FUAT DÜNDARIN OSMANLI BELGELERİNDE KAYBOLAN MODERN TÜRKİYENİN ŞİFRESİ

8/3/2019 FUAT DNDARIN OSMANLI BELGELERNDE KAYBOLAN MODERN TRKYENN FRES

1/42

BELLETENDORT AYDA BiR ~IKAR

Cilt: LXXIV Sa. 270Agustos 2010

FUAT DUNDAR'IN, OSMANLI BELGELERiNDE KAYBOLAN"MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi'

AHMET EFiLOGLLU

AYRIBASIM

ANKARA- 2010


2/42

FUAT nUNDAR'IN, OSMANLI BELGELERiNDEKAYBOLAN "MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi"

AHMET EFiLOGLU

GiRi~ittihat ve Terakki tarafmdan uygulanan sevk ve iskanlar son yillardaarastrrmacilann ilgisini cekmekte ve bu alanda bircok


3/42

532 AHMET EFiLOGLUhomojenlestirilmesi ve Turklestirilmesi c;abasl oldugudur. Yazara gore;"etnik milliyetcilik dusimcesiyle hareket eden Ittihatcrlar iktidara geldikleriandan itibaren Anadolu'da kendilerine uygun bir nufus bilesimi yaratmakicin etnisite muhendisligi yapmaya, Anadolu'yu Turklestirmeye baslamis-lardir, Etnik milliyetcilikle uygulamaya konulan ve gayri-Tiirklere yaamahakki tammayan Turklestirme politikalanyla Kiirtler gibi Tiirk olmayanfakat Miisliiman olan unsurlar asimile edilmis, gayrimiislimler ise once tas-fiyeye tabi tutulmus bu olmadigr takdirde ise Ermenilerde oldugu gibi orta-dan kaldmlmislardrr'",

Kitap incelendiginde, yazann, "hassas ve kamuoyunu saflara ayzran ve bugUne hadar ciddi bir arf1tzrmaya tabi tutulmamZ" dedigi konularda, oldukcac;eitlilikarz eden cok ciddi iddialar ileri surdugu goriilecektir. Bu konununilk defa kendisi tarafindan bu derece acik bir ekilde ortaya konuldugunusoyleyen Diindar, ulaugl sonuclarm butun bilgilerimizi degistirecek nitelik-te oldugunu, hem Tiirk tarih yazlmlm hem de Turklestirme operasyonlan-na tabi tutuldugunu belirttigi unsurlarin gunumuzdeki tarih yazrmlaruudegitirecegini belirtmektedir",

Fuat Dundar'm bu iddiali yaklasimma ragmen kaynak kullarumi vedegerlendirilmesi gibi metot bakmnndan onemli iki konuda kitabm oldukcasorunlu bir c;ahma oldugu gorulmektedir. Nitekim kitap iizerine yazilan birelestirel degerlendirme de bunu aC;lkc;aortaya koymustur", Bu degerlen-dirmede genel olarak kitaptaki Ermeniler bahsi iizerinde duruldugundan,cahsma alanmuza da uygun olarak bu cahsmarmzda yazann Rumlara uygu-lanan politikalara dair yapml oldugu degerlendirmeler ve kaynak kullam-rrn konusu uzerinde durulacakur".

Ittihat ve Terakki'nin Turklestirrne politikalarnu uygulamaya I.DiinyaSavasmdan once baladlgt goriiiinii dile getiren Fuat Dundar, 1913-1914'temeydana gelen Rum goc;iine buyuk onem vermistir. Ona gore; iktidarageldikten sonra Turklestirme operasyonlanrn uygulamaya baslan Ittihatci-lar sirayla gayrimiislimleri ortadan kaldirmaya baslamislar; ilk olarak Bul-

4 Fuat Diindar, Modern Ti irki ye 'n in S if re s i, s. 27-32.5 Fuat Diindar, Modern Ti irki ye 'n in S if re s i, s. 19-20.6 Kitabm genel bir degerlendirmesi if,;in bkz. Ayhan Aktar-Abdulhamit Kirrmzr, "Bon pour

I'Onent": Fuat Dundar 'm Kuabnu Des ifr e E de rk en ", T an h o e Top lum Y en i Y ak la lm la r, SaYI 8, Bahar 2009,s. 157-186.

7 ittihat ve Terakki'nin azmhk politikalan konusunda yapml oldugumuz cahsma sayesinde kay-naklan kontrol etme kolayhgr yaadl~ml itiraf etmek isterim. Bkz. Ahmet Efiloglu, ittihat v e T er ak-ki'ninAzznllklar Polaikas, t.u. Sosyal Bilimler Enstitiisii, Yaymlanmamis Doktora Tezi, istanbul 2007.


4/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 533garistan'la imzalanan miibadele antlasmasryla iilkedeki Bulgarian goc;:etti-rilmislerdir. Ikinci sirada ise Rumlar gelmektedir. Ancak Rumlara uygula-nan yontem BulgarIardan farkh olmustur, Rumlar askerler ve c;:etelervasita-siyla zorla Yunanistan'a goc;:ettirilmislerdir. Boylece Rumlardan armdmlanTrakya ve Ban Anadolu Turklestirilmistir.

Hiikiimetin c;:etelerve askerler vasrtasryla Rumlan Yunanistan'a g6c;:et-tirdigi goriiii oldukc;:a onemli bir iddiadir. Yazarm Ittihatcilarm Turkles-tirme operasyonlanna I. Diinya Savasi'ndan once basladiklan yommdekitespitinde ne kadar hakh oldugunun anlasilabilmesi icin bu iddia iizerindeonemle durmak gerekmektedir. Ancak Fuat Diindar'm c;:okdikkat c;:ekicibirsekilde Ittihatcilann Turklestirme politikalan tezini yine Ittihatcilarm kendibelgeleri ile ortaya koydugunu iddia ediyor olmasi ve bu konudaki sorunlarcahsmarmzda oncelikle bu sorunlann ele almmasmi zorunlu kilnusur.

Burada oncelikle Fuat Diindar'm Rum goc;:iibahsinde kitabmda refe-rans verdigi Osmanh belgeleri orijinal metinleriyle karsilastmlacaktir. Aymekilde Meclisi Mebusan'daki konusmalarla alakah auf yapilan zabit ceride-sindeki kayitlar da kitaptaki ahnti ve ifadelerle karsilastmlacakur, Bunlarmyanmda Osmanh Arsivi'nde derinlemesine bir arasurma yapngmi soyleyenFuat Diindar'm ele aldigi konularIa alakah arsivde gormedigi c;:okonemlibelgelerden bahsedilecektir. Boylelikle Fuat Diindar'm Rum goc;:iiile alakahgoruslerini tartismadan once Osmanh belgelerinin yanh ve yanhs kullam-rmyla, verilen bilgilerin yanh olmasiyla, yaptlan analizlerin tarafh olmasryla,bu goruslerin nasil bir zemine oturdugu gosterilmeye cahsrlacakur.

TRAKYA RUMLARININ G O < : UKitapta ilk olarak " ilk h ed ef T ra kya bO lg esi, An ad olu 'ya hazsrlsk" bahg. ile

Trakya Rumlannm g6c;:iikonusu ele ahnmisur. Oldukc;:a kisa bir ekilde elealman bu konuda yazann tezi, Ittihat ve Terakki hiikiimetinin askerler vekurdugu c;:etelerleTrakya'dan baskente kadar olan bOlgede yaayan Rumla-n kovduklan yani goc;:ettirdikleridir",

Bu bashk altmda ileri siiriilen iddialara biiyiik oranda Ingiliz Arsi-vi'nden temin edilen konsolos raporIan kaynak gosterilmitir. Osmanh bel-geleri ile de bu iddialar desteklenmeye c;:alltlmlUr.~imdi ileri siiriilen iddi-alarm dipnotta gosterilen Osmanh belgeleriyle nasil desteklendigine baka-hm.

8 Fuat Diindar, Modem Ti irk iye 'n in S i fres i, s 194-197. Bundan sonra kitaptan yapilan almulardaaynca dip not verilmeyecek, metin icerisinde parantez icerisinde sayfa numarasi gosterilecektir.


5/42

534 AHMET EFiLOGLUOnce karsilasnrrna yapabilmek icin ele alacagimiz belgelerin referans

verildigi bOliimii kitaptan aynen ahnnlayahm:"Bu donernde Trakya'daki Rum karsm saldmlarm en onemli kay-

nagt, Miisliiman ~etelerinin yam sira, Osmanh askerleridir. Bunun da enpratik nedeni, Vize'de yeni bir garnizonun kurulmasidrr. Askerler sadikelemanlarla ~evrilsin diye Vize ve civanndaki Hiristiyan niifus ve ozellik-Ie Rumlar kitlesel bir ekilde kovulurlar" (s. 194-195).Diindar burada, Trakya'daki Rum karsin saldmlarm en onemli kayna-gmm Miisliiman ceteleri olduguna iki telgraf referans vermistir, Fakat bu

belgelerde Rumlan go~ ettirmek amaciyla ceteler kurulduguna ve bu cete-lerin hiikiimet giidiimiinde olduguna dair bir bilgiye rastlanmamaktadrr,Bunu gosterebilmek icin telgraflann metinlerini vermek gerekmektedir:

Dahiliye Nezaretinden Edirne Vilayetine ~ifre9C:;orlu ve Istranca Metropolidi Hristo Seomosi(?) imzasryla C:;orlu

merkezinden ~ekilen 4 Nisan [1]329 telgrafname kopyasirnn celb vemutala'asryla mahiyeti meselenin tahkiki ve muhacirler tarafindan vu-ku'u iddia olunan taarruz mukarin-i hakikat ise kati'yyen men'l tekrir-iesbabmm istikrnali ve herhalde hicret eden Rumlann terk edecekleri kili-selerin hukumetce muhafazalannm te 'mini ve neticeden ma'lumat i'taSI.

