr., na del se slu~uvaat podvodno. Vulkanskata aktivnost vo ovoj pojas e glavna vo oblikuvaweto i sozdavaweto na golem broj ostro-vi.

Podvodnite zemjotresi i vulkani se osnovnite faktori za predizvikuvawe na razorni morski branovi, poznati pod imeto cunami. Tie na morskata povr{ina (nad mestoto na zemjotresot ili vulkanot) se nezabele`livi, no kako pove}eslojni branovi do bregovite stignuvaat kako golemi bra-novi i do 30 metri viso~ina i predizvikuvaat ogromni ma-terijalni {teti i ~ove~ki `rtvi. poradi zemjotres, takvo cunami se slu~i vo 2004 godina, koga zaginaa okolu 200 000 lu|e vo Ju`na azija.

poradi razli~nite vozdu{ni pritisoci ‡ nad aziskoto kopno od edna i nad tihookeanskite prostranstva od druga strana ‡ kon bregovite na Isto~na azija, osobeno vo letniot

RazgovoR

zaDaâ

‡ [to se vbrojuva vo prirodni katastrofi?‡ Dali nekoj od vas po~uvstvuval zemjotres?

‡ Imaj}i gi predvid razli~nite prirodni nesre}i, na karta na Isto~na azija utvrdi koi se najzagrozeni podra~ja!

PRa[awa‡ koi prirodni nesre}i pre-dizvikuvaat katastrofi vo azija?‡ kako rezultat na {to se slu~uvaat zemjotresite i vul-kanskite erupcii vo azija?‡ kade se protega takanare~eniot ’ognen pojas‘?‡ [to se toa ìvi vulkani?‡ [to predizvikuvaat podvod-nite zemjotresi i vulkani?‡ koi silni vetrovi duvaat vo Isto~na azija?‡ koi reki predizvikuvaat poplavi vo Isto~na azija?‡ Zo{to lavinite ne prediz-vikuvaat mnogu `rtvi?‡ koga nastanuva lizgawe na zemji{teto i kade se slu~uva naj~esto?

133

REGIONALN PREGLED NA AZIJA

period od godinata, duvaat mo{ne silni vetrovi nare~eni tajfuni. Tie predizvikuvaat branovi so razorna mo}. so sebe nosat obilni koli~estvo vrneì koi, stignuvaj}i nad nizinite na Isto~na azija (otprilika do teritoriite na okolu 500 m), predizvikuva: izlevawe na pogolemite reki (osobeno Huang He) i poplavuvaat ogromni teritorii. Taka se predizvikuvat golemi materijalni {teti vo zemjodelstvoto i na imotot na naselenieto.

poradi viso~inata na planinskite masivi i prisustvoto na sne`ni masi ~esto doa|a do odronuvawe na lavini; me|utoa, tie glavno ne se opasnost za lu|eto bidej}i se slu~uvaat vo nenaseleni oblasti. Na indoneziskite i na filipinskite ostrovi poradi obilni koli~estvo vrneì ~esto se slu~uva lizgawe na zemji{teto i uni{tuvawe na celi naselbi.

TAJFUN ‡ ciklonski veter so ogromna razurnuva~ka mo}. Toj e ogromen vozdu{en vrte` so pre~nik 80-300 km. Nas-tanuva vo tropskite predeli, vo razni krai{ta na svetot. se obrazuva nad moreto i obi~no se dviì kon zapad, kon kopnoto. Najkarakteristi~ni se tajfunite okolu Japon-skite ostrovi, primorjeto na kina i filipini. prisut-ni se i vo predelite na Meksikanskiot Zaliv, no tamu se narekuvaat uragani.CUNAMI ‡ japonsko ime za morskite branovi {to nas-tanuvaat pod dejstvo na zemjotresi i podmorski vulkan-ski erupcii. Naj~esti se na bregovite na Tihiot okean. Cunami e golem bran (dostignuva 20-30 m viso~ina), ima ogromna razurnuva~ka mo} i na bregovite predizvikuva golemi materijalni {teti.

Re^nIK na PoIMI

zaPoMnI‡ prirodnite katastrofi vo Isto~na azija gi predizvi-kuvaat tektonskite dvièwa poradi koi se slu~uvaat zem-jotresi i vulkani na linijata od kam~atka do Indonezi-ja.‡ aktivni ili ̀ ivi vulkani ima na kam~atka, Japonskite ostrovi, filipinite i Malajskiot arhipelag.‡ podvodnite zemjotresi i vulkani predizvikuvaat gole-mi branovi ‡ cunami, koi udiraj}i na kopnoto pravat ogromni materijalni {teti.‡ poznati silni vetrovi so katastrofalni dejstva vo Isto~na azija se tajfunite, koi duvaj}i od moreto kon ko-pnoto predizvikuvaat razorni branovi i imaat uriva~ko dejstvo.‡ Vo Isto~na azija golemite reki ~esto se izlevaat i pravat poplavi.‡ poseben problem vo Jugoisto~na azija, poradi golemite vrneì, e lizgaweto na zemji{teto.

Vulkani vo Isto~na Azija

134

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA

ISTO^NA AZIJA

NaseleNIeTo Na IsTo^Na aZIJa (Verska prIpaDNosT, JaZIk, kUlTUra, obIâI)

Teritorijata na Isto~na Azija e edna od najnaselenite vo svetot. Vo isto~nite delovi na kina, poto~no vo ki-neskata Nizina, vo Manxurija, na korejskiot poluostrov i vo Japonija ìveat pove}e od 1,6 milijardi lu|e.

Verska pripadnostspored verskata pripadnost, naselenieto vo Isto~na

azija, glavno, gi ispoveda u~ewata na konfu~ijanizmot, na budizmot i na taoizmot. Taka, na primer, na konfu~ijanizmot vo kina pripa|aat okolu 90% od naselenieto, na budistite vo kina pripa|aat okolu 5%, vo Ju`na koreja okolu 50%, vo Mongolija pove}e od 90%. Vo Japonija okolu 80% od naselenieto istovremeno se privrzanici na {intoizmot i budizmot. Na ostrovot Tajvan preovladuvaat privrzanicite i na konfu~ijanizmot i na budizmot, a okolu 20% pripa|aat na taoizmot. karakteristi~no e toa {to vo Ju`na koreja pove}e od 40% se hristijani, prete`no so protestantska i so katoli~ka veroispoved, dodeka pak vo severna koreja lu|eto oficijalno se nereligiozni, a neoficijalno ispovedaat budizam, hristijanstvo i {amanizam.

RazgovoR‡ koi se najbrojni narodi vo Isto~na azija?‡ Znae{ li da ~ita{ na ki-neski?

PRa[awa‡ kolkav e brojot naseleni-eto vo Isto~na azija?‡ koi religii se zastapeni vo Isto~na azija?‡ koi jazici se zastapeni vo Isto~na azija?‡ kakvo pismo (azbuka) ko-ristat kinezite?‡ koi narodi ìveat i so kakva kultura se odlikuvaat zemjite od Isto~na azija?‡ Zo{to se slu~uvaat op{testvenite i kulturnite promeni kaj naselenieto?

Gustina na naselenost

135


JaziciJazicite {to se zboruvaat vo Isto~na azija spa|aat vo

jazi~nite semejstva: kinesko-tibetsko, tungusko-manxursko i mongolsko. Mnogubrojnoto naselenie na golem broj narodi zboruva razli~ni jazici so mnogu dijalekti. Vo kina i vo Taj-van e zastapen kineskiot jazik so pove}e dijalekti. se koristi kinesko hieroglifsko pismo (azbuka). Vo Mongolija ofici-jalen jazik e mongolskiot so kirilica od 1945 godina, a vo najnovo vreme e vrateno staromongolskoto pismo koe datira od 13 vek. Na korejskiot poluostrov, vo dvete dràvi se zboru-va korejski i se koristi posebno korejsko pismo. Vo Japoni-ja naselenieto koristi japonski jazik i posebno japonsko pismo.

