GAİP KİTAB -Muhammed Tagi Zehtabi Iran Turklerinin Eski Tarihi

7/28/2019 GAP KTAB -Muhammed Tagi Zehtabi Iran Turklerinin Eski Tarihi

1/170

RANTRKLERNN

Ferhad Rahimi

IQ KLTR SANAT YAYINCILIK

ESK TARH

Prof. Dr. Muhammed Taki Zehtabi (Kirii)


2/170

IQ Kltr Sanat Yaynclk: 403iir Dizisi: 350

RAN TRKLERNN ESK TARH

Ferhad RahimiKitabn tm yayn haklar IQ Kltr Sanat Yaynclk ve Uluslararas TantmHizmetleri Ticaret Limited irketine aittir.

Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.

ISBN: 978-975-255-303-3Sertika No:

Genel Yayn Ynetmeni:Editr:

Kapak Tasarm ve MizanpajMontaj:

Halkla likiler ve Datm Sorumlusu:Bask-Cilt

12446Adem Sarglerafettin AybarsAhmet SekendizBlent Birkan

Yusuf SarglKilim MatbaasOrta Mahalle Fatin Rt Sokak

1/3-A Bayrampaa / stanbul

Tel: 0212 612 95 59

GENEL DAITIM:

www.iqkultursanat.com

TOPLU ALIMLARDA STEME ADRESIQ KLTR SANAT YAYINCILIK veULUSLARARASI TANITIM HZMETLER TC. LTD. T.

Alemdar Mah. Ticarethane Sokak, Fetih HanNo: 33/47-48 Caalolu-stanbul

Tel: 0212 519 56 83 Belge geer: 0212 520 91 12Cep: 0544 608 58 58

Copyright 2010, IQ Kltr Sanat Yaynclk Uluslararas TantmHizmetleri Ticaret Limited irketiCopyright 2010, Ferhad Rahimi

IQ KLTR SANAT YAYINCILIK,Toplumu Bilgi Inda Aydnlanmayaaryor.

BirKitap Bin Silah Susturur

1.Bask: Aralk 2010 STANBUL


3/170

3

ran Trklerinin Eski Tarihi

NDEKLER

Hazrlayandan bir ka sz ....................................................... 7

Yazarn hayat ve eserleri .................................................. 8

Kitapla ilgili bir ka sz ............................................................ 12

Monteskiyu Trkler hakknda ................................................ 14

Vildorant ..................................................................................... 16

Tarih bilimi ................................................................................. 17Gney Azerbaycanda tarih bilimine bir bak .................... 26

Giri ............................................................................................ 31

Tarih kaynaklar ....................................................................... 34

Eski Azerbaycan tarihine giri ............................................... 39

Smerler ....................................................................................41

Smerlerin dini dncesi ................................................ 42

Smerler insanln ilk yksek uygarlk yaratanlar ... 43

Smerler insanln ilk kural koyanlar .......................... 44

Smerlerin yazs ............................................................... 47

Smerlerin insan hayat ve uygarlna hizmeti .......... 47

Smerlerin k ............................................................. 48

Akkadlar ve Samiler ................................................................ 50

Elamlar ....................................................................................... 52

Elamlarn uygarl ve sanat ....................................... 55

Elamlarn dili ...................................................................... 58

Hititler ........................................................................................ 62Kassiler ...................................................................................... 65

Kassilerin uygarl ............................................................ 66

Kassilerin dili .................................................................. 66


4/170

4

Ferhad Rahimi

Asuriler ...................................................................................... 68

Dnya tek dillilie doru gidiyor mu? ................................. 70

Asiyani halklarn dili (Asiyanik) ............................................ 74

Asyani halkn dili ile ada Trkenin

karlatrlmas .................................................................. 76

Sonu ................................................................................... 82

Azerbaycan topraklarnda ilk insan izleri ............................ 84

Bat Azerbaycann (Erette) doas ve doalvarlkll-Hurriler .................................................................. 101

Hurriler (Mitanniler) ......................................................... 105

Hurrilerin dili ..................................................................... 106

Hurrilerin uygarlk ve sanat............................................ 106

Aratta-Urartu-Ararat sz................................................108

Hint-Avrupal halklarn blgemize gelmesinden nceAzerbaycan topraklarnda ilk insanlar ve halklar ................ 110

Lullubiler .................................................................................... 115

Guttiler ........................................................................................ 119

Guttilerin dili ...................................................................... 124

Gutti kraliesi Navar Hanmn hakimiyeti..................... 128

Urartular ..................................................................................... 129

Urartularn uygarl ve dili ............................................. 131

Mannalar (kk beyliklerin birlemesi. D..10-8. Yzyllklarda) .................................................................................. 140

Asurilerin srekli saldrlar ............................................. 141

Urartularn ve gene de Asurilerin saldrlar ................. 143

Manna hkmetinin sosyal ve devlet kuruluu ........... 153

Mannalarn yaz, dil, musiki, edebiyat, din ve sanat ... 154


5/170

5


Manna halk ve uygarl konusunda neden

susuyorlar? ........................................................................ 169

Manna ve Med halklar bamszlk ve birlie

doru ................................................................................... 194

guzlar (skitler)-Sakalar ......................................................... 197

Aratta-Urartu-Ararat sz................................................ 199

Medler ......................................................................................... 207

Baz adlarn kk ............................................................... 211Trk sz ............................................................................. 213

Med hkmetinin kurulmas ........................................... 214

guz devleti (D..653-625) .............................................. 219

Kiaksar ................................................................................ 222

Astiak ...................................................................................225

Berdiya (Geumata)nn bakaldrs ................................ 230

Fraurtiin bakaldrs ...................................................... 233

itrantahmenin bakaldrs ............................................ 235

Med imparatorluunun sosyal-milli yaps ve

devlet kuruluu ve genilii ............................................. 237

Byk Med devletinin uygarl, dili, yazs ve

edebiyat ve milli siyaseti .................................................. 239

Byk Med devletinin dini .............................................. 245

Nevruz (Ouz) bayram ve onunla ilgili trenler ......... 252

Byk Med devletinin beceri ve sanat ......................... 255

Ekbatan ................................................................................ 271


6/170

6

Ferhad Rahimi

Ksaltmalar. bin yl

. yl

. yz yl

. yy.

a.g.e

Bk

C

cm.

D..

Dr.

Hz.

km.

rn.Prof.

R.

S

.

vs

: inci bin yl

: inci yl

: inci yz yl

: inci yzyl

: ad geen eser

: Baknz

: Cilt

: santimetre

: Doumdan nce (Milattan nce)

: Doktor

: Hazret

: kilometre

: rnein: Profesr

::Resim

: sayfa

: emsi

: ve saire


7/170

7


Hazrlayandan bir ka szSayn okuyucular bu kitapta Azerbaycan sz, tarihi

Azerbaycana iaret etmektedir. Bu tarihi Azerbaycann bykbir ksm ran topraklarndadr. Azerbaycan Cumhuriyetininnfus bakmndan 4-5 kat olan ve ran corafyasnda olan buran Azerbaycan, tarihi Azerbaycann bir parasdr ki GneyAzerbaycan biiminde de adlandrlmtr. Azerbaycan Cumhu-

riyeti, Kuzey Azerbaycan olarak da ifade edilmitir. Dolaysylatarihi Azerbaycan, Gney Azerbaycan+Kuzey Azerbaycan (ranAzerbaycan+Azerbaycan cumhuriyeti) olarak karmza k-maktadr. Tabii ran Trkleri bununla da snrl deildir ve G-ney Azerbaycan dnda birok blgede ve rann yaklak b-tn vilayetlerinde yerli olan Trkler yaamaktadrlar. Buna r-nek olarak Hala Trkleri, Kakay Trkleri, Trkmenler, Ho-rasan Trkleri, sfahan Trkleri, Kirman ve Yezd Trkleri vsyigsterebiliriz.

Bu kitapta Pehlevilerden maksadmz Rza ah ve Muham-med Rza ah zamandr.

Bu kitap, asl Azerbaycan Trkesiyle ve randa kullanlanArap alfabesiyle yazlan kitabn zetidir. Bu deerli kitap evri-lirken nemli ve nl tarihi zel adlar ve slaleler ve ya cora- adlar anlalmak iin bugnk Trkiye tarih kitaplarnda ya-

zlan ekle evrildi. rn. Hehameni > Akamenit, Ekked > Ak-kad, Daryu > Darius, Kuru > Kirus, Sumer > Smer, lam >Elam gibi. Baz adlar ise yazara sadk kalmak iin deitirilme-den yazld. Bunlardan bir ksm nl tarihi adlaryd ki dei-tirilmemesi tercih edildi, mesela Gutti kelimesi Trkiye tarih ki-taplarnda Guti eklinde yazlmasna ramen asl ekliyle yazl-d. Bundan baka zel adlarn ou yazarn yazd biimiyle ve-rildi. Haayara, Kiaksar gibi.

Bu kitab Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin lmsz n-deri ve direni simgesi olan Rauf Denkta, tam Trk gibi yaayanve Trklkten caymayan Turan Yazgan ve Turgay Tfekiolunaarmaan ediyorum.


8/170

8

Ferhad Rahimi

Yazarn hayat ve eserleriProf. Muhammed Taki Zehtabi (Kirii) .1302. yl (1923)

Azer aynn 22sinde ebisterde Kirii ailesinde dodu. .1309.ylda (1930) yeni alm devlet okuluna gitti, .1315. ylda (1936)

ilk okulunu bitirdi. retimini srdrmek iin Tebrize giden Ki-rii 1317. ylda (1938) Tebrizde Fyuzat okulunda 3 yllk ortaokuluna balad. .1320. ylda (1941) Tebriz retmen Okulunagirip oray bitirdikten sonra .1322-1323. yllarda (1943-1944)Rdiye ortaokullarnda retmenlik yapt. .1320-1324. yllarda(1941-1945) Tebrizde Hac Yusuf iarn derslerinde Arapa, Ka-tolikler kilisesinde ise Franszcay rendi.

.1324. ylda (1945) yeniden yaymlanan Azerbaycan Gaze-

tesi onu ana diline sk skya balyor ve o, bu gazetede yazma-a balyor.

.1325. ylda (1946) Azerbaycan Demokrat Partisi aracly-la alan Tebriz niversitesinde Edebiyat Fakltesini kazananilk rencilerden olur. Ancak ksa sre sonra bu blm kapatlrve onun retimi de yarda kalr. Bilindii gibi Azerbaycan De-mokrat Partisinin kurduu zerk Azerbaycan, Tahran ynetimitarafndan acmaszca ve birok insan katledilerek ve Trke ki-taplar yaklarak son verilir. Onun Bu dnemlerde syledii biriirinde yle okuyoruz:

Su deyipdir mene evvelde anam ab ki yok(Su demitir bana ilk bata annem ab deil)Yuku retti uaklkta mene hab ki yok...(Uyku retti ocuklukta bana ab deil)

Beli, da yasa da gyden sen osan men de buyam(Evet ta yasada gkten sen osun ben de buyum)Var senin baka anan vard menim baka anam(Var senin baka annen vardr benim baka annem)zme mahsus olan baka elim vard menim


9/170

9


(Kendime zg olan baka elim vardr benim)Elime mahsus olan baka dilim vard menim...

(Elime zg olan baka dilim vardr benim)Kirii, Azerbaycan Demokrat Partisinin bu hareketiyle il-gili yazd bir makalede yle diyor: Bu hareket ikinci dn-ya savandan sonra ran ve Azerbaycan zgrlk hareketleri-nin zirvesidir. Ona kar olanlarn sylediklerine karn bu ha-reket hibir yabanc lkenin araclyla deil, dnemin sosyalolaylarnn etkisiyle meydana gelmitir. Bu hareketin temel me-selelerinden biri de milli hukuk meselesiydi, ancak o, bu huku-ku yalnz Azerbaycanllar iin deil, btn randa yaayan halk-lar iin istiyordu. Bu hareket ikinci dnya savandan sonra dn-yada galebe alan ilk milli zgrlk hareketiydi. Bunun iin de

btn dnya halklarnn dikkatini ekmitir. Bu hareket btnDou ve Afrika halklar, zellikle de Irak, Cezayir ve Tunus gibiYakn ve Ortadou blgesi halklarnn milli mcadele ruhlarnnglenmesinde ok etkili ve umut verici olmutur.

.1327. ylda (1948) Sovyetler Birliine kamak zorunda ka-lan Kirii, oradan Sibiryaya srgn edildi ve 3 yl orada okar durumda yaad. Daha sonra 3 yllna Denbe ehrinesrgn edilen bilginimiz oradan .1333. ylda (1954) Bakye ge-lip Bak Devlet niversitesinde Azerbaycan Dili Ve EdebiyatFakltesini bitirdi. Ayn zamanda bu niversitenin Dou Bilim-ler Fakltesinde Arapay retmee balad. daha sonra EbuNurasn Hayat Ve Yaratcl adl doktora tezini savunup 3 yl

sonras da doent oldu. Ancak Bakde hibir eser yaymlamas-na izin vermediler.

Kirii, .1350. ylda (1971) Iraka gidip Badatniversitesinde Farsa ve eski Trk dilini okutmaa balad veorada niversite tarafndan ona yazd bilimsel yaptlardan do-lay profesrlk unvan verildi.

Kirii, .1358. ylda (1979) rana dnp Tebriz niversite-sinde Arapa ve kendisinin at Trk Dili Ve EdebiyatBlmnde Azerbaycan Trkesini okutmaa balad. ancak 2yl sonra grevine son verilip temelsiz bahanelerle 4 yl ceza evi-ne gnderildi. Ondan sonra da niversitede ders vermesine ya-sak konuldu.

