Gazetaria e Sakte

7/25/2019 Gazetaria e Sakte

1/211

Philip Meyer

Gazetaria e sakt

Hyrje pr gazetart n metodat e shkencs shoqrore.

Titulli i origjinalit:Precision Journalism

A Reporters Introduction to Social Sciense Methods

Philip MeyerRowman & Littlefield Publishers, Inc.

Copyright 2002 by Philip Meyer


2/211

Prmbajtja

HyrjeKreu 1 - Gazetaria q na duhet. Faqe.Kreu 2 - Prdorimi i numrave n mnyr t arsyeshme.. .Kreu 3 - Disa element t analizs s t dhnave Kreu 4 - Prdorimi i pushtetit statistikor Kreu 5 - Kompjuterat. Kreu 6 - Hulumtimet . ..Kreu 7 - Variablet e fshehta. Pjesa I .. ..Kreu 8 - Variablet e fshehta. Pjesa II ..Kreu 9 - Eksperimentet : n laborator, n terren, n natyr ..

Kreu 10 - Bazat e t dhnave .. .Kreu 11 - Si ti analizojm zgjedhjet . ..Kreu 12 - Politikat e gazetaris s sakt . ..Shtes : Tri gjra pr tu vlersuar n t dhnat e rregjistrimit ..Treguesi i emravePr autorin


3/211

Hyrje

Gazetaria e sakt sht nj ide q ka qen vlersuar m shum pr aplikimet, sesapr teorin e saj, por si e tregon edhe botimi i ktij vllimi, as un dhe as botuesi im

i ri nuk shikojm ndonj arsye pr t mos i rn m ksaj daulleje.Kur botimi origjinal doli nga Indiena Juniversiti Pres (Indiana University Press) nvitin 1973, aspekti q fillimisht i la mbres auditorit t tij t piksynuar t gazetarve,ishte prdorimi i kompjuterave. 5 vjet m par un kisha qen profilizuar n Njuzuik(Newsweek) si nj reporter kompjuteri, e n nj koh kur kompjuterat ishin endet shtrenjt dhe prgjithsisht t vshtir pr tu msuar, prdorimi i tyre nga njreporter i thjesht prbnte nj risi.

N fazn tjetr, shum gazetar dhe folsa u bn t interesuar pr vjeljen e mendimitt opinionit publik larg politikanve dhe interesave komerciale. Ata zbuluanGazetarin e sakt, nj libr udhzues me vler dhe kshtu, pr ta, koncepti filloit kishte parasysh hulumtimin analitik.

Por ai nuk u planifikua kurr pr t trajtuar sondazhet ose kompjuterat, ndonse q tdyja jan mjete t dobishme pr shum njerz, prfshir gazetart. Synimi im athere,sikundr edhe tani, ishte t inkurajoja kolegt e mi n gazetari pr t prdorur parimete metods shkencore gjat kryejes s detyrave t tyre t mbledhjes dhe paraqitjes slajmeve. Ideja u duk sidomos e zbatueshme kur njri nga kshilltart e NiemanFellowship-it tim, profesor Tomas Petigrju (Thomas Pettigrew), m vuri fillimisht nkontakt me fondacionin Rasll Sejxh (Russell Sage) n vitin 1968. Shkencatshoqrore po njihnin nj shprthim zhvillimi, duke qen se kompjuterat e bn m t

lir dhe m t shpejt prpunimin e mundimshm t sasis. N at koh kjo dukejrevolucionare. Kalimi i prfitimeve t ktij revolucioni tek ata prej nesh q ishinngarkuar me zbulimin dhe komunikimin e s vrtets n baza ditore ishte, me saduket, nj ide e mir. Kshtu Li Hills (Lee Hills) nga Najt Njuzpejpr (Knight

Newspaper)sdhe Ben Midenburg, botues i revists Ekron Bikn (Akron Beakon), madhan lejen ndrsa Fondacioni m mbshteti pr kt qllim.Tani, n shekullin e ri, besimi n shkencn shoqrore, veanrisht ana e saj sasiore,sht dobsuarjo vetm pr arsye t postmodernistve, t cilt vn n dyshimekzistencn e s vrtets universale, por gjithashtu, sipas mendimit tim, edhe sepse,kur aplikimet kompjuterike ishin t freskta, metodave iu b si shum reklam embrapsht.

Pati nj reagim t ashpr skepticizmi. Pr gazetart kto metoda godisnin konceptet ederiathershme, shkrimet e artikujve serioz dhe mbledhjen e t dhnave rastsore ts kaluars. Metoda shkencore mbetet ende nj mnyr e mir, e sajuar nga njerzimipr t prballuar paragjykimet , mendimin e dshiruar dhe verbrin perceptuese.Dhe kjo sht, pa dyshim, e nevojshme n gazetari, tani m shum se kurr, dukeqen se profesioni lufton pr t ruajtur identitetin e tij kundr korrupsionit ngaargtimi dhe reklamat.

Ky botim, duke kshilluar mnyra prdorimit t fuqis s vlersimit tvazhdueshmpr t nxjerr variablet e paqarta nga vargonjt e shkaksis, e ngre rreptsin njshkall m lart. Dhe rifut, sipas kshills s disa prej studentve t mi, kapitullin pr

teorin e lojs q ishte hequr pas botimit t par.


4/211

Falnderimet, pra, i shkojn botuesit tim, Brenda Hadenfeldt, inkurajimi i s cils embushi me jet t re kt projekt; atyre prej studentve t mi, veanrisht J. J.Tomsonit (Thompson) dhe Shon Mekintoshit (Shawn Mcintosh),q nuk humbn kohpr t demonstruar se kto aftsi jan t tregtueshme, si edhe kolegve t mi narsimin gazetaresk. Falnderime Barbara Ellisit q m dha kopjen e pajisur me

shnime t bollshme pr ta prdorur si burim pr idet e rishikuara; Xhoin (Join)Bares, Keti (Kathy) Frankovicit, Brent Hjustnit (Brant Houston) dhe Pol (Paul)Overbergut, q m ndihmuan t mbaja lidhjet me praktikat aktuale, dhe, shum erndsishme, Sju Kueil Mejerit (Sue Quail Mejer), pr t 45 vjett e mbshtetjes spatundur.


5/211

Kreu IGazetaria q na duhet .

Nse jeni gazetar ose mendoni t bheni i till, mund ta keni vn re tashm: Krkesatpr t qen gazetar po ngrihen n nj shkall t re.Ishte nj koh kur gjithka q kishit nevoj ishte prkushtimi ndaj s vrtets, shumenergji dhe pak talent pr t shkruar. Ju ende keni nevoj pr kto gjra, por ato nukjan m t mjaftueshme. Bota sht br kaq e ndrlikuar, rritja e informacionit tpranishm kaq shprthyese, saq gazetari duhet t jet nj filtr aq sa edhetransmetues, nj organizues aq sa edhe interpretues, krejt si edhe ai q mbledh dheshprndan fakte. Prve aftsis pr ta gjetur informacionin n shtyp, online apo ntransmetim, ai gjithashtu duhet t dij se si ta fus at n kokn e marrsit. Shkurt, njgazetar duhet t jet menaxher, prpunues dhe analizues t dhnash.Kjo krkon kualifikim t veant. N koht e mira t vjetra n mjediset profesionale

kishte dyshime serioze nse gazetaria, si disiplin, prfshinte bazat kryesore tdituris n prgjithsi. Gazetaria, n kt kndvshtrim, ishte e gjitha procedur, josubstanc.[1] Kur Xhejms Brajant Konantit (James Bryant Conant) iu desh t merrejme nj porosi fatlume nga Harvardi pr t prmirsuar standartet e gazetaris, aivendosi pr nj kualifikim thelbsor e t pavarur t gazetarve mesatar. Z. Konantndjeu q atje nuk kishte njohuri baz t mjaftueshme pr t prligjur nj shkollgazetarie.ky prfundim oi n nj program shum t suksesshm q ne nuk kemidshir ta ndryshojm, shprehet 50 vjet m von presidenti i Harvardit, DerekBok.[2]Programet e gazetaris q nuk e morn parasysh gazetarin mund t ken qen tprligjura n nj bot m t thjesht. Por n shoqrin e informacionit krkesat jan

m komplekse. Lexoni cilndo nga gazetat, [revistat] popullore t kritiks s mediasdhe do t gjeni t njjtat ankesa rreth gazetaris moderne. Asaj i mungojnreportazhet e rndsishme, sht shum e varur nga publikimet e shtypit, shtlehtsisht e manipulueshme nga politikant dhe interesat e veanta dhe nuk e pronn mnyr efektive at ka di. Gjith kto ankesa jan t prligjura. Shkaku i tyre nukduhet krkuar edhe aq n mungesn e energjis, talentit ose prkushtimit ndaj svrtets, si ln ndonjher t kuptohet kritikt, se sa te nj vones e thjesht eaplikimin t shkencs s informacionitnj sasi njohurie n problemet tunduese ttransmetimit t lajmit n nj koh t mbingarkuar informacioni.Programi Niemen i Harvardit, i cili u jep gazetarve mesatar t przgjedhur nj vitakademik pr t riparuar fardolloj boshllqesh arsimore q ata kan, sht prdorurnga disa pr t zgjeruar horizontin e tyre t prgjithshm. Por mnyra m efektive eprdorimit t tij pr ta prshtatur ndaj krkesave t reja sht q ai t bhet m ispecializuar.N nj bot ku sasia e informacionit dyfyshohet n do pes vjet, [3] krkohet njspecialist pr t kuptuar shum prej ktyre informacioneve q vetm komunikohen.Nj gazetari t mir sot i duhet ende t dij nga pak rreth shum gjrave, por ai duhetama, t dij mir nj tem.Gazetari i sotm duhet gjithashtu t jet i familjarizuar me rritjen e sasis s bagazhitgazetaresk, i cili, si pasoj, duhet t prmbledh kto element:

1. Si ta gjeni informacionin.2. Si ta vlersoni dhe ta analizoni at.


6/211

3. Si ta komunikoni n nj mnyr q ai t prshkoj zhaurimn e informacionit tmbingarkuar dhe t arrij tek njerzit q kan nevoj dhe e duan at.4. Si t prcaktoni dhe pastaj t siguroni, vlern e saktsis q nevojitet pr njreportazh t veant.[4]

N masn q gazetart msojn se si ti bjn kto gjra, ata ndeshin me nj ngaelementt e do profesioni: hyrja n zonn e fsheht t njohurive. Ne msojm dhendrkaq gazetaria po bhet m e profesionalizuar, por, si me do ndryshim tvrullshm, edhe ajo ecn prpara n mnyr t pasigurt dhe me ritme t ndryshme nvende t ndryshme.

Atje ku profesioni bashkohet me teorin.

Koncepti i gazetaris s saktaplikimi i metodave hulumtuese shkencore, sociale

dhe t sjelljes n praktikn e gazetarisgjeti nj treg t gatshm n shkollat egazetaris. Pranimi i leht i ktij koncepti n akademi u b i mundur pjesrisht falkontributit t tij n shrimin e prishjes ndrmjet fraksioneve t mburojs s gjelbrdhe katrorit t x-it. Kjo demonstroi zbatueshmrin e metodave hulumtueseshkencore sociale n fushn e problemeve vrtet reale t grumbullimit t lajmeve nnj shoqri gjithnj e m shum komplekse. Kjo prodhoi pun q mund ta vlersojnhulumtuesit dhe njerzit e profesionit s bashku. Mjetet e zgjedhjes s mostrave,analizat kompjuterike dhe konkluzionet statistikore rritn fuqin tradicionale treporterit, pa ndryshuar natyrn e misionit t tijpr t gjetur faktet, pr ti kuptuarato dhe pr ti shpjeguar pa humbur koh.

N profesion, megjithat, pengesat ishin m t mdha. Gazetaria e sakt krcnoitraditat e dyfishta t pasivitetit gazetaresk dhe iltrsis gazetareske. Tradita emparshme mendonte se media duhet t raportoj lajme, jo t bj lajme. Pjesmarrjae medias n sondazhet e opinionit publik ka qen kritikuar,duke u bazuar n faktin qmedia nuk duhet t bj sondazhe, por duhet t pres n mnyr pasive deri sa njerzt tjer ti bjn dhe pastaj t raportojn pr to.[5] Sondazhet e medias thyejngjithashtu rregullat e iltrsis. Nj reporter duhet t jet nj person i cili hedh nj syt shkatht mbi gjithka, gj q ai nuk mund ta bj nse ngarkohet me shum njohurit specializuara. Vermont Rosteri, nj gazetar i shklqyer i shkolls s vjetr, i thaklass s vitit 1967 t Nieman Fellows, q nj reporter i mir duhet t prpiqet t jet

nj amator profesionist. Rast i skajshm sht nj korrespondent i huaj q njoha unnjher, i cili qeshi kur e pyeta nse ishte duke msuar gjuhn e vendit ku ishtecaktuar. Sipas pikpamjes s tij kjo nuk ishte e nevojshme, madje mund t ishtepenges. Lexuesit e tij nuk e dinin at gjuh dhe puna e tij ishte vetm t vzhgonteat ka mund t vzhgonin ata vet po t ishin atje dhe t raportonte at q pa. Nsemsonte nj gjuh t huaj, ai mund t fillonte t mendonte si nj i huaj dhe thumbiste kshtu lidhjen me kta lexues.

Shqetsimi nga qnia gazetar pasiv dhe i iltr sht po ai i do personi pasiv dhe tiltr, prej t cilit mund t prfitohet lehtsisht. Motivi themelor i kritiks m tfundit q i bhet gazetaris sht se media mbizotrohet nga politikant e fuqishm

dhe prfaqsuesit e tyre t shkatht, dshirat e t cilve prcaktojn gjithashtu se farduhet cilsuar si lajm dhe far nuk duhet. Pr tu mbrojtur ndaj manipulimit, media


7/211

ka nevoj pr m shum vetsiguri dhe kjo arrihet vetm nprmjet njohurive.Sondazhet e medias filluan t shtohen pikrisht rreth viti 1980, sepse botuesit nuk ubesonin m sondazheve q politikant prpiqeshin tiu vishnin atyre dhe, prvetmbrojtje, u armatosn me operacionet e tyre t grumbullimit t t dhnave.Kshtu sondazhi nuk u b dhe aq shum mnyr pr ta br lajmin nj mjet t

intensifikuar t proesit t vetsiguruar t grumbullimit t lajmeve; kjo sepse,natyrisht, gazetart jan prgjegjs pr tr proesin, duke filluar nga konceptimi eprmes projektit hulumtues, te analizat dhe interpretimi. Gazetari i sakt nuk merr meqira nj sondazhist pr t krijuar nj ngjarje-lajm; gazetari bhet vet sondazhist.Xhim (Jim) Normani i USA Today; Ri (Rich) Morini i Washington Post dhe UorenMitovski (Warren Mitofsky) i CBS-s ishin midis prototipave.