5 Nisan [1]330 Nazir NarnmaGorulecegi iizere, bu telgrafta,


6/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 535Dahiliye Nezaretinden Edirne Vilayetine ~ifrelOC. 7 Nisan [1]330. Hukumetin ma'lnmat-i tahnnda olarak Istan-

bul'dan gitmi veya gonderilmis hicbir ferd yokdur. Bunlar olsa olsaRumlann hicretinden bi'l-istifade emval ve eyasml ucuzca almak veyagasb etmek kasdryla tesekkul etmis kimseler ve ~eteler olacakdir ki vilaye-tin asayii itibariyle pek muhlikdir. Bina'en-aleyh bir kuvve-i seyyaretertfbiyle bunlann heman tevkif ve derdestleri lazrmdrr, Mutekabilen


7/42

536 AHMET EFiLOGLUYani Dundar oncelikle iddialanm desteklemekten uzak belgeleri refe-

rans vermistir. Daha sonra, referans verdigi belgeyi bir biitiin olarak deger-lendirmektense belgenin isine yarayan bolumunu alnus; belgenin kendidustmcesine ters dusen bolumlerini ise gormezden gelmistir,

Diindar aym ekilde hukumetin Trakya Rumlanrn go~ ettirmesine re-ferans verdigi bir diger telgrafin!' da isine yarar bolumlerini esas alnus,isine yaramadigmi diiiindiigii kisnnlan gormezden gelmistir. Telgraf,"[Rumlar] Kaf~ yolu iaermde, M iislum anla r v e m uh ac irler ta rafin dan saldmlaramaruz kalular" (s. 195) ifadesine referans verilmistir.

Ancak, Edirne Vilayetine gonderilen bu telgrafta go~ eden Rumlannne Miisliiman ahalinin ne de muhacirlerin saldmsma ugradigmdan bahse-dilmektedir. Telgraf, Rumlann guvenliklerinin saglanmasryla alakahdrr,Belgelerde gordiigii her saldm ifadesini ve saldm olayim hiikiimetle iliski-lendiren, ilgili ilgisiz bircok belgeyi hiikiimetin Rumlann go~ ettirmesinereferans veren Diindar, belgenin iddialanyla ~elien bolumunu gormezdengelmistir, Talat Pasa imzah telgrafin gormezden gelinen; " top tan hic ret eden-lere bir ~ey denilem ez ise de bunlar da dilfar-t ta 'arruz olm alan b i't-tabi caiz olam a-yacagm dan valideki kuvve-i za!nta g ayri ka ii oldug und an 2. ve 3. Kolordulardanv erile ce k mufre ze le rle k d[ zle le rin te 'm in -i mah jU ziy eti lU zumu Harb iy e N ezd re tin de nordular kum andanltgzna yaztldzgzndan V ize ile b i'l-m uhab ere vitayetfe de tertibat-tla zzmen in ic rd st" bolumu, hiikiimetin resmi veya gayn resmi yollarla Rumlankovdugu iddiasiyla ~ok ciddi bir ekilde celismektedir.

Aynca bu telgraf, konsolos raporlarma dayanarak Rumlarm askerlertarafmdan kovuldugunu ileri siiren Dundar'm, konsolos raporlan ile kita-bmda kullandigi Osmanh belgelerini karsilastirma ihtiyaci duymadrgim dagosrermektedir. Kitapta, konsolos rap orlan kaynak gosterilerek, "Vize'deyeni kurulan garnizonun cevresinin sadik elemanlarla cevrilsin diye bu ~ev-redeki Rumlarm kitlesel bir sekilde kovuldugu" ifade edilmistir. (s. 194).Ancak Edirne Vilayetine gonderilen bu telgrafta, Talat Pasa Validen, Vizeile irtibatta ge~mesini, oradaki askeriyenin 2.ve 3. Kolordularmdan mufre-zeler verilmesini saglayarak go~ eden Rumlarm korunmasim istemistir.Yani kitapta Vize ~evresindeki Rumlarm go~iine kaynak gosterilen konsolosraporu ile Edirne Vilayetine gonderilen ifreli telgraf birbiriyle ~elimekte-dir. Bu ~elikiye ragmen Diindar, Talat Pasa'nm Vize'deki askerlerle Rum-

11 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus'tan Edirne Vilayerl'ne gonderilen, 19 Mart [1]330(01/04/1914) tarihli, 1171 numarah ~ifre, BOA DH.~FR 39/138.


8/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 537larm korunmasi emrine ragmen bu askerlerin Rumlan kovdugunu soyle-mektedir.

Aynca, Vize Rumlanyla alakah, askerler tarafmdan kovuldugu belirti-len Rumlarm Tekirdag uzerinden kacnklan soylenmektedir. (s. 195). Fakatreferans verilen belgede!", Tekirdag'da biriken Rum muhacirlerin Vize'dengeldiklerine dair bir bilgiye rastlanmamaktadir.

Ashnda belirtmek gerekir ki, Fuat Dundar'm, uzunca bir zaman Bul-gar igali altmda kalmis, c,;okbiiyiik olaylar yaanml ve neticede yiiz bincivannda Rum'un go~ etrnis oldugu Trakya ile alakah literatiir degerlen-dirmesi c,;ok suurhdir. Yasanan hadiseleri ve hiikiimetin uygulamalanmkonsolos raporlanndan anlamaya cahsrmsnr. Ancak imdi iizerinde duraca-g.mlz uzere, konsolos raporlanndan elde ettigi bilgilerle Osmanh belgeleriarasmda ~ok ciddi ~elikiler bulunmaktadrr, Turklestirme politikalanm yineIttihatcrlann belgeleriyle ortaya koydugunu soyleyen; fakat bunun icin Os-manh Arsivinde derinlemesine bir arasurma yapma ihtiyaci duymayanDiindar bu ~elikilerin farkmda degildir. Halbuki bu kadar onemli bir ko-nuda fikir yiiriitmeden once daha arsiv arasnrmasi yapilmah ve belgelerinbirbirleriyle karsilastmlmasmdan sonra bir kanaate vanlmahydi.

Mesela kitapta, Fransa Izrnir genel konsolosunun (herhalde baskonso-los olacak) 23 Mart 1914 tarihli raporuna dayarularak hiikiimetin TrakyaRumlanm kovrna metodu Uekilde anlanlmistrr:

"... Koyluler Rum ~etelerini barmdirmak veya onlara yardnnda bu-lunmakla suclaruyor, asker kacaklanm saklamak veya ~ocuklanm askeregondermemekle itham edilir veya sikhkla yapildigi gibi koyun su kuyusuve samanhk gibi yerlerine onceden silah ve cephane koyularak "ele ge-~en" silahlar bahanesi yaranhr. Ardmdan jandarma koyu bosaltmalani~in sure verir ... " (s. 196).Diindar, konsolos raporlarma dayanarak Osmanh askerlerinin koyun

su kuyusu ve samanhk gibi yerlerine onceden silah ve cephane koyarakRumlara sue atngmr iddia etmektedir. Fakat Osmanh belgelerinde bununtam aksi yonunde bilgiler mevcuttur. Belgelerden anlasildigma gore, Bal-kan Savasi'nda Bulgar igali sona erdikten sonra Trakya'nm her tarafinda

12 D:lhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus'tan Tekfurdagi Mutasarrifhgr'na gonderilen, 1 Nisan [1]330(14/04/1914) tarihli, gayet musta'cel mahrem ifre, BOA DH.1jFR, 40/11.

Belleten, C . LXXIV, 35


9/42

538 AHMET EFiLOGLUaramalar yapilmaya baslanmis ve bu aramalarda Rumlara ait arabalar dolu-su silah ve muhimmat ele gecirilmistir".