O, ister retmenlik yllar, isterse de niversitesini bitir-


10/170

10

Ferhad Rahimi

dikten sonra yazd btn eserlerinde ana dilimizi retmekve tantmaa alyor, halkmzn gemi tarihinden sz ayor,

okuyucularn ilgisini kendi ana dillerine artrp onlar kendi millikimliklerine balamaya alyordu. O, 1981. ylda ilk kez olarakMterakki ran Trklerinin Ruenkirler (Aydnlar) Cemiyetinikurdu ve Birlik adnda aylk Farsa ve Trke dergi yaymlama-a balad. Zehtabi yurt dnda olduu zamanlar ilk kez olarakana dilimizde ran Trklerinin Sarf-Morfolojisi adl eserini ya-ymlad.

Zehtabi Tebrizde Azerbaycan Medeniyet Ocan kurmuve yllar boyu bu ocaa katlanlara halkmzn edebiyat ve eskitarihini tantmtr.

Bu byk bilgin .1377. ylda (1998) evinde gizemli bir ekil-de ldrlmtr.

Kiriinin yaynlanm olan balca eserleri unlardr:ran Trklerinin Eski Tarihi, 2 cilt; ttihad Yolu Dergisi, Ba-

dat; Pervanenin Sergzeti (kelebein serveni), iir mecmuas,

Badat; Baban Elolu (iir mecmuas); erik Efsanesi (iir), s-tanbul; Bez Kalesinde (iir), Berlin; Baht yatm (iir), Badat;Erk Dergisi, Berlin; Hesti-i Nesim (nesimin varl), iir mecmua-s, Badat; Cinayat-i 2500 Sale-i ahan (krallarn 2500 yllk cina-yetleri), Badat; Aya Zeban-i Farsi Be Zeban-i Milel-i Diger Berte-riyet Dared? (Farsa baka dillere stnl var mdr?), Badat;Kavaidl-Farsiye, Badat; Zeban-i Azeri-i Edebi-i Muasr, sesve yazl zellikleri; Muasr Edebi Azeri Dili, ses ve biim bilgi-

si; lml-Maani, Leksikoloji; Koy Olsun On (hikaye mecmuas);ahin Zincirde (iir mecmuas); Azerbaycan Trkesinin Nahvi;Kakayi Yaylaa Gr, mid-i Zencan Gazetesi (iir); slamaKadar ran Trklerinin Dili Ve Edebiyat; Ali Aa Vahidden Ha-tralarm; Aruzun Trk Folklorunda Kkleri (Mehd-i Azadi Ga-zetesi); nci Dilim, Edebi Azerbaycan Dilinin Kaydalar; Varlkve Peyam-i Urmiye gibi rann gazetelerinde makaleleri; TrkeMenim Ses Bayram vs.

Onun yaynlanmam olan balca eserleri ise unlardr:Kuranda Milli Mesele; eyh Muhammed Hiyabani (iir);

Saray Ve Muhammed, Oyun Eseri; Melik Muhammed Ve Ru-babe Halann Nal (rivayeti); Ebedi Dostluk (iir mecmuas);Azerbaycan Yer Adlar; ukuhi Maraai hakknda; Genler e-


11/170

11


lenki; Telim Hann Hayat Ve Yaratcl; Az Edebiyat VeLayla (ninni); Bir Okta Nee (ka) Nian, Oyun Eseri; Gz Yan-

da Kahkahalar (iir); Birce Ct (ift) Gz; Mirze Ali Mucizin i-irleri vs.


12/170

12

Ferhad Rahimi

Kitapla ilgili bir ka szSayn okuyucular! Elinizde bulunan ran Trklerinin Eski

Tarihi (slama kadar) kitab esas itibariyle yurdumuz ranndoumdan 4500 yl nceden skenderin saldrsna kadarki d-neminin tarihini kapsyor. imdiye dein yurdumuzun bu d-nemi tarihinin birok meselelerinden, btn dnya tarihililerintersine olarak, baz tutucu tarihiler ya hi konumam, ya dagerekleri tam tersine gstermi ve yurdumuzun tarihini Aka-menitlerle baladn gstermiler.

Halbuki, bugn tarih bilimi, Hint-Avrupa dilli Perslerin 10boyunun ilk kez doumdan 900 yl nce dou ynnden ran -lne geldiklerini ve Elam ehzadelerinin egemenlii altnda olanada Fars ve Kirman vilayetlerinde, Elam ynetiminin izniyle,yurt edinip, yaadklarn kesin olarak gsteriyor. Onlardan yak-lak 3500 yl nce Trkler ran topraklarnda uygarlklar ve dev-letler yaratmlardr. Bu kitapta ran Trklerinin eski tarihi ikidnemde aratrlr:

1- Hint-Avrupa dilli ellerin doumdan 900 yl nce ranagelmesine kadarki yaklak 3.5 bin yllk tarihi.

2- doumdan 900 yl nceden skenderin saldrsna kadar-ki dnemde yurdumuzun eklemeli dilli halklarnn tarihi, yaa-m ve uygarl.

1. Pers boylarnn gelmesine dein bugnk Irak ve rannbtn bats, merkezi ve Hazarn gneyi, Kuzey ve Gney

Azerbaycanda, tarihin gsterdiine gre, insanln ilk ileri veparlak uygarl yaratlmtr. Bu uygarl yaratanlar Irakta S-merler, rann bats, merkezi, btn Azerbaycan ve Hazarngneyinde Arattalar, Elamlar, Kassiler, Hurriler, Guttiler, Lullu-

biler, Gilzanlar, Emredler, Kaspiler, Mannalar, Urartular olmu-lardr. Eski tarih uzmanlar eski tarihler ve bilimsel kazlardanelde edilmi belgelere dayanarak unu gsteriyorlar ki, btn bueller ve halklar eklemeli dilli olmu, kendileri de Orta Asyadan,Hazarn kuzeyi, Derbend ve Daryal geidi ile Azerbaycan, Zag-ros Dalar, ada Trkiyenin dou topraklarndan geip, bazel ve obalar bu yerlerde kalp yerli eklemeli dilli toplulua kar-m ve ana ktleleri Irak, Huzistan, Loristan yerlerinde yurt tu-tup, insanln ilk uygarln yaratmlardr. Bu eklemeli dilli el-


13/170

13


lerin bu yerlerde kurduklar uygarlklar, yaklak bin yl sonraada Arabistann bat ve gneybat yerlerinde yaam Sami

ellerini de kendine ekmitir. Samiler tarih boyu Irak toprakla-rndan douya doru ilerleyememilerdir.Demek ki bugnk Irak, rann bats, merkezi, Zagros da-

lar ve btn Azerbaycan, doumdan 4500 yl nceden dilleri e-itli lehelerde eklemeli dilli (bugnk Trk dilinin babas) boy-lar, eller ve halklarn yurdu olmu ve yaklak bin yl sonra Sa-miler de bu uygarla katlp, birlikte Yakndou uygarln ya-ratmlardr. Yani doumdan 900 yl nce, Perslerin gelmesinedein Yakndouda eklemeli dilli ve Sami elleri yaam, kurul-mu uygarlk onlarn rn olmu ve Hint-Avrupal halklardan

bu yerlerde bulunmamlardr.Kitapta Perslerin gelmesine kadarki dnemde Yakndouda

yaayp uygarlk kurmu eklemeli dilli ve Sami dilli halklardantopluca bilgi verilir ve eklemeli dillerin dil bilgisi bugnk Trkdilleriyle karlatrlr. Ancak ada rann bats, merkezi ve

Azerbaycan torpaklarnda yaam insanlardan, uygarlk kur-mu Arattalar = Eretteler, Lullubiler, Guttiler, Kassiler, Hurrilerve Mannalardan zel blmlerde sz edilir, uygarlklar arat-rlr ve zellikle Sami halklarndan olan Asurilerin Gney Azer-

baycan devleti ve halklarna kar yaklak 700 yl sresince sal-drlar ve halkmzn direniinden, Asuri kaynaklara dayanla-rak, geni bilgi verilir.

2. Doumdan 900 yl nce Pasargad kabilesinin klavuzlu-

u altnda olan 10 Pers boyu doudan ran lne gelmitir. On-lardan yerleik yaam srdren , Pasargad boyu gibi Farsvilayeti ve teki 7 boy ise Kirmanda yerlemitir. Bu 10 Hint-Avrupa dilli el, Firdevsinin ehnamede gsterdii gibi, ran -lne geldiinde, tam ilkel yaam srdrm ve yerletikleri ranyerlerinde yksek uygarla iye olan yerli eklemeli dilli halkla-rn (Elamlar, Kassiler, Ellipiler) ynetimi altnda yz yllarca ya-ayarak, onlardan uygarlk, ileri yaay ve yaam biimi, alfa-

be, yaz vs renmilerdir. Perslerin rana gelmesinden D..550.yla dein, yani Akamenitlerin i bana gelmesine dein, Man-na devleti Asurilerin karsnda direnmitir. D..673. ylda Medayaklanmas ile Med imparatorluu kurulmu ve Manna devle-ti ona katlmtr.


14/170

14

Ferhad Rahimi

Kitabn bu blmnde Ouzlarn-Sakalarn Azerbaycanailk kez gelmesi, devlet kurmas ve Med kral byk Kiaksarn

Asuri militarizmine son vererek Yakndou halklarn Asuri zul-mnden kurtarp, onlarn ilerleme ve gelime yollarn amas,gereince aklanr.

Kitabn sonraki blm Med kral Astiak zamannda, Medordularnn babuu Harpakn satknl sonucu Med impara-torluunun dmesi ve Akamenit slalesinin i bana gelmesive Kirusun Tumrus hanmla savap lmesi aklanr.

Kitabn sonraki blm Med kahramanlarnn Akamenit-lerin milli zulmne kar kanl ayaklanmalarna ayrlmtr vedaha sonra skenderin rana saldrs ve onun nedenleri ak-lanmtr.

Kitabn son blmnde Manna-Med uygarl, dili, folklo-ru, edebiyat, Zerdt dini, Avesta kitab, Nevruz (Ouz) bay-ram, onun kkleri ve trenleri, stelik doumdan 4000 yl n-ceden skender zamanna dein, hatta Akamenitler dneminde

bile, bugnk rann yaklak her yerinde ve eitli dilli milletle-ri ierisinde Elam dilinin genel, resmi devlet dili olmas, ktleleriinde kullanlmas ve Elam uygarlnn biricik sanat ve uygar-lk ortamnn merkezinde durmas aklanr. Burada ran Trk-lerinin Eski Tarihinin birinci ksm sona eriyor ve ikinci blmskenderden slama kadarki dnem daha sonra ayrca basla-caktr.

Monteskiyu Trkler hakkndaMonteskiyu bir takm byk Fransa bilgin ve dnrler,

rnein Volter (1694-1778), Jan Jak Ruso (1712-1787) gibi, b-yk Fransa Devriminin kuramsal temellerini atanlardan biridir.Monteskiyu (1689-1755) Fransann Bordo Bordeaux ehrindedomu ve bir ka derin toplumsal ierikli eser, rnein ranl-nn Mektuplarn 1721. ylda, Kurallar Ruhunu 1748. ylda ka-

leme alarak, dnya n kazanm ve Fransa Akademisinin ye-liine seilmitir. Monteskiyu kendi eserleri zellikle de Kural-lar Ruhu adl derin toplumsal ierikli eseri ile 1789. ylda bykFransa Devriminin kuramsal temellerini atan byk dnrler-den biri saylmtr.


15/170

15


Monteskiyu ranlnn Mektuplar adl eserinde, eserin birkahraman olan Naarkumun dilinden zbeke yazd mek-

tupta Trk milletleri ve halklar ile ilgili yle yazmtr:Sevgili arkadam zbek! Dnyann hibir halk fatihlikn ve ululuk ile Tatarlarla yaramaz. Bu halk, evrenin asl ege-menidir. Btn baka halklar sanki onlara kulluk etmek iin ya-ratlmlar. Bu halk ayn zamanda hem imparatorluklar yaratyorhem de onlar datyor.

Tarihin btn dnemlerinde dnyay kendi gcyle sars-m, her zaman halklarn dman olmutur. Tatarlar iki kezini ele geirmiler ve hala onlar kendi boyunduruklar altn-da tutuyorlar.

Onlar byk Moollarn sonsuz topraklarnda imdi deegemenlik yapyorlar. rann egemenleri onlardr. Kirus veKistapsinin koltuunda oturan onlardr. Onlar Moskovay dizegetirmilerdir.

Onlar Trk olarak adlanm, Avrupada, Asyada ve

Afrikada ok byk fetihler yapp dnyann ktasnda bey-lik ve aalk yapyorlar. Eski alara gz attmz zaman unugrrz: Rum imparatorluunu darmadan edenler de onlarnsoylarndandr. Cengiz Hann fetihleri yannda skenderin fe-tihleri nedir ki...