Prtej objektivitetit.

Modeli i gazetarit si njeri i padjallzuar pasiv kishte t paktn nj virtut: siguronte nj

lloj disipline. Kjo ishte n prputhje me traditn e objektivitetit, nj tradit q e mbangazetarin larg imponimit t pikpamjeve personale ndaj lexuesit. Por modeli iobjektivitetit ishte projektuar pr nj bot m t thjesht, nj bot ku faktet epazbukuruara mund t flasin vet. Zhgnjimi mbi idealin e patakuar t objektivitetitoi n faktin q disa nga mjetet e komunikimit n vitin 1960 t prqafonin dika tquajtur gazetaria e re, e cila i liroi gazetart nga detyrimi pr t qen objektiv dheu dhuroi atyre lienc artistike pr tu br tregimtar. Xhimi (Jimi) Breslini dhe TomWolfi ishin ndr t part praktikues t suksesshm dhe metodat e tyre funksionuanderi sa arritn nj pik ku ato pushuan s qeni gazetari. Mjetet letrare t letrsisartistike, prfshir detajin elegant, monologun e brendshm (at q personi mendon seia vlen mundimi t publikohet, si edhe qndrimin e tij t hapur) dhe strukturntregimshkurtr me nj karakter, nj problem dhe nj zgjidhje n harkun e pak fjalve,mund t prodhojn produkte gazetareske q jan nj knaqsi pr tu lexuar. Por, prfat t keq, proesi i mbledhjes s t dhnave sht jashtzakonisht i vshtir. Ta bshjetn t duket si nj histori e shkurtr krkon nga gazetari t jet tepr przgjedhsdhe kjo nga ana e saj krkon mbledhjen e nj numri shum t madh faktesh pr tprzgjedhur. Detyrimet q ka gazetaria e prditshme nuk do ta mbshtesnin ktnivel prpjekjesh dit pas dite. Disa praktikues t gazetaris s re zun t mbledhinfaktet e tyre pr t ecur krahas me trysnin e afatit t fundit. T tjert pushuan smbledhuri, por kombinuan faktet nga raste t ndryshme pr t hartuar portretizime tprbra t realitetit q ata i mbanin si raste t vrteta.[6]

Pavarsisht nga problemet, letrsia e re joartistike mbetet nj prpjekje interesante prt prballuar kompleksitetin e informacionit dhe gjetjen e nj mnyre pr tkomunikuar t vrtetn thelbsore. Ajo e shtyn gazetarin drejt artit. Problemi i sajsht se gazetaria krkon disiplin dhe disiplina e artit mund t mos jet lloji m iprshtatshm. Nj zgjidhje m e mir sht ta nxissh gazetarin drejt shkencs, dukeprvetsuar mbledhjen e t dhnave t fuqishme dhe mjetet e analizs q prdorshkenca dhe hulumtimin e saj t disiplinuar t s vrtets s verifikueshme.Kjo nuk sht nj ide e re. 70 vjet m par Uollter Lipmeni (Walter Lippmann) vurire q gazetaria varet nga vlefshmria e faktit t objektifikueshm. Ka m shumpika, pra, n t cilat do ngjarje mund t jet fiksuar, objektivizuar, vlersuar,identifikuar, m shum pika n t cilat lajmi mund t ndodh.[7] Metoda shkencore

ofron nj mnyr pr ti br ngjarjet t objektivizuara, t vlersueshme dhe tidentifikueshme.


8/211

Gazetaria si shkenc

Ju mund t mendoni se shkenctart do ta kundrshtonin nj prpjekje t till si njpretendim absurd nga ana e gazetarve. Nuk sht kshtu. Botimi i par i Gazetariss sakt n vitin 1973 u b e mundur nga Fondacioni Russel Sage n nj koh kur kyi kushtohej mbshtetjes s shkencave sociale. N vitin 1989, fizikanti LorensKrenberg (Lawrence Cranberg) argumentoi se gazetaria vet sht nj shkencdhe..i kualifikuar si duhet, gazetari i prgjegjshm sht nj shkenctarpraktikant.Q t dy, shkenctart dhe gazetart, tha ai,marshojn me rregulla t njjta dhe ishrbejn nevojs s prbashkt t njerzimit pr t ndar njohurit dhe tkuptuarit.[8]

Nse gazetart do ta pranonin kt ndarje t prgjegjsis, thoshte Krenbergu, kjo dot qartsonte mnyrn pr nj kualifikim m t mir n metodat investiguese, palejuar asnj paragjykim (astrologjia ishte nj tem e vdekur derisa gazetat erigjallruan at pas Lufts s Par Botrore) dhe pr angazhim ndaj nj rendi socialm racional dhe paqsor. Gazetart jan kaq t zhytur n idealin e objektivitetit dhe tmungess s paragjykimeve, sa q do lloj paraqitje e synimeve sociale ka mundsi tna bj t shqetsuar, madje edhe kur synimet jan aq dashamirse, sikundr paksimii paragjykimit dhe ndrtimi i nj shoqrie m racionale. Por krkesa pr mjete m tfuqishme investigimi na bn thirrje pror. Zotsia e gjetjes s faktit sht, mbi tgjitha, burimi i fuqis q ne zotrojm.

Edhe nj tjetr prfitim i nj qasjeje shkencore ndaj gazetaris, i pa prmendur ngaKrenbergu, duhet t rrnjoset mir tek shum nga ne. Shkencat e informacionit jantashm t zhvilluara n mnyr t mjaftueshme, kshtu q ne mund tu kushtojmvmendje sistematike formave t mesazheve q prgatisim dhe mnyrave m t mirapr ti hartuar dhe drguar, n mnyr q ato t merren dhe t kuptohen. Kjo sasinjohurish na aftson t gjejm mnyrn se si ti ojm mesazhet n mendjet, jovetm n duart e auditorit. Kurset pr proeset dhe efektet e komunikimit n masjan br standart n shkollat m t mira t gazetaris q prej vitit 1960. Dhe q prejvitit 1980, drejtuesit e industris kan mundur ta shohin nevojn pr tiu prveshurpuns me t tilla baza. Xhejms K. Batni (James K. Batten), drejtor i prgjithshm i

Knight Ridder Inc., tregoi historin e nj gazetari t ri premtues, i cili nuk u pranua tpunonte n grupin e gazets me emr, pasi n intervistn e puns deklaroi memosprfillje se ai shkruante pr vete, jo pr lexuesit.Gjat viteve ne t gjith kemi marr n pun njerz si aidhe i kemi br gazetattona m pak qendr lexuesish n proes thot Batni . Ka ardhur koha t ndalojm.Dhe aleatt tan n kolegje dhe universitete q edukojn gazetar t rinj duhet takuptojn kt t vrtetdhe t na drgojn njerz me pasion pr t arriturlexuesin.[9]Gazetaria e re e sakt sht gazetari shkencore. (N Franc, termi gazetari e saktka qen prkthyer si gazetari shkencore.) Kjo do t thot ta trajtosh gazetarin si njshkenc q prdor metoda shkencore, objektivitet shkencor dhe ideale shkencore n

gjith proesin e komunikimit masiv. Nse kjo tingllon si nj pretendim qesharak,kujtoni q shkenca vet ka kufirin e saj t arritjeve dhe t mundsive dhe ka


9/211

sanksionet e saj ndaj pretendimit. N do fush t krkimit njerzor ka gjithmonfakte t fshehura dhe t vrteta t pakapshme, shkruante fizikanti Krenberg. Ajo qduhet pr t zbuluar faktet e fshehura dhe pr t arritur te t vrtetat e pakapshme,sht nj prllogaritje e kualifikuar dhe kjo prllogaritje i duhet nj gazetari tkualifikuar, po aq sa edhe nj fizikanti t kualifikuar.

N fillimet e viteve 1970 gazetaria filloi t lviz drejt nj pozicioni m shkencornprmjet dy shtigjesh t veant. Shtimi i kompjuterave vuri n prdorim tgazetarve sasi t mdha t dhnash, si kurr m par. Dhe n zyrat e biznesit, medshtimin e shtimit t qarkullimit t gazets pr t ecur krahas rritjes s numrit tfamiljeve, i bn botuesit tu kushtojn nj vmendje m sistematike tregut dhefaktorve q motivojn lexuesit pr t harxhuar para dhe koh me produktet ebotuesve. Nocioni q nj gazet sht nj produkt dhe q nj lexues sht nj krijes earsyeshme q bn nj zgjedhje nse duhet ta paguaj koston e prdorimit t produktit,bhet i respektueshm. Dhe kshtu forcat e tregut e shtyjn gazetarin si nj t tr, jovetm si ca lojtar t izoluar n fush, t zer nj pozit m shkencore.

Progresi shoqrohet gjithmon nga prgojuesit dhe mosbesuesit e tij. Vetm n vitin1989, n konferencn e drejtuesve t gazetave, t vendosur pr zbulimin e shkaqevet humbjes s numrit t lexuesve, nj botues i nj gazete metropolitane denoncoipublikisht zbulimin kryesor q prej dy dekadash t anketimeve rreth leximit: searsyeja m e shpesht pr mosleximin e gazets sht mungesa e kohs. Un nuk eblej at, tha ai duke argumentuar se, nse gazetart do t bnin nj pun m t mirn sigurimin e shrbimeve t tyre themelore, si shprndarjen e gazets n koh, gjratdo t shkonin m mir.(10) Kjo nuk ishte nj pikpamje e izoluar dhe shum ngaraportet e hulumtimeve prpiqeshin t shpjegonin do t thot n t vrtet skakoh pr t lexuar. Kristin Urbani (Christine Urban), duke folur n Shoqatn eBotuesve Amerikan t Gazetave n vitin 1986, dha prgjigjen m t mir. Sipas saj,ajo q na thon lexuesit sht: Vini re buzt e miaun nuk kam koh t lexojgazetn do dit.[11] N rrmujn dhe zhaurimn e epoks s informacionit kostuakohore e informacionit t nxjerr nga reportazhi i nj gazetari duhet t jet nj ngakonsideratat e para n prgatitjen e ktij reportazhi. Kontributi i USA Today m 1980ishte se tregoi sesi nj gazet mund t pozicionohet si kursimtare kohe. Ajo e bntekt nprmjet botimit dhe formatimit t gazets me kaq kujdes dhe saktsi q kjomund t mund t prballonte nevojn e lexuesit pr mbikqyrjepr t studiuar botnlidhur me rreziqet dhe mundsit personale me minimumin e kohs. Ajoshprndante t dhna q kishin qen prpunuar n mnyr t bollshme dhe tshtrenjt.

duhet br me t dhnat.

T dish se far duhet br me t dhnat prbn thelbin e gazetaris s re t sakt.Problemi mund t mendohet t ket dy faza: fazn e hyrjes s t dhnave, ku ato jangrumbulluar dhe analizuar dhe fazn e nxjerrjes t t dhnave, ku ato jan prgatiturpr tu futur n mendjen e lexuesit. Ky libr trajton m tepr fazn e par, por t dyjajan kaq t grshetuara sa q ai do t merret gjithashtu, n nj far shkalle, edhe mefazn e nxjerrjes s t dhnave.

Synimi kryesor do t jet t tregohet si arrihen kto objektiva lidhur me t dhnat:


10/211

1 - Mblidhini ato. Pavarsisht nse keni provuar apo jo ndonjher t shkrbenimetodat e mbledhjes s t dhnave nga shkenctart, ju mund t prfitoni nga njohjame disa prej marifeteve t tyre.

E vlen gjithmon t kujtojm at q profesori H. Dugllas Prajs (H. Douglas Price) m

tregoi n Harvard n pranver t vitit 1967, se t dhnat nuk vijn nga lejlekt.

2 - Rezervoini ato. Gazetart e kohve t vjetra i rezervonin t dhnat n grumbujletrash n tavolinat e tyre, n qoshet e zyrave t tyre, dhe, kur organizoheshin mir, ndosje t sigurta.Kompjuterat jan m t mir.

3 - Rigjejini ato. Mjetet e gazetaris s sakt mund tju ndihmojn t rigjeni t dhnatq keni mbledhur dhe rezervuar vet, t dhna q dikush tjetr rezervoi me nj qllimsi tuajin, t dhna q dikush tjetr rezervoi pr arsye krejtsisht t palidhura meinteresin tuaj, ndoshta as pa i shkuar ndrmend q nj gazetar ose prdorues publik doti rigjente ato nj dit.

4 - Analizoini ato. Analizat gazetareske m s shpeshti kan pr qllim thjeshtsistemimin pr t gjetur dhe listuar shmangiet interesante. Por kjo mund t prfshijgjithashtu hulumtime pr prfshirjen e shkaksis, pr modele q sugjerojn se dukurit ndryshme variojn s bashku pr arsye interesante ose madje pr t vlersuarefektivitetin e politiks publike.

5 Ngjishini ato. Ngjeshja e t dhnave sht br nj aftsi kaq e rndsishme prgazetarin sa edhe mbledhja e tyre. Nj lajm i mir prcaktohet nga fakti se far ljasht, sikundr edhe far prfshin.

6 - Komunikoini ato. Nj reportazh i palexuar ose i pakuptuar sht nj reportazh ishkuar dm. Ju mund t prodhoni nj vler filozofike, por q, si zhurma e nj pemeq bie n pyll, ajo nuk ekziston aspak.

Modelet teorike.