Kultura i obi~aiNarodite od Isto~na azija, koi vo osnova se grupiraat

kako Kinezi, Japonci, Korejci i Mongolci, se odlikuvaat so posebna kultura koja vo golema mera se potpira na dolgovekovnata tradicija. Toa se odnesuva i na verata, na obrazovanieto i vo sferata na umetnosta i na arhitekturata. Vakvite tradicii se potpiraat na sekojdnevniot ìvot i na rabotata na naselenieto koe sè u{te vo golem broj ìvee vo selska sredina. Me|utoa, so industriskiot razvoj naselenieto sè pove}e se naseluva vo golemite gradovi kade {to neminovno zapo~nuvaat op{testveni i kulturni promeni. sè pogolem e transferot od nomadsko-sto~arskiot sistem na ìveewe i obi~ai kon stacionarno zemjodelsko stopanisuvawe koe mnogu brzo se preorientira kon sekundarnite stopanski granki, taka {to vo procesot na t.n. brzo ìveewe vo gradovite nastanuvaat promeni vo obi~aite. Doslednosta na lu|eto e posebna vrednost, kako, na primer, to~nosta na dvièweto na vozovite vo Japonija, koja se meri so sekundi.

zaDaâ

zaPoMnI

‡ prou~i kako se slu~ilo vo Tajvan i vo Ju`na koreja da ima golema zastapenost na hristijanskata religija.

‡ spored verskata pripad-nost, naselenieto vo Isto~na azija gi ispoveda u~ewata na konfu~ijanizmot, na budizmot i na taoizmot.‡ konfucijanizmot e najzasta-pen vo kina so okolu 90% od naselenieto.‡ Vo Isto~na azija se zasta-peni kineskiot, korejskiot i japonskiot jazik. kulturata i obi~aite na naselenieto se tradicionalni. so novite razvojni tekovi i so prese-luvaweto vo gradovite se zabeleùvaat zna~itelni promeni vo op{etstvoto i vo kulturata na ìveewe kaj naselenieto.

Verski objekti

136

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA

ISTO^NA AZIJA

UloGaTa Na seMeJsTVoTo, kUlTUraTa I TraDICIJaTa

Isto~na azija zafa}a relativno golema teritorija. Na nea se razvile nekolku narodi koi oformile svoi dràvi. Takvi se kina, Japonija i koreja. site dràvi se so golem broj ìteli, osobeno kina, na ~ija teritorija se smesteni pove}e od 1,6 milijardi lu|e.

Problemot na obezbeduvawe hrana za opstanok na nasele-nieto e osnovna pri~ina za karakteristikite na semejstvo-to, kulturata i tradicijata na naselenieto od Jugoisto~na azija.

Do neodamna, prete`no ekstenzivniot razvoj i na~in na ìveewe na naselenieto, glavno razmesteno vo selskite sre-dini, vo potraga po rabotna sila, pri mo{ne ekstenzivniot na~in na zemjodelsko stopanisuvawe se smetalo deka izlezot e vo pogolemiot broj ~lenovi vo semejstvoto. od druga stra-na, relativno niskoto nivo na obrazovanie pridonesuva za golem priroden prirast na naselenieto vo Isto~na azija.

Golemite problemi, koi se prisutni, moàt da se kon-

RazgovoR

‡ [to e toa semejstvo?‡ Zo{to e va`no semejstvoto?

PRa[awa‡ kakvi se odnosite vo seme-jstvoto?‡ kakva e ulogata na ènite vo semejstvoto vo Isto~na azija?‡ koi semejni vrednosti se karakteristi~ni za lu|eto od Isto~na azija?‡ kako se reflektira doma{noto vospituvawe vrz op{testvoto i vrz kulturata?‡ Zo{to se slu~uvaat prome-ni vo kulturata vo sovreme-nite uslovi na ìveewe?

Isto~noaziski semejstva

Tokio

137


Isto~noaziski simboli

troliraat edinstveno so cvrsti odnosi vo semejstvoto i so po~ituvawe na op{testvoto i kulturata.

semejstvoto vo Isto~na azija se odlikuva so pogolem broj ~lenovi. Mnogu e va`na ulogata na ènata vo sekojdnevniot ìvot i vo sekojdnevnata rabota. Tokmu zatoa, taa e mo{ne po~ituvana. site nedostatoci vo ̀ iveeweto se otstranuvaat so golem stepen na vozdrànost, trudoqubivost, trpelivost i upornost kaj sekoj ~len na semejstvoto. ovie vrednosti, kako filozofija na ̀ iveewe, se vrednost na semejstvata vo Isto~na azija ,a reflektiraat i vo neguvaweto na kulturata i tradici-jata vo op{testvoto. Tipi~en primer e doslednosta na Ja- poncite vo pridrùvaweto do to~nosta na vremeto vo trans-portot. kako rezultat na vakvoto vospituvawe, naseleni-eto ima sè pogolem uspeh vo site sferi na ìveewe, taka {to toa rezultira so sè pozabrazan stopanski razvoj. sè po~esto ekstenzivniot na~in na ̀ iveewe i na rabota vo seme-jstvoto se zamenuva so novi tehniki i tehnologii i so inten-ziven na~in na proizvodstvo. Taka se ostvaruva sè pogolem stepen na razvoj i podobruvawe na ìvotot vo semejstvoto i vo op{testvoto vo celost.

zaDaâ

zaPoMnI

Na Internet pronajdi poda-toci za na~inot na ìveewe, za tradiciite i za kulturata na lu|eto vo kina, vo Japoni-ja i vo koreja.

‡ semejstvoto vo Isto~na azija se odlikuva so pogolem broj ~lenovi.‡ odnosite vo semejstvoto se cvrsti, so privrzanost na ~le-novite eden kon drug.‡@enite vo Isto~na azija se glaven faktor za neguvaweto na tradicijata, kulturata, obi~aite i vospituvaweto.‡ Naselenieto na Isto~na azija se odlikuva so golema vozdrànost, trudoqubivost, trpelivost i upornost.‡ so navleguvaweto na grad-skiot na~in na ìveewe sè pove}e nastanuvaat promeni vo na~inot na ìveewe i vo za~uvuvaweto na kulturata i obi~aite.

138

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA

ISTO^NA AZIJA

sTopaNsTVoTo Na IsTo^Na aZIJa

Prirodnite odliki na teritorijata na Isto~na azija, regionalno gledano, se mo{ne razli~ni. Vo severozapad-nite delovi na kina i vo Mongolija, zaobikoleni so visoki planini, vladee suva klima, taka {to se prisutni terito-rii pod pustini (Takla Makan, Gobi i drugi), polupustini i stepi, kade {to naselenieto se zanimava so nomadsko i po-lunomadsko sto~arstvo (prete`no ov~arstvo i govedarstvo). Vo poniskite primorski delovi na Isto~na azija, koi kli-matski se popogodni, pobogati i gusto naseleni, e razvieno zemjodelstvoto, a od sto~arskite granki osobeno se razvi-eni sviwarstvoto i ìvinarstvoto. kako raboten dobitok vo Isto~na azija se va`ni dve karakteristi~ni ìvotni, i toa: jak ‡ dolgovlaknesto govedo {to se koristi na planin-skite prostori vo Tibet; bivol ‡ koj se odgleduva i koristi vo nizinite pri zemjodelskata rabota.

od poljodelstvoto najrazvieno e odgleduvaweto oriz. se odgleduva i vo nizinite i terasesto vo ridestite prostori. Glavno e razmesten po dolinite na golemite reki, osobeno Huang He i âng Xijang. od drugite kulturi, kina se javuva i kako najgolem proizvoditel na: p~enica, p~enka, kompir, gradinarski kulturi, soja, ~aj, tutun itn. Za kina e karakteristi~no i proizvodstvoto na svila.

RazgovoR

‡ so {to se zanimava nasele-nieto vo Isto~na azija?‡ Dali dràvite se razvieni?

PRa[awa‡ kakvi se prirodnite i kli-matskite odliki vo Isto~na azija me|u severnite i ju`nite oblasti?‡ koi se dvete va`ni rabotni ìvotni i kade se koristat?‡ koja zemjodelska kultura e glavna vo zemjodelskoto proizvodstvo?‡ osven za plovidba, za {to se koristat moriwata vo Isto~na azija?‡ kakov e industriskiot razvoj?‡ kakva zemja e kina spored stopanskiot razvoj?‡ [to e karakteristi~no za stopanstvoto vo Japonija?‡ so {to se odlikuvaat stopanstvata na Ju`na koreja i Tajvan?‡ kakvo e stopanstvoto vo severna koreja?

Sadewe oriz

139


Izlezot na more na dràvite od Isto~na azija im ovozmoùva razvoj na ribolovot, taka {to ovie zemji se smetaat za ribarski velesili.