Bu baarl halkn yalnz tarihileri onlarn akla smaz yen-melerinin nn yaymaya almamtr. Birok kalc i sonsu-za dein gmlmtr!! Tatarlar tarihlerini bilmediimiz birok

devletlerin temelini atmlardr. Bu sava halk kendi gndeliknyle urap, sonsuz yenilmezliine inanp, gemi yenmele-rinin sonsuzlatrlmas kaygsnda kesinlikle olmamtr.1

1 Ahrar Gazetesi, Denbe 22 Hordad .1374, Say 114, S 8.


16/170

16

Ferhad Rahimi

VildorantYazl tarih elde olduundan imdiye dek en az alt bin yl

geiyor. Bu srenin yarsnda bize belli olduu kadar, Yakndo-u insan, iler ve meselelerin merkezi olmutur. Belirsiz Yakn-dou deyiminden maksadmz Asyann btn gney-bat b-lmleridir ki Rusya ve Kara Denizin gneyinde, Hindistan veAfganistann batsnda yerleir. Bu ada birok gz yummalar-la Msr da dahil biliyoruz. nk bu lke ok uzak zamanlar-dan Dou ile bal olmu ve birlikte Dounun birleik ve kar-

mak uygarln yaratmlar. Snrlarn kesin belirlemek ola-na olmayan ve eitli insanlar ve uygarlklar olan bu toprak-larda ekincilik, ticaret, hayvanlar evcilletirmek, araba yapmak,para basmak, senet ve tapu yazmak, meslekler ve zanaatlar, ku-ral koyuculuk ve egemenlik, matematik ve tp, mshil kullanmave kanalizasyonu artmak, geometri, gk bilimi, takvim, saatlerve burlar mntkas, alfabe, kat, yazmak, mrekkep, kitap, ki-taplk, okul, edebiyat, mzik, ta yontmak, mimarlk, srl m-

lek, ss gereleri, tek tanrlk, bezek ve mcevherler, tavla oyu-nu ve satran, gelire vergi, dad kullanma, arap imek ve birokbaka eyler ilk kez olarak yaratlp gelimitir; ve bizim Avru-pa ve Amerika uygarlmz yzyllar boyu Girit adas, Yunanis-tan ve Rum yoluyla ite bu Yakndou uygarlndan alnmtr.

Aryalarn kendileri uygarlk yaratp kuran olmamlar veonu Babil ve Msrdan dn almlardr.Yunanllar da uygarlksaray yaratan saylmyorlar, nk onlarn bakalarndan aldk-lar, kendilerinden yadigar braktklarndan kat kat daha artktr.Gerekten de Yunanistan bir varistir ki sava ganimeti ve ticaret-le Doudan oraya gelmi 3 bin yllk bilim ve sanat birikimleri-ni, haksz olarak iyelenmitir. Yakndouya ait tarihsel konula-r okuyup ona kulluk ettiimizde, gerekten Avrupa ve Amerikauygarlnn asl yaratanlarna borcumuzu deyebiliriz.2

Azerbaycan diyar da ite bu Yakndou topraklarnn ku-

zey kesiminin merkezinde, hem de kuzey-gney ve dou-batyollarnn birletii yer ve doaca lman ve zengin olan bir l-kedir.

2 Vildorant,Tarih-i temeddn,Merk zemin ghvare-yi temeddn (uygarln beiiolan Dou),Tahran .1365, S 141


17/170

17


Tarih bilimiVatanmz randa tarih bilimi, btn dnya lkeleri ve

halklarnn tarih biliminin tersine, olduka ar, ackl ve geneldegerekten uzak bir yol izlemitir. ran tarihiliinde bu ackl du-rum Akamenitlerle zellikle de Sasani slalesinin kurucusu Er-deir Babekanla balamtr.

Erdeir Babekan randa egemenlii kendi soyu ve Fars hal-knn elinde tutmak ve Trk halklarndan olan egemenlik slale-lerini sonsuza dein tarihten silip unutturmak kuruntusuyla ken-

dine kadarki btn tarihsel eserleri yok edip ba mug (ba mu-bid) Tenserin araclyla Fars halknn milli efsanelerini rann ozamana kadarki gerek tarihinin yerine koydu. Erdeirden son-ra btn Sasani krallar ve Zerdt muglar Erdeir ve Tenseringsterdikleri yolu devam ettirerek, eski ran tarihini, hatta Sasa-nilerin ortaya kma tarihini bile hurafeler ve anlamsz destanlarekline soktular. Bu iler btn gereki slam tarihilerini de al-datt ve onlarn eski ran tarihinin gereini grmelerine engel

oldu. Btn bu ilerden ama emeki insanlar ve yoksul ran mil-letlerini srekli zincirde tutmak olmutur.Bugnk ran topraklar eitli milletlerin vatan olduu

gibi, en eski ran da eitli milletlerin yurdu ve vatan olmu-tur. Buna gre de eski ran tarihinin yok edilip arptlmas ite

bugnk ran milletlerinin gemii ve tarihinin rtl, karanlkve belirsiz kalmas demektir. Erdeirin bu ii yalnzca bugnkran milletlerinin eski tarihini mahvedip ortadan kaldrmam,ayn zamanda onlarn gerek tarihi, gerek kk ve kaynaklar-nn belgelerini yok ederek, onlarn hepsinin kkn Arya soyu-na, Farslara balamtr. Baka deyile Erdeirin yaratt uydur-ma tarihe gre sanki randa, en eski dnemlerden, Trk elleri veonlarn egemenlikleri olmam ve yalnz Fars milleti, halk olmuve egemenlik etmitir. Halbuki kuzey-gney ve dou-bat yollarzerinde yerleen ran, tarih boyu her zaman eitli eller ve halk-

larn oradan gemesine, bir ksmnn orada yurt tutup kalmasna,zellikle doudan olmu yzlerce Trk gleri, kuzeyden olmuArya ellerinin aknlar ve nihayet gneybatdan olmu Sami elle-rinin basknlar ve aknlarna maruz kalmtr. Bu aknlar ve bas-knlarn kalntlar eitli halklar ve milletler biiminde bu top-


18/170

18

Ferhad Rahimi

rakta kk salp kalmas, bu yerlerin asl milletlerine evrilmesi veeitli uygarlklar yaratmas olduka doal bir durumdur. Ger-

ek tarihin gsterdiine gre, tarih boyu byle olmu ve onun so-nucu olarak, bugnk ran, ayn bek halklardan: Trk, Aryaive Sami halklardan ibaret olan uluslardan olumaktadr.

ran ve ran halklarnn en eski tarihini Sasani krallar veZerdt muglar ortadan kaldrdysalar da, o tarih Rum ve Yu-nan tarihileri eserlerinde kaydolup kald. Avrupa halklar, ortayzyllardan balayarak, Rum ve baka imparatorluklarn zincir-lerini krp, milli bamszlk elde ettike, kendi gemi tarihleri-ni yze kardlar. zellikle 18. yy.n son eyreinden 19. yy.nson eyreine dein srm gergin ulusal zgrlk mcadele vesavalar sonucunda, yaklak btn Avrupa uluslar gemi im-paratorluklarn planlarn bozarak, milli tarih ve dil zellikleri te-melinde, ulusal devletlerini kurdular. Bu savalar srasnda veondan sonra Avrupa milletlerinin her birisi, eski Rum ve Yunantarihlerinden kendi gemilerini rendiler ve bu renme sra-

snda ran ve Yakndounun da eski tarihine rastlayarak, onukayda alp klandrdlar ve bu konuda ciltlerce zel eserler ya-rattlar.

ran ve Yakndou blgesi lkeleri ve halklarnn bu gemitarihinin kendi halklarnn eline yetimesi de, Erdeir Babekanzaman gibi, zel bir olayla gerekleti, ancak bu kez onun biimideiti. Bu yeni oyun byle olmutur:

slamdan nce olduu gibi, slamdan sonra da randa ege-

menlik yapm slalelerin ou Trklerden olmutur. Gerek s-lam gr olan Kurann milli ve soysal stnle yol verme-mesi, btn milletleri eit hukuklu bilmesi, Egemen ynetimlerinTrk olmasyla birlikte, Erdeir zamanndan yaratlm olan millistnlk ve ovenizm kirler ve Sami-Trk kart gr ve duy-gularn unutulmasna sebep oldu. Bu dnemlerde milli uygarlk-larn yeermemesi ve bir eit ncelerde olduu gibi geri kalma-snn asl nedeni, Sasaniler dneminde olduu gibi oven egemenynetimler ve devlet deil, milletlerin milli bilincinin geri kalma-s, gelimemesi, ulusal bilincin daha uyanma zamannn yeti-memesi sonucundayd, daha bu ie gerekli sosyal koullar ranhalklar iinde olumamt. Trk tarihileri de, Monteskiyunundedii gibi, kendi halklarnn tarihini kayda almamlard. Av-


19/170

19


rupa tarihilerinin Yakndou halklar tarihiyle ilgili yazdklar-nn bu blge halklarna ulamas 20. yy.n balarna tesadf edi-

yor. te bu zamanlarda ran ve Yakndou halklarnn ulusal bi-linci uyanr, ykselir ve milli zgrlk mcadeleleri, devrimlerive savalar balanr. Trkiyede Tanzimat, randa meruta dev-rimi bunlarn rneidir. 19. yy.n balar, hatta ondan da nce,Avrupa emperyalistleri olan ngiltere, Fransa, ar Ruslar vs ranve Yakndou blgesinde ciddi biimde nfuz etmi, bu diyarniktisadi ve siyasi damarlarn kendi eline geirmi ve bu yerlerinmilli varlklarn, bata petrol olmak zere, yamalayp gtr-yorlard.

Bu sebepten dolay yirminci asrn balarnda ran ve Yakn-dou halklarnn ulusal hukuk iin ayaklanmalar Avrupa em-peryalistlerinin karlksz gelirlerini ciddi tehlikeye atyordu.

Bu i emperyalistleri ciddi ekilde dnmee zorlad. O za-mandan ok nceler Avrupa Dou bilimcileri eski ve yeni rantarihi ve halklarnn gemii ve btn zelliklerini dikkatle -

renmilerdi. Avrupa emperyalistleri bu bilgileri kendi yararlardorultusunda kullandlar.Avrupa emperyalistleri kendi milli tarihlerinden, milli hu-

kuka malik olmak sonucunda doal milli yeteneklerin yeerme-sinin sonularn ok iyi biliyorlard. Onlar kendi hayatlarnda,milli yoksunluk zincirlerini krmak sayesinde Avrupa halklar-nn zgr olan yeteneklerinin ne mucizeler ettiini ve nasl sonyz, yz elli yl sresinde insanln 6000 ylda elde ettii bilim-

sel kazanmlardan daha ok baarlar ve kvanlar kazandngryorlard.

Kendi hayatlarnda grdkleri bu gerekliklerin Yakndo-u halklarnda da, devrimler sayesinde, gerekleeceine eminolan Avrupa emperyalistler bu iin asl balang noktas olanmilli hukuk meselesini ncelerde olduu gibi saklamak kararnaldlar. Onlar bu kirlerini gerekletirmek iin Erdeir Babekanzaman yaratlm olan milli stnlk, layk, yetenekli ve efen-di millet grn kullandlar; onu, uaklar olan ran yneti-mi ve Rza Hanlarn temel siyasi gr meselesi haline getirdi-ler ve Arya soyu, Rza ah-i Kebir, ahenah-i Aryamehr, Kirus-iKebir, Darius-i Bzrg (Byk Darius), randa nceden Aryaisoylar olmular, Trkler son asrlarda rana sokulmular vs gibi


20/170

20

Ferhad Rahimi

ovenizm kirleri geni lde yaymaa baladlar ve bu pro-pagandalarn altnda rann Fars olmayan milletlerinin hepsini,

olduka kk dini aznlklardan baka, her tr milli hukuklar-dan, hatta ana dillerini renmekten bile yoksun braktlar, on-lar ocuklukta Farsa renmek zorunda brakldlar; bu millet-lerin kltrel-edebi eserleri eitli ekillerde yok edildi, yaklpmahvoldu, kltrel tarihi abideleri, binalar vs, llm plan-la yok edildi...

te bu srada Pehlevi ynetiminin yetitirdii tarihiler,Avrupa bilginlerinin eski ran ve ran halklarnn tarihiyle ilgi-li yazdklar eserleri ranllara sunarken, netice itibaryla ErdeirBabekann iini anmsatan bir i grdler.

Bu iren tarihiler, bir takm kendi seleeri gibi, tarihi ger-ekleri bakanlar ve efendilerinin istei, yarar ve ovenlik kura-mnn istei temelinde gerek d, tersine ve maksatl biimde,ran milletinin zararna yazmaa baladlar. Onlar btn ranl-lar ve zellikle bu milletlerin tarih boyu yarattklar kahraman-

lar, parlak simalar, yiit kiileri, halk hareketlerinin akll n-derlerini ktleyip, kirletmee, onlar itham etmee baladlar.ran ve btn ran milletlerinin en eski dnemlerinden balaya-rak ada tarihlerine dein, byle milli kahramanlar, byk in-sanlar oktur, ancak ne yazk ki bu kt niyetli tarihilerin dam-galaryla damgalanarak, halkn gznden dm, unutulmuve ya unutulmaktadr.

Emperyalistlerin gsterdii yolla giden ve onlarn kulluk-

usu, oyunca olan Pehlevi ynetiminin yararna yazan bu ta-rihiler, Avrupa bilginleri tarafndan aydnlatlm eski ran veran halklar tarihinin btn olumlu yanlarn Fars halknn ad-na yazar, o dnemlerde randa eitli milletlerin olduunu in-kar eder, onlarn tarihini perdeler ve bununla onlarn milli bi-lincinin uyanmas iin gereken en nemli bir etkenin olumas-na engel olurlar.