Ndrsa vrapoja, nj mngjes pranvere, rrugs s mjegullt n ejpll Hill (Chapell

Hill), u ngjita n majn e nj kodre t ult dhe atje pash n largsi nj figur tkruspullosur, t verdh, rreth 40 cm. t lart. Ajo dukej e tensionuar, gati pr tkrcyer, atallt t nxjerra jasht e t fiksuar n nj pik gjat shtegut tim. Kur uafrova dhe qesh n gjendje ta dalloja figurn m qart, pash se far ishte n tvrtet: nj fikse zjarri e zakonshme. Imazhi i nj qeni kishte qen krijim iimagjinats time dhe ai i kishte imponuar nj rregull dhe nj model t tij t dhnave tdyzuara t syve t mi.

Vetm t dhnat e paprpunuara nuk jan kurr t mjaftueshme. Pr t qen tdobishme, pr t qen t kuptueshme, t dhnat duhet t jen t prpunuara, tabstraguara, t prshtatura ndaj nj lloj strukture. Ju duhet ta vendosni materialin n

nj sistem mendor q ndihmon interpretimin dhe kuptimin e tyre. Kjo e vrtet erndomt aplikohet njlloj si pr t dhnat e perceptimit t prditshm, ashtu edhe pr


11/211

vargjet e numrave n kompjuter. Pr t menduar mbi to n form t prgjithsuar, jukeni nevoj pr nj sistem perceptues. Nse nuk siguroni nj t till me vetdije,athere mendja juaj, n mnyr t pavetdijshme, ndoshta e nxitur nga shqetsimi si iatij vrapuesit n nj lagje me shum qen, mund t gjej nj t gabuar.

Autor t ndryshm, n fusha t ndryshme i kan dhn emra t ndryshm ktyrestrukturave perceptuese. Psikologt nganjher i quajn ato skema. Ato jangjithashtu t njohura si konstrukte, hipoteza, parashikime, parime organizuese,kallpe, karaktere, plane, prototipe ose madje (kjo nga psikologjia) molekula tndrlikuara.[12] Uollter Lipmeni (Walter Lippman) i quajti ato stereotipe.[13] Nprgjithsi, tha ai, mnyra sesi ne i shikojm gjrat sht nj kombinim i asaj qsht atje me at q prisnim t gjenim. Qiejt nuk jan t njjt si pr nj astronom, sipr nj ift t dashuruarishgruaja e bukur tahitiane sht nj person q i duket m emir gruarit tahitian, sesa lexuesve t Revists Gjeografike Kombtare.[14] Dhense do t shikoni nj qen apo nj fikse zjarri , kjo varet nga ajo se far prisnit ju tshikonit.

N formn e saj m t sofistikuar dhe t ndrgjegjshme, skema, konstrukti osestereotipi merr nj model teorik. Nj model formal prshkruan pjesn thelbsore tnj proesi, natyror ose t br nga njeriu, n nj mnyr q lejon prfundime t cilatt jet testuar nga eksperimenti, vzhgimi ose t dyja s bashku. Por n shumicn erasteve, prdorimi i modeleve apo i konstrukteve nga ne nuk sht kaq i sofistikuardhe as kaq i kujdesshm. Ne i prdorim ato thjesht sepse na duhen pr t menduar nform t prgjithsuar. T dhnat e jets s prditshme, q nuk i jan paprshtatur njmodeli, krkojn shum prpjekje pr ti prpunuar dhe interpretuar n at gjendjebruto. Shqisat tona marrin shum syresh.

Testimi i modelit.

Problemi me modelet teorike - t dyja, ato t llojit t prditshm dhe ato formale tshkencs - sht se ne perpiqemi t merremi seriozisht me to. Dy studime n shkallkombtare mbi besueshmrin e gazetave, publikuar n vitet 1985 dhe 1986, ofrojnnj shembull. Njeri studim (le ta quajm at pr taniStudimi Y) tregoi q 53% epublikut beson se institucionet e lajmeve, kur japin lajme q kan t bjn me shtjepolitike dhe shoqrore, mbajn an, ndrsa vetm 34% mendojn se media sht e

drejt pr t gjitha ant. Dhe nga 73 te 21 prqind, shum mendojn se institucionet elajmeve dhunojn intimitetin e njerzve.Studimi tjetr (Studimi X) i zhvilluar prmbi t njjtat shtje e sipas nj shkallepes-pikshe, tregoi se nga 52 n 10 prqind e njerzve i quajtn gazetat m tepr tdrejta sesa t padrejta. Edhe n shtjen e intimitetit publiku ishte i ndar gatibarabar: 32% mendonin se gazetat e dhunojn intimitetin dhe 30% mendonin se ato erespektojn intimitetin. T dyja studimet u zhvilluan me vetm 6 muaj interval,dhjetor 1984 - maj 1985.Si mund ta prisnit, njri u paraqit si nj studim i lajmit t mir plot optimizmrreth qndrimit t publikut ndaj medias. Tjetri rezultoi si nj raport plot trishtim dheparandjenja te kqia. Tani e papritura: raporti me drit u shkrua nga njerzit q

zhvilluan Studimin Y, at me qndrime t pafavorshme cituar m par. Dhe raporti


12/211

i trishtueshm bazohej n numrat e studimit X, atij q zbuloi se shumica e njerzve ibesonin gazetat.Mos jan kryqzuar prcjellsat n kompjuter? Jo. T dyja grupet e hulumtimit popunonin me skema t ndryshme. Studimi X u sponzorizua nga Komiteti iBesueshmris se Shoqats s Botuesve Amerikan t Gazetave. Kryetari i saj,

Dejvid Lorens (David Lawrence), donte ta prdorte studimin si terapi shoku pr tzgjuar botuesit ndaj nj problemi dhe pr ti nxitur ata t vepronin.[15] Studimi Y usponsorizua nga Times Mirror, e cila donte nj dukshmri kolektive dhe nj shans prt br lajme. Zbulimi i botuesve kush bie ndesh me menurin konvencionalesht nj mnyr e mir pr ta br kt.[16]T dyja grupet e hulumtuesve mendonin se po tregonin t vrtetn, por nse atashikonin nj qen ose nj fikse zjarri, kjo varej nga skema me t ciln ata prballoninkrkimin. Gazetarit t msuar t jet objektiv, kjo mund ti duket se problemi kishtefilluar me sistemin strukturor n prgjithsi. Ideali gazetaresk duhet t jet hyrja nnj hetim me mendje te kthjellt, i lir nga do paragjykim. Pranimi i nj hipotezengjan shum si t jesh i paragjykuar. Ky kndvshtrim, ndonse me qllim t mir,

nuk sht praktik. Ju nuk mund t filloni t mendoni rreth nj problemi pa nj sistemteorik. Duhet t keni nj, jeni apo nuk jeni t vetdijshm pr kt. Proesi iformulimit t hipotezs n metodn shkencore e ngre sistemin n at nivel tvetdijshm ku ai mund t vlersohet me objektivitet dhe ftohtsi.Tashm sht e vrtet se ekziston njfar rreziku q vlersimi t mos jet i ftoht dheobjektiv sa duhet. T dyja studimet mbi gazetat, t cituara m par, jan nj ilustrim imir. Kura pr kt problem nuk sht t braktisni proesin e hipotezs s br, por tashpallni hipotezn tuaj dhe ta vlersoni at n kndvshtrimin e plot publik, nmnyr q investigator t tjer t mund t kontrollojn punn tuaj. T dyhulumtuesit e Times Mirror dhe ASNE-s pikrisht kt bn. Nuk u b ndonj dmafatgjat, sepse t dy lan nj dosje q prshkroi metodat, zbulimet dhe rrugn e tyrepr t nxjerr perfundimet. Ca m shum, ata i bn t dhnat e tyre t vlefshme pranaliza dytsore nga studiues t tjer. Publikimet e tyre stimuluan shum analizat dhediskutimin rreth hapit tjetr pr kuptimin e marrdhnieve t veanta midis njmediumi lajmesh dhe lexuesve, dgjuesve ose shikuesve t tij. Njra ngakaraksteristikat e shkencs sht se ajo sht gjithmon subjekt i kontrolleve dherikontrolleve t tilla. Ky sht njri nga msimet q na jep rasti i dy studimeve tbesueshmris. Msimi tjetr sht se kjo sht jashtzakonisht e rndsishme pr tdhn mendim t kujdesshm ndaj strukturs teorike me t ciln prballet nj problemdhe pr t vlersuar pasojat e zgjedhjes s nj skeme.

Testimi i realitetit.

Sapo zgjidhni nj model, ju mund ti prmbaheni atij pr nj koh t gjat. Nj modelq funksionon mjaft mir pr qllimin bhet shum shpejt i rehatshm sa edhe njkpuc e vjetr dhe prej tij hiqet dor pa dshir. Modelet e paprshtatshme q kapenpasi dobishmria e tyre ka kaluar, jan burimet e paragjykimeve, urtsiskonvencionale dhe mendjes s kufizuar. Herbert Batrfilld (Herbert Butterfield),historian i shkencs moderne, ka argumentuar se zhvillimi i modeleve t reja ishte m

i rndsishm n krijimin e fiziks moderne se sa n grumbullimin e t dhnave treja. Nj shkenctar i suksesshm ka nevoj pr artin e trajtimit t s njjts tuf t


13/211

dhnash si m par, por duke i vendosur ato n nj sistem t ri marrdhniesh menjera-tjetrn e duke iu dhn atyre nj sistem t ndryshm, i cili, praktikisht do tthot q pr momentin t vini n prdorim nj lloj t ndryshm t mnyrs smendimit.[17] Metoda shkencore moderne siguron stimulimin e vnies n prdorimt ktij mendimi t ndryshm me an t nxitjes s nj testimi t vazhdueshm t

modeleve t vjetra dhe nj hulumtimi perceptues pr t tjera m t mira. Modeli iAristotelit pr mekanikn e lvizjes, q mendonte se nj trup i lvizshm vazhdon njitenerar t dhn vetm sepse dika e shtyn at, ishte i gabuar. Por sidoqoft modeli itij zotroi n shekuj, pjesrisht edhe sepse shkenca nuk ishte ende n gjendje tsfidonte dhe t eksperimentonte. (Nj problem q pengonte Aristotelin dhebashkkohsit e tij grek ishte dallimi i mpreht ndrmjet filozofve dhe njerzvepuntor. Pr t br nj eksperiment faktikisht do t duhej t ndoteshin duart. Kjoantipati, pr t br m tepr sesa vetm t menduarit, vazhdoi madje edhe n kohn eGalileut, i cili paraplqente eksperimentet e mendimit ndaj gjrave reale.)Metodat shkencore moderne sigurojn testimin e realitetit agresiv. Gazetartgjithashtu jan t interesuar pr testimin e realitetit. Ndryshimi kryesorprve atij tdallueshmit q gazetart jan gjithmon me ngutsht se gazetart jan m pasivrreth ksaj shtjeje. N vend q t testojn realitetin drejtprdrejt nprmjetvzhgimeve, deduksioneve dhe eksperimenteve t tyre ata, normalisht, jan tknaqur ti bjn verifikimet e tyre nprmjet konsultimit t autoriteteve t ndryshmeme kndvshtrime t ndryshme dhe interesa t ndryshme.E meta n kt metodologji sht se gazetari mund t mos kt ndonj baz t mirpr t vlersuar burimet konfliktuese. Prpjekjet e gazetarve pr t qen objektiv ishtyjn ata, n t vrtet, n nj pozit relativiste e cila krkon nj hamendsim tpangjashm se t gjitha opinionet kan nj pretendim t njjt ndaj s vrtets.Gazetart t cilt adaptojn mjetet e metods shkencore n profesionin e tyre, mund t

fitojn nj pozit pr t br vlersime t dobishme me m shum objektivitet tfuqishm shkencor.Gazetart kan tashm disa nga karakteristikat e shkenctarve, shpesh pa e ditur as

vet kt. Midis tyre:

1. Skepticizmin. Kur nna u thot se ju do, verifikojeni, ky sht nj aforizm ifushs s gazetaris, jo i shkencs, por iu prshtatet mir t dyjave. Asgazetart dhe as shkenctart nuk knaqen me at q opinioni popullor oseautoriteti pretendon se sht e vrtet. E vrteta sht gjithmoneksperimentale, gjithmon ka hapsir pr mprehje dhe prmirsim.

2. iltsin. Fjala ky sht replikueshmria. Nj reporter investigues i mir i

dokumenton krkimet e tij pr t vrtetn duke prgatitur nj dosje, n mnyrq hulumtuesit e tjer t mund ta ndjekin pr t arritur prfundime t njjta.3. Nj instinkt pr operacionalizimin. Pr t testuar nj model, nj shkenctar

mendon rreth proeseve q modeli prfaqson dhe ku t ojn ato. Athere aishikon pr nj vend n botn e dukshme ku aspekte t ktij proesi mund tmaten n njfar mase, gj q do t konfirmojn ose prgnjeshtrojnmodelin. Ky proes i zbulimit t pjess s dukshme dhe t testueshme shtquajtur operacionalizim. T dy, shkenctart dhe gazetart investigativ,mbshteten n t. Konfirmimi i nj teorie sht fuqia e saj pr t parashikuarrezultatet e nj matjeje operacionale.

4. Ndjenjn e paqartsis t s vrtets. N diskutimin e lasht ndrmjet

absolutizmit dhe relativizmit, shkenca ndjehet m komode me pragmatizmin.Testi i nj ideje sht nse ajo funksionon. T vrtetat q shkenca zbulon jan


14/211

t mirpritura kur ato prmirsojn t kuptuarit ton ose teknologjin, por menjohjen q ato mund t jen zvendsuar nga t vrteta m t mdha, n tardhmen. Ky koncept nuk sht kaq i leht pr gazetart, krkimi i t cilvepr thjeshtsi dhe siguri e bn absolutizmin trheqs.

5. Kursimin. T vn prball nj zgjedhjeje ndrmjet teorive konkurrente, ne

zakonisht paraplqejm at m t thjeshtn. Teoria m e mir shpjegon m tshumtn me m t paktn. Teoria kopernikane e universit mbizotron mbisistemin e vjetr t Ptolemeut sepse ajo ishte m e thjesht. Me qllim q tshpjegohej lvizja e planeteve, Ptolemeu propozoi nj sistem t epiciklevesipas t cilit do planet lvizte n orbita brenda orbitave rrotull toks. Kurinstrumentalizimi u b m i mir, astronomt zbuluan lvizje q teoria nukmund ti shpjegonte vese nse ishin marr si t mirqena m shum epiciklebrenda epicikleve. Vendosja e diellit n qendr t sistemit zhduku nevojn prepicikle.