Zemjite od Isto~na azija vo minatoto glavno bile zat-voreni za stopanskiot razvoj. No, po Vtorata svetska vojna od skoro celosno uni{tenoto stopanstvo zapo~na brz i si-len industriski razvoj. Vo uslovi na mnogubrojno naselenie, kade {to problemot so ishranata be{e mo{ne izrazen, ne{to podocna, poto~no po 1970 godina, kina zapo~na so zabrzan industriski razvoj. sli~na e sostojbata i vo dvete korejski dràvi. spored toa, denes Isto~na Azija e najrazvien indus-triski region vo Azija. po 1990 godina, bidej}i e namaleno ograni~uvaweto za migrirawe, preseluvaweto na naseleni-eto vo gradovite e zgolemeno. Taka se formirani golem broj milionski gradovi pokraj rekite Huang He i âng Xijang i vo primorjeto. Na karta pronajdi gi najgolemite gradovi vo kina, vo Japonija i na korejskiot poluostrov! Vo golemite gradovi e razviena raznovidna industrija.

Kina se odlikuva kako industrisko agrarna zemja so gole-mi prirodni bogatstva i mo`nosti za brz razvoj. razvieni se crnata metalurgija, ma{inskata industrija, proizvodst-voto na avtomobili, avioni, brodovi, vagoni i lokomotivi, elektroindustrijata, hemiskata, tekstilnata, prehranbe-nata industrija itn. sè pogolema e izgradbata na pati{ta i èleznici.

Japonija e visoko razviena zemja ‡ posebno industrisko ~udo vo svetot, koja opfa}a 12% od svetskoto industrisko proizvodstvo. Japonija e zemja so najsovremeni nau~ni i proizvodni tehnologii vo sferata na informatikata, sredstvata za vrski, robotikata i biotehnologiite. Na prvo mesto vo svetot e so proizvodstvo na brodovi, avtomobili, traktori, elektronika, roboti i drugo. Siroma{na e so energija i surovini, koi gi uvezuva, taka {to ima silno razviena crna i oboena metalurgija. poseduva pove}e od 50 atomski centrali, ima razvieni tekstilna, prehranbena, hemiska, farmacevtska industrija i drugi. Japonija se odlikuva so najrazvieni soobra}ajna mreà i soobra}ajni sredstva vo svetot, so razvieni trgovija i bankarstvo.

sli~en industriski razvoj ima Ju`na Koreja kade {to, pokraj klasi~nite brodarstvo, avtomobilska i elektroin-dustrija ‡ se razvieni golem broj sovremeni industriski granki; kako {to se aerokosmi~kata industrija, bioteh-nologiite, genetskoto inènerstvo, laserite itn.

Na Tajvan se visoko razvieni proizvodstvoto na kompju-teri, elektronska aparatura, hemiska, ma{inska, brodarst-vo, tekstilna industrija i drugi.

od zemjite vo Isto~na azija ne{to pomalku zaostanuva Severna Koreja, kade {to ekonomijata na dràvata ima za-tvoren karakter, a industrijata e so tehni~ki zaostanata i niska produktivnost.

zaDaâ

zaPoMnI

‡ spored stopanakite ak-tivnosti vo Isto~na azija, objasni zo{to ovoj region se smeta za stopanski najrazvien!

‡ Uslovite za razvoj vo Isto~na azija se razli~ni poradi mo{ne suvata klima na sever i tropsko-monsunskata klima na jug.‡ Glaven raboten dobitok se: jakot ‡ se koristi na Tibet, i bivolot ‡ se koristi pri odgleduvaweto na orizot vo nizinite.‡ Glavna preokupacija vo zem-jodelstvoto e proizvodstvoto na oriz, osobeno vo monsunski vla`nite regioni.

Orizovi poliwa

Sovremena fabrika

140

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA


HIMalaI ‡ karakTerIsTIkI I ZNaêWe

Himalaite se najvisokite planini vo svetot. se protegaat od rekata Ind na zapad do mjanmarsko-kineskata granica na istok ‡ vo dolìna od okolu 2 500 km, a vo {iro~ina od okolu 200-300 km. od jug se ograni~eni so Hindustanskata Nizina vo Indija, a od sever so gorniot tek na rekata Ind i gorniot tek na rekata bramaputra. severno od Himalaite se protegaat paralelen planinski venec poznat kako Transhimalai i visoramninata Tibet. severozapadno od Transhimalaite se protega karakorum, a na nego ‡ vo ju`niot del na pamir se protega planinskiot venec Hinduku{, koj prodolùva vo avganistan. Isto~no od svrtuvaweto na rekata bramaputra, Himalaite i Transhimalaite svrtuvaat kon jugoistok spu{taj}i se kon jug vo Mjanmar. Taka, ovoj planinski venec od Mjanmar do avganistan ostro go odvojuva Indiskiot potkontinent od drugiot del na azija i taka ja pravi granicata na Ju`na azija.

Na Himalaite ima 14 vrvovi povisoki od 8 000 m n.v. Naj-visok e Mont Everest (8 850 m) ili ômolungma, najvisok i vo svetot. pretstavuvaat ostra klimatska granica me|u monsunskata klima vo Indija i ostrata kontinentalna planinska klima na Tibetskata Visoramnina.

RazgovoR

PRa[awa‡ [to se Himalaite?‡ kade se nao|aat Himalaite?‡ koi teritorii se nao|aat na sever, a koi na jug od Hima- laite?‡ kako vlijaat Himalaite vrz klimatskite priliki?‡ Nabroj gi vertikalnite vegetaciski pojasi na Hima- laite, po~nuvaj}i od poniskite kon povisokite prosto-ri!‡ so {to se odlikuvaat Hima- laite nad 3 000 m viso~ina?‡ koi ìvotinski vidovi se sre}avaat na Himalaite?‡ Za {to se koristat Hi- malaite so nivnite reljefni odliki?‡ Zo{to se slu~uva lizgawe na zemji{teto?

Po{irokiot region na Himalaite

‡ koj e najvisokiot planinski masiv vo svetot?‡ koj e najvisokiot vrv vo svetot?

141


Himalaite nastanale so nabirawe na sloevite vo pros-tranata geosinklinala Tetis vo oligocen, odnosno is-tovremeno so alpite vo evropa. Imaat sloèn geolo{ki sostav od varovnici, dolomiti, graniti, kristalesti {krilci, peso~nici i drugo. strmno se spu{taat kon Hin-dustanskata Nizina. Isprese~eni se so dlaboki klisuresti re~ni dolini {to se protegaat vo pravec kon jug i jugo-istok. rekite se mnogu bogati so voda, osobeno vo letniot period. objasni zo{to! Najgolemi se rekite Ind, Gang i bramaputra. Ju`nite padini na Himalaite se odliku-vaat so najgolemi vrneì koi godi{no dostignuvaat i do 12 000 mm.

Na Himalaite se nao|aat jasno izrazeni vertikalni vegetaciski pojasi. Do okolu 1 000-1 200 m n.v. se protegaat postojano zeleni tropski {umi, odnosno xungli. Nad niv se protega pojas na suptropski {umi, potoa prodolùva pojasot na listopadni {umi so drvenesti vidovi karakteristi~ni za umerenite pojasi. ovie {umi se prostiraat na viso~ina od 2 000 do 3 000 m. povisoko, do okolu 3 500 m, se prostiraat himalajski zimzeleni drva i srebrenesti brezi. Nad ovaa {umska granica, do okolu 4 800 m namesta se zastapeni trevni zaednici, a povisoko zapo~nuva sne`nata granica, pa najvisokite prostori se odlikuvaat so goli i strmni karpi, prete`no pokrieni so postojan sneg i mraz. Na vaka golemite viso~ini na Himalaite se prisutni golem broj gle~eri {to se spu{taat do okolu 3 000 m.

Vo {umskite regioni na Himalaite se sre}avaat razni ìvotinski vidovi, kako {to se: slonovi, nosorozi, bivoli, majmuni, divi sviwi, eleni, tigri, divi koko{ki, papagali itn. Za visokoplaninskite delovi se karakteristi~ni di-vokozite, planinskite ovnovi, tibetskite jakovi, volcite, himalajskite me~ki i razni gloda~i.

Himalaite se mo{ne zna~ajni kako prostori so golem energetski potencijal kade {to se prisutni golem broj reki so visok vodostoj i golem re~en pad. potoa, kako izvor na voda od kade {to se hranat rekite Ind, Gang i bramaputra, od koi vo su{niot period zavisi opstanokot na lu|eto vo gustonase-lenite Hindustanska i bengalska Nizina.

so svoite golemi nadmorski viso~ini Himalaite se prepreka za komunikacii kon sever. Za vreme na monsunskite do`dovi i topeweto na snegot na Himalaite se slu~uvaat golemi poplavi i ~esti lizgawa na zemji{teto od strmnite padini na planinata.