Bu tarihiler, daha Aryalarn blgemize gelmesindennce, ada Bat Azerbaycanda Aratta uygarl, bugn-k Huzistanda yaratlm olan Elam, Loristanda yaratlmolan Kassi, Hemedan yresinde Gutti ve Lullubi uygarln,Azerbaycanda meydana gelmi Manna hkmetlerinin kk vehangi halklar tarafndan yaratlmasn perdeler ve ad ekmeksi-


21/170

21


zin, rtl olarak onlar da Aryalarn dedeleri gibi kaleme alr-lar. Bu tarihiler Medleri tamamyla Arya soylu gsterir ve hatta

Avrupa tarihilerinin ounun kansna karn, aka yle yaz-yorlar: Ekaniler Pehle (Pehlevi) yani Arya soylu idiler.Son 60-70 yl sresinde eski ran tarihiyle ilgili yazlm on-

larca tarih kitaplarnn hepsinin anlam yaklak ayn ve bir biri-ne benzerdir.

Dolaysyla, eski rann ve zellikle ada ran milletleri-nin eski tarihleri ya hi yazlmam ya da yanl, uydurulmu vegerek tarihten uzaktr. Pehlevi rejimi ve dnya emperyalizmi-nin yararna olan bu yanl tarihilik randa asl tarih biliminingelimesine ana engel olmu ve olmaktadr.

Yanl ve kt niyetle dolu olan bu tarihilik yalnz randaasl tarihilie engel olmu ve eitli ran milletlerinin tarihiniperdelemi deil, bu tarihilik ve Pehlevi dnemi ran ynetimi-nin yanl ve kt niyetli tarihi propaganda ve bilgileri baz Av-rupa tarihilerinin bir takm meselelerde yanl ve gerek d d-

nmelerine ve yazmalarna neden olmutur. rnein eski Sov-yet tarihilerinin ada ran milletleri ve onlarn saysyla ilgiliyanl grlerini gstermekle yetiniyoruz:

Son zamanlarn aratrmalar unu gsteriyor ki, ran nfu-sunun yardan ounu Azerbaycan Trkleri oluturuyor. Trkdiline kar olan Muhammed Rza iar .1326. ylda yazd Bah-si Derbare-i Zeban-i Azerbaycan (Azerbaycan diliyle ilgili bir

bahis) adl eserinin 39uncu sayfasnda yle yazmtr: Bugn

ran nfusunun kesin olarak yardan ounu Trk dilli ranllaroluturuyorlar.

Bu bilgiler unu gsteriyor ki, ran nfusunun % 24-26sFarslardan oluuyor. Resmi devlet bilgilere gre Ermeni, Asurive Yahudiler, dini aznlk adlanarak, sayca olduka azlk olutu-ran aznlklardr ve Krtler, Araplar, Belular, Gilekler ve Trk-menler, bu olduka kk milli aznlklarla karlatrlmaya-cak kadar okturlar ve oranla daha byk aznlklardr. Ancakrann bu gerek milli yapsn grmezlikten gelerek, 7 nl eskiSovyet tarihisi tarafndan kaleme alnm ran Tarihi Eski Za-


22/170

22

Ferhad Rahimi

mandan Bugne Dein eserinin nsznde yle okuyoruz:ran nfusunun yardan az Fars, ya da Fars dillidir. Fars-

a btn ran vatandalarnn resmi ve devlet dili olarak belir-lenmitir. ran nfusunun yardan ou Fars olmayan baka dil-lerde konuuyorlar. Bunlardan Krtler, Lorlar, Bahtiyariler, Be-lular, Mazenderanllar, Gilanllarn dili Farsadan farkldr. Ba-zlarnn dilleri ise Fars kknden deil ve baka milletlerin di-linde konuuyorlar. Trke, Ermeni, bri ve Asuri dilleri ranlaznlklarn konutuu dillerdendir. Trk dilliler en byk azn-l olutururlar ve sayca Farslardan sonra ikinci yerdedirler.3

Demek ki Sovyet tarihilerince ran nfusunun yardanou olan ran Azerbaycan Trkleri 15 bin kiilik Yahudi, Asurive 96 bin kiilik ran Ermenileriyle ayn aznlk srasnda yerleir-ler! Hem de Farslardan az ve sayca ikinci millet saylrlar! Ku-kusuz bu yanllklar eski Sovyet tarihilerinin Pehleviler yne-timi dneminde verilmi yanl ve dmanca bilgilere inanma-larndan meydana gelmitir. Eski Sovyet tarihileri Oktobr dev-

riminden beri orada hkm srm olan Marksizmin etkisiyleeski ve yeni ran tarihiyle ilgili baz yanl grler ileri srm-lerdir. Bu grlerden biri adn andmz kitabn 20nci sayfa-snda ileri srlm u grtr ki, Akamenitlerden balayarakSasanilerin bana dein sanki randa klelik sosyal dizgesi h-km srmtr. Halbuki randa hibir dnemde, eski Rumdaolduu gibi, klelik sistemi iin iktisadi-cora koullar olu-mamtr. Bu kitabn nsznde Akamenit devleti dnyada ku-

rulmu birinci devlet olarak nitelendirilir; halbuki Akamenitler-den 4000 yl nceden gl devletler ve uygarlklar yani Smer,Elam, Kassi, Hitit, Urartu, Manna ve Med uygarlklar yaratl-mtr. Gene de bu kitabn 20nci sayfasnda meruta devriminin1905. yl Rusya devrimi etkisinde ve onun ardnca patlak verdiigsterilir. Hemen belirtmeliyiz ki, meruta devrimi Rusya dev-riminden ok az etkilenmise de, onun asl etkeni, kk, nedeniran ve zellikle Azerbaycan halknn gelimesi ve ulusal bilinci-nin ykselmesi sonucunda, tarihin ve toplumun kanlmaz r-n gibi bir devinim olmutur.

3 Tarih-i ran Ez Zeman-i Bastan Ta Emruz (ran tarihi eski zamandan bugne de-in), 6 Sovyet yazar, eviren: Keyhsrev Keaverzi,Tahran .1359, S 19.


23/170

23


1905. yl Rusya devrimi hzla boulduysa da, meruta dev-rimi uzun zaman devam etti ve baarl oldu. Meruta devrimi-

ni etkileyen devrim, 1905. yl Rusya burjuva devriminden kat katartk, meruta devriminden nce, 19. yy.n ikinci yarsnda orta-ya kan Osmanl mparatorluundaki Tanzimat devrimi olmu-tur. Bu durum da ok doaldr, nk Yakndounun bir para-s olan Osmanl imparatorluundaki sosyal durum ve uyanmaRusya ve onun 1905. yl devriminden daha ok Yakndoununbr lkeleri olan ran, Msr ve zellikle ayn dilli Azerbaycanlailgili olmutur. Tarihsel belgeler de bunu apak gstermektedir.Bu belgeler unlardr:

1- Meruta devriminin nemli dnce merkezlerinden biriMsr, biri de stanbul olmutur, Rusya deil. Kendi eserleriylemeruta devrimi krinin yetimesinde byk etkileri olan MirzaFethali Ahundzade ve Abdurrahim Talibofun Kafkasta yaaya-rak Rus uygarlndan daha ok beslendikleri bir gerektir, ancak

bu kiiler ve merutann baka ideoloji kahramanlar stanbul ve

Msrla sk ilikileri olmutur. brahim Begin Seyahatnamesi,meruta dnemi stanbulda kurulan Encmen-i Saadet adlmeclis ve orada ranllar tarafndan yaymlanan Ahter adl gaze-te meruta devriminin Rusyaya gre stanbuldan daha ok bes-lendiini gsteren etkenlerdir, stelik byle olaylar Rusyannhibir ehrinde olmamtr.

2- Meruta devrimine pratik yardm iin bir takm kahra-manlar Kafkastan, Kuzey Azerbaycan ve Grcistandan gelmi-

seler de Osmanl Trklerinden gelenler de az olmamtr.3- Merutann yenilme ve geri ekilmesi dneminde, s-

tanbul meruta etkinlerinin snaca ehir, etkinliklerini sr-drdkleri yer olmutur, ancak bu durumlar Moskova vePetrogradda grlmemitir.

4- Meruta devrimi yllar Bakde yaratlan ileri ve geli-mi basn Rusyadan daha ok stanbulla ilgili olmutur, rne-in Molla Nasreddin gnlnn hede zaten Dou ve Azer-

baycan olmutur; Bak ehri Bolevikler tarafndan alnd za-man onun mdr Mirze Celil, Tebrize gelmitir.

Demek ki eski Sovyet tarihileri bir taraftan rann oventarihilerinin etkisi, dier taraftan ise sosyalizm ve komnizminetkisiyle ran milletleri ve neticede onlarn tarihi konusunda ya-


24/170

24

Ferhad Rahimi

nlmlardr. Ancak bu iki etkenden baka eski Sovyet tarihindeRus ovenizm dnceleri de Sovyet tarihilerinin yanl dn-

melerine etki brakmtr. Tarihten bellidir ki, Rus halk tarih sah-nesine kmadan nce ve sonra uzun asrlar, doudan ve gney-den Trklerle komu olarak onlarla kltrel, iktisadi, siyasi vs

bakmdan ilikide olmutur, hatta Ruslar Altn Orda Trk dev-letine balanm ve Rus soylular bu Trklerin verdikleri lakap-lar ve sanlar tamakla vnmlerdir. Uzun asrlar srm builikilerde kukusuz uygarlka geri olan Ruslar eitli ynlerdenTrk ellerinden yararlanmlar, ancak buna bakmayarak dahaOktobr devriminden nce Rus tarihilerinin ou, Trklerle ilgi-li eski Rus tarihini aratrdnda ovenizme kaplarak gerekle-ri birok yerde tersine gstermilerdir. Rus tarihilerinin Trkle-re ve Trk tarihine olan bu bilim d yaklam ve onlar yabanl,gebe vs gstermesi, ister istemez onlarn tarihlerinin dzgnrenilmemesine, hatta renilmeyip unutulmasna sebep olu-yordu. Bu olumsuz yaklam, doal olarak, Rusya Trklerinin ve

rann yardan fazla halkn oluturan Trklerin, zellikle Azer-baycan Trklerinin de tarihini renmee engel oluyor ve onunnn alyordu. Nasl ki imdi ran tarihilerinin ovenizm d-nceleri ve eski ran ve Trk tarihini uydurmalar yava yavayze kyor ve gerekler belirlenmee balyor, ayn ekilde son20-25 yl sresinde komnizm zorbal ve stalinizm zayadk-a, nfuzu elden gittike, eitli eski Sovyet tarihileri bu alan-da grkemli, cesaretli admlar atyor ve ovenizm tutsa olan

eski Sovyet tarihilerini aa vurup eletiriyorlar. Bu bilginler-den biri grkemli Kazak bilgini Olcas Sleymandr. O, eski Sov-yet dnemi yazp yaratm oven tarihileri yle eletiriyor:

Asyann gen aydnlarnn karakteristik taraarndan bi-risi klasik tarihi tamamen inkar etmeleridir. Douda da Batdada tarihe olan phe, Paul Valerynin dedii gibi son yz yldatarih ilminin kendisini bsbtn rezil etmesine baldr. O, uzunsre siyasetin klesi, ovenizm ve milliyetiliin kayna olmu-tur. Hatta tarih vurgunu olan Marc Bloch tarihilerden sz eder-ken itiraf etmeye mecbur olmutur: o da dorudur ki, yaz ma-sasnn arkasna geerken kendi beynini adalk mikroplarn-


25/170

25


dan korumay beceremeyen ahsta, bu mikroplar hatta lyadayahut Ramayanaya yazlm erhte kendisini ele verebilir. Ta-

rih ada dnya grnn ekillenmesine aktif olarak katl-yor. Emperyalizmin ve mstemlekeciliin uakln yapan alim-ler kendi popler eserleriyle halklara rki ve milli kompleksleralyor.4

Eski Sovyetler Birliinde tarih alannda egemen olan by-le ovenlik ve komnistlik ortam sonucunda orada yaayan Trkhalklarnn hibirinin tarihi, ve de Azerbaycann eski tarihi re-nilmedi ve hatta bu konudan sz aanlar Sibiryada can verdiler.

Bunu da sylemeliyiz ki, tarihsel belgelere kr krne vegz kapal yaklamak da tarihin arptlmasna neden olabilir.

Bu sylediklerimizden byle bir genel sonu elde ediliyorki, tarihi, baka ve zellikle komu halklarn tarihinden ayr vesoyutlanm bir millet olmam, yoktur ve olamaz da. Katksz,z, saf ve halis ulusal bir canl dil olamad gibi, hibir halkn ta-rihi de ayr, komularndan uzak ve soyut olamaz, baka deyile,

her bir milletin, halkn ve elin tarihi btn halklar ve milletler, enaz komu milletlerle birlikte ve ortak tarihtir.Bu tarihi, yalanc vatanperverlik ile aratrmak yalnz ve

yalnz cahillii isbat edebilir. Medeniyetin tabii balarn boz-mak, ona hayat veren kainattan yoksun etmekle biz onu r-meye, lme mahkum etmi oluruz. Nefretli gemiin esareti de-vam ediyor; yrekleri bulandryor, uurlar zehirliyor. Tarihi-ler kendi gemi atalarnn cahillii, samimiyeti ve acizlii fakt-

rn onlara balamak, teslim etmek istemiyorlar. Kardee yu-kardan aaya bakmak istei, hevesi snrszdr. Hakiki mna-sebet buna imkan vermezse mutlaka tarihe el atar, onun yard-myla bu mnasebeti deitirmeye alrlar.5

Demek ki, tarih bilimi her tr ovenizm, tutuculuk ve krkrnelikten uzak olarak, gereki, gerei grp yanstan, b-tn milletler ve halklara ayn gzle bakan olmaldr. Tarihi unu

bilmelidir ki, hibir milletin tarihi soyutlanm deil ve olamazda. Bilgin bilmelidir ki:

Tarih insanln geni ve ok ynl tecrbesi ve asrlar iin-

4 Olcas Sleyman,Az i Ya, stanbul 1992, S 178.5 Olcas Sleyman,Az i Ya, stanbul 1992, S 181.


26/170

26

Ferhad Rahimi

deki insanlarn grdr. Hayat iin de, bilim iin de son derecefaydal olurdu, bu gr, kardelik gr olsa...6

Mutlu ve kutlu gelecek, dzgn renilmi gemi ve bu-gnn zerinde kurulur, onlar renmeden mutlu gelecek ku-rulmaz.