Rndsia e prulsis.

sht ironike q mbrojtja gazetareske e Amendamentit t Par sot argumentohetshpesh nga nj pozit absolutiste. Mendimi politik i shekullit t 18-t q shprehet nKushtetutn e Shteteve t Bashkuara, veanrisht Amendamenti i Par, ka n bazmospranimin e absolutizmit. N agimin e epoks shkencore, kotsia e detyrimit t dobesimi t veant ishte e qart sepse t dhnat e reja ose nj interpretim i ri i tdhnave t vjetra ishin shfaqur gjithmon pr t sfiduar besimet e vjetra. Dhe kshtuajo mori kuptimin pr t qen tolerant ndaj besimeve jo-ortodokse dhe pr timbrojtur ato me ligjin baz t vendit. Herezia e t sotmes mund t jet menuria e snesrmes.

Kshtu pak prulsi sht e mir pr kdo, por veanrisht pr shkenctart dhegazetart. Gjykatsi Oliver Uendll Holms (Oliver Wendell Holmes) vuri re se ato qne i mendojm si t vrteta mund t quheshin m mir ndihma t pamundshme:

Kur un them q nj gj sht e vrtet, kam parasysh q nuk mund vese

ta besoj atUn nuk rrezikoj t hamendsoj q paaftsit e mia n fushn e

mendimit jan paaftsi t universit. Pr pasoj un e prcaktoj t vrtetn si sistem t

kufizimeve t mia dhe e le t vrtetn absolute pr ata q jan t pajisur m mirBindja e plot nuk sht test i siguris. Ne kemi qen shum t sigurt pr shum

gjra t cilat nuk kishin qen kshtu.[18]

Kjo modesti mund ti jap shkenctarit, por edhe gazetarit, nj far lirie. Ju nuk duhett prisni pr t verifikuar q keni zbuluar t vrtetn e sigurt, absolute, tpakundrshtueshme, prpara pranimit t zbulimit. Nse ju keni br nj gabim dhekeni qen i hapur prsa i prket proesit q ju udhhoqi, dikush tjetr do ta zbuloj atdhe do ta botoj dhe shkaku i s vrtets do t ket qen uar prpara nj shkalltjetr. Pluralizmi demokratik, q l t vrtetn t dal n shesh nga ndeshjet e shumopinioneve, sht nj mjedis i mir pr t dy: shkenctart dhe gazetart.


15/211

Njra nga prparsit e pranimit t nj modeli teorik pr prdorim gazetaresk sht qky u mban ju edhe lexuesit tuaj t fokusuar te problemi. Shum nga informacioni prshtjet publike sht misterioz dhe i komplikuar. Gazetari q bhet ekspert n sferne mbuluar prej tij, mund ta humbas shum shpejt rrugn n morin e detajeve tparndsishm.

Reportazhi im i par investigativ m i rndsishm si reporter gazete ka qen rrethblerjes shkaprdare t siguracionit ndaj zjarrit dhe tufanit pr ndrtesat shkollore nkonten e Dades, Florida. Sipas planit t athershm n funksionim, programi isiguracionit u kontrollua nga nj agjent, kompensimi i t cilit ishte pjes eprqindjeve. Sa m shum kushtonte siguracioni aq m shum para bnte ai.Diskutimet n kshillat e shkollave lidhur me kt shtje ishin t paqarta n detajet etyre dhe t pamundura pr tu ndjekur. I lodhur, kryeinspektori i krkoi kshillit10.000 $ pr nj studim q do t zgjidhte ndrlikimet teknike. Krkesa u hodhposht dhe prfundimisht u mbyll.Ajo q nevojitej pr t kuptuar situatn ishte nj model teorik i cili t mund toperacionalizohej. I imi ishte nj model n baz allishverishi ose me prfitim t

dyanshm. Kjo oi n hipotezat q pasojn:

1. Siguracioni i br nga vet agjenti i shoqris s sigurimeve, do ta t bnte atm t kushtueshm sesa po t kryhej nga persona pa nj konflikt t tillinteresi.

2. Nse kshilli e pranon kt mim, antart e tij duhet t marrin dika ngavlera: p.sh. mundsin pr t shprblyer miqt e tyre n biznesin esiguracionit.

3. Nse ata shprblejn miqt e tyre, antart e kshillit duhet t marrin dikaprej ktyre miqve si kmbim.

Secili nga kto propozime sht i thjesht. Ju nuk keni nevoj pr nj kuptim thollsishm t biznesit t siguracionit ose t rregullave t tij pr t kapur cilindo prejtyre. Dhe secili mund t operacionalizohet.Propozimi i par u testua duke krahasuar mimet e sigurimit t prons s shkolls skontes s Dades me ato t Administrats s Metropolit t kontes Dade, nj njsipolitike e ndar e me prcaktim gjeografik t njjt.mimet n dollar ndaj vlers s ndrtess t Administrats s Metropolit, , ishin sanj e treta e atyre t shkollave t kontes Dade. Ve ksaj, tatimi i humbur prsiguracionin shkollor ishte fare i ult krahasuar me standartet e industris. Gjathistoris s gjat t programit, vetm 15% e ksteve t sigurimit ishin kthyer prsrin sistemin shkollor.

Marrja e drejtprdrejt n pyetje e antarve t kshillit t shkolls dhe e agjentveprfitues t sigurimit verifikoi q sistemi kishte shenjat e patronazhit politik. Pr tmbajtur agjentt e tjer t sigurimit n komunitet t knaqur me sistemin, agjenti isigurimit t sistemit shkollor ndau nj pjes t prqindjeve me ta. Antart e kshillitvendosn sesi do t bhej kjo ndarje. Tani gjithka q nevojitej ishte t mbyllej rrethilogjik duke treguar at q antart e kshillit kishin marr si kmbim.

Florida bnte pun pionieri n fushn e legjislacionit t zgjedhjeve dhe kontributet edo antari t fushats ishin t skeduara n gjykat. do sked tregonte emrin edhuruesit, emrin e kandidatit dhe shumn e dollarve t dhuruar. Konfirmimi ihipotezs s tret krkonte nj hallk ndrmjet dhuruesve dhe biznesit t sigurimit.

Ishin 181 agjensi q merrnin pjes n programin e sigurimit t shkollave. Nga njdrejtori un mora emrat e npunsve t tyre dhe bra nj skedar, nj emr pr do


16/211

sked dhe i rendita sipas alfabetit. Pastaj krahasova emrat n listat e kontribuesve tfushats me skedarin tim. Fitore!Agjentt e shoqrive t sigurimeve ishin kontribues te rndsishm pr t pesantart e kshillit drejtues t shkollave gjat fushats s zgjedhjeve t mparshme.Kryetari i kshillit merrte 65% t kontributeve totale nga njerzit e shoqrive t

sigurimit. Dy t tjer merrnin m shum se gjysmn e t njjtit burim. Seria tri-pjesshe e krijuar udhhiqte skenn lokale.[19] Kshilli e reformoi sistemin meshpejtsi dhe me parat e kursyera u shprblyen msuesit.

Nj reporter q do t punonte pr nj reportazh t till sot, n vend t skedarve pr tkontrolluar emrat do t prdorte sigurisht nj kompjuter. Por mekanika sht m pak erndsishme sesa koncepti. Nj model q ju drejton te faktet e rndsishm dhekshillon nj operacionalizim sht shum m i rndsishm pr zmadhimin e fuqissuaj si reporter, sesa makina q bn pjesn e zyrs. Makinat bjn t mundur gjra qnuk mund t bheshin m par, por pr t prfituar m shum prej tyre ne keminevoj t mendojm sipas mnyrs q mendojn shkenctart, duke ndrtuar modele

q na aftsojn pr t prdorur mundsit e reja kompjuterike.Gazetart kan prirje t jen njerz praktik dhe si t till ne jemi nganjher shumt shpejt pr t prbuzur ata q veprojn sipas atyreve q ne na duken teori boshe, tpaafta pr do aplikim n botn reale. Por pa teori do t kishim vese t dhna tpaprpunuara, t rregullta dhe do t mbyteshim n to. Kompjuteri mund ti rendisato pr ne sipas alfabetit, ai mund t na jap lista t renditura t t dhnave sipas doprmase t tyre, por sidoqoft pr ti dhn lists nj kuptim ne lipset t kemi njteori.

Burimet e teorive

Nga rrjedhin teorit? Vargu i burimeve sht i gjer, nga folklori te prodhimet emendjeve m krijuese dhe t sofistikuara t shkencs. Nj teori e mir sht ajo q jepprfundime t cilat mund t testohen dhe t prdoren si blloqe ndrtimi pr m shumzbulime dhe m shum teori. Shkenca mbshtetet te iltrsia po aq sa edhe gazetaria.Majkell Polieni (Michael Polyani), nj kimist q punoi n agim t epoks brthamore,e krahasoi proesin shkencor me nj grup puntorsh q montojn nj loj gjigandefigurinash. Grupi nuk mund ta bj at me efekt pa ditur se bn do antar i tij.Lerini ata t punojn s bashku para syve t njeri-tjetrit, kshtu q sa her nj pjese saj sht prshtatur nga njri, gjith t tjert menjher do t hapin syt pr hapin

tjetr q, si pasoj, bhet i mundur thot ai.[20] Metodologjia e gazetarve qmbulojn shtjet publike sht saktsisht e njjt, madje edhe nse proesi sht mpak i ndruajtur. N biznesin e realitetit, reportert, sikundr shkenctart, gjendenvazhdimisht duke testuar, duke ekzaminuar teorit ekzistuese, duke menduar prmesprfundimeve t tyre, duke zhvilluar hipoteza t lidhura q mund toperacionalizohen (me fjal t tjera t testohen) dhe duke i vendosur ato n prov.

Rasti i trazirs s Detroitit.

Periudhat e trazirave shoqrore ofrojn mundsi veanrisht t mira pr testimin eteorive. Kur filloi seria e trazirave t vitit 1960, s pari n zonn e Uatsit (Watsit) t


17/211

Los Anxhelesit, pastaj n Njurk (Newark) t Detroitit, doln teori t ndryshmepopullore pr t shpjeguar shkakun. Nj teori, e plqyer sidomos nga punonjsitredaksional, thoshte se rebelt ishin rastet m t acaruar dhe t pashpres n fundin eshkalls ekonomike, t cilt rebeloheshin sepse nuk kishin mjete t tjera prparimiapo shprehjeje. Kjo teori mund t testohet me hulumtim analitik. Po t jeni n gjendje

ti identifikoni rebelt dhe ti krahasoni ata me jorebelt, do t zbuloni nse teoriasht e vrtet apo jo, sepse ka gjas m shum q pjesmarrs n trazir t jen mpak t arsimuarit. Por gazeta Shtypi i lir i Detroitit kreu nj studim pr ktproblem n vitin 1967 dhe zbuloi se ata q kishin ndjekur kolegjin ishin kontigjent poaq i mundshm pr t marr pjes n trazir, sa edhe ata q nuk e kishin prfunduarshkolln e mesme. Teoria nuk u mbshtet nga t dhnat.[21]

ArsimiBraktiss Shkoll t mesme Kolegj

Rebel % 18 15 18Jorebel % 82 85 82

Gjithsej 100 100 100

Sipas nj tjetr teorie popullore t kohs shkaku themelor i trazirave ishte vshtirsiaq kishin zezakt e Jugut pr tu ingranuar n kulturn e Veriut. T detyruar ngaprndjekjet dhe ndikimet e skllavris n Jug t futeshin n nj rol pasiv, ata gjetnnj dalje nga ky agresion i gjat shtyps, vetm duke e braktisur Jugun. Kjo teori,gjithashtu, sht operacionalizuar pa vshtirsi. Nse kjo sht e vrtet, rebelimiduhet t jet nj sjellje m e shpesht pr emigrantt nga Jugu sesa pr zezakt tngritur n Veri. Studimi i Shtypit t lir dha nj prfundim t ndryshm. Nj tjetrteori, pra, iu nnshtrua testimit t realitetit dhe u gjet e mangt!

Ku e keni kaluar fmijrin?N Jug N Veri

Rebel % 8 25Jorebel % 92 75Gjithsej 100 100

Nj tjetr mundsi erdhi pas vrasjes s Martin Luter Kingut n vitin 1968. Teoria edrejtprdrejt popullore thoshte se lvizja e tij jo e dhunshme vdiq me t dhe sezezakt do t krkonin t udhhiqeshin nga avokatt e dhuns. Majemi Herald, e cilakishte kryer nj studim mbi qndrimin e popullats me ngjyr para vrasjes, u kthye

prsri te t njejtt subjekte dhe zbuloi se idealet e Kingut ishin m t forta sekurr.[22]

Nganjher teorit mund t sajohen edhe thjesht duke ardhur vrdall. Kur FredShermani, ish-gazetar rubrike i Majemi Herald, shkoi n vitin 1992 n Majemi, tgoditur nga uragani Endrju (Andrew), vuri re se se n t njejtin mjedis shtpit evjetra i kishin qndruar uraganit m mir se t rejat. N vitin 1957, kur komisioni ikontes s Dades miratoi Kodin e Ndrtimit t Florids s Jugut, pr t mbrojturshtpit nga errat me shpejtsi mbi 120 miljesh n or, ai kishte qen prfaqsues inje firme ndrmjetsimi pr shitblerjen e pronave s patundshme. Por gjat viteve,

Enti i Rregullave dhe Apeleve, nn trysnin e siprmarrsve t ndrtimit, duke lejuar


18/211

prdorimin e materialeve m t lira, e kishte dobsuar kodin. Inspektimet qen brgjithashtu t shkujdesura.