Vine belgelerden anlapldigma gore, Rumlarla birlikte, Trakya'da ya-ayan ve savas ve isgal zamanlarmda Bulgar ordusuyla birlik olan Bulgarlarve Ermeniler de, ellerindeki silahlar ve cephanelikler yakalanmasm diyeyasadiklan koyleri ve evleri kendileri yakrruslardir. Ornegin, Malkara'dameydana gelen iki buyuk yangmm birisi, dukkanlannda sakladiklan silah vecephanenin ortaya C;lkmasmdan ve bu yiizden cezalandmlmaktan korkanErmeniler tarafindan C;lkanlmltlr. Patlayan silah ve cephanelerin etkisiyleiyice yaydan yangmda, 300 dukkan, 50 ev ve bir degirmen yanmistir'". Ese-rinde savundugu tezleri Ittihatcilann kendi belgeleriyle ortaya koydugunubelirten yazarm bu konuya acihm getiren c;ok sayida belgeyi goz ardi ettigianlasilmaktadrr,

Aym sekilde "...koyliiler Rum cetelermi barmdsrmak veya onlara yardtmdabulunmakla suclasur, asker kafaklannt saklamak veya focuklannt askere gimderme-mekle itham edilir ... "(s. 196), iddiasryla alakah olarak Dundar'm, Trakya gerialmdiktan sonra ilan edilen idare-i om (sikryonetim) kapsammda yapilantutuklamalar ve tutukIanan kisilerle alakah mahkeme tutanaklanrn" dadegerlendirmeme sebebi merak konusudur.

Diindar'm Trakya'daki olaylan anlayamadigmm bir gostergesi de,Trakya'daki Rumlann gOC;iiylealakah yapugr donemlestirmenin yanhs 0 1-masidrr. Ona gore, "Trakya Rumlarmm gijfleri Mart aymda azalmutsr," (s. 196).Aslmda kitapta, goc;iin ne zaman iddetlenip ne zaman azaldigi c;ok da anla-damamaktadlr.


10/42

MODERN TURKiYE'NiN SiFRESi 539yogun carpismalann yaandlgt bir zamanda, Rumlarm Bulgarlarla aymsaflarda Osmanh askerleri ile ~arplmllan, yenilgi uzerine de Bulgar asker-leri birlikte Trakya'dan kacmalari onemli bir detaydrr, Justin McCarthy'nin~ahmalan bu esnada go~ eden Rumlann saYlSlm20.000 civannda oldugu-nu ortaya koymustur'". Aynca 1913 ph Temmuz aymdan 1914 yih Nisanayma kadar ge~en siirede, Rumlar'm go~ etmeye devam ettikleri de bilin-mektedir. Nitekim asil toplu Rum go~ii ancak 1914'iin Nisan aymda basla-rmsnr ve bu toplu go~ alman onlemlerle bir nebze hizrm yitirse de Mayisaymda da devam etmistir, Ne yazik ki, boyle bir donemlestirmeyi kitaptagoremiyoruz. Ne var ki yazar yine bu onemli gelismelere de eserinde yervermemektedir.

Pesin bir hukumle Osmanh ordulannm Trakyayi Bulgarlardan gerialdiktan sonra burada yaayan Rumlan zorla go~ ettirildigini ifade edenFuat Dundar'm, ne Trakya geri almdiktan sonra Musluman ahali ile Rum-lar arasmda yaanan olaylar ne de hukumetin bu iki unsur arasmdaki olay-Ian bastrrrnak icin yaptiklanna deginmemesi onemli bir eksik olarak deger-lendirilmelidir. Halbuki yazarm goz ardr ettigi belgelerden anlasilmaktadrrki, Trakya geri almdiktan sonra buranm yerli ahalisi ile Rumlar arasmdacok ciddi hadiseler meydana gelmistir. Savas ve igal zamanlarmda Bulgaraskerlerinin yanmda Rumlann da katliamlanna maruz kalan, koyleri Rum-lar tarafindan yakilan, evleri yagmalanan, zorla go~ ettirilen ahalinin koyle-rine geri donmesiyle birlikte, Rumlara karsi intikam saldmlan meydanagelmeye baslamasi bir tepki hareketi yasandrgim ortaya koymaktadir. Evleriyagmalananlarm zorla Rumlarm evlerine girerek cahnan esyalarmi gerialmaya cahsmalan: koyleri ve evleri yakilanlarm Rumlann koylerini yakma-Ian bu baglamda degerlendinlmelidir". Kaldi ki iste bu ortamda olaylarmgittikce buyumesi karsismda htikumet hemen hie vakit kaybetmeden Trak-ya'da idare-i orfi (sikryonetim) ilan etmisti'". Topraklarm geri almmasmdanbir hafta sonra yiiriirIiige konan bu srkiyonetim kapsammda Rumlara saldi-ran kisiler yakalamp mahkemeye sevk edilmislerdir!", Hukiimet ozelliklegaleyana gelen Musluman ahaliyi yansnrmaya ~ahml, bu amacla da Rum-

16 Justin McCarthy, Olum ue Surgiin, (cev: Bilge Umar), Inkslap Yay., istanbul, 1988, s.176.17 Dahiliye Nezareti'nden Sadaret'e gonderilen yazi, 3 Agustos [1)329 (16/08/1913),BOA.DH.SYS, 124-25/63, Lef.95/1,95/2,104; Malkara Kaymakamhgr'nm 11 Temmuz [1)329

(24/07/1913) tarihli telgraf'snreti, BOA.DH.SYS, 124-25/63Lef. 12.18 Dahiliye Nezareti'nden Tekfurdagi'na gonderilen yazi, 7 Temmuz [1)329 (20/07/1913), BOA.

DH.SYS. 124-25/63, Lef. 6/2; Dahiliye Nezareti'nden Sadaret'e yazilan tezkire, 7 Temmuz [1)329(20/07/1913), BOA.DH.SYS. 124-25/63, Lef. 6/1.

19 Dahiliye Nezareti'nden Tekfurdagi'na gonderilen yazi, 9 Temmuz [1)329 22/07/1913),BOA.DH.SYS. 124-25/63, Lef. 18/1.


11/42

540 AHMET EFiLOGLUlara saldiran kisileri siiratle cezalandrrrmsnr. Nitekim Tekirdag Inecik'te,Bakkal Antuvan'm ogullan Todori ve Amas'i olduren Manav Hasan ogluRahim'e sikryonetim mahkemesinde verilen idam cezasmm hemen infazedilmesine karar verilmis ve uygulanrmstir'", Bu sirada savas ve isgal za-manlarmda iledikleri suclardan dolayi yakalanarak mahkemelere sevkedilen Rumlann bircoguna verilen idam cezalan ise infaz dahi edilmemistir,Fuat Diindar hiikiimetin tek tarafh ve Miisliimanlar lehine aynmcihk yapu-gtm ima ederken, bu konudaki genis bir beIge ylgtmm dikkate almarmsgorunmektedir. Bu yiizden de Rum boykotuna karsr hukumetin aldigi on-lemlerin gostermelik, olaylan bastirmak icin aldigr onlemlerin caydmci 01-maktan uzak oldugunu ifade etmektedir. Halbuki Rum olduren Miislii-man'm idam cezasmm infaz edilmesi hiikiimetin ciddi onlemler aldigmmacik bir gostergesidir.

Bundan baska hiikiimet, yine kisa zamanda kurdugu ve icerisindeRum ve Ermeni iiyelerin de bulundugu komisyonla'" Trakya'nm geri alm-dlgt sirada yaanan olaylan arasnrtrms, Ermeni ve Rum Patrikhanelerine veyabanci iilkelerin konsoloslarma olaylar hakkmda bilgi verilmis'", olaylarsirasmda zarara ugrayan kisilere komisyona verilen tahsisattan para yardi-nunda bulunulmus ve olaylarda suclu gorulen kisiler mahkemelere sevkedilmistir". Bunlann yanmda Trakya'da toplu Rum go~ii basladigmda Ta-lat Pasa'nm Corlu'ya giderek go~e karsr aldlgt onlemler de kayda degerdir,Nitekim bu donemde kurulan komisyon ~allmalan neticesinde goC;sirasm-da ihmali gorulen ve gorevini kotuye kullanan memur ve askerler cezalan-dmlrms, aym ekilde Rumlara saldrran yerli ahali ve muhacirlere ~eitlimahkumiyetler verilmistir". Fuat Dundar bu gelimeleri dikkate almadanyiizeyselyorumlara girmektedir.

20 Edime Vilayeti'nden Dahiliye Nezareti'ne gonderilen yazi, 14 Eyliil [1]329 (27/09/1913),BOA.DH.SYS, 124-25/63, Lef. 128.21 Dahiliye Nezareti'nden istanbul Muhafizhgma gonderilen yazl, 10 Temmuz [1]329(23/07/1913), BOA.DH.SYS, 124-25/63, Lef. 33/1.'2Asim Bey'e gonderilen bu telgrafta, yaptlan tahkikat neticesinde gonderilen telgratlardan iddiaolunanlara nazaran meydana gelen olaylann az oldugu, hakikati halin halk nazarmda daha iyi anla-tlmasl,soylentilere bir son verilmesi amaayla gazetelerde yaymlanmak sefarethanelere tevdi edilmekiizere tahkik neticelerinin heyetce imzah mazbatalar halinde irsal kihnmasi istenmektedir, DahiliyeNezareti'nden Heyet-i Tahktkiye ReisiAsim Bey'e gonderilen telgraf, 27 Temmuz 1329 (09/08/1913),BOA.DH.SYS, 124-25/63, Lef. 69/1.23 Dahiliye Nezareti'nin yazisi, 18Temmuz [1]329 (31/07/1913), BOA.DH.KMS 63/8.24 Daha geni bilgi i~inbkz: Ahmet Efiloglu, ittiMt u e T era kk i'n in A un lzk la r PO litik as l, s. 190-200.