Gelecei dnmezsen, o, hibir zaman gelmez.7

Gney Azerbaycanda tarih bilimine bir bakslama kadarki Azerbaycan Trk ve Fars tarihi slam tarih-

ilerine aa yukar rtl kalmtr. Dier taraftan bu dnem-lerde milli duygularn yeermemesi sonucunda, blgemizin e-itli halklar eski asl tarihlerini renmee, onu aratrp aydn-latmaya gereken zen ve istei gstermemitir.

18. yy.n sonlarndan 19. yy.n sonlarna dein Avrupadasrm olan yaklak yz yllk milli zgrlk mcadeleleri so-nucunda Avrupa halklarnda milli duygular uyand ve onlardakendi milli tarihlerine zen ve istek artt. Avrupa halklar kendieski tarihlerini eski Yunan, Rum, Asuri ve baka kaynaklardanrendiklerinde, eski Dou, zellikle Trk, Azerbaycan, Fars,Arap vs tarihleriyle ilgili birok tarihi gerek ve olguya rastlaypkayda aldlar.

19. yy.da Avrupa ve 19. yy.n 60. yllarndaki Japonya de-vinimleri gibi, meruta devrimi de milletlerine milli hak ve z-grlk vermekle, onlarn doal yeteneklerine yeermek olana-

yaratmakla, onlar gelime yoluna koyup ileri ada insan-lk kervanna doru yneltmeliydi. Meruta devrimi Tebriz veAzerbaycann kahramanl, Settar Han ve Bagr Hann yiitli-i, Merkez-i Gaybi (gizli merkez)nin sezgisi, Ali Misyonun akl-c nderlii sayesinde galebe ald, ancak sonu ve rn vermekistedii zaman ntelicent Servis tarafndan bouldu.

Avrupallar bata ngiltere ana mal iyeleri olmak zere veemperyalistler Tahrann Etabek Parknda, merutann silahl

kuvvetleri olan Mcahitleri silahszlandrmakla, meruta devri-mini etkisiz duruma getirerek bodular ve szde, iren meru-ta hkmeti kurdular ve Rza Han gibi eitimsiz ve ngiltere ua-

6 a.g.e, S 182.7 a.g.e, S 182.


27/170

27


olan bir zorba ve apulcuyu i bana getirerek, meruta sloga-nyla, meruta devriminin rnlerinden, tam ters ynde, ngil-

tere ve Avrupa emperyalistlerinin kar dorultusunda, yarar-lanmaya baladlar. Daha dorusu, meruta devriminin ran mil-letlerine milli hukuk verme amacnn tam tersi ve kart olarak,Fars ovenlik politikasn ran hkmetleri ve Rza Hann temelsiyasal izgisi yaptlar, halbuki o zamana kadarki ran hkmet-lerinin i politikasnda Fars ovenizmi, devletin resmi politika-s olmamt. Pehlevi slalesi ynetime geldikten sonra Fars o-venizmi bilim ve hayatn btn alanlarnda aka ve resmi ola-rak ie balad, uyguland ve egemen oldu. Bu zamandan itiba-ren Farslardan baka ran milletlerinin hepsinin dil ve edebiyatdevlet tarafndan yasakland, sktrlp bask altna alnd, snr-land, gelimesi durduruldu. Halbuki o zamana kadarki milli dilve edebiyatlar devletler tarafndan desteklenmeseydi de, onlarakar politika yrtlmezdi.

eitli bilim alanlarnda olduu gibi, tarih alannda da Fars

ovenizmi yanda olan tarihiler ortaya kt. Bu ran tarihileriAvrupa bilginlerinin eski Dou tarihiyle ilgili dnceleri ve ya-zlarn Fars ovenizmi asndan aratrp yazmaa ve kitaplartelif etmee baladlar. Bu tarih kitaplarnn birinci ve en nemli-si Hasan Pirniya (Mird-devle)nn 3 ciltlik ran-i Bastan (eskiran) eseridir. Bu eserde Avrupa tarihilerinin tersine ve Fars o-venizminin isteine gre hibir kant ve belge olmadan, byle

bir sav ileri srlmtr ki, sanki bugnk rann her yeri ve

o yerlerin halklar eski dnemlerde Arya soylu olmular, zel-likle bugnk ran Azerbaycan Trkleri, Kakayllar, Hemedan-llar, Trkmenlerin yaad topraklarn sakinleri Trk dilli de-il, Hint-Avrupa dilli olmulardr!!. Bu kantsz sava gre bugn-k Trk dilli Azerbaycan topluluu, sanki eski zaman ve asln-da Arya soylu, kk itibaryla Fars ve genellikle Hint-Avrupa dilliolmular ve sonralar Trkler, doudan akarak, bu yerlerde yurttutmu ve bu yerlerin Fars topluluunu Trkletirmilerdir.

Bu kuru ve bo sava gre, Fars oven tarihilerinin kansn-ca Azerbaycan, Krdistan, Beluistan, Trkmenistan ve Kakay-llarn milli dilleri yok olmal ve onlarn yerini Fars dili tutmal-dr. Halbuki bu tarihilerin bu kantsz savlar doru saylsa bile,

bu milletlerin bugnk dillerinin yok olmaya mahkum olmas-


28/170

28

Ferhad Rahimi

na neden olamaz.Hasan Pirniyadan sonra bir takm tarihiler eski ran ve

Azerbaycann eski tarihiyle ilgili eserler yazm ve yazmakta-drlar. Btn bu eserlerde bir kural olarak, kantsz ve belgesiz,Medler ve Partlar (Ekaniler) Ari soylu gsterilir ve eski Azer-

baycan topluluunun Fars ve ya ona yakn dilli olduklar iddiaolunur.

Servan Kavyanpur Tarih-i Umumi-i Azerbaycan(Azerbaycann genel tarihi), Seyyid smail Vekili AzerbaycanPi Ez Tarih Ve Pes Ez An (Azerbaycan tarihten nce ve ondansonra) eserinde, Prof. Mehrin Tarih-i Ermenistan eserinde, Ar-tur Kristensen ran Der Zeman-i Sasaniyan (Sasaniler zamann-da ran) eserinde, Dr. Perviz Natel Hanleri Tarih-i Zeban-i Farsi(Farsann tarihi) ve baka eserlerinde, Fransz tarihi Girmenran Ez Agaz Ta Eslam (ran balangtan slama dein) eserin-de, Dr. Muhammed Cevad Mekur Partiha ya Pehleviyan-i Ka-dim (Partlar ya da eski Pehleviler) eserinde, Medler ve Partla-

rn Ari soylu olmasn kesin ve kanta gereksinimi olmayan birgerek gibi gsterirler. Halbuki gereklik tamamyla bunun ter-sinedir. nk tarihin gsterdiine gre, eklemeli dilli ve OrtaAsyadan gelme eller, halklar ve boylar 3000 yl Aryalardan nce

blgemizde, zellikle Azerbaycanda asl halklar, yaayanlar ol-mu ve Aryalarn gelmesine dein kendileri eitli devletler ku-rup egemenlik etmiler. Bu eklemeli dilli halklar, Ariler ran -lne geldikten sonra da, eitli dnemlerde Orta Asyadan gelen

yeni Trk gleri ile glenmi ve tarih boyu her zaman Arilerlebirlikte rann belli yerlerinde olmu ve Arilerle, zellikle Fars-lar, Krtler, Belular, Gilekler vs ile birlikte karde gibi yaam-lardr.

Her bir ovenlik dnce bir milletin stn tutularak ii-rilmesi ve baka bir millet ve ya milletlerin unutulup ezilmesi vemilli hukuklardan yoksun braklmas demektir. Yukarda gs-terdiimiz oven tarihilerde de durum byledir. Onlar Fars mil-letini temel alp iirir ve geriye kalan bugnk ran milletleri-ni, Farslarn yararna olarak, her tr milli hukuktan, hatta var-lktan ve tarihten yoksun ederler. Bu tarihiler tarihte Farsla-r, genellikle Aryalar grr, onlar stn tutup renir ve te-ki milletleri bata Trk milleti olmak zere grmezlikten gelir-


29/170

29


ler. Halbuki doumdan bin yl nceden Orta Asya ve blgemizYakndouda, zellikle de randa bek millet: Trkler, Sa-

miler ve Aryalar olmu, her birisi zel tarihe iye olarak uygarlkkurmu ve btn tarihsel olaylara aktif katlmlardr. Bu mil-letten birini grmeden, onu grmezlikten gelerek, blgemizin ta-rihsel olaylarn aratrmak olmaz ve byle bir aratrma yanl,yanl ve ovenizmin istei dorultusunda olur.

Ancak ne yazk ki yukardaki tarihiler ve onlar gibiler ken-di yazlarnda yanl davranm, Trkleri grmemi, btn tari-hi olaylar Aryalarn adyla balamlardr. Bunlarn yazlarn-da sanki Trk adl bir millet ve ya milletler Orta Asya ve blge-mizde hibir zaman olmamtr. Bu tarihiler bugnk Trklerin

baka adlarla adlanm ulu dedelerini de Arya soylu gibi kalemealrlar. Btn eski Yunan ve Rum tarihilerinin yazdna greSakalar (guzlar), Trklerin ulu dedeleri olmu ve Orta Asya veCeyhun-Seyhun aylarndan Ural dalarna dein ve Hazarndousu, bats ve kuzeyinde yaamlar; ancak buna karn Sey-

yid smail Vekili kendi eserinde (Azerbaycan Pi Ez Tarih Ve PesEz An, C 1, S 51) Sakalar Arya soyundan ve dillerini de Hint-Avrupa dillerinden gstermitir. Bu dnce Trkleri gemi ta-rih sayfasndan silmekten baka bir ey deildir.

Tabii, bu durumu gren Azerbaycan aydnlar susup baka-mazlard. lk kez . 1324. ylda Azerbaycan halknn el sever yiitolu Feridun brahimi, randa Azerbaycann eski tarihi ile ilgi-li deerli bir eser yazd. (Azerbaycann Kadim Tarihinden, Teb-

riz, .1325)


30/170

30

Ferhad Rahimi

R.1)- Elam yazsnn ilk dnemi, Hiyeroglif dnemi rnei.

O gnden bugne kadar olan srede tarih bilimi gelimi,blgemizde yaplm kaz ileri birok tarihi gereklerden belir-sizlik perdesini kaldrp, blgemizin tarihinde byk bulularaimza atmtr. zellikle eski Azerbaycan tarihi konusunda birokkaranlk ynleri klanm, belirsiz ve karanlk dnemlerin birksm aydnlanmtr. Btn bu dediklerimizi gz nnde bulun-durarak eski Azerbaycan tarihini yeniden yazmak, rahmetli Feri-

dun brahiminin yazdklarn geniletmek, tamamlamak, karan-lk yerlerini klandrmak ve ayn zamanda bir takm gsterdi-imiz tarihi eserlere ve onlarn yazarlarna yant vermek gerekli-dir. stelik Azerbaycan topraklarnda geni, derin ve etraca bi-limsel kaz ileri yaplmaldr.


31/170

31


GiriDoaca zengin ve iklim asndan dnyann lml blgesin-

de yerleip uygun iklime iye olan Azerbaycan topraklar btnkomularndan ayrlarak kendine zg, hibir yere bal olma-yan bamsz bir lke olmutur.

Blgemizin yazl tarihi olduundan beri Azerbaycan hi-bir lke ve milletin paras olmam ve her adan kendine zglke ve millet olmutur. Basknlar, satknlklar, talanlar, savalarvs sonucunda Azerbaycan belli dnemler yabanc devletler ve

milletlere bal olmutur, ancak benliini ve kimliini korumu-tur. Tarih boyu Rumlar, Araplar, Ruslar vs Azerbaycan yut-mak ve onu yok etmek istemiler, ancak zamanla kendileri re-zil olmu ve Azerbaycana grdkleri ve yerletirdikleri mil-let, Trkler iinde eriyip gitmitir.

Ancak asl Trklerden olan eitli eller zaman zaman gelipAzerbaycan ve rann eitli yerlerinde yerlemi, eskiden bura-da olan Trk soylaryla kaynap karmtr.