LIZGAWE NA ZEMJI[TETO ‡ proces vo koj pod dejstvo na zgolemena vla`nost i pogolemi nakloni odredeni zemji{ni masi gravitaciski se pomestuvaat na-dolu.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta ili satelitski snimki na Internet dobro razgledaj kade i kako se prote-gaat Himalaite i pronajdi go najvisokiot vrv Mont everest ili ômolungma!

‡ Himalaite se najvisokot planinski sistem vo svetot.Ju`no od Himalaite se pro-tega Indogan{kata Nizina, a severno ‡ visoramninata Ti-bet. Himalaite pretstavuvaat ostra klimatska granica me|u dvete celini.‡ Na Himalaite ima ver-tikalen raspored na vegetaci-jata. Taa zapo~nuva so trop-ski {umi/xungli nad koi se prostiraat suptropski {umi, listopadni {umi, himalajski zimzeleni drvja i srebren-esti brezi, trevni zaednici i sne`nata granica nad 3 000 m so mnogubrojni gle~eri.‡ Himalaite poseduvaat golem energetski potencijal vo strmnite i polnovodni reki.poradi golemiot naklon i golemite koli~estva na vrneì ~esto se slu~uva liz-gawe na zemji{teto.

Mont Everest/ômolungma

142

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA


MoNsUNITe I @IVoToT Na NaseleNIeTo

Monsunite se godi{ni periodi~ni vetrovi vo Ju`na i vo Jugoisto~na Azija i vo severnite delovi na Indiskiot okean. Monsunite nastanuvaat vo podra~ja na suptropskite pojasi poradi razlikite vo temperaturite i vozdu{niot pritisok, koi vladeat nad kopnenite masi na sever i okean-skite prostranstva na jug. postojat dva perioda: zimski i leten, pa zatoa se poznati kako zimski monsuni i letni monsuni. Zimskite monsuni se vetrovi {to od oktomvri do krajot na april duvaat neprekinato od Himalaite preku kontinentalnite delovi na Ju`na i na Jugoisto~na azija kon Indiskiot okean. Zimskite monsuni se so poumerena ja~ina. Vo periodot na nivnoto prisustvo preovladuva vedro, suvo i ladno vreme i relativno mirno more.

Letnite monsuni se vetrovi {to od teritorijata na In-diskiot okean duvaat od jug kon sever i severoistok kon ko-pnenite teritorii na Ju`na i na Jugoisto~na azija. se od-likuvaat so topol i vlaèn vozduh koj so pogolema ja~ina se dviì kon kopnoto, taka {to vo podra~jeto na planinskite zemji se izdigaat vo viso~ina i predizvikuvaat gusti obla-ci so obilni vrneì. Vrneìte se prosledeni so silni gr-

RazgovoR‡ [to se monsuni?‡ kade se sre}avaat vo azija?

PRa[awa‡ [to pretstavuvaat mon-sunite?‡ kakvi monsuni ima?‡ kako duvaat zimskite mon-suni i kakvo vreme nosat?‡ kako duvaat letnite mon-suni i kakvo vreme nosat?‡ kako vlijaat monsunite vrz ìvotot na lu|eto?‡ koi dragoceni drvenesti rastenija se sre}avaat vo Jugoisto~na i vo Ju`na azija?‡ Zo{to docneweto na mon-sunite moè da bide katastro-falno?

aZIJa

aZIJa

INDIskI okeaN

TIHIokeaN

TIHIokeaN

INDIskI okeaN

Zimski monsuni

Letni monsuni

143


motevici i skoro neprekinato traat do dva meseca. pritoa, ima golema vla`nost, visoki temperaturi i nemirno more, osobeno izrazeno pri zapadnite bregovi na Indija, na Malaj- skiot poluostrov i na indoneziskite ostrovi. Za vreme na letnite monsuni poblagoprijatni se klimatskite uslovi na isto~nite bregovi na Indija i [ri lanka.

Najstabilno vreme se javuva na preminot me|u letniot i zimskiot period i trae okolu dve nedeli.

Monsunskite vetrovi vo Ju`na i vo Jugoisto~na azija se od golemo zna~ewe za ìvotot na naselenieto. letnite mon-suni se dar od prirodata koi na gusto naselenite teritorii vo Indija, banglade{, [ri lanka, Mjanmar, Tajland, Viet-nam, Malezija, Indonezija i filipini (kade {to ìveat okolu dve milijardi lu|e) ovozmoùvaat uspe{no zemjodel-sko stopanisuvawe. Od niv zavisi proizvodstvoto na oriz, kako edna od najrasprostranetite kulturi vo tie prostori, neminovni za ishrana na naselenieto.

Voobi~aenite pravci na duvawe na monsunite se od go-lemo zna~ewe vo pomorskata plovidba na bezbroj brodovi-edrenici koi se koristat od milioni lu|e rasporedeni vo primorskite delovi na poluostrovite i na ostrovite. po-radi geografskite {iro~ini i vlijanieto na monsunite, na teritorijata na Indiskiot i na Indokineskiot poluostrov i ostrovite se razvieni gusti {umi so prisustvo na dragoce-ni drvenesti rastenija, kako {to se tikovo, sandalovo i ma-hagonovo drvo. Tie se od golemo zna~ewe bidej}i se koristat vo drvnata industrija so pove}ekratna namena.

Docneweto na monsunskite do`dovi ~esto moè da bide fatalno za zemjodelskoto proizvodstvo od koe zavisi opsta-nokot na mnogubrojnoto naselenie.

MAHAGONOVO DRVO ‡ drvenesto rastenie od famili- jata Meleiaceae, sostavena od pogolem broj drva i grmu{ki {to vireat vo tropskite i vo suptropskite regioni. Ma-hagonovoto drvo e ekonomski va`no grade`no i stolar-sko drvo.SANDALOVO DRVO ‡ zimzeleno poluparazitsko drvo. Ima pove}e vidovi. rasprostraneto e vo Indija, vo In-donezija, vo avstralija i okeanija. Toa e tvrdo drvo so òltenikava, bela i crvenikava boja so specifi~en miris. se koristi za izrabotka na rezbareni predmeti i dobivawe eteri~ni masla.TIKOVO DRVO ‡ drvenesto rastenie od famili-jata vrbi. raste vo monsunskite predeli na Ju`na i na Jugoisto~na azija. Vo su{niot (zimski) period gi gubi listovite. Dava mo{ne kvalitetno, skapoceno, grade`no drvo so raznovidna primena (za mebel, vo brodarstvoto i drugo).

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na Jugoisto~na i Ju`na azija obidi se da gi najde{ pravcite na duvawe na monsunite. letnite monsuni obeleì gi so crveni linii, a zimskite so sini.

‡ Monsunite pretstavuvaat godi{ni periodi~ni vetrovi vo Jugoisto~na i vo Ju`na azija.‡ postojat zimski i letni monsuni.‡ Zimskite monsuni duvaat od Himalaite kon Indiskiot okean i nosat suvo i studeno vreme.‡ letnite monsuni duvaat od Indiskiot okean kon kopnoto i nosat vla`no i toplo vreme, mnogu va`no za zemjodelstvoto i proizvodstvoto na oriz.‡ Monsunite pomagaat i vo plovidbata na mnogubrojnite brodovi ‡ edrenici.

Xungla

144

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA


prIroDNITe boGaTsTVa Na INDIJa

Indija e dràva vo Ju`na Azija koja zafa}a 3 287 600 km2. Vo nea ìveat 1,1 milijarda lu|e, taka {to so gustina na naselenost od okolu 345`/km2 e edna od najgusto naselenite zemji vo svetot. Vaka brojnoto naselenie vo Indija se pot-pira vrz razni prirodni bogatstva, kako {to se: morskite i okeanskite bregovi, prostranite nizini, golemite reki, raznovidniot rastitelen i ìvotinski svet, raznovidnite rudni bogatstva, bogatite energetski izvori, ribolovnite podra~ja, gustite {umi itn.