12/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 541RUMLARIN BOYKOT EDiLMESiFuat Dundar Rumlann boykot edilmesini inceledigi bolumde de hu-

kiimetin "Boykot ve Muhacir iskam" metotlanm kullanarak Rumlan goC;ettirdigini ileri surmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken, hukumetingoC;ettirmek icin Rumlara boykot uyguladignu soyleyen yazarm, bu bashkaltmda verdigi 15 dipnotun sadece birinde Osmanh belgelerine gondermeyapmasidrr. Yazann yaklasmu icin u almtiya bir goz atmak yeterlidir.

"Dl devletlerin baskisi arttigmda, Talat Pasa ve hiikiimetin bas-vurdugu onlem, Rumlara yonelik bu tiir saldmlarm karsismda olduklanve engellemek istedikleri yoniinde resmi beyanatlar vermektir. Ancak, buresmi soylernin tersine, ifreli telgraflarla gonderilen gizli emirlerde buyonde ciddi uyanlara rastlamlmamaktadir'{s. 207).Kitapta yer alan bu ifadelere Osmanh Arsivinden iiC;tane ifreli telgraf

referans verilmistir, Dogal olarak ilk akla gelen ve kesinlikle de olmasi gere-ken verilen referanslarm yargtYl destekliyor olmasidrr. Ancak soz konusunottaki telgraflarm ikisi25 Rum boykotu ile degil Bulgar boykotu ile ilgilidir.Bulgarlara yapilan Musluman boykotunun ifade edildigi bir belgede, Rumboykotuyla alakah herhangi bir ifadenin gecmiyor olmasi gayet normal birdurumdur. Bundan dolayi bu sifrelerde Rum boykotuna karsi bir emirverilmesinin soz konusu olamayacagi gibi olmayan bir emrin ciddi olupolmadigmi sorgulamak pek fazla bir anlam tagunayacaknr.

Bundan daha ilginc olan, referans verilen diger telgrafin'" boykotlaalakasmm olmamasidrr. Adana Vilayetine gonderilen telgrafta sadece "NtiurBeye fe nd in in a od etle rin de f c a m bildirilecektir" denilmektedir. ic;erigi bu olantelgraftan, eger yazar yanhs numara vermiyorsa, hukumetin Rumlara yapl-Ian Musluman boykotunu bitirmek icin ycneticilere ciddi uyanlarda bu-lunmadigi sonucunu C;lkarmak nasrl miimkun olabilir?

Dtmdar, Rum boykotuyla alakah arsivdeki telgraflan tespit edemernisolmahdir ki, Bulgar boykotuyla alakah belgeleri referans verrnistir, HalbukiAydm Vilayetinde Rumlann goC;etmelerini onlemek ve Rumlara yapilanboykotun onune gecilmesini saglamak amaciyla 1914'iin Haziran ve Tem-

25 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus'tan Manisa'da Naztr Beyefendi Hazretlerine giinderilen 1Haziran [1]330 (14106/1914) tarihli, 7 numrolu ifre, BOA. DH.~FR 42/7; Dfthiliye Nezareti Kalem-iMahsus'tan Izmir'de Dahiliye Nazm Beyefendi Hazretlerine gonderilen 3 Haziran [1]330(16/06/1914) tarihli, 8 numarah ifre, BOA. DH.~FR 42/30.

26 Dahiliye Nezareti Me'rmrrin Kalemi Miidiriyyeti'nden Adana Vilayeti'ne gonderilen 1 Haziran[1]330 (14/06/1914) tarihli, 363 numarah ifre, BOA. DH.~FR 42/9.


13/42

542 AHMET EFiLOGLUmuz aylannda ~ok ciddi tedbirlerin almdigma dair, Talat Pasa'mn bircoktelgraf bulunmaktadrr,

Talat Pasa'rnn Aydin Vilayetinde bulundugu siralarda aldlgl onlemlereilaveten kendisi istanbul'a dondukten sonra ve miibadele goriimelerininbaladlgl Temmuz aymda, en basta Aydin Vilayetine gonderilen emirlerdeboykotun kesinlikle bitirilmesi ve boykotculann yakalanarak cezalandmlma-Slistenmisti". Gonderilen emirler sadece Aydm Vilayeti ile de sirurh degildi,Rumlann yogun olarak yaadl~ biitiin vilayet ve livalara aym emirler gon-deriliyordu. Edirne, Adana, Aydm, Hiidavendigar (Bursa) Vilayetleriyle,Izmit, Bolu, Catalca, Canik, Karesi (Bahkesir) ve Kala-i Sultaniye (Canakka-le) Mutasarnfhklarma gonderilen telgrafta, yoneticilerden boykota karsitedbir almalan, yapilan ikaz ve ihtarlara uymayanlann da cezalandmlmasiistenrnisti'", Mentese Mutasarrifhgma gonderilen telgrafta da boykotu on-lemedikleri takdirde yoneticilerin azledilecegi ifade edildikten sonra, boykotadr altmda Rumlara saldiran kisilerin cezalandmlmalan istenmisti'".

Kitapta, kismen de olsa hiikiimetin boykotculan ve Rumlara saldirankisileri cezalandrrdigi ifade edilmistir, Buna karsm hiikiimetin Rumlarasaldiran kisileri cezalandirmada ciddi olmadigi da ifade edilmistir, (s. 207).Fuat Diindar'm bu goriiii de, onun konuyla alakah Osmanh Arsivindekicok onernli belgeleri gormemesinden kaynaklamyor olsa gerektir. OrneginTalat Pasa, 1 Temmuz 1914'te Aydm Valisi Rahmi Bey'e gonderdigi ifrede,boykotun onlenmesini, bunun icin de amya gidenlerin cezalandmlmasnuistemistir. Aynca Talat Pasa bu telgrafmda, Rahmi Bey'den, olaylann basn-rilmasi icin, Rumlara karl yagma ve adam oldurme suclarmi ileyen kii-lerin mahkemelerinin bir an once karara baglanmaSInI ve sucu en agnolan bir kii haklunda verilecek idam karanmn hemen infaz edilmesiniIstemistir'",

27 Tal'at Bey'den Aydm Valisi Bey'e gonderilen 18 Haziran [1]330 (01l0711914) tarihli ifre, BOA.DH.~FR, 42/166.

28 Dahiliye Nezareti'nden Edirne, Adana, Aydin, Hudavendigar Vilayetleriyle, Izmit, Bolu,


14/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 543Nitekim boykotun ve Rumlara yapilan saldmlarm onlenmesine yonelik

bu cok onemli emirler neticesinde Izmir ve ~evresinde yakalanan kisilerderhal sikryonetim mahkemesine sevk edilmis ve cesitli cezalara ~arptmlml-lardi, Mesela mahkemeye sevk edilen 7 kisiden ii


15/42

544 AHMET EFiLOGLUve esds: yokdur". Yani referans verilen telgrafin ileri siiriilen iddiayla hicbiralakasi yoktur.

Aym ~ekilde "... Ceteler (Makedon, Cint ve Anadolu Mi1slumanlan) ve jan-darmanzn yanz stra, muhacirler de gruplar olusturarak Rumlan eolerinden ve top-raklanndan kafmaya zorlayan saldutlarda bulunurlar" (s. 207-208) ifadesinereferans verilen telgraf da Fuat Dundar'm soylediklerini desteklemektencok uzaknr,

Bunu en iyi ~ekilde gosterebilmek icin telgrafin metnini vermek ge-rekmektedir:Dahiliye Nezaretinden Hudavendigar Vilayetine Musta'cel Sifre'"c. 2 ve 3 Haziran 1330. Icab eden jandarmalann livalardan ve

mulhakat-r saireden celb ve cem'iyle Rum muhaceretinin strret-i kat'iyyeve cebriyyede men'-i ve bunlan hicrete sevk ve icbar eden ve bi'l-vesileyagmakarhga mutecasir olan eshasm ahz-u girift edilerek ediden te'dibolunmak uzre cihet-i adliyeye tevdi ve muhacerete mani' olamayanme'murinin azlimukarrer bulundugunun da icabedenlere tebligi.3 Haziran [1]330 Nazrr NammaAnlasilacagr uzere Hudavendigar (Bursa) Vilayetine gonderilen bu gizli

emir, hukumetin Rum go


16/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 545mistir, Fakat bu zor kullanma emri, Dtmdar'm zannettigi gibi Rumlann go


17/42

546 AHMET EFiLOGLUgo!.;lerini engellemeye !.;allUg.da olur. Mesela Selanik'teki Muslumanla-rm bir kisrm -Ittihatolann tesviki sonrasi- go!.;etmek istedigi zaman, Yu-nan yetkilileri tarafindan engellenirler. Bunun iizerine Ittihatci huku-met, Yunanistan'i protesto ederek (18 Arahk 1913); Yunanistan'm engel-lemeyi kaldirmasi, muhacirlerin Osmanh'ya gelisine izin vermesi duru-munda izmir'deki Yunanhlan hedefleyen takibata son verecegi sozunuverir." (s. 208-209)Corulecegi iizere bu bir paragrafhk anlatunda u ii; iddia ileri surul-

mustur: Ittihatcrlarm Balkanlarda binlerce Muslumamn hayaurn kaybetme-sine neden olan baski ve zulumlere bir nevi sevindikleri, hukumetin uygu-ladl~ celb politikasi ile Balkanlardaki Miisliimanlan Anadolu'ya getirttigi,Balkan Savasi sirasmda Yunan hukumeti engellemeye cahssa da Ittihatcila-nn bu engeli asarak propaganda yoluyla Miisliimanlan Anadolu'ya go;ettirmeye ;ahuklan.