Bugn ran nfusunun yardan ounu oluturan Trkle-rin asl kesimi Dou Azerbaycan, Bat Azerbaycan, Erdebil, Zen-can, Hamse, Ebher, Tarum, Hurremdere, Kazvin, Hemedan, Ese-dabad, Sungur, Save, Erak, Zerend, Geydar, ehr-i Krd,... vi-layetlerinde yaamaktadrlar. Bundan baka, Azerbaycan Trk-leri rann her tarafnda dank biimde yaamaktadrlar. rn.Horasan vilayetinin birok yeri, zellikle Mehed, Deregez, Boc-nurd, Esferayin, irvan, Servilayet, Niabur ileleri ve onlara

bal olan yerler, Tahran topluluunun yardan ou, Tahranabal Kerec, ehriyar, Gar, Levasanat gibi yerlerin ou Trktr.sfahann yresi, sfahann gneyinde Semirm ve Feriden ks-mndan balayarak Basra krfezi sahillerine dein Kakayi eliyayla ve klak halinde yaamaktadr. Kakayi elinin bir ksm


32/170

32

Ferhad Rahimi

Gme, Semirm, iraz gibi illerde yerleik olarak yaamakta-drlar. ou yerleik hayata (tahta kap) geirilmi olan Hamse

elinin ou Trktr. Kirman ehrinin batsnda Darab, 75 km.gneyinde yerleen Sircanat blgesinde yerleik hayata geiril-mi Hamse elleri yayor. Gilan ve Mazenderanda Ret, Enze-li, Behehr, alus, ahi, Astara gibi ehirlerin ou, Trkmensah-ra, Grgan ve ona bal Gmtepe, Gnbedkabus, Emeli, Ha-ciler, Ramyan ileleri, Erak ve ona bal Serabend, Bezelu, Hu-meyn ehrinin batsnda yerleen kylerin ou, Humeyne ba-l Kemerenin baz kyleri, Hemedan ehrinin 3 kynden baka

btn yresi Trktr. Kazvinin btn yresi, Kazvinle Heme-dan arasnda btn kyler, Kum yresi, Kehek, Kelhoran, Fera-han vs Trktr. Huzistan Elamlarn vatan ve uygarlk kurdukla-r lke olmutur. Elamlarn kalntlar bugne dein Huzistandayaamtr. Elamlarn bakenti olmu u ehrinin ykntlar ileIrak snrlar arasnda yerleen bir takm kylerde yaayan veAzerbaycan Trkesinin bir lehesinde konuanlar Elamlar ku-

andan kalmadrlar ve kendilerini Ekani adlandrrlar.Trkeye kar olan Muhammed Rza iar .1326. ylda yaz-d eserde yle demektedir: Bugn ran nfusunun kesin ola-rak yardan ounu Trk dilli ranllar olutururlar. slamdansonra ilk asrlardan balayarak, bizim sosyal ve kltrel alanlar-mzda Trk unsurunun etkisi o kadardr ki, bugn lkenin btnyerlerinde dikkate deer sayda Trke konuanlardan baka,Fars dilli topluluun konumalar, resmi ve dini yazmalarnda

da temelde Moolca, aatayca, Osmanlca vs olan yle Trk ke-limeleri duyuyoruz ki, Azerbaycanda o kelimeleri bilmiyorlar.Dolaysyla Trk dilinin ranllarn diline etkisi, Azerbaycanazg deil ve lkenin btn ucu bucanda nfuz etmi ve hat-ta eski nemli kitaplarda, zellikle de Kameri 7. yy.dan itiba-ren ranl bilginler tarafndan yazlm Derre-i Naderi, Tarih-iMucem, Alem Ara-yi Abbasi, Visaf adyla tannm Tecziyetl-emsar Ve Tezciyetl-asar, Revzatus-safa, Nasihut-tevarih veyze yakn baka bilimsel, edebi ve tarihi kitaplarda yle z vezor Trke kelimeler vardr ki, bugn bakanlarda aknlk yara-tyor ve dndrcdr.8

8 Muhammed Rza iar, Bahsi Derbare-i Zeban-i Azerbaycan (Azerbaycan diliy-


33/170

33


En eski dnemlerden randa Fars ve Azerbaycan Trklerin-den baka Krtler, Belular, Araplar, Trkmenler, Gilekler, Lor-

lar da yaam ve yaamaktadrlar. ran ilk gnden beri ok mil-letli bir lke olmu ve bugn de ok milletli bir lkedir. Ancaktarih boyu var olan bu gerek, Pehleviler dnemi, ngiltere em-peryalizminin nderlii ve dayatmasyla inkar edilmee bala-d ve bir takm teorisyen ve kuramclar Farslardan baka ranmilletleri ve onlarn dilini yabanc, geici, sonradan gelme, yokolmas gereken gibi vasarla yazp izmee baladlar. AhmetKesreviye gre Moollarn saldrsna dein Azerbaycanllarndili Fars kkenli Azeri dili olmu ve ondan sonra Trklemi-tir, dolaysyla Trkenin yok edilmesi gerekiyordu. Daha son-ra onun rencileri daha da ileri giderek, 17. yy.a dein Azer-

baycan topluluunun ounluluunun Fars olduunu ve on-dan sonra Trkenin yayldn yazmlardr. Bu kurama daya-naraktan da ran ynetimi, Fars olmayan milletleri ana dillerindeyazp okumaktan mahrum etmi, onlarn varlkl ulusal uygarl-

ve edebiyatn ezip yok etmi ve onlar zorla Fars dilinde oku-yup yazmaa, hatta Farsa konumaya zorlamtr. Pehlevilerzaman Azerbaycann ilk okullarnda Azerbaycan Trk ocuk-lar ana dillerinde konutuklarnda para cezasna arptrlrlard.

le ilgili bir bahis), S 39-40.


34/170

34

Ferhad Rahimi

Tarih kaynaklarHer bir tarihsel olay renmek iin aadaki kaynaklardan

yararlanlr:1- Olayn ada olan insanlarn yazdklar ve yaztlar2- Yer alt ve yer stnden bulunan tarihsel eserler ve belgeler3- Tarihsel eserlerin ada olmayan bilgin ve ya tarihilerin

aratrdklar ve yazp yarattklar eserler; milli dil; el, kiive yer adlar

Yurdumuz Azerbaycann slama kadarki yaklak 4000 yllk

tarihini yazmak iin, kaynaklarn en nemlisi yer alt ve yerstnden rastgele ve ya bilimsel kazlar araclyla dorudandoruya Azerbaycan topraklarnda bulunmu eski eserler, ya-zlar, yaztlar ve tarihsel eserlerdir. Bu kaynaklardan maksat

belli tarihsel olaylarn ba verdii zamanda yazlan, olaylar-la ve ya o dnemin diliyle ilgili dolaysz biimde bilgiler ve-ren ve ya o olaylarn zamannda yaplm olan binalar, bece-riyle yaratlm olan eserler, geim gereleri olan kap kacak ve

ya olay dneminde insanlarn uygarl, yaay biimi, bece-ri, bilik ve bilim dzeyi, dnya gr, ii, i gereleri vs ile il-gili gerek bilgi veren tarihsel kitap, edebi ve gzel eserler veya yaztlardr.Bu tr kaynaklar her bir tarihsel olay ve eski Azerbaycan tari-hini renmek iin birinci kesin ve ana belgedir ve baka kay-naklarn hibirisinin onu geri evirmee gc yoktur. Ancakne yazk ki, slamdan nceki eski tarihimizi renmek iin te-mel olan bu kaynaktan imdilik ok az elde vardr. Bugne de-in genellikle Gney Azerbaycan ve zellikle de Manna-Meddevleti topraklarnda resmi ve ya resmi olmayan hibir temel-li derin bilimsel kaz ii ve kaz bilimi aratrmas yaplmam-tr. Ne Manna hkmetinin yerleri olan Urmu Glnn ku-zeyi, gneyi ve ksmen bat topraklar aratrlm, ne Hete-ri, Miyana ve Zencan-Kazvin topraklarnda gml eserler ve

onlarn yerleri belirlenmi, Ne Med devletinin merkezi olanHemedandaki byk devlet kasrlar, saraylar, binalar vs yzekarlm, ne Hemedan ehrinin 7 eitli renkte, biri birindenyksek olan 7 kale duvarnn yerleri belli olmu, ne de ora-da olmu Zerdtln ilk ate tapna, zengin ve grkem-


35/170

35


li tapnaklarndan biri olan Anahita ate tapnann yeri bel-li olmutur. Gsterdiimiz bu topraklarn ve genellikle btn

Azerbaycann her bir buca eski tarihimizin bir eserini kendikoynunda saklamaktadr. nl Fransa tarihisi Girmen y-le demektedir: Bugne dein rann batan baa btn yer-leri Arkeoloji aratrmalar asndan el srlmemi olarakkalmtr.9Atropaten hkmetinin, Sulukiler, Ekaniler ve Sasaniler d-neminde bakenti olan iz=Genzak (bugnk Taht-i Sley-man) ehri eski Azerbaycan tarihinin yaklak 2500 yllk ta-rihini kendi koynunda saklamaktadr. En eski dnemler-den bu ehirde, Zerdt dininin ana tapnaklarndan olanAzergnesbden yalnz bir ad kalmtr. Halbuki bu ve bu-nun gibi eski tarihimizle sk skya bal olan yerlerimiz bi-limsel evrelerin gzetim ve nderlii altnda bilimsel biimdekazlmal, orada derin Arkeoloji ileri yaplarak tarihimiz ay-dnlanmaldr. Taht-i Sleymanda Avrupallar tarafndan ya-

plan bilimsel kaz ileri de yarm kalm ve elde edilen sonu-lar bize belli deildir.

Eski Azerbaycan tarihini renmek iin ikinci nemli kaynak,o dnemlerde Azerbaycanla komu olup onunla politika, eko-nomi, sava vs ilikileri olmu olan devletlerin topraklarndayaplm bilimsel kaz ileri sonucunda elde edilmi yaztlar,yazl kant ve belgeler, devlet arivi, padiahlarn kendi gr-

dkleri ilerle ilgili yazdrdklar ta ve ya topraktan tablet-ler ve ya kitaplardr. Bu kant ve belgelerde baz durumlardaabartmalar ve kltmeler olsa da, onlardan Manna ve Medhkmetleriyle ilgili birok tarihsel gerei renebiliriz. Bu

belgelerden rnein savalarn tarihi, yeri, Azerbaycan komu-tan ve nderlerinin adlar, baz kaleler ve illerin ad, konumuvssini, o dnemki Azerbaycan ordularnn durumu, kurulu-u, silahlar, kahramanlklar, savalarn sonular vssini -renebiliriz. Dolaysyla eski Smer, Akkad, Babil, Elam, Msr,Asur, Urartu, Akamenit, Sasani vs hkmetlerinin yerlerinde,stelik Suriye, Filistin vs yerlerde yaplm kaz ileri ve Arke-

9 Girmen,ran Ez Agaz Ta Eslam (ran balangtan slama dein), S12.


36/170

36

Ferhad Rahimi

oloji aratrmalar ve o devletlerden kalan tarihsel eserler dik-kate deer. Bugne dein eski Azerbaycan tarihini yazanla-

rn ana kaynaklarndan biri ite bu yaztlar, kant, belge ve ki-taplar olmutur. Biz de bunlardan ana kaynak gibi yararlan-dk. Bu belgelerin aslnn ana dilimize tam olarak evrilmesive kendi tarihilerimizin kullanmna verilmesi milli grevler-den biridir.

Eski tarihimizi renmek iin nc kaynak, eski Yunan,Rum, Asuri, Ermeni vs tarihilerin kendilerinden nceki olay-larla ilgili yaptklar aratrmalar ve yazdklar eserlerdir. rn.Herodotun Med ve Akamenit krallaryla ilgili verdii bilgiler.Bu eserler bazen efsanelerle karm olsa da, bazlarnda iir-mek ve ya eksiltmek olsa da, yine de nemli kaynaklardan bi-ridir. Ancak Med dnemi eserleri Akamenitler tarafndan veEkaniler dnemleri eserleri Sasani krallar tarafndan bilerekve ya ihmal edilerek yok edilmitir. Bu eski tarihilerin eserle-

rini tam olarak ana dilimize evirip, tarihilerimizin kullan-mna vermek milli grevlerdendir. D..2-1. yy.lardan slamakadarki dnemlerde Kuzey ve ksmen Gney Azerbaycan tari-hi konusunda Azerbaycan yazarlarndan Musa Kalankaytuk-lu vsnin eserleri ve de Ermeni ve Grc kaynaklar dikkate de-er.

Milli tarihimizi renmek iin yeni ve en nemli kaynaklardan

biri de Avrupa, eski Sovyet, Amerika vsnin tarihi bilginleri-nin bilimsel eserler ve kazlar sonucunda elde edilmi kantla-ra dayanarak yazp yarattklar tarihsel eserlerdir. 19. yy.dan

balayarak Fransa, Almanya, ngiltere, Rusya ve Amerika bi-limsel kurullar Yakndounun eitli yerlerinde, eski uygar-lk merkezlerinde bilimsel kaz ilerine balayp zengin tarih-sel bilgiler elde ederek, eski Dou halklar, zellikle Azerbay-can halk tarihinin birok karanlk ynlerine k tuttular. Ku-kusuz, karanlk ve belirsiz ynler gelecekte halkn kendi bil-ginleri araclyla, yaplacak bilimsel kaz ve Arkeoloji ara-trmalarla, tam olarak aydnlanacak ve bulunan eserler kendimilli mzelerimizde bulundurulacaktr.Ne yazk ki, eski tarihimiz alannda, Kuzey Azerbaycann bir


37/170

37


ka tarihi bilgini hari, Rahim Reisniya gibi uzman tarihi bil-ginimiz ok azdr. Bununla birlikte Fransa, Almanya, Dani-

marka, ngiltere, eski Sovyetler Birlii, Amerika ve genellik-le Avrupa tarihilerinin eski Dou tarihiyle ilgili yazp yarat-tklar eserleri asllarndan ana dilimize evirip gen kuam-zn kullanmna vermek geciktirilmemesi gereken milli grev-lerdendir.

slam dnemi tarihilerinin yazdklar tarihi eserler de eskiAzerbaycan tarihini renmek iinde ksmen yararldr. Bueserlerin temel kayna, Sasani slalesi tarihi ve Sasani dne-mi eserlerinin slam dneminde Arapaya tercmesi olmu-tur. Sasani krallarnn Ekanilerle dman ve onlara kar ol-duklar iin eski tarihi eserleri yok edip, onu istedikleri gibiuydurulmu, yanl ve efsanevi biimde yazdklar gerei degz nnde bulundurarak bu eserlerin temel itibaryla gerek-ten uzak olduunu syleyebiliriz. Ancak slam dnemi tarih-

ilerinin bazsnn Sasani dnemi kaynaklar ile yetinmeyerekeski Yunan, Hint, Asuri vs kaynaklardan da yararlandklarnunutmamak gerekir.