Morskata i okeanskata bregova linija na Indija se pro-tega na okolu 5 700 km, taka {to ovozmoùva golem del od naselenieto da bide razmesteno pokraj morskite bregovi, da gi koristi morskite bogatstva, da u~estvuva vo pomorskata trgovija i sl.

posebno prirodno bogatstvo na Indija se prostranite nizini vo koi se nao|aat okolu 50% plodno i obrabotli-vo zemji{te vo Indija. osobeno e va`na Hindustanskata Nizina (me|u Himalaite i visoramninata Dekan), koja e prostrana ramnica isprese~ena so reki i plovni kanali, do-bro proodna, mo{ne plodna i stopanski najrazviena oblast na Indija. sli~na e i bengalskata Nizina koja gi zafa}a teritoriite okolu deltata na rekite Gang i bramaputra. ovie nizini se glavni zemjodelski oblasti i glaven izvor na hrana za mnogubrojnoto indisko naselenie. se odgledu-vaat kulturi {to uspevaat vo umerenite, tropskite i sup-tropskite pojasi. Najmnogu se proizveduvaat oriz, p~enica, p~enka, kompir, zelen~uk, maslodajna repka, konop, pamuk, len i dr.

RazgovoR‡ kade se nao|a Indija?‡ Dali raspolaga so prirodni bogatstva?

PRa[awa‡ kade se nao|a, kolkava povr{ina i kolku naselenie ima Indija?‡ kakvi prirodni bogatstva poseduva Indija?‡ Zo{to se smeta za prirodno bogatstvo dolìnata na morskata bregova linija vo Indija?‡ Za {to se koristat pros-tranite nizini vo Indija?‡ kakvo e zna~eweto na re-kite vo Indija?‡ kakov e rastitelniot svet vo Indija?‡ so koi vidovi rudi e bogata Indija?‡ so koi energetski surovini raspolaga Indija i kade se tie razmesteni?

Rekite vo Indija

145


Rekite vo Indija se pove}ekratno prirodno bogatstvo, koi osven vo zemjodelstvoto se koristat kako prirodni plo-vni pati{ta, nadopolneti so kanalska plovna mreà, i se osnovna zamena za nedovolno izgradenata patna infrastruk-tura vo Indija. rekite, osobeno onie {to izviraat na Hi-malaite, raspolagaat so bogat hidroenergetski potenci-jal, poradi {to se iskoristeni za izgradba na pogolem broj ve{ta~ki akumulacii i hidrocentrali.

Rastitelniot i ìvotinskiot svet vo Indija e mo{ne raznoviden. po dolinite na rekite na visoramninata Dekan, vo dolniot tek na Gang i bramaputra i vo zapadnite delovi na planinite Gati se razvieni gusti xungli so raznovidni trevni i drvenesti rastenija. Na visoramninata Dekan se prisutni prostrani trevni savani so retki niski palmi i bagremi. Na Himalaite do 1 000 m n.v. se razvieni listopadni {umi {to vo povisokite delovi se smenuvaat so zimzeleni {umi. Vo ramkite na bogatiot rastitelen svet se sre}avaat osobeno baranite tikovo, sandalovo i mahagonovo drvo, koi se mo{ne ceneti vo drvnata industrija.

Teritorijata na Indija, sostavena od stari gramadni pla-nini i kotlini i mladi vene~ni planini, raspolaga so golemi rudni bogatstva, kako {to se: ̀ elezo, mangan, hrom, volfram, olovo, bakar, zlato, srebro i boksit. Najgolemi nao|ali{ta se nao|aat vo bihar, vo orisa i vo penxab. od neme- talnite surovini se proizveduvaat sol, barit, feldspat, az-best, grafiti i dr.

Indija raspolaga i so bogati energetski surovini: jaglen, nafta i hidroenergetski potencijal. Najgolemi nao|ali{ta na jaglen ima vo Zapaden bengal, vo bihar i vo orisa. Naf-tata vo golemi koli~estva ja ima vo asam, vo penxab, vo Gux-arat i vo isto~nite delovi na Indija okolu ênaj. Indija raspolaga i so bogati nuklearni goriva, kako, na primer, rudi na torium, uran i drugi.

prirodnite bogatstva na Indija gi nadopolnuvaat i ri-bolovnite podra~ja pokraj nejzinite bregovi.

DIJAMANT ‡ mineral, skapocen kamen od ~ist kristalen jaglerod. Vo minimalni koli~estva moè da sodrì èlezo, mangan ili drugi elementi koi mu davaat crvenikava, zelenikava, sina ili òlta boja.RUDA ‡ karpa koja sodrì metalni ili nemetalni sos-tojki {to se koristat so prerabotuvawe.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na Indija lociraj gi regionite na nao|ali{tata na prirodni bogatstva.

‡ Indija ima raznovidni prirodni bogatstva, kako {to se: nafta, jaglen, èlezo, boksit, mangan, bakar, hrom, olovo, cink, volfram itn.‡ posebno prirodno bogatstvo na Indija se dolgite bregovi linii.‡ Va`ni za opstanokot na naselenieto vo Indija se nizinite so obrabotlivite povr{ini i proizvodstvoto na oriz kako izvor na hrana za opstanok na naselenieto.‡ rekite vo Indija se va`ni za plovidba, za navodnuvawe i kako energetski potencijal.‡ bogatiot rastitelen svet, osobeno sandalovoto, tiko-voto i mahagonovoto drvo se va`ni za drvnata industrija.‡ Vo Indija e vaèn i ribolo-vot.

Sadewe oriz

146

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA


NaseleNIeTo Vo INDIJa,boGaTsTVo I probleMI

Indija e mozaik od pove}e od 280 razni narodi so razli~en istoriski i kulturen razvoj, veroispoved i jazik. pri~ina za toa e patot na razmena na narodite od zapad i od istok, koj pominuva preku Hindustanskata i bengalskata Nizina. ovde se sudiraat mnogubrojni civilizacii, u~ewa i veruva-wa. Niz istorijata na Indija se poznati periodite na stara Indija, muslimanskiot period, britanskiot period i peri-odot na nezavisna Indija po 1947 godina.

etni~kiot sostav go pretstavuvaat narodi od indoar-iskata grupa, koja e najzastapena so nad 73% i pove}e od 30 narodi, potoa dravidskata grupa, kinesko-tibetskata grupa itn.

Denes, od 1,1 milijarda ìteli na Indija: okolu 80% se indusi, 12% se muslimani, 3,5% se hristijani, drugite se siki, budisti.

Oficijalen jazik e hindi, no sekoja od dràvite ima svoj oficijalen jazik, kako, na primer: asamski, bengalski,

RazgovoR‡ osven vo Isto~na azija, kade u{te ima gusta naselenost vo azija?

PRa[awa‡ kolku narodi ima vo In-dija?‡ Na koja grupa narodi pripa|a naselenieto na In-dija?‡ koi religii se zastapeni vo Indija?‡ kakvi se odnosite me|u raznovidnoto i mnogubrojno-to naselenie vo Indija?‡ koj e najgolem problem za mnogubrojnoto naselenie vo Indija?‡ [to se slu~uva so selskoto naselenie?‡ kakva e higienata vo gra-dovite?‡ kako se odviva transportot na naselenieto vo Indija?

Indiec

147


JAGLEN ‡ prirodno cvrsto gorivo koe e vaèn izvor na energija i surovini. Nastanuva so jaglenisuvawe na rastenijata vo dolg vremenski (geolo{ki) period. se nao|a vo sedimentni sloevi i moè da ima debelina i po nekolku metri.NOMADSKO STOÂRSTVO ‡ odgleduvawe dobitok vo uslovi koga sto~arite baraj}i novi pasi{ta, zaedno so dobitokot (ovci, kowi, goveda), se preseluvaat od edno na drugo mesto. Najzastapeno e vo stepskite i pustinskite i vo oblastite na tundrite.PRENASELENOST ‡ pojava na relativno pogolema koncentracija na naselenie, koe vo odredeni oblasti i dràvi pri odredeni lo{i op{testveno-ekonomski i so-cijalni odnosi se sudira so problemot na osnovna egzis-tencija.RASA ‡ grupacija lu|e koi se odlikuvaat so zaedni~ki antropolo{ki osobini. Vo osnova, postoi klasifikaci-ja spored bojata na koàta, no i spored bojata i izgledot na kosata, vlaknatosta na teloto, viso~inata.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na Internet pronajdi i drugi podatoci za Indija so cel da gi zbogati{ tvoeto znaewe i kultura.

‡ Indija e mnogu gusto nasel-ena teritorija.‡ Vo Indija ìveat okolu 280 razni narodi.‡ Narodite na Indija pripa|aat na indoariskata grupa so okolu 70%, na dravid-skata grupa i na kinesko-ti-betskata grupa.‡ spored religiskata pripad-nost, so okolu 80% vo Indija najzastapen e hinduizmot. ‡ oficijalen jazik e hindi, iako site indiski dràvi im-aat posebni jazici.‡ Glaven problem na Indija e obezbeduvaweto hrana za mnogubrojnoto naselenie.‡ Vo potraga po rabota se slu~uva migracija na nasele-nieto kon gradovite poradi {to se sozdava golem problem vo gradskite aglomeracii.