Biraz sonra uzerinde durulacagi iizere, Dundar sozde bu iddialanm daOsmanh belgeleri ile desteklemektedir. Ancak belgelerde aslmda ne yazildi-gml ortaya koymadan once konunun daha iyi anlasilmasr icin cok kisa daolsa celb politikasi iizerinde durmak yararh olacaknr.

Yazar, ittihatcilarm donem donem Balkanlardan Musluman go;lerinitesvik ettiklerinin ve muhacir celbettiklerinin ;oknet bir ekilde bilindigineinandigmdan, burada celb politikasi ile ilgili herhangi bir kaynaga gonder-me yapma ihtiyaci hissetmemistir. Ancak bundan onceki ittihat ve Terakki'ninMiislUmanlart iskan Politikas~36adh ;ahmasmda bu konuyu etrafh bir ekildeele alnus oldugundan, celb politikasmm ne kadar net bilindigini anlamakicin, bu kitapta kullamlan kaynaklara bakmak gerekmektedir.

Ittiha: ve Terakki'nin MiislUmanlartn iskdn Politikas~'nda konunun elealmdigi bolumde 24 Mart 1918 tarihinde Meclis-i Ayan'da yapilan gorii-meye auf yapilarak Ahmet Riza Bey'in; hiikiimetin muhacir celb ve iskanm-da takip edilen siyasetten dolayi Ittihat ve Terakki'den koptugunu, Ittihatve Terakki'nin ileri gelenlerinin, iclerinde Tiirkliik Politikasi dogrultusundamuhacir ce1bi ile burada gelip yerlestirmek amaci giittiiklerini, ce1b yoluylamuhacir getirildigi icin Batum, Selanik gibi yerlerde Turk ve Miisliimanunsurun azalacagmi ve bu nedenle devletin zarar gorecegini soyledigi belir-tilmistir'".

36 Fuat Diindar, iU ih at v e T er ak ki'n in M iis liim a nla n is kiln P olitik as s (1913-1918), Iletisim Yay., is -tanbu12001, s. 71-72.

37 Fuat Diindar, Ittiha; ve Terakki 'n in Mi is li iman lan i sk iln Po li ti ka s t, s. 72.


18/42

MODERN TURKiYE'NiN SiFRESi 547Ancak Meclis-i Ayan Zabit Ceridesindeki bu gorusmenin tam metnine

bakildigmda, Ahmet Riza Beyin yonelttigi bu elestiri ve suclamamn Asair veMuhacirin Miidiirii (bundan sonra AMMU) Hamdi Bey tarafmdan nasilcevaplandigi gorulecektir. Hamdi Beye gore; hukumetin tesvik ederek,propaganda yaparak Balkanlardaki Muslumanlan Anadolu'ya goC;ettirmegibi bir celb politikasi yoktur. Hukumetin zulme ugrayan insanlara iilkeninkapilannr acarak onlann hayatlanm kurtarma politikasi vardrr'", Hukume-tin zulme ugrayan Muslumanlan kurtarma politikasi oldugu icin de, meselaBulgarlarm zorla dinlerini degitirmeye cahsuklan Giimiilcine'deki Pomak-lar Anadolu'ya getirilmislerdir. Yazarm onceki c;allmasmda referans verdigibelge'" de, Balkanlardaki Miisliimanlarm Anadolu'ya goC;etmelerinin temi-ninden ziyade, dinleri zorla degitirilmeye cahsilan Miisliimanlarla alakah-drr,

AnlaIlacagl uzere Fuat Dundar, burada sadece Ahmet Rrza Bey'in go-ruslerini esas almisnr. Halbuki AMMU muduru Ttirkculuk fikri dogrultu-sunda Balkanlardan muhacir getirtildigini soyleyen Ahmet Riza Beyin eles-tirilerinin dogru olmadrgmi acik bir ekilde ifade etmistir, Meclis-i Ayan'daAhmet Riza Bey'in ifade ettigi gorusleri elbet onernlidir. Buna karsm, ku-rumun yoneticisi olarak Hamdi Beyin ona verdigi cevap daha onemli olma-hdir. Bu kaynagr kullanan bir arastmcmm Ahmet Riza Beyin ahsi goriiii-nun yanmda, AMMU miidiiriiniin sozlerini de dikkate almasi gerekmekte-dir. Ancak Hamdi Beyin boyle bir politikanm olmadignu acik bir ekildeifade eden sozlerini gormezden gelen yazar, Ahmet Riza Bey'in ahsi goru-iinii esas alarak, "Ittihatcilann Anadolu'yu Turklestirrnek icin Balkanlar-daki Miisliimanlan getirttigi cok net biliniyor" eklinde kesin bir yargidabulunmaktadir.

Aynca, Ittihatcilann Yunan idaresindeki Miisliimanlan propagandayaparak Anadolu'ya goC; ettirdigi iddiasi 1913-1914'te Yunan hukumetitarafmdan ileri siiriilen bir iddiadir. Miisliimanlara yaptiklan baski, zuliimve siddette cok ileri giden Yunan hukumeti, Ittihat ve Terakki hiikiimetininbu bask! ve iddete son verilmesi icin yapngr basvurulara cevap olarak, bizMiisliimanlann goC;etmelerini istemiyoruz, onlar Hiristiyan bir idare altm-da yasamak istemedikleri icin goC;ediyorlar, Anadolu'dan gelen ajanlarMiisliimanlara goC;propagandasi yaplyor diyerek kendilerini savunuyorlar-

38 Meclis-i Ayan Zabzt Ceridesi, Inikad 41, Celse 1,24 Mart 1334 (1918), s. 213-217.39 Dahiliye Nezareti'nden Edirne Viliiyeti'ne gonderilen ifre, 18 Agustos [1]329 (31/08/1913),BOA.Dahiliye Nezareti Idari Kisim (DH.iD) 35/44.


19/42

548 AHMET EFiLOGLUdl40 Fuat Dundar'm, Ittihatcilarm Mtisltimanlan Anadolu'ya getirttiginiiddia ederken, Muslumanlarr baski, zuhim ve ~iddetle gOt;ettirten Yunanhukumetinin de kendisini bu ekilde savundugunu dikkate almasi gerekir-di.

Bundan baska yazann, Mtisltiman gocunun asil sebebinin ittihat veTerakkinin yapngi gOt;propagandasi oldugunu soylemeden once, Yunanis-tan'm eline get;en yerlerde meydana gelen olaylan, Yunan hukumetininpolitikasim ve Mushiman gOt;tiile alakah Osmanh belgelerini daha iyi de-gerlendirmesi gerekirdi. Nitekim referans gosterdigi belgelere baktignmz-da, bu konuda da ciddi bir degerlendirme eksikliginin oldugu gortilmekte-dir.

Bunlan belirttikten sonra ~imdiMode rn Turk iy e'n in S ifre si'n de , Balkan-lardaki Muslumanlann Anadolu'ya gOt;etmelerinin asil sebebinin Ittihat veTerakkinin propagandalan oldugu iddiasma kaynak gosterilen Osmanhbelgelerine gecebiliriz.

Kitapta, "ha tta Yunan is tan'z n itti/w ,t( zla rz n te~v ik e ttig i M i ls liimanla rz n go(le -rini engellem eye (al~ tzgt da olur. M esela Selanik 'teki M ilslum anlartn b ir kzsm z -itti/w ,t(Z la rz n te ~v ik i so nra sz - gO ( e tmek iste dig i z aman, Y unan y etk ilile ri ta ra fin da nengellenir. B unun iizenne itti/w ,t(z hukum et, Y unanistan'z protesto eder (18 Aralzk1913)" (s. 209), gorii~tiOsmanh belgesine dayandmlnustir".

Bu belgeler de konu ile .alakah ileri surulen iddialan desteklemektent;ok uzaktrrlar. Fuat Dundar'rn referans verdigi beige, Selanik Muftusu veCernaat-i islamiye Reisi'nin yerlerinden yurtlanndan t;lkanlan ve SelanikLimanma biriken Muslumanlara Yunan yetkililer tarafindan burada yasati-Ian zorluklan, sikmulan ve onlann maruz kaldiklan tahkirleri anlatugi ya-zidir. Belgede ittihat ve Terakki hukumetinin Balkanlardaki MuslumanlanAnadolu'ya got; ettirmek icin propaganda yapngma dair bir bilgiye rastlan-mamaktadrr, Aym ~ekilde belgede Yunan htiktimetinin Musluman got;tintiengellemeye t;alltlgtna dair herhangi bir bilgiye de rastlanmamaktadir.Dtmdar herhalde, Selanik Lirnanma ytgtlan Muslumanlara Yunan idaresitarafmdan yasanlan zorluklann; pasaport parasl diye onlardan zorla paraalmmasmm, Muslumanlann yagmur t;amur altmda gtinlerce limanda bekle-

40 Galip Kemali Soylemezoglu, Haurala r A lina Sefa re ti (1913-1916), Canl: Tarihl er , istanbul, Turki-ye Yaymevi, 1946, s. 97. Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne gonderilen yazi, 29 Mart [1]330(11/04/1914), BOA. Dfthiliye Nezareti Kalern-i Mahsus (bundan soma DH. KMS) 1/43, Lef.13.