Bugn yaklak olarak btn Trk dnyas ve milletlerininmerkezlerinde ve Trkoloji ocaklarnda genel Trk tarihiy-le ilgili hem derin bilimsel kaz ileri yaplyor, hem de onlar-dan elde edilmi belgelere dayanarak dikkate deer derin ta-

rihsel bilimsel eserler kaleme alnyor. Bu incelemeler kuku-suz Trk dnyasnn bir paras olan Azerbaycann eski tari-hiyle de ilgilidir ve belli lde onun karanlk yerlerine ksamaktadr.

ster Avrupa ve Amerika, isterse yerli bilginler tarafndanYakndounun eitli yerlerinde yaplm bilimsel kaz ile-ri Avrupa ve Amerika bilginleri tarafndan olduka derin, ay-rntl, yansz ve gereki bilimsel bir biimde aklanm ve bukonuyla ilgili deerli eserler yaratlmtr, ancak ovenizm veAryaizm araclyla bu eserlerin evrilmesi nlenmitir. Sonzamanlarda bu eserler bazen Aryailetirilerek, Farsaya ev-rilmitir. Bizce bu eserlerin orijinalden ana dilimize evrilmesi


38/170

38

Ferhad Rahimi

gerekli ve zorunludur.

Dil, el, kii ve yer adlar: Azerbaycan halknn milli tarihini -renmekte en nemli, gerekli, el dememi, derin ve kesin kay-nak ve belgelerden biri de milli dil, el, kii ve yer adlardr.

a) Milli dil: Bir milletin dilini onun tarihinden ayrmak olmaz.Bir Milletin tarihini onun dilinden ayr rendiimizde, ger-ek sonular elde edemeyiz.Tarihimizi milli dilden ayr aratrmak una sebep olmuturki, baz tutucu tarihiler en eski dnemlerde bugnk rantopraklarnda ba vermi olaylarn yaratanlarn Arya soylugsterip onlar ran Vece ya ran Vece balasnlar ve Saka-lar, Medleri ve Kassileri bazen de Gutti ve Lullubileri Hint-Avrupa dilli kaleme alsnlar, halbuki bu halklardan kalan tab-letler ve eserlerin dil belirtilerini aydnlattmzda, tarihselgerekleri uyduranlarn n kesilip asl tarihi gerekler yze

kyor.Dil, tarihsel gerekleri dzgn ve uydurmakszn ap gster-menin en dzgn ve gerek aralarndan biridir. Dil ve on-dan kalan szckler ve dilbilgisel gerekler yalnz tarihsel ola-yn hangi millet ve etnik kke ait olduunu kesin ekilde gs-termekle kalmyor, tarihsel olay yaratan el ve halkn geliimdzeyi, uygarl, ekonomik kuruluu, devlet, hkmet, ordukuruluu vssini de ksmen gsterebiliyor.

Yaztlar, tabletler ve genellikle yazlar okumak, kii ve yer ad-larn ince ve derin biimde aklayp anlamlarn gstermekson derece dikkate deer ve nemlidir. Dilin tarihini ren-mek halkn tarihini renmekle sk skya baldr.

b) El ve kii adlar: Bir elin ad, o elin komutanlar, nderleri, dev-let ve hkmet byklerinin adlarnn, genellikle ayn el, boyve kavmin konutuu dilden alnmas son derece normal vedoaldr. rn. guz=i Ouz, Saka=sak=uyank kelimelerininasl anlam belirlendiinde, bu ellerin hangi kke ait olduuhemen anlalr. guz padiah olan Madia, Lidyada Kimer-lerle savap onlarn komutan Toktam ldrmtr. Tokta-m ad Kimerlerin Trk olduunu aka gsterir.

c) Yer ve corafya adlar: El, oba ve halklar yaadklar ortam,


39/170

39


yer, lke ve blgenin da, vadi, ay, gl, orman, yarattklarky, kale, ehir vssini kendi dillerinin kelimeleriyle adlandr-

m ve adlandryorlar.Pehleviler dneminden ovenizm bu yer, ky, ay ve genellik-le corafya adlarnda, en eski dilin izlerini grd iin, onlarhzla ve inatla deitirmeye, Farsalatrmaa, ilkin ve asl e-killerinden, halkn azndaki syleni biimlerinden kartma-a alyor.

Eski Azerbaycan tarihine giriAzerbaycann eski tarihi, blgemizin eski tarihi gibi iki anadnemden iberettir:

1- Tarih ncesi dnem2- En eski ve eski tarihsel dnemBu eserde bizim amacmz Azerbaycan Trk milletinin en

eski ve eski tarihsel dnemini, mmkn olduu kadaryla aydn-latmaktr.

Derin aratrmalar Aryalarn doumdan 900 yl ncedenbalayarak Yakndou blgesine gelmelerini kantlamtr. Arya-lar blgemize, zellikle de Fars vilayeti ve Basra krfezi kyla-rna geldiinde o blgelerde Sami halklar, Elamlar ve Smerleryaamaktaydlar.

Sami halklara gelince, en eski dnemlerde, doumdan 5-4bin yl nce Sami halklarnn dedeleri bugnk Yemen, Hazar-

mevt, Filistin, Gazzede, genellikle Aralk denizinin gneybat veHint okyanusunun Arabistan kylarnda yaam ve bir ksm daArabistan llerinin gney, bat ve biraz da kuzey yanlarnda,gebe airetler biiminde hayat srmler, ancak sonralar Me-zopotamya ve Huzistanda Smerler ve Elamlar araclyla ku-rulan yksek uygarlkl ve varlkl ehirler sami halklarnn dik-katini oraya ekmi ve onlar Arabistan llerini arkada brakarakMezopotamyaya gelip orada yerlemi ve yava yava Smerle-

rin yerini tutarak o yerlerin asl iyeleri olmulardr.Demek ki, Aryalardan nce blgemize ilk kez gelip, uygar-

lk, hkmet ve devlet yaratan halklar Smerler, Elamlar, Ak-kadlar, Kassiler, Hurriler, Msr Firavunlar, Yahudiler, Feniki-ler, Hititler, Guttiler, Lullubiler, Mannalar vs olmular ve ancak


40/170

40

Ferhad Rahimi

bundan sonra ve onlarn etkisiyle bir takm halklar ve uygarlk-lar meydana gelmitir.

Dolaysyla D..4-2. bin yllklarda Yakndou ve Msrdayaam halklar etnik, dil ve kken bakmndan iki bekten iba-ret olmulardr:

1- Eklemeli dilliler: Smerler, Elamlar, Urartular, Kassiler,Hurriler, Hititler, Guttiler, Lullubiler, Mannalar vs

2- Sami dilliler: Asuriler, Keldaniler, Akkadlar, Msr Fira-vunlar, Yahudiler, Fenikiler vs

Biz gelecek blmlerde, bu halklardan eski Azerbaycantarihiyle ilgili olanlarnn ksa tarihini, kurduklar uygarl veAzerbaycanla ilgilerini greceiz.


41/170

41


SmerlerSmerler bugnk Irakn (Mezopotamya: Dicle ve Frat

aylar arasndaki yer) gneyi ve Basra krfezinin kuzeybat yer-lerinde zellikle Babilde yerleerek yaayp yksek nitelikli uy-garlk yaratmlar. Smer halknn ne zaman bu topraklara gel-mesi kesin olarak belli deildir, ancak eski tarih uzmanlar S-merlerin doumdan 4500 yl nce gsterilen yerlerde insanlnei grnmemi ilk parlak uygarln yarattklarn, Ur, Uruk,Ereh, Nippur, Ki, Leke, Lersa vs gibi byk uygarlk merkezle-

ri olan ehirler yaptklarn gsteriyorlar.Bilimsel kazlar ve aratrmalara dayanarak btn tarih uz-manlar bu gr ileri sryorlar ki, yaklak 4000 yl doum-dan nce Smerler ve onlardan sonra Elamlar Orta Asya veUraln dousundan, Hazarn kuzeyi ve Kafkas geitleri (Der-

bend ve ya Daryal yoluyla) ve Azerbaycandan geerek, Smer-ler bugnk Irak topraklarnda ve Elamlar Huzistan topraklarn-da, Loristan, Zagros dalar ve biraz da bu dalarn iki tarafnda

yerlemiler. Tarihilerin gsteriiyle Smer ve Elamlardan ka-lan eserler hem Irak ve Huzistandan, hem de Orta Asyann ba-ts, Akabad blgesinden ve Horasann kuzeyi ve Orta Asya ilekomu blgelerinden bulunmutur.

6000 yla yakn bundan nce, verimli topraklar arayan S-merler Kafkas ve rann kuzeybats yoluyla Mezopotamyanngney kesimlerine gelip Irakn gney yerlerini kendilerine yurtedindiler. Onlar nceleri Smer ve sonralar Babil adyla tann-dlar. Smerler ivi yazyla amur tabletlerin zerinde binlercekural ve kendi gemilerini Smer dilinde yazdlar. Bu tabletlerdnyann byk mzelerinde bulunmaktadr. 10

Orta Asyann asl sakinleri Trk olmular. nsanln bubeiinden yaratlp gm ve ilkin uygarlklar ve zellikle S-mer ve Hitit uygarln yaratm olan boylar Trk soyundan ol-mular ve insanolunun konutuu ilk dil Trke olmu ve bu-

gnk dillerin birok kelimelerinin kk Trkedir. Eski tarihuzmanlarnn bu sava getirdikleri kant bugnk Anadolu sa-kinlerinin vcut eklidir ki, 4000 yl sresince deimemitir. 14yzyl sresince Makedonya, Rum ve Bizans imparatorluklar

10 Ali Paa Salih,Hukuk Tarihi, S 88-89.


42/170

42

Ferhad Rahimi

Yunan uygarl ve gelenek-greneklerini Anadolu halk iindeyaydlar, ancak 11. yy.n sonlarnda Trk dilli boylar Uraln do-

usu ve Altay blgelerinden akn edip Anadolunun sakinlerinibir daha Trk, Tatar, Seluk ve Osmanl yolu ve gelenekleriylegitmee mecbur ettiler.11

Samiler Mezopotamyaya gelmeden nce Smerler Basrakrfezi kylarn zabtettiler. Smerlerin nereden geldikleri mese-lesine gelince, Akabadn yaknl (Kurgananu), Esterabad (Ku-rengtepe) ve Deregezde bulunan mlek eya, ta kaplar, bakr-dan silahlar vsnin yaplma tarz Elamidir ve altndan olan bir va-zonun stnde Smeri simalar kaznmtr. Bazlarna gre Elamuygarl ile Hazar arkas (Orta Asya) uygarl arasnda iliki ol-mutur ve Smerler de kuzeyden Babil bozkrna gelmi olabi-lirler. Amerikallarn Smer ehirlerinden biri olan Nippurdakikazlarndan sonra ve bu milletin birok padiahlar slalesi liste-sinin buluundan sonra, doumdan 3000 yl nce Smerlerin ge-ni ve zengin gemileri ve Babilin de onlarn uygarlk merkez-

leri olduu kesinlik kazanmtr.12

Hamilton Fakltesinin Hukuk Tarihi yazarlar Babilinen eski sakinleri olan Smerlerin Sami olmayp Mool kavmikollarnn birinden olduunu aka gsteriyorlar13

Smerlerin dini dncesiSmerlerde her ehrin kendine zg tanrs vard. Tek bir

Med hkmeti kurulmadan nce, Manna hkmeti dneminde,bugnk Azerbaycan topraklarnn beyliklerinde de dini adandurum aa yukar byle idi. Bu ehir tanrlarndan baka, S-merlerin bir de 3 genel tanrlar vard:

1- Anu-gn aas2- Bel-yer allah3- Aa-derin vadi iyesiSmerler de Zerdt dininde olduu gibi, iki iyi ve kt

gce, ruha inanr ve iyinin yenmesi ve ktnn zararndan ko-runmak iin kurbanlk verirlermi. Smerlerce tanrlarn da in-

11 A.g.e, S 580-581.12 Hasan Pirniya,ran-i Bastan (eski ran), C1, S 113-114.13 Ali Paa,Hukuk Tarihi, S 96.


43/170

43


san gibi fke, ehvet, ta yreklilik, sevgi, nefret vs zellikleriolurdu. Zerdt dininde olduu gibi Smerlerin de din adamlar

halk iinde byk nfuza iye olurlard. Smerlerce tanrlar, pa-diahlar gibi tantana, bezek ve refah iinde yaarlard, onun iinde kendi ibadet yerlerini, tapnaklarn hazineler, deerli eya,tahl ambarlar ve eitli yiyecek ve ss gereleriyle doldururlar-d. Zerdt dininin ate tapnaklarnda da bu zellik olmutur.