Indijka

ka{mirski, penxapski, tamilski itn.Vakvoto {arenilo od narodi, religii i jazici vo Indija e

vistinsko bogatstvo, bidej}i i pokraj mnogubrojnite razli-ki ìvotot na naselenieto se odlikuva so golema me|usebna tolerantnost.

sepak, naselenieto vo Indija se sudira so golem broj problemi. poseben problem e golemata prenaselenost, osobeno vo odredeni oblasti od dràvata, kako {to se Hindustanskata i bengalskata Nizina i primorskite teritorii. so godi{en priroden prirast od 19 promili brojot na naselenieto vo Indija godi{no se zgolemuva za okolu 17 milioni ìteli. Vo takov slu~aj seriozno se postavuva problemot na obezbeduvawe dovolni koli~estva hrana. pove}e od 300 milioni lu|e se pod granicata na siroma{tijata. okolu 70% od naselenieto ìvee vo selska sredina. Vo nedostig na uslovi za ̀ ivot golem del od selskoto naselenie migrira kon gradovite, so nade` deka }e obezbedi rabota i uslovi za ìveewe. Taka, se smeta deka vo Indija denes postojat okolu 30 milionski gradovi. Nivniot broj te{ko se utvrduva bidej}i golem del od naselenieto ìvee vo siroma{ni kvartovi ili se besku}nici.

Golemata prenaselenost vo gradovite predizvikuva ogromna zagadenost so kupi{ta cvrst otpad, dodeka vo cen-tralnite gradski podra~ja poradi zastareniot vozen park i industrijata ima golema zagadenost na vozduhot.

Transportot na naselenieto poradi nedovolno izgradena-ta patna infrastruktura e orientiran kon èlezni~ki pre-voz, koj se odlikuva so zastareni prugi i vozovi koi dnevno prenesuvaat po okolu 15 milioni lu|e vo prenatrupani vo-zovi so patnici.

148

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA

SREDNA AZIJA

NaseleNIeTo I sTopaNsTVoToNa sreDNa aZIJa

Vo sredna azija se vbrojuvaat dràvite: avganistan, ka-zahstan, kirgistan, Taxikistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Zaedno zafa}aat povr{ina od 4 646 600 km2. Na ovaa terito-rija ìveat okolu 85 milioni ìteli. se zabeleùva deka na mnogu golema povr{ina ìvee relativno mal broj lu|e. pri~ina za toa se reljefnite i klimatskite uslovi. Toa e teritorija koja od zapad, od jug i od istok e ograni~ena so planini, a na sever e mnogu oddale~ena od moreto, taka {to vrneìte vo sredna azija dostignuvaat od 200 mm do mak-simum 500 mm godi{no. Vo otsustvo na dovolni koli~estva voda se oformeni prostrani pustini. so ne{to pogolem broj naselenie se odlikuvaat avganistan i Uzbekistan.

Etni~kiot sostav na naselenieto go pretstavuvaat: ka-zasi, rusi, Turkmenci, Uzbeci, kirgizi, Taxici i pa{tuni. so isklu~ok na avganistan, kade {to se zboruva pa{tu i se koristi arapsko pismo, site drugi dràvi imaat svoi jazici i koristat kirilica. pokraj oficijalnite jazici se koris-ti i ruskiot jazik.

Naselenieto vo sredna azija e so islamska veroispoved (80%), so hristijanska veroispoved (10%) i drugi. Isklu~ok e kazahstan kade {to okolu 45% od naselenieto se pravo-slavni hristijani.

RazgovoR‡ koja teritorija ja zafa}a sredna azija?‡ Na koe slivno podra~je glavno pripa|a teritorijata na sredna azija?

PRa[awa‡ koi dràvi se vbrojuvaat vo sredna azija?‡ kakva e naselenosta vo sredna azija?‡ koi narodi go so~inuvaat etni~kiot sostav na nasele-nieto?‡ kakvo pismo koristat?‡ Na koi religii pripa|aat narodite od sredna azija?‡ koi zemji se industrisko-agrarni, a koi agrarno-indus-triski vo sredna azija?‡ koja e posebna odlika na zemjodelskoto proizvodstvo vo sredna azija?‡ [to e karakteristi~no za sto~arstvoto? Sredna Azija

149


od dràvite na sredna azija, spored razvojot na stopanst-voto Kazahstan, Uzbekistan i Turkmenistan se industrisko-agrarni zemji, a Avganistan, Taxikistan i Kirgistan se slabo razvieni agrarno-industriski zemji. ogromnite teri-torii so nepregledni ramnici vo kazahstan, vo Uzbekistan i vo Turkmenistan se osnova vrz koja se potpira zemjodelskoto proizvodstvo. Pova`ni zemjodelski kulturi se p~enicata (koja vo kazahstan e zastapena na pove}e 50% od obrabotliv-ite povr{ini), ja~menot, orizot, p~enkata, son~ogledot, pa-mukot, vinovata loza, kompirot. Posebna odlika e odgledu-vaweto pamuk i svilena buba, koi kako surovini se osnova za izvoz i za razvoj na tekstilnata industrija. Nedostig na voda se nadomestuva so navodnuvawe, osobeno od rekite amu Darja i sir-Darja, koi poradi pregolema upotreba, ~esto ne stignuvaat do aralskoto ezero, pa toa postojano se namalu-va.

Vo sredna azija e zastapeno i sto~arstvoto. Glavno se odgleduvaat ovci i kozi, a od krupniot dobitok ‡ goveda, kowi, kamili, jakovi. se odgleduvaat i ìvotni so ceneti krzna i koì (lisici, kuni i sl., na primer vo Uzbekistan).

karakteristi~no za regionot e {to poseduva raznovid-ni prirodni bogatstva, kako {to se: nafta, zemjen gas, è- lezo, jaglen, oboeni metali, polimetalni rudi, volfram, uran, ìva itn. osobeno va`no e bogatstvoto so nafta i zemjen gas okolu kaspiskoto i aralskoto ezero. boga-tite nao|ali{ta na jaglen, èlezo i oboeni metali, so isklu~ok na avganistan (kade {to so vojnite e uni{tena celata industrija), ovozmoìle razvoj na crnata i obo-enata metalurgija, na ma{inskata industrija, na hemiska-ta i naftenoprerabotuva~kata industrija. Vrz osnova na surovinite od zemjodelsko i od sto~arsko poteklo se razvi-eni granki na lesnata industrija, kako {to se tekstilnata, prehranbenata i drugi.

poradi pustinite i planinskite teritorii, transport-nite uslovi vo sredna azija ne se dovolno razvieni.

NAFTONOSEN POJAS ‡ teritorija vo koja vo podzem-jeto se pronajdeni nao|ali{ta na nafta.OPEK ‡ organizacija na zemjite‡izvozni~ki na nafta. Multinacionalna organizacija koja e formirana vo 1960 godina za da gi koordinira proizvodstvoto na nafta i iz-voznata politika na nejzinite ~lenki: Iran, Irak, ku-vajt, saudiska arabija, Venecuela, katar, Indonezija, libija, obedineti arapski emirati, alìr i Nigerija. REZERVI NA NAFTA ‡ proceneti koli~estva nafta vo odredeni regioni ili dràvi, koi moàt da bidat eksploatirani.

Re^nIK na PoIMI

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na azija pronajdi gi dràvite od sredna azija, dobro razgledaj go prostorot i objasni zo{to ne e mnogu naselen!

‡ Vo sredna azija se nao|aat dràvite avganistan, kazah-stan, kirgistan, Taxikistan, Turkmenistan i Uzbekistan.‡ Gustinata na naselenost vo sredna azija e retka po-radi klimatskite uslovi vo golemite teritorii pod pus-tini i polupustini.‡ etni~kiot sostav na nasele-nieto go so~inuvaat pa{tuni, kazasi, Turkmenci, Uzbeci, kirgizi, Taxici i rusi.kazahstan, Uzbekistan i Turkmenistan se industrisko-agrarni zemji, a avganistan, kirgistan i Taxikistan se agrarno-industriski zemji.‡ karakteristi~no za sredna azija e proizvodstvoto na pamuk i svilena buba.‡ sredna azija raspolaga so bogati nao|ali{ta na nafta, zemjen gas, jaglen, oboeni metali, èlezo i drugi.