41 Selanik Cema'at-i Islamiyye Re'isi'nden Dahiliye Nezareti'ne gonderilen 5 Tesrin-i Evvel[1]329 (18/10/1913) tarihli yazi, BOA.DH.KMS 2-1/31, Lef. 2.


20/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 549tilmesinin, turlu turlu tahkir, saldm ve aagdanmalara maruz kalmalanmnYunan hiikiimetinin idaresi altmdaki Miisliimanlann g~ etmelerini engel-lemeye yonelik aldigr onlemler oldugunu zannetmektedir.

Yunanistan'm eline ge~en topraklardan gelen muhacirIerin Ittihat veTerakki hiikiimeti tarafmdan getirildigini ortaya koymaya ~ahan Dun-dar'm referans verdigi bir diger belgeyi ise acik bir ekilde ~arplttlgt goriil-mektedir. Kitapta " ittih atft h ilk ilm et, Y unan ista n'z n e ng ellemeyi ka ld zrma sz , muha -cirlerin O sm anlz'ya geli ine iz .in verm esi durum un da iz.m ir'deki Yu nanlzlan hedefle-yen takibata son verecegi soz.ilnil verir" (s. 209) goriiii de Osmanh belgesinedayandmlrmsnr".

Bu belgenin i~erigi aynen u ekildedir: Muayyen bir tarih zarfmda iz.-m ir'e h icret eden islam muhacirlerin avdetine m ilsa'ade olund ugu takdird e Y usum tlerhakkzndaki ta'kfM ttan sarf- naz.ar olunacagz Yunan konsolosuna va'd edeceginiz .haber alm ds. M uhacirin-i istam iyenin koyleri z.ab t edilm i oldugundan avdetlerip~an olmalarms Cab edecegi ve hundan b izce b ir fa ide tahassul edem iyecegim elh ilz.d ur. istihM r-z v akt'a nzn d erec e-i szh ha tiyle bu Mbda ki m ilta la 'a -i a LZ lerin ininMsz. 7 Mayz s [ 1]330

Anlasilacagr iizere belge, Yunanistan'daki Miisliimanlann Anadolu'yagelmeleri He degil, Anadolu'ya go~ ettirilen muhacirIerin geri memleketle-rine gonderilmeleri ile alakahdrr. Yani belgenin iddiayla hicbir ilgisi yoktur.Bunun yamnda beige Dundar'm ileri surdugu muhacirIerin Ittihatcilartarafmdan getirtildigi iddiasim da acik bir ekilde ortadan kaldrrmaktadrr.

Aynca bu beIgeye dayanarak bir hiikiimet politikasmdan bahsetmek demiimkiin degildir. Aydin Valisi Rahmi Bey, muhacirIerin ~ok yogun birsekilde Anadolu'ya geldigi bir zamanda, gelen muhacirIeri memleketlerinegeri gonderebilmek icin kendisine gore bir ~oziim yolu diiiinmiitiir. Bel-geden Rahmi Bey'in Yunan konsoloslugu ile irtibata ge~ip gecmedigi anlasi-lamamaktadir, Burada dikkat ceken husus, Rahmi Bey'in bu dusuncesindenDahiliye Nezaretinin yani htikumetin haberinin olmamasidrr. Nezaret habe-ri olmadigr icin de, b oyle b ir ~ey duyuldu asls var m z? diye sormaktadir, Tiimbunlar Dundar'm belgenin icerigini nasil farkh bir hale getirdiginin acrk birgostergesidir.

42 Dahiliye Nezareti'nden izmir Vilayeti'ne ifre, 7 Mayis [1]330 (20/05/1914), BOA. DH.KMS22/11.


21/42

550 AHMET EFiLOGLUMUSLUMAN VE RUM GOC;;:UNU DEGERLENDiRMEDEKi c;;:iFrE

STANDARTModern T urkiye'n in $ ifresi'n de Miisliiman go~ii ile Rum go~iine getirilen

yorumlarda ~ok dikkat cekici bir ekilde ~ifte standart uygulanrmstrr.Diindar, Balkan Savasi sonrasi yaanan Miisliiman go~iinii Ittihatcila-

nn celb politikasiyla aciklamaya cahsrnaktadrr. Ona gore, muhacirler Itti-hatolann yapugl propagandalar neticesinde Anadolu'ya gelmektedirler.Nitekim 1914'iin Mayrsi gibi, bu cok etkili propaganda ve tesviklerle Anado-lu'ya go~etmeye ikna olan muhacir miktan 100.007'e ulasmisur. (s. 210).

Yiizbinlerce insamn Anadolu'ya go~etmesini bu ekilde degerlendirenDiindar'm, imdi belirtecegimiz nedenlerden dolayi, acaba Rum go~iiniinde Yunanistan'm Anadolu'da yaptlgl propagandalarla gerceklestigini soy-lemesi gerekmez miydi?

~oyle ki; Ittihatcilar Balkanlardaki Miisliimanlan Anadolu'ya getirtmi-tir yorumu yapilrrken sayer muhacirlerin hiikiimetin gonderdigi gemilerleAnadolu'ya tasinmasi temel ahmyorsa bilinmelidir ki, Rumlar da Yunanhiikiimetinin gonderdigi gemilerle Yunanistan'a tasmrmstrr". Ikinci olarak,Ittihatcilarm Miisliimanlan go~e tesvik ettigi iddiasma, hiikiimetin gelenmuhacirlere Anadolu'da ev ve arazi vermesi delil gosteriliyorsa, Yunan hii-kiimetinin de Makedonya'ya gelen Rum muhacirlere Miisliimanlann ev vearazilerini verdiginin bilinmesi gerekir'". Dncii olarak, ittihatcilarin Rum-larm mallanna el koyduklan iddia edilirken, Yunan htikumetinin de aymekilde Makedonya'da go~ eden Miisliimanlann biitiin mallarma ve Miis-liiman vakiflarma el koydugunun ifade edilmesi gerekmektedir". Dordun-

Kitabm 210. sayfasmda Aydm VaIisi Bey'in Doktor oldugu ifade edilmistir, Ancak Rahmi Beydoktor degildir. HerhaIde Dundar, Dr. Nazrm'la Rahmi Bey'i kansurmisur.

43 Dahiliye Nezareti Iskan-; Aayir ve Muhacirin Miidiriyyeti'nden (bundan soma iAMM) Ka'la-iSultaniye Mutasarnfhgi'na gonderilen [1]3 Maps 1330 (26/05/1914) tarihli ifre, BOA. DH.~FR41/180.

44 Selanik Muftisi Abmet bin Ali'den Hariciye Nezareti'ne gonderilen 4 Tesrin-i Evvel 1329(17/10/1913) tarihli yazl, BOA DH.KMS 1/43, Le 2.

'5 Selanik'ten Dahiliye Nezareti'ne gonderilen Hasan Hasmet imzah 21 Kamln-I Sani [1]329(03/02/1914) tarihli yazl, BOA.DH.KMS 1/43, Lef 10; Selanik Mufti Vekilinden Dahiliye Nezareti'negonderilen yazi, 2 Haziran [1]330 (15/06!1914), BOA. DH.KMS 19/68, Le 6; Atina Sefiri GaIipKemali Bey'den Hariciye Nezareti'ne gonderilen 19 Haziran 1914 tarihli tahriratm 24 Mayrs [1]330(06/06/1914) tarihli Siroz Cema'at-i isIamiyye Re'lsi Yusufbin lulfikar imzah melfilfu, BOA. HR.SYS,13/2, Lef. 126, 129. Ariv Belgelerine Gore Balkanlar'da oe Anadolu'da Yunan Mcwlimi I, BasbakanhkDevlet Arsivleri Genel Mud. Osmanh Arsivi Daire Baskanhgi Yay., Ankara, 1995, s. s. 279-281;Hariciye Nezareti'nden Atina Sefareti'ne gonderilen yazi, 25 Tesrin-i Evvel 1914; BOA HR.SYS,2056/3, Lef. 24.