Mbresat e ekspertit nga vizita n vend mund t jen t mjaftueshme pr nj reportazh

shum t bukur. Kshtu Stefn K. Duing (Stephen K. Doig), nj reporter i shklqyer

n SAS, e ktheu at n nj reportazh t madh duke ia nnshtruar nj testi t rrept

teorin e kodit t korruptuar t ndrtimit. Duing arriti te teoria nprmjet njitenerari q ishte m i drejtprdrejt se i Shermanit: Ai vuri re q Endrju kishte

shkatrruar gati gjysmn e atis t shtpis s tij relativisht t re. Verifikimet e

Duingut prfshin katr baza t dhnash: raportin e 50.000 inspektimeve t dmeve t

stuhis brenda kontes; listn e tatimit mbi pasurin pr vitin 1992 , me informacione

t detajuara rreth llojeve t shtpive, vlers dhe vitit t ndrtimit; rregjistrin e firmave

t ndrtimit t kontes, me informacione rreth llojit t ndrtimit dhe materialeve t

prdorura pr seciln ndrtes; si edhe hartn e ndrtimeve dhe at urbanistike t

kontes, me m tepr se 7 milion dokumente t lejeve t ndrtimit dhe inspektimeve

n vitet e mparshme.

Heraldpublikoi nj hart dhe nj tabel duke rreshtuar 420 nndarje, duke krahasuarprqindjen e shtpive t gjykuara t pabanueshme dhe vitin mesatar t ndrtimit. Njgrafik prmbledhs pr shpejtsin e ers tregoi, pr shembull, q n zonat e erravem t buta, 85 deri n 127 milje n or, shtpit e ndrtuara pas vitit 1979rrezikoheshin t bheshin t pabanueshme tri her m tepr , krahasuar me ato tndrtuara m hert.(23)Lexuesit i duan hartat sepse mund t gjejn vetveten n to. Dhe tabelat statistikore ebn teorin e korruptuar t kodit t ndrtimit praktikisht t pamundur pr turefuzuar, ndonse reportert, sigurisht, nuk ndaluan ktu. Me an t reportazhit tkpucs s vjetr dhe t mir prej lkure ata zbuluan m shum t dhna tdrejtprdrejta, duke prfshir ktu faktin se inspektort kishin br n nj dit tvetme m shum inspektime ngasa mund t kishin kryer objektivisht.

Msimi pr gazetart e sakt t s ardhmes: grumbullimi i prshkrimeve nuk sht i

mjaftueshm. Ashtu si tregimtart kan nevoj pr intrig pr ti mbajtur prshkrimet

s bashku, shkenctart e fushave shoqrore dhe gazetart e sakt kan nevoj pr

teori pr tu dhn t dhnave kuptimin e tyre m t plot. Ndodh nganjher kur ne

ndjehemi kaq krenar pr t dhnat e nxjerra nga kompjuteri yn dhe do t na plqente

ti printonim ato t pandryshuara n letr ose online. Por nuk mundemi! Ne kemi

nevoj t kemi nj prligjje teorike, e pikrisht ktu puqen s bashku stili i vjetr i

gazetaris rrfimtare dhe gazetaria e re e sakt.


19/211

Shnime

1. Pr shembull, Ron Lovell, Pupla (tetor 1987): 22-24: Nuk ka grup njohurish tvarura pr fushn.

2.

Dereck Bok, komunikimi personal, Shkurt 27, 199

3.

Shpejt do t jet dyfishuar pr do katr. Richard Saul Wurman, Etje informacioni (New York: Doubleday,1989), 324. Pr ndihm n futjen e ktij problemi n perspektivn historike, shiko James

Franklin, Shkenca e hamendsimit: Dshmi dhe probabilitet para Paskalit(Baltimore, Md,: Johns Hopkins University Press, 2001).

5. Shikoni, pr shembull, Nicolas Von Hoffman, Sondazhe t Opinionit Publik:Gazetat bjn lajmet e tyre? Tremujori i opinionit publik 44, jo. 4 (Winter 1980):572.

6. Pr disa shembuj, shikoni diskutimin e jo letrsi artistike e re t Philip Meyer,Gazetaria Etike: Nj guid pr student, praktikant dhe konsumator (New York:Longman, 1987).

7. Walter Lipman, Opinioni publik (New York: Shtypi i Lir, Botim libr xhepi 1965:

botimi i par, 1922), 2168.

Lawrence Cranberg, Lutje pr njohjen e karakterit shkencor t gazetaris,Edukatorgazetarie(Winter 1989): 46-49

9. James K Batten, Leksion siprmarrjeje shtypi, Reverside, California. Prill 3, 1989.Majemi, Fla.: Knight Ridder, Inc.

10.Michael J.Davies, cituar n elsat pr sukses: Strategji pr marketingun e gazetavet 90-ts(Reston, Va.: Shoqata Amerikane e Botuesve t Gazetave,1989), 5.

11.Christine D. Urban, Parashikimet e lexuesitfar mendojn ata pr ne,drejtohunite Shoqata Amerikane e Botuesve t Gazetave, San Francesko, Calif., Prill 1986.

12.Reid Hastie, Parimet skematike n kujtesn njerzore, t N. Cantor dhe J. FKihlstrom, eds.,Personaliteti, njohja dhe bashkveprimi shoqror (Hillsidale, N.J.:Erlbaum, 1981), 39-40

13.

Lippmann, Opinioni Publik, 53-6814.Lippmann, Opinioni Publik, 76.15.Besushmria e gazets: Building Reader Trust (Reston, Va.: Shoqria e Botuesve

Amerikan t gazetave, 1985).16.Njerzit dhe shtypi: Hetim i qndrimit publik ndaj medias kryer nga Times Mirror,

porositur nga Organizata Gallup (Los Angeles: Times Mirror, 1986), 4.17.Herbert Butterfield, Origjina e shkencs moderne, Variant i ndrequr (New York:

Shtypi i lir, Botim xhepi, 1965; botim i par, 1957), 1318.Oliver Wendell Holmes. Cituar nga Arthur Schlesinger, Jr., Hapja e mendjes

amerikane NNew York Times Book Review, Korrik 23, 1959, 27.19.Freeloading Insuror merr 59,000 $,Majemi Herald, Shtator 27, 1959,IB.20.Cituar te Richard Rhodes, Prodhimi i bombs atomike (New York: Simon dhe

Schuster, 1986), 34.21.

Philip Meyer, Njerzit matan rrugs 12: Studim mbi qndrimin e zezakve tDetroitit pas rebelimit t 1967-ts,Shtypi i lir Detroit ribotim, 1967.

22.Philip Meyer, Rrjedhoj e vuajtjes: militantizmi zezak dhe vdekja e Martin LuterKingut, Tremujori Opinionit Publik(Vere 1969)

23.far shkoi keq, Majemi Herald, Reportazh i posacm, Dhjetor 20, 1992.


20/211

Kreu 2Prdorimi i numrave n mnyr t arsyeshme.

Numrat jan si zjarri. Ato mund t prdoren pr t mir ose pr t keq. Kurkeqprdoren, mund t krijojn iluzione t siguris dhe rndsis q na bjn tpaarsyeshm. Si ka vn re dhe Dejvid Bojli (David Boyle), disa gjra nund tvlersohen m leht se t tjerat dhe shpesh vmendja jon trhiqet n ato aspekte tproblemit pr t cilat ka numra t bashklidhura me to. Nganjher numrat i bjn atot duken m t rndsishme nga sa jan n t vrtet.[1] Nga ana tjetr, kur prdorenmir dhe n kushte prkatse, numrat mund t trheqin vmendjen n mes gjithgumzhims s zhurmshme dhe shklqimit verbues t Epoks s Informacionit. Nnj bot ku asgj nuk sht e sigurt prve vdekjes dhe taksave, ne josheminganjher t heqim dor prej vlersimit, duke preferuar m tepr t mbshtetemi nintuit dhe tregimtari. Por prparsia e numrave t prdorur si duhet sht se fuqia e

tyre mund t prcaktohet vet. Shum gjra t shkencave moderne jan bazuar nteorin e probabilitetit, jo sepse ne besojm q Zoti luan zaresh me botn (thuazojm frazn e famshme t Ajshtajnit), por sepse kjo sht nj mnyr ekodifikimit dhe e organizimit t padijes ton. Dhe kshtu cilido n biznesin einformacionit, qoft ai gazetar ose propagandist, duhet t prdor dhe t kuptojnumrat n biznesin e numrimit, prllogaritjes dhe vlersimit t gjrave q ndodhindhe gjrave q ne bjm. Pr laikun, si edhe pr gazetarin e dal mode, nganjherduket e pangjashme q dika kaq e rrshqitshme si sht sjellja njerzore t mund treduktohet n elemente q t paraqiten nprmjet numrimit dhe vlersimit. Ne jemimsuar me gjrat e numrueshme q qndrojn pa lvizur.Pr tiu ndihmuar t bindeni q kjo mund t bhet, ky kapitull ndrmerr nj hap t

guximshm. Do t hidhemi menjher n nj nga prdorimet m misteroz dhe m tkomplikuar t zbuluar ndonjher t numrave: teoria e lojrave dhe e sjelljesekonomike. Por do ta bjm kt me shembujt e prditshm.Studimi i rastit t par mu ofrua koh m par nga Deniel Ellsbergu (DanielEllsberg), disa vite para se ai t bnte prllogaritjen e prfitimit t kostos q e oi npozicionin e tij si ekspert pr Dokumentet e Pentagonit.Veprimit t tij i njihet merita e kthimit t opinionin publik kundr lufts n Vietnam.Shembulli 1 i zgjedhur ktu sht m i rndmti. N vitin 1964, Ellsbergu raskapitejpr Rand Corporation dhe jetonte n Beverly Hills t Kalifornis. Ishte viti i nj zjarrit madh gjithfshirs.Ellsbergu ishte atje, duke par flakt q prfshinin veriun e Sanset Bulvardit (Sunset

Bulevard). Ai banonte n jug t Sansetit, bashk me fqinjt e tij q duke qndruarprball shtpive t tyre nj gjysm milje nga zjarri, prpiqeshin t vendosnin se farduhej t bnin. Pr ta drguar zjarrin drejt tyre mjaftonte vetm ndryshimi idrejtimit t ers. Por a do t ndryshonte ajo? A duhej t fillonin evakuimin dhe tbnin gjith at pun pr asgj? Apo t qndronin dhe t rrezikonin tu digjej gjithkaq kishin?"Secili nguronte shum pr tu evakuar," kujtonte Ellsbergu. "Ata qndruan atje tbindur se zjarri nuk do t prfshinte Sunsetin, sikur rrugt t ishin penges pr flakt.Biseda kishte nj element shpirtror, vrtet. Sikur Zoti po shkatrronte njerzit n verit Sunsetit por nuk ishte i gatshm pr t zhdukur dhe ann ton."Ishte nj moment filozofik interesant. Ellsbergu nuk humbi koh. S pari, aiprllogariti mundsin q era mund t ndryshonte, bazuar n njohurit e tij pr


21/211

paqndrueshmrin e motit n kt vend. Pastaj ai prllogariti vlern e pasuris dhekoston e lvizjes s saj n largsi t ndryshme. Ishte nj loj me dy persona, meEllsbergun nga njra an dhe natyrn q hidhte zaret nga ana tjetr dhe ekuacioni i tijtregoi se lvizja e ter katandis s shtpis jasht zons s rrezikut nuk do t'ia vlente.Ndrsa lvizja e tyre n nj distanc t shkurtr ishte e arsyeshme. Kshtu bri.

Zjarri nuk e arriti shtpin e tij dhe puna e lvizjes doli nj harxhim kohe. PorEllsbergu shkoi t flinte at nat sikur t mos kishte rndsi se nga cila an shkoizjarri, me ngushllimin se nuk kishte br ndonj gabim t shmangshm."Fqinjt posht rrugs bn nj prllogaritje edhe m t bukur," kujtoi Ellsbergu. "Atakishin nj strehim bombash n kopshtin pas dhe guvernatja i thot shrbtorit t mosi merrej me gzofin, por t shtronte drejt e n strehim."Metoda e Ellsbergut n kt rast ishte t vlersonte nj kosto t pritshme kundrejt njfitimi t pritshm.Ideja e pritjes matematike sht mjaft e thjesht. Kur ju vini bast n nj hipodrom tFlorids, shteti dhe hipodromi marrin 15% t shums s t gjitha basteve. N sistemine bastit rrezikues, ju vini bast kundr gjith pjesmarrsve t tjer me 85% -shin e

mbetur. Nse ndonj v bast pa br llogari, ose nse t gjith bastaxhinjt jannjlloj t shkatht, fitimi i pritshm sht 85 cent pr do dollar t vn bast. Sipasteoris s lojs, kjo thjeshtson hamendsimin q nj fitim i pritshm sht gjithmonpo aq i dobishm sa edhe nj fitim i fiksuar--si sht, n t vrtet, edhe n jetnreale kur ju mjaft shpesh e luani lojn madje edhe jasht luhatjeve.

Por sht e rndsishme t kihet parasysh q atje mund t ket raste kur pritjarelevante nuk mund t shprehet n mnyr kaq t hapur. Ta zem se i keni marrborxh 1.000 dollar nj fajdexhiu dhe nuk i kini parat pr tia rikthyer. Pra ju jenitrok dhe nse nuk paguani ai, sipas kushteve t huadhnies, do tu thyej njernkmb. Nj student i uditshm vjen dhe iu ofron dy alternativa: nj 90% mundsipr t fituar 1.000 dollar ose nj 50% mundsi pr t fituar 3.000 dollar. Nsenumrat kan vler, alternativa e dyt sht m e mir: nj pritje matematikore prej1.500 dollarsh kundrejt nj pritjeje prej 900 dollarsh. Por me fajdexhiun mbi kok,gati n do ast pr tiu krkuar parat dhe me pamundsin ta luani kt loj mshum se nj her, ju do t bnit m mir t merrnit pa ngurrim variantin e par. Pritjarelevante n kt rast nuk sht numri i dollarve q mund t fitoni, por mundsia prt pasur nj kmb t paprekur n mbarim t dits. (Ve n mos, sigurisht, juvendosni q nj kmb e pathyer vlen m pak se sa diferenca ndrmjet 1.500 dhe 900dollarsh-domethn, 600 dollar. Nse ju i vlersoni gjymtyrt tuaja kaq pak, atherejeni i prligjur t provoni pr t fituar m shum para.)