Pole so pamuk

150

REGI

ONAL

EN P

REGL

ED N

A AZ

IJA

JUGOZAPADNA AZIJA

NafTaTa ‡ NaJGoleMo boGaTsTVo Na ZeMJITe oD JUGoZapaDNa aZIJa

Naftata, kako te~no mineralno gorivo, osobeno golemo zna~ewe ima po pronao|aweto na motorot so vnatre{no so-goruvawe. Toa predizvika proces na zasileni istraùvawa i utvrduvawe na nao|ali{ta so nafta. Taka, pokraj drugite nao|ali{ta vo svetot, golemi nafteni rezervi se utvrdeni na teritorijata na Jugozapadna azija.

Vo uslovi na golemi teritorii pod pustini i nepo{umeni visoki planini, naselenieto vo Jugozapadna azija dolgo vreme be{e orientirano kon sto~arsko i zemjodelsko stopanstvo, mo{ne zavisno od navodnuvawe. Tokmu zatoa vo Jugozapadna azija se izgradeni golem broj hidrosistemi po dolinite na Tigar i eufrat, a denes se razvivaat najsovre-meni sistemi za navodnuvawe ‡ kapka po kapka, so koi najm-nogu se odlikuva Izrael. poradi vakvite sostojbi, nasele-nieto be{e, glavno, razmesteno vo primorskite teritorii, okolu ezerata, vo oazite i po dolinite na nekolkute pogole-mi reki. So razvojot na industrijata vo svetot (osobeno vo dràvite od evropa, Japonija, koi glavno nemaa pogolemi sopstveni nafteni rezervi, saD i drugi) i sè pomasovnoto proizvodstvo i primena na razni transportni sredstva (av-tomobili, brodovi, avioni i sl.) po Vtorata svetska vojna, naglo se zgolemi pobaruva~kata na nafta. Vo taa smisla, vo otsutstvo na sopstven kapital, vo zemjite od Jugozapadna

RazgovoR‡ Za {to se koristi naftata?‡ koi teritorii vo svetot se smetaat za najbogati so nafta?

PRa[awa‡ koga se zgolemuva interesot za eksploatacija na naftata?‡ so {to se zanimavalo naselenieto od Jugozapadna azija pred pojavata na potrebite za naftata i naf-tenite derivati vo svetot?‡ koga se zgolemija potrebite za nafta, ~ii kompanii po~naa da ja eksploatiraat naftata vo Jugozapadna azi-ja?‡ kako naftata go smeni na~inot na ìveewe vo zemjite od Jugozapadna azija?‡ [to se gradi i kako se transportira naftata od Jugozapadna azija?

Rafinerija

151


azija eksploatacijata na nafta po principot 50:50 (retko koga 75:25) ja vr{at mal broj nafteni kompanii od saD, od Velika britanija, od francija, od Holandija, od Japonija i od Italija. Tie rakovodat so okolu 90% od naftenoto proiz-vodstvo vo Jugozapadna azija.

Golemata pobaruva~ka na nafta i nafteni derivati vo svetot, i pokraj principite na eksploatacija, sepak, vo zemjite na Jugozapadna azija ovozmoùvaat takvi finansis-ki prihodi {to go menuvaat na~inot na ìveewe na nasele-nieto vo ovie zemji. od nomadsko i polunomadsko sto~arewe, ekstenzivno zemjodelstvo i ìvot vo primorskite oblasti, dolinite na rekite i oazite, denes vo zemjite od Jugozapadna azija se razvieni golem broj sovremeno uredeni gradovi i industriski centri vo koi e razviena raznovidna industri-ja.

Vo golem del od dràvite od naftata i gasot se ostvar-uvaat pove}e od 90% od bruto-doma{niot proizvod. Golem broj od uslugite za naselenieto se besplatni, no so bogatst-voto, glavno, raspolagaat odreden broj lu|e ‡ {eici, koi vo najgolem del vladeat so dràvite. Tipi~ni primeri se: ku-vajt, obedineti arapski emirati, saudiska arabija itn.

Vo funkcija na razvojot i prerabotkata na nafta se izgradeni golem broj naftovodi, preku koi naftata se trans-portira do prerabotuva~kite kapaciteti i do izvoznite pristani{ta na bregovite na sredozemnoto More i per-siskiot Zaliv, od kade {to se transportira vo industriski visokorazvienite zemji-uvozni~ki na nafta, kako {to se Japonija, Ju`na koreja, saD i zemjite od evropa.

zaDaâ

zaPoMnI

‡ Na karta na Jugozapad-na azija dobro voo~i gi nao|ali{tata na nafta, pravcite na naftovodite i pravcite po koi se trans-portira naftata!

‡ Vo Jugozapadna azija se nao|aat golemi rezervi na nafta.‡ eksploatacijata na nafta vo Jugozapadna azija glavno ja vr{at mal broj kompanii od saD, od Velika britanija, francija, od Holandija i od Japonija.‡ finansiskite prihodi od naftata vo zemjite od Jugoza-padna azija se tolku golemi {to go menuvaat na~inot na ìveewe.‡ Transportot na naftata se vr{i preku golem broj nafto-vodi i so pomorski prevoz.

Pustina

Eksploatacija na nafta

Dubai

152

‡ koi prirodni nesre}i predizvikuvaat katastrofi vo azija?‡ kako rezultat na {to se slu~uvaat zem-jotresite i vulkanskite erupcii vo azija?‡ kade se protega takanare~eniot 'ognen pojas‘?‡ [to se toa ìvi vulkani?‡ [to predizvikuvaat podvodnite zemjotre-si i vulkani?‡ koi silni vetrovi duvaat vo Isto~na azija?‡ koi reki predizvikuvaat poplavi vo Isto~na azija?‡ Zo{to lavinite ne predizvikuvaat mnogu `rtvi?‡ koga nastanuva lizgawe na zemji{teto i kade se slu~uva naj~esto?‡ kakvi se semejstvata vo Isto~na azija spored brojot na ~lenovi?‡ kakvi se odnosite vo semejstvoto?‡ kakva e ulogata na ènite vo semejstvoto vo Isto~na azija?‡ koi semejni vrednosti se karakteristi~ni za lu|eto od Isto~na azija?‡ kako se reflektira doma{noto vospitu-vawe vrz op{testvoto i vrz kulturata?‡ Zo{to se slu~uvaat promeni vo kulturata vo sovremenite uslovi na ìveewe?‡ kakvi se prirodnite i klimatskite odliki vo Isto~na azija me|u severnite i ju`nite oblasti?‡ koja zemjodelska kultura e glavna vo zem-jodelskoto proizvodstvo?‡ osven za plovidba, za {to se koristat moriwata vo Isto~na azija?‡ kakov e industriskiot razvoj?‡ kakva zemja e kina spored stopanskiot razvoj?‡ [to e karakteristi~no za stopanstvoto na Japonija?‡ so {to se odlikuvaat stopanstvata na Ju`na koreja i na Tajvan?‡ kakvo e stopanstvoto vo severna koreja?‡ [to se Himalaite?‡ kade se nao|aat Himalaite?‡ koi teritorii se nao|aat na sever, a koi na jug od Himalaite?

‡ kako vlijaat Himalaite vrz klimatskite priliki?‡ Nabroj gi vertikalnite vegetaciski po-jasi na Himalaite, po~nuvaj}i od poniskite prostori!‡ so {to se odlikuvaat Himalaite nad 3 000 m viso~ina?‡ koi ìvotinski vidovi se sre}avaat na Himalaite?‡ Za {to se koristat Himalaite so nivnite reljefni odliki?‡ Zo{to se slu~uva lizgawe na zemji{teto?‡ [to pretstavuvaat monsunite?‡ kakvi monsuni ima?‡ kako duvaat zimskite monsuni i kakvo vreme nosat?‡ kako duvaat letnite monsuni i kakvo vreme nosat?‡ kako vlijaat monsunite vrz ìvotot na lu|eto?‡ koi dragoceni drvenesti rastenija se sre}avaat vo Jugoisto~na i vo Ju`na azija?‡ Zo{to docneweto na monsunite moè da bide katastrofalno?‡ kade se nao|a, kolkava povr{ina zafa}a i kolku naselenie ima Indija?‡ kakvi prirodni bogatstva poseduva In-dija?‡ Zo{to se smeta za prirodno bogatstvo dolìnata na morskata bregova linija vo Indija?‡ Za {to se koristat prostranite nizini vo Indija?‡ kakvo e zna~eweto na rekite vo Indija?‡ kakov e rastitelniot svet vo Indija?‡ so koi vidovi rudi e bogata Indija?‡ so koi energetski surovini raspolaga Indija i kade se razmesteni?‡ kolku narodi ima vo Indija?‡ Na koja grupa narodi pripa|a naselenieto na Indija?‡ koi religii se zastapeni vo Indija?‡ kakvi se odnosite me|u raznovidnoto i brojnoto naselenie vo Indija?‡ koj e najgolem problem za mnogubrojnoto naselenie vo Indija?‡ [to se slu~uva so selskoto naselenie?‡ kakva e higienata vo gradovite?