22/42

MODERN TURKiYE'NiN SiFRESi 551cu olarak, Ittihatcilann Rumlan kovdugu iddiasma, muhacirlerin Rumlannyasadigi bolgelere ve Rumlann evlerine iskan edilmesi delil gosteriliyorsa, 0zaman Yunan hukumetinin daha II. Balkan Savasmm basmda Kafkas-ya'dan ve Avrupa'dan getirttigi Rum muhacirleri Muslumanlarm yogunolarak yaadlg, bolgelere ve Muslumanlarm evlerine iskan ettiginin ve hemYunan askerlerinin hem de iskan edilen Rum muhacirlerinin Muslumanlanzorla evlerinden t;lkardlklarmm goz ardr edilmemesi gerekir'". Besinci ola-rak, Ittihatcilar, Musluman nufusa ihtiyac duydugu icin muhacirleri Anado-lu'ya getirtmistir denilecekse, 0 zaman Yunan hiikiimetinin, Miisliimanniifus yogunluguna karst, ele gecirdigi yerlerde tam bir egemenlik kura-bilmek icin Ittihat ve Terakki hiikiimetinden daha fazla Rum nufusunaihtiyac duydugunu belirtmek gerekir". Altmci ve son olarak, Miisliimanla-rm Anadolu'ya gOt; etmelerinin sebebinin ne oldugu ortaya konulamayanpropagandalar oldugu ifade ediliyorsa, 0 zaman asil gOt; propagandasmmYunanistan tarafmdan Anadolu'daki Rumlara yapildiguun bilinmesi ge-rekmektedir.

Miisliiman got;iiniin ittihatcilarm propagandalan neticesinde gerekles-tigini, Rum got;iiniin ise Ittihatcilarm Rumlan kovmasi neticesinde meyda-na geldigini savunan Fuat Diindar, Osmanh Arsivindeki, Yunanistan'danRumlara gonderilen mektuplan gormemistir. Onun haberdar olmadigi bumektuplarda, Makedonya'ya gitmi olan Rumlar, Anadolu'da kalan akraba-lanna, komsulanna, arkadaslarma Makedonya'nm ne kadar guzel bir yeroldugunu, ne kadar bereketli topraklara sahip oldugunu, Yunan hiikiime-tinin Yunanistan'a gelen herkese ev ve arazi verdigini haber veriyor ve on-lardan bu zenginlige sahip olabilmek icin Anadolu'da sahip olduklan hereyleri terk ederek bir an once gelmelerini istiyorlardi. Yani kelimenin tammanasryla Anadolu'da ozellikle de Izmir ve cevresindeki Rumlara gOt;pro-pagandasi yapihyordu".

46 Calip Kemali Soylemezoglu, a.g.e., s. 96; Nedim Ipek, Miibadele ve Samsun, TTK Yay., Ankara,2000, s. 19-20; Selanik Mufti Vekilinden Dahiliye Nezareti'ne gonderilen yaZI, 2 Haziran [1)330(15/06/1914), BOA.DH.KMS 19/68, Lef. 6; Atina Sefareti'nden Hariciye Nezareti'ne gonderilen yazi,28 Haziran 1914, BOA. HRSYS 13/2, Lef. 38 .

7 Makedonya'daki nufus durumu icin bkz: Justin McCarthy, a.g.t., s. 190; Ayhan Aktar BalkanSavasi ile Birinci Diinya SaV


23/42

552 AHMET EFiLOGLUMaalesef bu konudaki belgeleri gorme ihtiyacmi hissetmemis olan Fuat

Dundar, belirttigimiz hususlan da dikkate almayarak veya gormezden gele-rek hie tereddiitsiiz bir ~ekilde, Balkanlardaki yiiz binlerce MiisliimamnIttihatcilarm propagandalanyla Anadolu'ya goC;;ettiklerini soylerken Rumgo


24/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 553iddiasim desteklemekten uzaknr. ~oyle ki, referans verilen beIge de anlan-Ian olayda; 30 muhacir, gemi ile, Yunan milliyetcisi olduklan belirtilen 400hanelik Yalova'mn Kuru Karyesine gelmistir, Muhacirlerin gemiden C;lkma-lanna engel olmak isteyen koy ahalisi Rumlar toplu bir ekilde ta ve sopa-larla saldmya gecmislerdir. Olay sirasmda koydeki riisumat idaresi memur-Ian koyluleri sakinlestirmeye c;ahIll1lardlr.Tam da bu sirada koy ahalisinidaha fazla galeyana getirmek isteyen birkac kisi riisumat idaresine saldirrms,idaredeki Osmanh Sancagma silah atnus ve silahtan 9kan kursun sancagaisabet etmistir'", Olaym haber almmasmdan sonra Dahiliye Nezareti gon-dermis oldugu emirle, "ahaliyi galeyana getiren ve riisumat idaresine saldi-rarak Osmanh sancagma kursun atan kisilerin" yakalanmasim istemistir'",

Anlasilacagr iizere, Diindar'm iddiasiyla belgede anlatilan olay arasmdac;ok onemli farkhhklar bulunmaktadir. Oncelikle belgeden anlasildigmagore Kuru Karyesine Belil (?) isimli gemi ile gelen bu muhacirler hiikiimet-ten habersiz bir ekiIde buraya gelmislerdir, Dolayrsiyla jandarmalar esli-ginde sevk edilmeleri gibi bir durum soz konusu degildir. Ikinci olarak, bukisiler Balkan muhacirleri degil Batum'dan gelen Musltlmanlardrr. Uc;iinciiolarak da, hiikiimetin tutuklanmasnu istedigi kisiler iddia edildigi iizeremuhacir iskamna karst C;lkarak muhacirlere saldiran koy ahalisinin tamamide gil sadece riisumat idaresine saldiran, Osmanh Sancagma kursun atankisilerdir.

Kitapta yine Osmanh belgelerine dayah olarak, jandarmalann Rumla-ra saldrrdiklan ifade edilmistir, 1914'iin Haziran aymda, Batr Anadolu'daki,G6renk6y, Eski Foca, Seirek hOy, r;atalagil, BCLhO y,F ila da r,Ka ra caoba, Ik iz ci,U lu ab ad , M isopo li koyleri goc;ler anlauhrken, cetelerle birlikte jandarmalarmda Rumlara karsr zincirleme saldm diizenledikleri ifade edilmektedir. (s.212). Nitekim bu gorii de Osmanh belgeleri ile desteklenmistir.

Ancak Fuat Dundar'm Ban Anadolu'daki Rumlara zincirleme saldmdiizenlemesine referans verdigi beIge 52 Aydm Vilayeti ile degil de Geliboluile alakahdir,


25/42

554 AHMET EFiLOGLUden olan olaym anlauldigi ya Dahiliye Nezaretinden Aydm Vilayetine ya daAydm Vilayetinden Dahiliye Nezaretine gonderilen bir yazmm kaynak gos-terilmesi bilimsel bir gereklilik olmasma ragmen, yazar bu gereklilikten sarf-Inazar etmektedir.

Aydin Vilayeti ile ilgili olmayan bu telgraftajandarmalarla Rumlar ara-smda herhangi bir olay yaandlgtna dair bir bilgiye de rastlanmamaktadir.Aym sekilde jandarmalann Rumlara zincirleme saldm duzenledigi bilgisinede rastlanmamaktadir. Belgede hicbir ekilde jandarma ifadesi gecmemek-tedir. Jandarmalann Rumlara zincirleme saldm yapmasl bir yana gonderi-len bu telgrafta, Nezaret, koylerini terk eden bu Rumlann goC;etmelerininmen edilmesini istemektedir. Telgrafm i~erigi u ekildedir:

Gelibolu Mutasarnfhgi'na 1}ifreKaryelerine muhacir ikamesi hasebiyle Ganoz'a gelmis olan Milo

Karyeli Rumlann vapura irkaben ihrac; edilmekte oldugu haber verildi-ginden men 'i.

20 Mayis [1]330 Nazrr NammaBan Anadolu'dajandarmalarm Rumlara zincirleme saldm yapuklanna

referans verilen ikinci belgede'" de hicbir ekilde "jandarma" ifadesi gec;-memektedir. Belgede, Aydm Vilayetini teftise giden ve 0an icin Bandir-ma'da bulunan Talat Pasa, Aydin Vilayeti ve Dahiliye Nezareti arasmda 9Mayis 1914'te yapilan iiC;yazlma bulunmaktadir. Yazismalarda RumlarmgoC;ettikleri, Talat Pasa'rnn yola C;lkarakAydin Vilayetine gidecegi gibi ko-nular iizerinde durulsa da hicbir ekilde Rumlara saldm hadisesi ifadeedilmemektedir. Boyle oldugu halde yazar, icinde Rum g6


26/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 555"Temmuz ve Agustos aylan boyunca, Ittihatci hiikiimet, Rumlar (ve

bazen de Bulgarlar) ile ilgili bilgiler toplamaya ~alllr. GO~eden Rum nu-fusu, go~ edenlerin meslekleri, geride biraknklan topraklar, iiretim arac-Ian, tasnur ve tasmmaz mallarmm envanteri ~lkanhr .... Ama en onemlisibu istatistiki arasnrmanm gerisinde, gocler sonrasr geride kalan Rum nii-fusun yerli niifusa oraruru tespit etmektir. Elde edilen verilerin, yeni birRumsuzlasnrma operasyonunu gerektirip gerektirmedigi konusunda kri-tik rol oynadigi bilinmelidir" (s. 215).Kitapta, envanter cahsmasi diye tabir edilen bu konuyla alakah bes ta-ne telgraf referans verilmistir. Ancak bu referanslardan iki tanesinin" en-

vanterle alakasi yoktur. c,;iinkii belgeler, giden Rumlann mallannm ko-runmasi, bozulmalarmm onlenmesi ve tiim mallarm kayitlanmn tutulmasiy-la alakahdir,

Diindar bu aylarda yapilan envanterlerin hem Rum mallanmn ele ge-


27/42

556 AHMET EFiLOGLUMallarm ne ekilde tespit edilecegine dair bir talimatname bile yaymlanrms-t155.Bu cahsmalar 1914'iin sonuna kadar devam etmis; Rumlann mallanmve bu mallann kiymetlerini gosteren cetveller hazirlanmisn. Hatta tespitislemlerin bu donemde tamamlandigmi soylemek zordur; c;iinkii bu C;all-malar 1917 yuma kadar devam etmisti'",

Goriildiigu gibi yazar, miibadele miizakereleri kapsammda yapilanfaaliyetlerden habersiz bir ekilde envanter c;ahmalannm arka plamm sor-gulamadan yanhs hiikiimlere varmakta ve okuyucusunu yanh yonlendir-mektedir.