E prdorur si duhet, pritja matematikore sht nj koncept praktik n marrjen evendimeve, madje edhe ather kur vendimet duhet t ken parasysh veprimet enjerzve t tjer. Kjo m ndodhi mua fare qart nj dit dimri kur Sju Kueil (SueQuail) dhe un, duke udhtuar n U.S. 128 n perndim t Bostonit, dalluam njshofer t panjohur dhe me nj tabel t kuqe n dor q krkonte ndihm." T ndalojm n kabinn tjetr dhe ti telefonojm patrulls s autostrads," i thashun."Lere at muhabet, "tha Sju. "Dikush tjetr do t ndaloj.""Jo," e kundrshtova. "Secili mund t thot se dikush tjetr do t ndaloj dhe, sipasoj, asnj nuk do t ndaloj dhe kshtu ne duhet t ndalojm.""Mos u bj budalla." tha Sju. "Cilido mund t thot se dikush tjetr do t ndaloj dhe

si pasoj asnj nuk do t ndaloj dhe kshtu ata do t ndalojn dhe pse duhet tndalojm ne? N fakt, nse ne ndalojm, ve do t shtonim pshtjellimin. Ka t ngjar


22/211

q monitori i dispeeris s autostrads t ket qen bllokuar dhe ne, duke kontribuarndaj ktij bllokimi, do t vononim drgimin e ndihms."Un jam goxha i mir n gjimnastikn mendore t ktij lloji dhe po t kisha prdorurgjishtrinjt e mi, mund ta kisha realizuar kt argumentim edhe prmes njmanovrimi tjetr pa e humbur at. Por kisha nevoj pr duart pr t ngar makinn

dhe Sue e kishte nj t drejt. Nse dikush do t kishte nj nxitje te brendshme pr ttelefonuar dhe telefononte, kjo do t ishte e paefektshme dhe e kot. Ne gjithashtukishim nj detyrim n kt mes, por ky shtrihej n vektorin ndrmjet telefonimit dhejotelefonimit--ndrmjet zero telefonata dhe nj telefonate. Si prllogaritet kjo? Lehtfare..Nj kontroll i trafikut t dukshm rreth nesh oi n vlersimin se mesatarisht 300makina n or kishin mundsi ta vrenin shoferin n vshtirsi. Duke qen optimistprsa i prket natyrs njerzore llogarita q 80% e ktyre shoferave do t ndjeninnjfar shqetsimi. Ata do t ndiqnin t njjtin arsyetim me tonin dhe rreth gjysma dot anonin nga ana e telefonimit, gjysma nga ana e mostelefonimit.Prej atyre q ndjenin nj detyrim pr t telefonuar, gjysma mund t gjenin nj

prligjje pr t mos telefonuar. Gjith kjo sillte nj pritje neto prej 60 telefonatash.60 telefonata sht qartazi nj numr i paefektshm pr t shptuar nj shofer ngjendje t vshtir. Kto telefonata t shumta mund t bllokojn centralin dhe tambajn linjn t zn kshtu q telefonata t tjera emergjente mund t mos arrijn.Ndrgjegjja jon nuk e donte kt, por aq m pak donim ne q edhe shoferi ngjendje t vshtir t lihej pa kujdesin e duhur. 6 telefonata, n vend t 60 do t ishtem mir--mjaft pr tu garantuar se mesazhi arriti, por jo mjaft pr t shkaktuarpshtjellim t panevojshm. (Un e di se rreziku i pshtjellimit sht real. Njher kurun raportova nj aksident n autostrad, pata nj bised t gjat irrituese me policindispeer, teksa prpiqeshim t sqaronim nse aksidenti q un kisha par ishte nj i ri,apo ai ku polici tashm kishte drguar nj makin patrulle)Nga kndvshtrimi shoqror, problemi ishte i till q t reduktoheshin 60 telefonatatn 6. Nse atje komunikimi ishte i prsosur shoferat q kalonin mund t ndaheshin ngrupe nga 50, dhe do i 50-ti t ndalonte. Ose shoferi n nevoj mund ta ulte tabeln etij dhe ta ngrinte at prsri n do makin t dhjet q kalonte.Kto zgjidhje krkojn m shum orientim ngasa sht i mundur n nj shoqri tlir. Secili nga aktort individual duhet t bj nj llogari t pavarur t prgjegjsiss tij. Ajo q kisha nevoj un ishte nj mnyr pr t kryer saktsisht pjesn time tdetyrimit shoqror. Pjesa ime ishte nj e dhjeta e nj thirrje telefonike.Sigurisht nuk ekziston dika e till si nj e dhjeta e nj thirrje telefonike. Thirrjettelefonike nuk jan t ndashme. Por mund t ekzistoj si nj pritje matematikore e nj

t dhjets s nj thirrje telefonike."Bjm kshtu," i thash un Sjus. "Kur t thuash ti 'Veritas' un po shoh akrepin evogl t ors time. Po t jet ai midis zeros dhe gjashts, po telefonojm. N tkundrt, jo.""Veritas," tha ajo.Ishte 17 sekonda pas. Ne nuk telefonuam.M von un pyeta Tomas Shellingun (Thomas Schelling), q jepte teorin e lojravenpr kurset e studentve t Harvardit , nse kishim vepruar si duhet."Pikrisht," tha ai. "jemi prpara dy krkesash t dhna: q Sju nuk do t ndihej emrzitur nse ju ndaluat dhe q ju nuk duhet t ndiheshit fajtor sepse nuk ndaluat."Kjo krkes, si tregoi Shellingu, sht pikrisht ajo q mbshteti pr kaq koh iden

e nj llotarie rekrutimi pr n Vietnam. Para llotaris, kushdo q ka nj numr nakuarium ka nj pritje t barabart t shrbimit ushtarak. Asgj nuk mund t jet m e


23/211

ndershme. Por pas trheqjes, ata q nuk jan seleksionuar mund t ndihen fajtor dheata q jan seleksionuar mund t jen t mrzitur.T dyja ndjenjat, ndonse tkuptueshme, prfaqsojn nj munges t vlersimit pr t bukurn, drejtsianumerike e zgjidhjes. Ky sht nj dshtim i prbashkt. Kur, duke pir aj me miqt,un tregoj historin e shoferit n gjendje t vshtir, njerzit kmbngulnin t m

bnin t ndihesha fajtor q nuk ndalova dhe nuk thirra patrulln e autostrads. Pornuk ia doln. Un e kreva n kt rast detyrimin tim t sakt pr shoqrin. Gjat trjets, sime n situata t tilla incidentesh ekuivalente, un do t kryej, mesatarisht, dotelefonat t dhjet.Edhe nse telefonoj apo jo n do rast t dhn, edhe nse shoferi sht ndihmuar osejo, un do t shkoj n shtrat at nat me ngushllimin q nuk bra nj gabim tshmangshm.Kto raste ju tregojn si ta prdorni shansin pr t peshuar fitimet dhe humbjet dhe sesi ato e prballojn problemin duke marr parasysh veprimet e njerzve t tjer. Tanine do t paraqesim elementin m interesant t teoris s lojs: konfliktin.Le t mendojm pr nj ast rastin n t cilin konflikti sht i plot: dy kundrshtar

interesat e t cilve jan plotesisht t kundrta. Fitimet e njerit jan humbjet e tjetrit.Sepse zbritja e humbjeve t njerit nga fitimet e tjetrit jep nj shum zero, dhe tr kjosht quajtur loj shuma-zero.Kini parasysh tani gjendjen e vshtir t nj antari t kshillit t qytetit q shtpozicionuar si nj kundrshtar i zhurmshm i kumarit. Sekreti i tij sht se atij iplqen t luaj vet kumar dhe i vjen inat ta ler ti shptoj mundsia pr t kaluarnj mbrmje n hipodromin e qenve ose n nj loj bingo t Shoqats s Veteranve, ivetmi institut i ndershm i lojrave me letra n qytet.Ktu fshihet konflikti: Nj reporter investigues ka zbuluar nj rast t shprdorimit tfondeve nga kryetari i bashkis dhe motivi i dukshm i ktij shprdorimi ka qenfinancimi i vesit t kumarit. Reportazhi sht gati t marr rrug, por n minutn efundit, botuesi i krkon reporteres t prpiqet t'i jap atij ndonj sinjal me kapjen ekryetarit duke luajtur letra. Reporterja e di q kryetari do t shkoj n lojn me letranse mendon se askush nuk e shikon. Nse prt ta shikojn, doemos q m mir do tshkoj n lojn politikisht korekte t bingos s mrzitshme. N cilin nga t dyja rastetduhet t shkoj reporterja?Pr t vendosur, ajo shnon nj vler numerike pr secilin nga rezultatet e mundshme,n shkall nga 1 te 10. Pastaj ndrton nj matric loje.

ReporterjaHipodrom Bingo

Kryetari Hipodrom 4 10Bingo 0 8

Numrat n do kuadrat prfaqsojn fitimet nga kryetari. T njjtat numra, tereporterja prfaqsojn humbjet. Vini re logjikn e tyre. Kryetari merr fitimin e tij mt lart, t vlersuar n 10, nse ai shkon n pist pa u vn re, sepse reporterja po ekrkon at n lojn e bingos. Dhe ai mund t vr bast sa t dshiroj me fitimet e tijt pandershme .Kombinimi i dyt m i mir ndodh nse kryetari shkon n bingon e veteranve dhereporterja bn po ashtu. Ka fitim politik t shihesh q mbshtet veterant. Llogariteat 8. Po t shkojn s bashku ai dhe reporterja n pist, mbrmja nuk do t jet nj

humbje e plot sepse ai do t jet t paktn midis miqsh edhe sepse nuk do t mund t


24/211

vr bast: 4 pik. Ndrsa mundsia m e keqe nga t gjitha, caktoi vler zero, shtnse ai do t mrzitet n bingo dhe do ta harxhoj kohn i pa vn r nga media.N kt pik ju mund t dshironi ta sfidonit rregullin me an t t cilit qndrimekomplekse kan qen prcaktuar nga numra t thjesht. Prve ksaj, un do tu tregojq ka mnyra t vlefshme pr t rregulluar pothuajse do prirje t preferencave n nj

pozicion numerik t sakt. Por, pr kt shembull, gjithka q keni nevoj t pranonisht rregulli i prioriteteve dhe kjo sht e thjesht. Pr heroin e ktij problemi, tshkoj n kazino pa u vn re sht haptazi prfundimi m i mir dhe t shkoj nbingon e veteranve pa u vn re sht m i keqi. Dhe n rast se vihet re, sht mmir t shihet me veterant se sa n kazino.Po t shikoni tabeln dhe t reflektoni pak, zgjidhja bhet e qart. Pavarsisht se farbn reporterja kryetari do t llogaris t paktn 4 dhe mundsisht deri n 10 nse aishkon n kazino. Nga kndvshtrimi i reporteres, strategjia me e mir sht njlloj eqart: Ajo humb m t paktn nse shkon n kazino. Secili zgjedh variantin q do tagarantoj at nga m e pakta e m t keqes t prfundimit t rezultateve. Dystrategjit e tyre konvergojn n hipodromin e qenve n kuadratin e siprm t majt.

Kshtu loja ka nj prfundim t natyrshm.Vendi ku strategjit konvergojn n ktmnyr sht quajtur nj saddle point*]. Sipas Anatol Rapoportit termi rrjedh ngaanalogjia me pikn ku qendra e nj shale prek kurrizin e kalit. Nse ju shikoni kalinanash, kjo sht pika m e ult n kurrizin e tij. Nse ju qndroni mbi shal dherrshkisni nga njra an n tjetrn, kjo sht pika m e lart. Nj loj me nj saddlepoint nuk krkon prpjekje t mtejshme n zgjidhje dhe atje ka nj mnyr t shpejtpr t dalluar kt kusht. Shikoni pr nj numr q sht m i ulti n vargun e tij dhem i larti n kolonn e tij. Nse asnj numr nuk i ka kto kushte, atje nuk ka saddlepoint. Atje nuk do t ket asnj strategji q do t'ju jap mundsi t shtoni nmaksimum sigurin tuaj dhe t krkoni fitimin m t mir t mundshm me njzgjedhje t hapur. Dhe n kt not t zymt mund t ndodhen gjrat, me prjashtimt asaj ka ne tani dim rreth prdorimit t teoris s probabilitetit.

S pari freskojm veten pr dy rregulla t probabilitetit:

1. Pr t gjetur probabilitetin se cila nga dy ngjarje t veanta t pavarura do tndodh, shumzoni probabilitetet e tyre t veanta: Probabiliteti i rnies kok [i njmonedhe] njher sht 0,50. Probabiliteti i brjes t saj dy her sht 0.50 * 0.50 ose0.25.

2. Pr t gjetur probabilitetin q cila nga t dyja ngjarjet prjashtuese n mnyr tdyanshme do t ndodh, shtoni probabilitetet e tyre t ndara: Probabiliteti i rnies

kok ose pil n nj vrtitje t monedhs sht 0.50. plus 0.50 = 1 [ose i padyshimt].

Tani pr rastin tjetr t studimit. Kt her, prfytyroni si hero nj student t pasur qvuan nga dashuria. N nj takim t dyfisht, ai ka takuar nj studente historietrheqse q kishte t njjtin pasion pr skit. Pr fat t keq, ajo ishte e dashura e njdjali tjetr. Ai i telefonoi ditn tjetr dhe e ftoi pr nj fundjav sportesh dimrore.Ajo pranoi, me kusht q t shkonin ose n Snou Villixh (Snou Villixh), NjuHempshajr (New Hampshire), ose n Aspen, Kolorado, vendet e vetme ku ajo bnteski.Mrekulli. Por pr fat t keq i dashuri i saj e mori vesh. Ai nuk ka shum besim tegrat dhe kshtu heroi yn sht i shqetsuar, ndonse jo i befasuar, kur dgjon q

rivali i tij ka vendosur ta kap dhe t krijoj nj sken t paplqyer. Megjithse rivali


25/211

e di q ata do t jen n Aspen ose Snou Villixh, ai do t ket koh pr t krkuarvetm n nj vend.Caktimi i fitimeve pr matricn sht i leht. Kundrshtari krkon t kap djalin tont kolegjit me vajzn e tij. Djali nuk dshiron ta kapin. Kshtu ai shpreh do fitim nkuptimin e probabilitetit t moskapjes n secilin vend. Kjo krkon njfar gjykimi,

sigurisht. Ai ka qen n Aspen dhe di se ky sht qytet i madh q ka shum njerz, aido t kishte nj mundsi 60 % pr t humbur npr turm. Snou Villixh sht mkonfidencial. Nse ai e onte studenten e historis n Snou Villixh dhe rivaligjithashtu shfaqej atje, mundsia pr t'i br bisht do t ishte vetm 40 prqind.