PRa[awa

153

‡ kako se odviva transportot na naseleni-eto vo Indija?‡ koi dràvi se vbrojuvaat vo sredna azija?‡ kakva e naselenosta vo sredna azija?‡ koi narodi go so~inuvaat etni~kiot sostav na naselenieto?‡ kakvo pismo koristat?‡ Na koi religii pripa|aat narodite od sredna azija?‡ koi zemji se industrisko-agrarni, a koi agrarno-industriski vo sredna azija?‡ koja e posebna odlika na zemjodelskoto proizvodstvo vo sredna azija?‡ [to e karakteristi~no za sto~arstvoto?

‡ so koi prirodni bogatstva raspolaga sredna azija?‡ koga se zgolemuva interesot za eksploat-acija na naftata?‡ so {to se zanimavalo naselenieto od Jugozapadna azija pred pojavata na potrebite za naftata i naftenite derivati vo svetot?‡ koga se zgolemija potrebite za nafta, ~ii kompanii po~naa da ja eksploatiraat naf-tata vo Jugozapadna azija?‡ kako naftata go smeni na~inot na ìve- ewe vo zemjite od Jugozapadna azija?‡ [to se gradi i kako se transportira naf-tata od Jugozapadna azija?

SODR@INAEVROPA

1. PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA EVROPA

2. SOCIOGEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA EVROPA

3. GEOGRAFSKI PREGLED NA REGIONITE VO EVROPA

‡ Geografska polo`ba, granici i golemina............................................6 ‡ Bregova razgranetost na evropskiot kontinent..................................8 ‡ Reljefni karakteristiki na Evropa...................................................10 ‡ Klima i vegetacija ‡ Klimatski uslovi....................................................................................12 ‡ Klimatsko-vegetaciski oblasti............................................................14 ‡ Hidrografija..........................................................................................16 ‡ Pra{awa..................................................................................................18

‡ Naselenieto na Evropa ‡ Osnovni karakteristiki na naselenieto vo Evropa (broj na ìteli i gustina na naselenost)................................................20 ‡ Jazi~na i verska raznovidnost vo Evropa...........................................22 ‡ Naselbite vo Evropa...............................................................................24 ‡ Regionalna podelba na Evropa............................................................26 ‡ Evropska unija........................................................................................28 ‡ Pra{awa..................................................................................................30

‡ Ju`na Evropa ‡ Geografska polo`ba, dràvi i glavni gradovi .................................32 ‡ Osnovni karakteristiki na ureduvaweto na dràvite.....................34 ‡ Karakteristi~ni podra~ja izloèni na zemjotresi i vulkani, posledicite i vlijanieto vrz ìvotot na lu|eto..............36 ‡ Klimata i vegetacijata vo Ju`na Evropa.............................................38 ‡ Sredozemnoto More ‡ osnovni prirodno-geografski karakteristiki i stopansko zna~ewe....................................................40 ‡ Sli~nosti i razliki na naselenieto vo Ju`na Evropa......................42 ‡ Stopanstvoto i turizmot vo Ju`na Evropa...........................................44 ‡ Zapadna Evropa ‡ Geografska polo`ba, dràvi i glavni gradovi..................................46 ‡ Osnovni karakteristiki na ureduvaweto na dràvite.....................48

‡ Reljefot i klimata vo Zapadna Evropa...............................................50 ‡ Vlijanie na moriwata vrz ìvotot na lu|eto (nekoga{ i denes).......52 ‡ Naselenieto vo Zapadna Evropa............................................................54 ‡ Stopanstvoto na Zapadna Evropa (nekoga{ i denes)...........................56 ‡ Severna Evropa ‡ Geografska polo`ba, dràvi i glavni gradovi..................................58 ‡ Osnovni karakteristiki na ureduvaweto na dràvite.....................60 ‡ Ulogata na reljefot i na klimata vrz ìvotot na lu|eto vo Severna Evropa....................................................................................62 ‡ Karakteristiki na morskiot breg i negovoto zna~ewe.......................64 ‡ Naselenieto vo Severna Evropa...........................................................66 ‡ Prirodnite resursi i stopanstvoto na Severna Evropa....................68 ‡ Sredna Evropa ‡ Geografska polo`ba, dràvi i glavni gradovi..................................70 ‡ Osnovni karakteristiki na ureduvaweto na dràvite.....................72 ‡ Osnovni karakteristiki na reljefot i na klimata vo Sredna Evropa.............................................................74 ‡ Panonskata Nizina i nejzinoto zna~ewe za razvojot na stopanstvoto........................................................................76 ‡ Alpite i nivnoto zna~ewe za zemjite od Sredna Evropa...................78 ‡ Rekite i nivnoto zna~ewe za ìvotot na lu|eto.................................80 ‡ Naselenieto vo Sredna Evropa.............................................................82 ‡ Stopanstvoto na Sredna Evropa (nekoga{ i denes)............................84 ‡ Isto~na Evropa ‡ Geografska polo`ba, dràvi i glavni gradovi..................................86 ‡ Osnovni karakteristiki na ureduvaweto na dràvite.....................88 ‡ Reljefot i klimata vo Isto~na Evropa................................................90 ‡ Re~nata mreà ‡ karakteristiki, zna~ewe i problemi....................92 ‡ Sli~nosti i razliki na naselenieto vo Isto~na Evropa..................94 ‡ Uslovi za razvoj na stopanstvoto vo Isto~na Evropa........................96 ‡ Pra{awa..................................................................................................98

AZIJA 4. PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

‡ Geografska polo`ba, granici i golemina........................................104 ‡ Bregova razgranetost na Azija............................................................106 ‡ Reljefni odliki na Azija...................................................................108 ‡ Klima i vegetacija ‡ Klimatski uslovi..................................................................................110 ‡ Klimatsko-vegetaciski oblasti..........................................................112

‡ Hidrografijata vo Azija ‡ Rekite i nivnoto zna~ewe....................................................................114 ‡ Ezera so svetsko zna~ewe.....................................................................116 ‡ Prirodni bogatstva na aziskiot kontinent.....................................118 ‡ Pra{awa................................................................................................120

5. SOCIOGEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

‡ Naselenieto na Azija ‡ Verska i jazi~na pripadnost................................................................122 ‡ Kultura i obi~ai....................................................................................124 ‡ Regionalna podelba na Azija..............................................................126 ‡ Pra{awa................................................................................................130

6. REGIONALEN PREGLED NA AZIJA

‡ Isto~na Azija ‡ Prirodni katastrofi............................................................................132

‡ Naselenieto na Isto~na Azija (verska pripadnost, jazik, kultura, obi~ai)........................................134 ‡ Ulogata na semejstvoto, kulturata i tradicijata..............................136

‡ Stopanstvoto na Isto~na Azija............................................................138 ‡ Jugoisto~na i Ju`na Azija ‡ Himalai ‡ karakteristiki i zna~ewe................................................140

‡ Monsunite i ìvotot na naselenieto.................................................142 ‡ Prirodnite bogatstva na Indija..........................................................144

‡ Naselenieto vo Indija, bogatstvo i problemi..................................146 ‡ Sredna Azija ‡ Naselenieto i stopanstvoto na Sredna Azija....................................148 ‡ Jugozapadna Azija ‡ Naftata ‡ najgolemo bogatstvo na zemjite od Jugozapadna Azija....150 ‡ Pra{awa...........................................................................................................152

Trimaks kartografija ‡ skopje

Izdava~

Podgotovka

prof. d-r blagoja Markoski

Glaven i odgovoren urednik

Tehni~ko-grafi~ki urednik

Lektura

Kompjuterska obrabotka

Ministerstvo za obrazovanie i naukana republika Makedonija

GEOGRAFIJAza VII oddelenie vo osnovnoto osumgodi{no obrazovanie

Qube ristovski

Dejan bo{kov

Tomislav Dimitrovski

Nada kostova

anita Milevskaelizabeta angelova

§§

§

Documents

geografija_7_k1