Med imparatorluundan nce, bugnk Azerbaycan bey-liklerinin krallar hem dini, hem de siyasi nder ve komutan ol-duklar gibi, Smerlerde de ehir by olan Patesi kendi e-hirlerinin hem padiah, hem dini lideri, hem ordu sorumlusu,hem de btn ilerini yneten olurdu.

Smerler insanln ilk yksek uygarlk yaratanlar20. yy.a dein tarihilerin genel gr bundan ibaret ol-

mutur ki, blgemiz ve hatta insanln ilk uygarl eski Msr veYunanistanda meydana gelmitir.

Ancak 20. yy.n balarndan beri yaplm kaz ileri ve bi-limsel aratrmalar bu savlarn tersini kantlamtr. Artk bugntarih bilimi kant ve belgeyle, kesin olarak gsteriyor ki, Msrdailk uygarlk meydana gelmemitir, stelik bu Msr uygarl S-mer uygarlndan yaratlm ve ondan tremitir.

Pensilvanya niversitesi ve Britanya Mzesi tarafndan Urehri kaz kurulunun bakan olarak gnderilen nl eski tarih

uzman Prof. Woolley kaz ilerinden sonra yazd kitapta usonuca varmtr: Smer halk Mezopotamyada 2000 yl Msr-llardan nce nn zirvesine ulam ve Msr uygarlnn dahaeski olmas varsaymn bozup suya atmtr. Smerler doum-dan 3500 yl nce uygarln en yksek aamalarndan gemi veMsr, Asuri, Kk Asya, Girit ve Yunanistana yol gstermi-tir. Msr ve Yunan uygarlndan baka, son yllara dein tarihteilk kural gibi bilinen Hammurabinin kanunlar Smer kurallar-

nn seilmii, zeti ve ksaltlmndan baka bir ey deildir.14Babilden kuzeybatya doru gm olan Samiler, sonralar,

bugnk Musul ehrinin yannda yerlemi Nineva ehrini ba-kent yaparak blgemizde en acmasz milis Asuri hkmeti ve

14 Bk: Ali Paa,Hukuk Tarihi, S 91.


44/170

44

Ferhad Rahimi

imparatorluunu yarattlar, Asurilerin yerletii blgenin gne-yi, Aralk denizi kylarnda yerleenler sonralar Fenikiye uygar-

ln meydana getirdiler, Fenikilerden gneyde, Filistin toprak-larnn belli yerlerinde yerlemi Babilden gelen gmen Samilerise srail halk ve Yahudi uygarln yarattlar. Smer-Elamlarnzulmnden gm olan Samilerin bir blm ise, Sina lnarkada brakp verimli ve nimetli Nil kylarnda yerleerek, son-ralar Firavun slaleleri ve nl Msr uygarln yarattlar.

Eski tarih uzman Lpvant yle demektedir: Sami so-yundan olan baka gebe bir boy D..1800-1700. yllarda Babiliterk edip Filistin ve Msr yollarn izledi. bri uygarl, Yahudtarihi ve bu halkn kanunlar Tevrat araclyla kaydedilmitir.Bu topraklarn baka kavimleri gibi, briler de puta tapan ve l-lerde yaayan gebelerdi. Onlarn bakan olan brahim Halil,iki asr Hammurabiden nce Keldede yayordu. Ayn zaman-larda Etrsk ve Sikl adl baka boylar douya doru gtler.Merkezi talyann ilkin sakinleri Etrskler olmulardr ki, ehir-

ler yapm ve Ege denizi kylar sakinlerinin ve Bat blgesi uy-garlnn temelini atmlardr. Sikller talya yarm adasnn g-neyi ve de Sisil adasnda sakin oldular. briler gibi Sami soyun-dan olup o zamanlar denizci halk olan Fenikiler bamsz ehir-lerde yerletiler ve sahil boyu ticaretle urap bir takm bulula-ra imza attlar. zellikle de yle bir alfabe yarattlar ki, Yunanl-lar ondan yararlandlar. Baka bir kavim Girit adasnda meyda-na geldi ki D..3000-1400. yllarda parlak tarih ve ok eski ticare-

te iye olmulard.15

Smerler insanln ilk kural koyanlarBugne kadarki bilgilere gre Smerler insanln ilk kural

koyanlar olmu ve Hammurabinin kanunlar onlardan ok son-ra ve onlarn temelinde yaratlmtr. Yani Hammurabi kanunlarHammurabinin kendi krinin rn olmam ve Smer kanun-

larndan seilmitir. Bu ta (Hammurabi kanunlar) Tahrannran-i Bastan Mzesinde bulunmaktadr.

Ali Paa yle sylemektedir: Hammurabinin kanunlarmecmuas, Smerlerin yklmasndan sonra eski Smer kuralla-

15 A.g.e, S 83-84 .


45/170

45


r ve gelenek-greneklerinden yazlmtr. ounun kavram daUr padiah Dunginin kanunlarndan alnmtr. Nisaba ve Hani

mecmualarndan baka sen padiah slaleleri de kanun mecmu-as yaratmlardr.16

Smerlerin btn dnemlerinde, nderleri tarafndan, za-mana uygun kurallar mecmuas dzenlenmitir. rn. Laga eh-rinin padiah Urukacinann (yaklak D.. 2600. yl) yaztla-r, bu padiahn eski grenekleri korumaa almasn, agz-l din adamlar ve devlet memurlarnn yoksullara zulmn,tecavzn ve onlardan rvet almasn nlemeye almasnanlatyor.17

Doumdan 2400 yl nceye ait olan bir belgeye gre, yinede Laga ehrinde bir kiinin servet ve varln zorla almaa ka-rar veren bir mahkeme kapatlmtr. Daha sonra yaratlm Ana-ittiu adlanan kanunlar topluluu aile, vey ocukla anne baba-nn ilikisi, boanma ve kleyle ilgili 7 Smer kuraln kapsyor.Doumdan 2000 yl nceye ait olan 3 tablete Smer dilinde 25 ka-

nun maddesi yazlmtr ki, onlardan 6 maddesi aile ilikileriy-le ilgilidir, 3 maddesi Hammurabi kanunlar mecmuas ile aayukar ayndr ve 4 maddesi klelikle ilgilidir. Geriye kalan mad-deler ise vey ocuk konusu, ykl kadnlar incitmenin ceza-s, kzlerin otlaa zarar ve balarn Korunmas, komunun g-revleri ve thmet ile ilgidir. 18

16 Ali Paa,Hukuk Tarihi, S 91-92.17 A.g.e, S 92.18 A.g.e, S 93.


46/170

46

Ferhad Rahimi

R.2)- Smer kanunlar mecmualarndan, insanln en eskikurallarndan bir rnek.


47/170

47


Hammurabiden nce yaratlm kurallardan, yaklakD..2050. ylda Smer-Akkad padiah olan Urnammunun ka-

nunlar mecmuasn gsterebiliriz. Tarihiler Smerlerin insanuygarlna yaptklar hizmete, zellikle de hukuk alanndakihizmetlerine byk nem ve deer veriyorlar.

Smerlerin yazsByk tarihi bilginlerin kansnca ivi yazsn Smerler

icat etmiler. Bir ka bin yl, blge halklarmzn ou ivi alfabe-

sini kullanmlar, hatta Darius, yaztlarn 3 dilde, zellikle Elamve Akkad dillerinde ivi alfabesiyle yazdrmtr.

Smerlerin insan hayat ve uygarlna hizmeti1. Toplumda kanun koyup onun temelinde toplumu y-

netmek.2. Szl dili yazl dile geirmek iin alfabe yaratmak ki,

Bu alfabe ivi alfabesiyle kendini gstermitir.3. eitli bilimler ve endstri alanlarn balatmak. Msr-llar, Yunanllar eski tp, gk bilimleri, sanayinin ilk veana temellerini Smerlerden almlardr.

4. Gece gndz 24 saate, her saati 60 dakikaya ve her da-kikay 60 saniyeye blmek.

5. Daireyi 360 dereceye blmek6. Bir takm metallerin, zellikle de Alminyumun bulu-

u. Bu bulu insanolunun son 100-150 yldaki bulu-u saylmaktadr. Ancak ya 2000 yl gemi eski inmezarlarnn birinden arkeologlar alminyumdan ya-plm eyalar bulurlar. Biz diyoruz ki bu olanakszdr.Herkes bilir ki ancak galvanizli banyonun bulunmasn-dan sonra alminyumu almak mmkn olmutur. Ve

byle bir salam kanaate vardktan sonra da galvaniz

banyosunu eski Smerde grebiliyoruz. Yani galvaniz-den 5000 yl evvelki devirde. 19

19 Olcas Sleyman,Az i Ya, stanbul 1992, S 179.


48/170

48

Ferhad Rahimi

Smerlerin kEgemenliklerinin son dnemleri Smerler kendine bal

halklara zulmettiler. Bu zulm savalara ve ordu gndermele-re neden oldu. Bu da Elamlarn saldrsna neden oldu ve niha-yet Elamlar Smerlerin bir kraln tutsak edip ua gtrdler.D.. 2280. ylda Elam kral Kudur-nahunte Smerlerin Ur ehri-ni tutup talanlad, Smerlerin egemenliine son verdi ve Neneadl tanrlarn ganimet olarak Elama gtrd. Smerler 60 ylElamn bir paras oldular. D..2239. ylda yine de Smer sla-

lesi kuruldu, ancak bu kez Elam kral Rim-sin D..2115. ylda S-merleri son olarak ortadan kaldrd. Elamlar bu stnlkleri d-nemi ok zulmettiler ve onun sonucunda Samilerin eitli bek-leri am tarafna, batya doru gittiler ve sonralar Asuri, Yahu-di, Feniki ve Msr devletleri ve uygarlklarn yarattlar. Hazretbrahimin Babilden Filistine ite bu dnem, Elamlarn zulmn-den dolay gitmesi tahmin ediliyor. D..2115. yl yenilgisindensonra Smer ellerinin bazlar Orta Asyaya dnyor, kalanlar

ise Samiler iinde eriyorlar.


49/170

49


R.3)- Smer ivi yazsndan rnek . (D..3. bin yllk)


50/170

50

Ferhad Rahimi

Akkadlar ve SamilerAryanlarn blgemize gelmesinden ok nce blgemizde

uygarlk ve hkmet yaratm halklardan biri de Akkadlardr.Yukarda sylediimiz gibi Irak ve Huzistan topraklarnda S-merler ve Elamlar tarafndan kurulan yksek uygarlk ve yap-lan byk ehirler Arabistan llerinin bats, gneyi ve biraz dakuzeyinde yaayan Samilerin dikkatini ekip onlar yava yavaMezopotamya lkesine getirdi. Zamanla Samiler Frat ve Dicleaylar arasndaki topraklarn iki ana halkndan birine evrildi-

ler. Doumdan yaklak 2800 yl nce Samiler o denli glenmi-ler ki, Smer ehirlerinin bazsnn ounluu ve hakimlii (Pa-tesilii) onlarn elindeydi. Bu ylda Manitu adl bir

Sami, Akkadda Patesi olduunda kendi mevkiinden yarar-lanarak egemenlii Smerlerin elinden karp Sami Ki slale-sini yaratt. Bu Sami slalesinin krallar Elam devleti ve halknakar ve de bugnk Azerbaycan topraklarna defalarca saldrd-lar. Sami soyundan olan bu Akkadlar 300 yl egemenlik yapm

ve egemenlikleri dnemi kendi milletleri ve dillerinin gelimesi-ne byk hizmetler etmi, Sami dilini resmiletirmi ve Smerdilinin nemini azaltmlardr. Akkadlarn kendi uygarlklarnagsterdikleri hizmetler tarihi kitaplara yansmtr.

Ali Paa eserinde yle demektedir: Irak topraklarnn ku-zeyinde, bugnk Badat yaknlarnda, Sami soyundan olan Ak-kad adl baka bir halk da yayordu. Yaklak 5000 yl bundannce Akkadlar Smerleri yenip onlarn kral olan Sargon kenditopraklarn Kirmanah yaknlarndan ama ve Aralk denizi k-ylarna dein geniletti. Akkadlarn egemenlii 300 yl, yani S-merlerin yine de gc ele geirip Laga ehrini kendilerine ba-kent etmeleri ve Sami dili yerine Smer dilinin resmi olmasnadein srd.20

Ki slalesi krallar Elamlarla savap onlarn kraln tutsakederek Akkada gtrdler. Elamlar uzun zaman Akkadlara ha-

ra vermilerdir. Sargonun emriyle Smer dilinde olan btnkanunlar ve yazlar Sami diline evrilip Ereh ehrinde olan tap-nakta korunuyordu. Sonralar Asuri kral Asurbanipal bu eviri-lerden bir nsha yazdrp Asura gtrd ve bylece de onlar ko-

20 Ali Paa,Hukuk Tarihi, S 89.


51/170

51


rundu. Demorgann bulduu yazl ta tabletlerden, Akkad kral-larndan Naram-suen (Naram-sin)in bugnk Azerbaycandaki

Lullubi halknn topraklarna saldrd belli olmutur. Dahasonralar Akkad lkesinde Samilerin ikinci slalesi i

Documents

GAİP KİTAB -Muhammed Tagi Zehtabi Iran Turklerinin Eski Tarihi