RivaliSnou Villixh Aspen

Heroi Snou Villixh 40 100Aspen 100 60

Numrat, kujtoni, jan fitimet e heroit ton. Dy nga kuadratet vlejn 100 sepse

mundsia e tij pr suskses arrin sigurin nse ai bn ski n nj vend, ndrsa rivali ekrkon te tjetri.S pari, ai shikon pr nj saddle point dhe v re se loja nuk ka asnj. Asnj numr nuksht m i vogli n vargun e tij dhe m i madhi n kolonn e tij. I ndodhur para njrasti t till, nxitja mund t jet ta oj studentin n Aspen, ku mundsit pr t mos ugjetur jan shum m t favorshme. Por para se t vendos ai mund t ket t njjtnbised me veten q un pata me Sjun n kilometrin 128:Mendimi i par: Pse mos ta oj vajzn n Aspen? Nj mundsi 60 % pr t mos ukapur kundr nj mundsie 40 %.Mendimi i dyt: Mos u bj naiv. Po pr kt arsye ai do t pres q un t shkoj nAspen,. Prandaj duhet t shkoj n Snou Villixh.Mendimi i tret: Ai do t mendoj q un e parashikoj q ai t m pres n Aspen dheun si prfundim do t shkoj n Snou Villixh. Kshtu pra, ja se ku do t shikoj ai,dhe kshtu un duhet t shkoj n Aspen.Mendimi i katrt: Jo. Ai do t mendoj q un do ta pres at t m pres muat....brrrr.Ka rrugdalje nga tr kjo. Lufttart e lasht kinez e prdornin kt mnyr pr tvendosur itineraret e tyre t sulmit. Nse nuk doni q armiku t gjej at q jeni dukemenduar, mos e tirrni gjat. Vrtitni nj monedh n ajr. Nse arrini nj vendimprmes nj mjeti t rastit, askush nuk do t jet n gjendje t lexoj qllimet tuaja,duke qen se ju nuk do t'i dinit ato as vet. N mnyr t pavetdijshme te njjtin

parim ndiqnin edhe gjuetart primitiv kur thyenin kocka dhe studionin pastajplasaritjet n model pr t vendosur ku ta krkonin gjahun. Ndrsa ata mendonin sezotat po u tregonin se far t bnin, efekti ishte q ata ta zgjidhnin krkimin sipasrastit, kshtu q kafsht nuk do t ishin kurr n gjendje t kuptonin ndonj modeldhe t qndronin larg. Nj lepur q rend sht tjetr shembull. Zigzaget, krcimet dhehedhjet e tij drejtohen nga nj qendr nervore e pavetdijshme. Gjuetari nuk mund tazgjidh modelin dhe t parashikoj vendin e duhur pr t drejtuar armn, sepse lepurivet nuk e di nga cila rrug do t krcej.

Kshtu hedhja lart e nj monedhe sht nj mnyr pr t vendosur ku t shkohet prski. Por nuk sht mnyra m e mir. Nse skiatori ka mundsi t barabarta pr t

qen n Snou Villixh ose n Aspen, ndjeksi i kujdesshm do t shikoj n SnouVillixh, ku ndjekja sht m e leht. Hileja sht t przieni dy strategjit dhe t'i


26/211

przieni ato n mnyr t till q ndjeksi t mos ket nj zgjedhje t hapur: t'iprzieni ato, n fakt, kshtu q nuk ka ndonj ndryshim se ku shikon ai. Nuk shtnevoj t jeni nj gjeni matematike. Mjafton t merrni diferencn ndrmjet dyfitimeve t mundshme t Snou Villixh dhe ta prdorni kt vler si vler relative* tcaktuar pr raportin Aspen. Pastaj merrni diferencn ndrmjet fitimeve Aspen dhe

bjeni kt numr vler relative pr raportin Snou Villixh:Snou Villixh: 100 - 60 = 40Aspen 100 - 40 = 60Shuma e t dyja vlerave 100

relative.Q totali arrin te shuma e plot prej 100 n kt rast sht thjesht nj rastsi efavorshme. Lojra t ndryshme do t prodhojn shuma t ndryshme. Ajo q duan tthon numrat sht se heroi yn dshiron t'i rregulloj gjrat kshtu q ai ka 40mundsi nga 100 t shkoj n Snou Villixh dhe 60 mundsi nga 100 pr t shkuar nAspen. N 'mnyr? Ai mund t vendos 40 rruzuj t zinj dhe 60 rruzuj t bardh nnj kapele, t mbyll syt dhe t trheq nj. Ose ai mund ta realizoj kt me 4

rruzuj t zinj dhe 6 t bardh dhe t prdor nj en. Ai shkon n Snou Villixh nsetrheq rruzull t ziu dhe n Aspen nse trheq t bardh.Tani shplodhuni dhe shijoni bukurin e ksaj mnyre t przierjes s strategjive. Ai eka rregulluar q 40 prqindshi i mundsis pr t'u kapur nga nj i nervozuar mestudenten e historis prqindje q ai dhe rivali e kishin pasur t qart dhe ishinlarguar n Aspent ulej n nj 24 prqindsh m qetsues. Dhe merret vesh, mekt mundsi 24 prqind t gjetjes s heroit rivali sht i kufizuar, pavarsisht se farbn ai:

1. Rivali shkon n Snou Villixh. Raporti q heroi t jet atje sht 40 prqind.Mundsia pr tu zbuluar nse ai sht atje - 60 prqind. Dyzet prqind e nj mundsie60 prqind sht nj mundsi 24 prqind.2. Rivali shkon n Aspen. Ka nj mundsi 60 prqind q heroi t jet atje dhe njmundsi 40 prqind q do t kapet nse do t jet. Gjashtdhjet prqind e njmundsie 40 prqind sht nj mundsi 24 prqind. Mediokritet! Edhe sikur t kapetdhe t ndahet me sy t nxir, prapseprap ai do t dij se nuk bri nj gabim tshmangshm.

Tani a mendoni se rivali i di kto hilera? E shumta ai mund t bj kt: T sigurohetq nuk ka rndsi se far bn heroi, ai do t ket t paktn nj mundsi 24 prqind,q, n fund t fundit, sht m mir se sa zeroja q mund t fitoj me hamendje t

gabuar. Dhe ai e bn at, sigurisht, duke marr nj ene dhe duke futur brenda katrrruzuj t zinj dhe gjasht rruzuj t bardh...Nse e keni ndjekur kapitullin deri ktu, meritoni t prgzoheni sepse tani kuptonidika nga logjika baz sipas teoris s lojs, si u deklarua n vitin 1944 kur Xhonfon Njumeni (John von Newmann) dhe Oskar Morgensterni botuan Teoria e lojravedhe sjellja ekonomike.[2] Ajo ka aplikime n jetn reale. Ekonomistt prdorin disanga teknikat e saj pr t ndihmuar marrjen e vendimeve n treg. Planifikuesitushtarak gjithashtu e prdorin at. Qyteti i Nju Jorkut aplikon disa nga teknikat prt llogaritur shprndarjen m efikase t pajisjeve t lufts kundr zjarrit.Kur i ndjeri Eduart G. Benion (Edwart G. Bennion) ishte kshilltar ekonomik prStandart Oil t Nju Xhersit ai demonstroi sesi kjo mund t prdorej n hartimin e

vendimeve t kapitalit buxhetor. N shembullin e Benionit, prshkruar n HarvardBiznis Revju (Harvard Business Review);[3] biznesmeni supozon q natyra sht


27/211

armiku i tij. Megjithat, ai nuk supozon nj natyr keqdashse q n mnyr tvetdijshme prpiqet tia hedh atij. Kjo prbn nj ndryshim t rndsishm.Ilustrimi i Benionit prfshin nj kompani me ca ekstra para n dor dhe dy alternativapr investim: ekspansion bimsh ose letra me vler. Natyra gjithashtu ka dy lvizje:Cikli i biznesit mund t lviz drejt prparimit ose drejt rnies. Numrat n matric

supozojn se n rnie, investimi n bim do t jap 1 prqind, ndrsa letrat me vlerdo t prodhojn 4 prqind. N prparim, bimt do t japin 17 prqind dhe letrat mevler do t prodhojn 5 prqind.

KompaniaBim Letra me vler

Natyra Prosperitet 17 5Rnie 1 4

Kur armiku sht natyra, ne mund t mos e marrim parasysh saddle point, sepse kemiavantazhin t jemi n gjendje pr t llogaritur probabilitetin e lvizjeve t ndryshmet saj, bazuar n prvojn e kaluar, ashtu si Den Ellsbergu vlersoi probabilitetin e

ers pr ta drejtuar zjarrin drejt shtpis s tij. N kt rast biznesi, ekonomisti ikompanis mendoi ktu ka nj mundsi 60 prqind t rnies dhe nj mundsi 40prqind t prparimit. N 'mnyr? "Ne nuk jemi aq t interesuar t dim ," thotBenioni "se me far lloj pasqyre magjike ai vshtroi brenda, por m tepr sesimenazhert e lart i prdorin konkluzionet."Menaxheri i paprvoj mund t vendos q duke qen se rnia ekonomike sht m emundshme, ai duhet ti vendos parat e kompanis n letra me vler, dhe t sigurojkshtu nj fitim minimum 4 prqind n vend t 1 prqind. Por duke aplikuar at kakemi msuar tashm rreth pritjes matematikore, ne mund t shohim q kjo lvizjesht gjykuar keq. Fitimi i pritur nga investimi n letrat me vler sht 60 prqind t 4, plus 40 prqind t 5, ose t 4.4 . Fitimi i pritur nga bimt sht 60 prqind i 1, plus40 prqind t 17. ose 7.4 prqind. (Probabilitet jan shtuar sepse rnia dhe prparimijan reciprokisht prjashtuese-- mund t ndodh njra, por jo t dyja bashk)Benioni kshillon nj gjykim m t mir. Kompania duhet t llogaris, thot ai,nivelin e probabiliteteve pr rnien dhe prparimin, q do ta bnte kompanin tpandjeshme ndaj lvizjes natyrore. Gjithka q nevojitet sht algjebra e shkolls smesme. T quajm probabilitetin e rnies R dhe probabilitetin e prparimit P. Fitimi ipritur i letrave me vler sht 4R + 5P dhe fitimi i pritur i bimve sht 1R + 17P.Fitimet e pritura jan njlloj kur 4R + 5P = 1R + 17P. Zgjidhja pr R n kuptimin e P,ne gjejm se R = 4P. Qyshse shuma e probabiliteteve t rnies dhe prparimit shtgjithmon 1, R sht e njjt si 1 - P; si pasoj 1 - P = 4P. Duke zgjidhur kt ne

gjejm q P = 0.2 dhe R = 0.8. Kto jan probabilitete asnjanse dhe ato duan tthon se kur raporti n t mir t rnies arrin 80-20, nuk ka rndsi ku i vendoskompania parat. Kur rnia e momentit gjykohet t ket m lart se 80 prqindprobabilitet, kompania duhet t ndryshoj investimin e saj nga bimt te letrat mevler. Biznesmeni i zgjuar duhet t ngjis nj figur n mur kur mendon prndryshime t mundshme n prirjen ekonomike. Kjo gjithashtu do ti tregoj saktsishtse sa t kujdesshme duhet t jen parashikimet e tij ekonomike pr ta mbajturkompanin jasht rrezikut. Nse ekonomisti parashikon nj mundsi 60 prqind trnies ekonomike dhe pika e diferencs sht 80 prqind, athere administrata e lartmund t jet e qet pr aq koh sa ajo beson ekonomistin pr t'i mbajtur parashikimetbrenda nj tolerance 20 prqind gabim.

Problemi i gjetjes s optimalit t przier nuk mund t mendohet gjithmon me t tillalgjebr t hapur. Irving Adleri ka prshkruar mnyrn m t efektshme pr t


28/211

kontrolluar pr sifiliz kampionet e gjakut t rekrutve t forcave t armatosura.Smundja sht mjaft e rall dhe testi mjaft i shtrenjt e dukshm i paefektshm, prt zhvilluar nj test t veant pr do kampion gjaku. sht m mir t grumbullohenkampione gjaku pr testim. Nse testi sht negativ, t gjith zotruesit e gjakut tgrumbulluar mund t merren si t paprekur nga sifilizi. Nse sht pozitive, personat

e gjakut t grumbulluar duhet t ritestohen. Po ta zem se prvoja tregon qprobabiliteti i nj reaksioni pozitiv n do person sht 5 prqind (srish ne mund tkrkojm ndihmn e udhzimeve t natyrs) sa do t jet prmasa optimale e gjakutt grumbulluar? Nuk sht drejtprdrejt nj zgjidhje algjebrike. Por fitimi i priturmund t llogaritet pr do prmas t dhn. Pika optimale gjendet te nisja me njrezerve t vogl--t themi, nj kampion i kombinuar nga dy individ--duke menduarkursimet e pritura n nj numr t reduktuar t testeve, duke prsritur procedurn prtre e kshtu me radh, deri sa kursimet e pritura pushojn s rrituri dhe fillojn tbien.Kjo procedur e prsritur sht quajtur aldoritm* dhe kompjuterat jan shum tmir pr kt. Por n kt rast nuk u nevojit asnj kompjuter, sepse Adleri e gjeti

zgjidhjen shpejt. Prparsit e grumbullimit paksohen pasi numri n rezerv arrinpes. Kshtu, pr aq koh sa prania e sifilizit midis para-rekrutve mbetet te 5prqindshi, kampionet e gjakut duhet t trajtohen n grupe nga pes.[4]

T tilla aplikime t teknikave sasiore zgjerohen gjithashtu me teorin e marrveshjes,nj zon q, n shikim t par, mund t duket se varet trsisht nga intuita njerzore.,Megjithse matematika shpesh shkon tej rastit minimal prej dy personash, problemete pazarllqeve mund t prcaktohen si sasi dy strategjish.[5] Vazhdimi errsohet kurju merreni si me mundsin e fitimit t dyanshm pr lojtart ashtu edhe mekonfliktin. T tilla lojra shuma-jo-zerogjenden m leht n jet dhe von Njumeni dheMorgensterni i kan pasur ato gjithnj parasysh. Por n kt pik ndjekja ematematiks s tyre bhet shum e vshtir pr shum nga ne. N t vrtet, kjo arrinlimitet periferike t matematiks moderne. Kjo nuk do t thot, megjithat, q teoriaduke prfshir lojrat shuma-jo-zero sht konsumuar pr ne. Pr fat t mir, teoria elojs ka elur ide t reja dhe rrug t reja t t menduarit rreth problemeve q mund ttrajtohen me nj nivel jo-matematikor.Marrveshja me nj tregtar t makinave t prdorura sht nj loj n t ciln gjendent dy elementt: konflikti dhe interesi i dyanshm. Diku, ndrmjet mimit m t lartq ju jeni i gatshm t paguani dhe mimit m t ult me t cilin tregtari sht igatshm t shes, ka nj zon q prkon pjesrisht e n t ciln t dy do tparaplqenin ta miratonin sesa ta anullonin marrveshjen. N masn q ju s bashku

dshironi t gjeni nj pik brenda ksaj zone pr t br nj marrveshje, mund tthuhet se ju jeni n harmoni.N masn q ju dshironi t mbani kt pik t ult ndrsa tjetri dshiron q kjo tjet e lart, ju jeni n konflikt.

Nganjher zona e interesit t dyanshm sht shum m e rndsishme sezona e konfliktit. Ju dhe kompania juaj mund t'i kushtoni m tepr rndsivazhdimsis s punsimit, sesa shtjes s nj ngritjeje me 50 dollar. Nmnyr paradoksale, fituesi n diskutimin mbi ngritjen mund t jet ana qmund t duket se interesohet m pak rreth zons m t madhe t interesimit tdyanshm. N trajtimin me kto situata shuma-jo-zero, ju duhet t msoni tmanipuloni dy elemente kritik: angazhimin dhe komunikimin. Asnjri nuk

sht kaq i thjesht sa duket. Pr ti ilustruar, un mund t ofroj nj rast ngajeta reale: negociatat e mia me menaxherin e shitjes s makinave t prdorura


29/211

t Loving Chevrolet Co. t Silver Spring, t Merilendit pr nj makinfamiljare Pontiak. Ishte nj rast klasik, sepse t dy ne e kuptuam shpejt qdiku posht mimit fillestar t krkuar ishte nj hapsir n t ciln secili ngane do t paraplqente m mir q marrveshja t prfundohej sesa tanullohej. Problemi ishte pr t gjetur brenda ksaj hapsire pikn e ekuilibrit

ku ne mund t bashkoheshim.Un hyra n diskutim i prgatitur mir me nj strategji q e prdor gjithmon kur blejmakina t prdorura. Un futem n pazar vetm pr makina t vlersuara dhe me njshifr q kurrsesi nuk kam mundesi ta paguaj. Kjo sht e vetmja mnyr q un dipr ta bindur tregtarin q nuk dua, m sakt, nuk mundem t paguaj mimin e krkuarprej tij. Se si ka vn re Tomas Shellingu, e vrteta sht gjithmon m e leht ttregohet sesa falsiteti. "Negociatori i sofistikuar," na paralajmron ai te 'Strategjia eKonfliktit, "mund t jet e vshtir t duket si kokfort, si nj njeri vrtet kokfort.Nse nj njeri troket n nj der dhe thot se do t goditet me thik, aty n hyrje, nrast se nuk i jepen 10 dollar, ka shum t ngjar q ai ti marr ato 10 dollar,sidomos kur syt e tij jan t prskuqur."[6]

Gjat blerjes s nj makine, detyrimi financiar mund ta bj diknd vrtet kokfort,nj ilustrim i paradoksit se opsionet e mbyllura t japin forc. Un i ofrovamenaxherit t shitjeve nj shum prej 195 dollarsh posht mimit t krkuar. Hapitjetr ishte prpjekja pr t konfirmuar q kjo shum gjendej brenda hapsirs ku aido t plqente m mir t shiste sesa jo, dhe po aq e rndsishme, prpjekja pr tabindur q ky do t ishte i vetmi propozim i imi. Pse 195 dollar dhe jo 200? T gjithtregtart e makinave, pa dallim , duke e ditur se n nj etiket mimi mendja ezakonshme merr shnim vetm shifrat e para dhe shprfill t tjerat, mimin e mallravet tyre e ven 5 dollar posht nj numri t rrumbullakosur. Blersi, me shprehjen emimit q ai dshiron t paguaj n numra t rumbullakosur, transferon te shitsingarkesn mendore t dijenis pr shifrat tek.Menaxheri i shitjeve reagon ndaj propozimit duke rrfyer historin e makins, dukeshpjeguar hollsi t marzhit t fitimit dhe duke e hedhur fjaln q n prgjithsimimet e kompanis nuk jan tw lvizshme. Megjithat, pr arsye se dshirojn tambajn iventarin n lvizje, ai mund ta ul mimin 95dollar posht atij t krkuar.Un u shtira shprfills dhe shpjegova se edhe un, gjithashtu, llogaris do dollar.Athere ai ndrmori nj prpjekje standarte, por efektive ,ekuilibrimi: "Le ta ndajmdiferencn," tha ai.Ndarja e diferencs sht nj ndr shum mnyrat tradicionale popullore q siguronaluzione n lojrat e bashkveprimit. T tilla aluzione i mungojn logjiks sbrendshme, por ato jan t njohura si t veanta dhe kshtu lojtart duke krkuar

bashkveprim mund t'i prdorin ato si pik referimi. Schellin ka treguar ekzistencn etyre n nj seri eksperimentesh magjepsse. N nj rast, ai shtroi kt problem paranj grupi prej 41 personash n Nju Hevn. Ju duhet t takoni dik n qytetin e NjuJorkut. T dy e dini datn e takimit, por jo orn ose vendin. Ku do t shkoni dhe nfar ore? Shumica e pjesmarrsve t ktij demostrimi zgjodhn kabinn einformacionit n Grand Central Station. Praktikisht, t gjith zgjodhn t njjtnkoh, orn 12.Kur prfshihen grupe t mdha njerzish, bashkveprimi i nnkuptuar sht ende imundur, por pikat e referimit bhen t vshtira pr tu gjetur. N vitin 1958, kurfamilja e par zezake u vendos n lagjen time t mparshme t Shepherd Park, D.C.,atje kishte dy opinione t kundrta midis banuesve t bardh. Nj krah dshironte ta

blenin pjesn e zezakve. Krahu tjetr dshironte q ata t mblidhnin plakat dhe tlargoheshin. Prfundimisht, forca zotruese e lagjes u b nj grup i tret . I prbr


30/211

nga liberalt e bardh dhe zezakt e sapoardhur, ky krkonte t stabilizonte ekuilibrine przier racial me promovimin e shtpive t hapura dhe luftimin e paktit tsekserve t prons s patundshme, pr ta mbyllur zonn pr blersit e bardh.Organizata u shpreh pr vendosjen e e nj raporti fiks midis t bardhve dhezezakve. Po pr ndrgjegjet liberale nj sistem kuote ishte shum afr diskriminimit,

pr tu pranuar. Kshtu q kur prpjekjet e tyre ngadalsuan proesin, gjat viteveraporti n lagje prmbysej vazhdimisht nga t bardh n zezak. T bardht nguronint futeshin. sepse prisnin q t bhej e gjitha zezake dhe kjo pritje mund t jet vet-permbushse. Anasjelltas, zezakt mund t ishin ngurues pr tu futur n gjith zonat ebardha, pavarsisht nga ligjet e shtpive t hapura, vese po t prisnin zezak t tjert zhvendoseshin atje. Kjo, gjithashtu mund t jet nj pritje vet-prmbushse.Problemi ishte se atje nuk kishte aluzione, nuk kishte pika ekuilibruese ndrmjetopsioneve: zezak 0 dhe zezak 100 prqind.

Shum vjet m von, duke qen se integrimi u b m i pranueshm, lagjja ustabilizua. N regjistrimin e vitit 1980, Shepherd Park kishte 66 prqind zezak. N

vitin 1990, 67 prqind.[7]

Gara ndrkombtare e armve mund t interpretohet si nj ngjashmri e afrt. Pikat eekuilibrit ndrmjet armatimit total dhe lufts totale ekzistojn, por ato jan t brishtadhe t vshtir pr tu gjetur. N vitet e fundit bota ka qndruar n nj pik t till, kusecila nga t dyja fuqit kryesore kishte kapacitetin pr asgjsimin e tjetrit dhe secilaprmbahej nga prdorimi i ktij kapaciteti sepse i mungonte nj mbrojtje e mirkundrejt shpagimit. Ky nuk sht lloji i ekuilibrit m t rehatshm t perfytyruar, porgjithsesi m i mir se asgj. Dhe dizavantazhi kryesor i ndrtimit t nj sistemiraketash kundrbalistike sht se kjo mund ta lvizte balancimin ndrkombtar tforcs larg ksaj pike ekuilibri t testuar, pa ndonj garanci q ne do t gjenimndonjher ndonj tjetr, pa luft.Kshtu q kur u ofrua pr t ndar diferencn, menaxheri i shitjeve e dinte farbnte. N t vrtet, sikundr subjektet e Shellingut q konvergojn n mesdit, nekishim qen duke menduar pr t njjtn gj. Un isha frenuar vetm nga angazhimivetimponues i mparshm, megjithse edhe kjo kishte filluar ta humbistebesueshmrin e saj. Un kisha llogaritur mjetet e mia financiare me kujdes, por edheme llogaritjen m t mir sht e vshtir t bindsh diknd se nga parat eushqimeve nuk mund t shtrydhen 50 dollar tw tjer. Un po krkoja nj rrugdaljenga angazhimi.Rrugdalja mund t gjendet gjithmon, por kur shkelet me gjakftohtsi nj angazhim

do t thot t sinjalizohet q angazhimi kishte qen gnjeshtr dhe se angazhimi tjetrmund t jet po ashtu gnjeshtr. (Ky fakt mund t ndihmoj n vet besueshmrin enj angazhimi. Nj bashkim sindikalist i thot Kompanis A, nse bjm lshime prju, do ti bjm ato edhe pr Kompanin B dhe gjith t tjert.)Kshtu pra, para se t bjm lshime, sht e nevojshme t gjendet nj shpjegim iarsyeshm, dika pr ta diferencuar rastin nga t tjert."Un mund t jem n gjendje t gjej 50 dollar ekstra," pohova, "por kjo do t mprishte buxhetin. thua sikur un t paguaj aq sa thoni, kurse ju t zhdukni ktzhurm n rrotat e pasme?"Ishte nj lvizje e bukur, nse mund t them kshtu. Menaxheri i shitjeve nuk donte tariparonte at zhurm. Asnj tregtar i makinave t prdorura nuk dshiron t riparoj

nj zhurm. Por kjo ofert i dha atij rastin e duhur pr t braktisur angazhimin e tij.


31/211

"Jo," tha ai. "Un mendoj q ju t'i mbani t 50 dollart dhe ta riparoni difektin vet."Dhe kshtu ndodhi q un tia nisja asaj mnyr t re jetese q bn t mundurzotrimi i nj makine familjare.Nganjher angazhimi dhe komunikimi mund t kombinohen n nj akt t vetm. Kurnj ushtri q prparon djeg urat pas saj, flakt q blokojn trheqjen sinjalizojn

armikun q pushtuesit nuk kan zgjidhje tjetr vese t prparojn.N Harvard Skuer (Harvard Square), kmbsort dhe shofert sfidojn vazhdimishtangazhimet e njri-tjetrit. T dyja palt duan t zn territorin n mes t rrugs, porasnjeri n at shkall sa q, me dashje, t shkaktonin nj aksident t prgjakshm.Shum kmbsor ndrsa ndrmarrin hapa ngurrues drejt rrugs prpiqen t fiksojnshoferat q vijn prball me shikime hipnotike optimiste. Por shoferi e di qkmbsori do t ndaloj n minutn e fundit. Ndrsa studentt e Harvardit q kanstjuduar teorin e lojs prdorin nj taktik m t suksesshme. N vend q t shikojntrafikun prball, ata kthejn kokat nga ana tjetr dhe nxitojn. Kjo sinjalizonangazhim. Shoferat q vijn prball, duke par q nuk po shikohen, jan t privuarnga pritja q kmbsori do t zmbrapset nga rruga dhe kshtu ndalojn. Ata

humbasin.

Ju mund t ndrtoni matrica pr lojra shuma-jo-zero, t tilla ku pr ju dhe lojtarintjetr bhet e mundur vnia ball pr ball. Ato jan m t komplikuara, sepse dokuadrat duhet t prmbaj dy numra - njrin q prfaqson fitimin tuaj dhe tjetrin qprfaqson fitimin e kundrshtarit. Kjo ia vlen t bhet, madje edhe pa u prpjekur tkqyret matematika e errt e prfshir, sepse kjo ndihmon pr t qartsuar situatn.N prgjithsi, ju do t jeni n gjendje t dalloni strategjit kur t viheni prballkundrshtarit.Pastaj problemi kalon n ndarjen e drejt t fitimit dhe ju mund t zhvilloni njstrategji marrveshjeje.

Si pasoj sht e dobishme t kesh nj metod pr vlersimin e preferencave. FonNjumeni dhe Morgensterni gjetn nj mnyr. Duke prshtatur nj shembull tprdorur nga Hayward Alker, le ta zem se ju ishit delegat n Kuvendin KombtarRepublikan t vitit 2000 dhe kandidati juaj m i preferuar ishte Xho

Documents

Gazetaria e Sakte