OSMANLI-YUNAN NUFUS MUBADELESiModern Turkiye'nin Sifresi'nde, Osmanh-Yunan Nufus Miibadelesi, itti-

hat ve Terakkinin Rumlardan kurtulma ve Rumlan tasfiye etme plammnbir parc;asl olarak sunulmaktadrr. Diindar'a gore, Ittihatcilar miibadele ilec;okgenis bir alam Rumlardan temizlemeye cahsmislardir, (216-219)

Bu konuda da referans verilen belgelerden, Osmanh-Yunan NiifusMiibadelesinin yazar tarafindan c;ok slg bir ekilde ele ahndigi anlasilmakta-drr. Diindar, Miisliimanlarla Rumlann miibadele edilmesi fikrinin ilk olarakOsmanh Atina Sefiri Galip Kemali Bey ile Venizelos arasmda yapilan go-rusmede ortaya C;lktlg.m soylemektedir. Burada Galip Kemali'nin isminitelaffuz etmekle isabet kaydeden yazar, onun bu donerndeki Osmanh-Yunan iliskileri, Rum ve Miisliiman goC;ii,Osmanh-Yunan nufus miibadelegirisimi hakkmda perde arkasi bilgiler verdigi amlanm okumadigr icin yan-lisa dusmektedir. Halbuki Galip Kemali Bey amlannda, Trakya'nm miiba-deleye dahil edilmesinin ittihat ve Terakki hiikiimetinin c;abaslyla olmadi-gml, bu istegin Venizelos'tan geldigini, Trakya'daki hadiselerden ikayeteden Venizelos'un, Trakya Rumlanmn da miibadeleye dahil edilmesiyle,goc;iin tum sorumlulugunu sinsi bir politika ile Ittihat ve Terakki hiikiime-tinin iizerine yikmaya c;ahtIg.m soylemektedir'". Aynca Galip Kemali amla-nnda gayn resmi sohbet havasmda gec;en gorusmenin 20 degil de 11 Ma-yis'ta gerceklesmis oldugunu anlarmaktadrr". Ozetle ifade etmek gerekirse

55 Mubadele-i Muhacirine kid Cedvellerin Suret-i Imlas; Hakkmda Ta'ltmat, BOA. HR.SYS,2035/1, Lef. 83

56 Nazir Tal'at Bey'den Muhtelit Mubadele-i Muhiicirin Komisyonu Reis-i Muhtar Bey'e gonderi-len yazr , 14 Tesrin-i San! [1]332 (27/ll/1916), BOA. Dahiliye Nezareti Idare-i Umumiyye (DH.iUM)E!42-48, Lef. 2.

57 Galip Kemali Soylemezoglu, a.g.e., s.103-10458 Galip Kemali Soylemezoglu, a.g.e., s. 102.


28/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 557bu onernli ahsiyetin amlanna bakilmaksizin gerek mubadele gerekse dego~ konusunda dengeli yorumlar yapilamayacagi asikardir,

Bunlann dismda Dundar'm eserinde Osmanh-Yunan miibadele giri-imi ile ilgili verilen bilgiler de yanhsnr. Yazar, Muhtelit Miibadele Komis-yonu'nun Yunan delegesi M. Dimaras'm Izmir Yunan Konsolosu oldugunubelirtilmistir. Ancak, K. Dimaras Izmir degil istanbul Konsolosudur. Aynca,Muhtelit Miibadele Komisyonu'nun ilk toplanusmm 7 Temmuz, ikincisinin11 Temmuzda gerceklestigi ifade edilmistir. Fakat ilk toplanu 11 Temmuz-da, ikinci toplanti ise 18 Temmuzda icra edilmistir,

Bunlardan baska, Osmanh belgesine'" dayamlarak, Muhtelit MuMdeleKomisyonu'nun 11 Ocak 1915'te (kitapta belgenin tarihi 13 Ocak olarak ve-rilmistir) miibadele ardanm belirledigi ifade edilmistir, Fakat OsmanhMuhtelit Komisyon Reisi Ahmet Muhtar'm Dahiliye Nezaretine gonderdigiyazl, komisyonun Istanbul'da devam eden goriimeleri ile Izmir'deki miiza-kerelerden bu yana hicbir ilerleme kaydedilemeyen noktalarm izah edildigi,Yunan delegelerinin bastan beri israrci olduklan ve hicbir ekilde yumua-ma gostermeyerek en sonunda "bizim ardanmlz bunlardir" dedikleri hu-suslann izahmm yapddlgt bir yazidrr. Yani bu beige, hicbir ekilde iizerindeuzlasmaya vanlan bir metin degildir, Sayet bir metinden bahsedilecekseOsmanh tarafimn daha Izmir'deki miizakereler sirasmda Kont Ostrorog'unda katkilanyla'" hazrrladigr izmir Muhtelit Komisyonu Mukavelename Layiha-ss'ndan bahsedilmesi daha isabetlidir'". Kaldi ki, bu metin bile iizerindeuzlasiya vanlan bir anlasma degildi.

Aynca, "komisyonunun ~ahmalannm Izmir'de tamamladigr, istan-bul' daki ~ahmalarm sadece mal ve miilk sorununun ~oziimiine hasredildi-gi, niifus miibadelesi islerinin bir nevi askiya ahnmasmdan dolayi komisyo-nun isminin de Mublldele-i Ernlak Komisyonu seklinde degistirildigi" (s. 219),bilgisi de yanhsnr. Bu bilgiye referans verilen belgede'", Yorgiyadis veMavridis adh iki kisinin Mubadele-i Emlak Komisyonu azasmdan olduklannmdismda Muhtelit Mubadele Komisyonun isim degistirdigine dair hicbir bilgiye

59 Muhtelit Miibadele-i Muhacirin Komisyonu Reis-i Ahmed Muhtar'dan Dahiliye Nazm TaratBeyefendi Hazretlerine gi:inderilen 29 Kanun-l Evvel [1]330 (1l/0l/1915) tarihli yazr, BOA. DahiliyeNezareti Emniyeti Umumiyye Miidiriyyeti 3. ~u'be (bundan sonra DH.EUM.3.~B) 3/34 Lef2.

60 Tal'at Bey'den izmir'de Muhacirin Komisyonu Re'isi Muhtar Bey'e telgraf, [I] Temmuz 1330(14/07/1914); BOA. DH.~FR 43/14; Emniyyeti Umumiye Miidiriyyeti'nden Muhtar Bey'e telgraf, 9Temmuz [1]330 (22/07/1914), BOA. DH.~FR 43186.

61 izmir Muhtelit Komisyonu Mukavelename Layihasi, BOA. HR.SYS, 2034/3 Lef. 13-30.6. Emniyyeti Umumiye ifadesiyle erefvarid olan 15 Tesrin-i Evvel [1]330 tiirihli, 532 numrolu

tezkire-i aIiye-i nezaret-penahtleri cevabiyyesidir, BOA. DH.EUM.3.~B 3/28.


29/42

558 AHMET EFiLOGLUrastlanmamaktadir. Yazar, bu iki kisinin, ~ahmaIanna Izmir'den sonraistanbul'da devam eden Muhtelit Milbadele Komisyonu'nun Yunan delegelerioldugunu soylemektedir (219. sayfada 173. dipnot). Dogrusu, miizakerele-rin istanbul safhasmda Yunan tarafmm temsilcilerinin Corbacioglu ile Mos-yo Papas oldugudur, Miizakereler Izmir'den sonra istanbul'da devam et-meye baslaymca komisyonunun Yunan heyetinde bir degisiklik olmus; Yu-nan hiikiimeti Mosyo Dimari'nin yerine


30/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 559tarafindan komisyona gonderilen g iz li te lg ra flan degerlendirmemesindenkaynaklanmaktadir. Bu belgeler gorulmus olsaydi, miizakere tutanaklann-da ve gonderilen g iz li emir le rde hicbir ekilde Ittihat ve Terakki hiikiimetininzorunlu nufus m iib adelesi projesinin olmadignu, aynca Izmir ve istanbul'dagerceklestirilen miizakerelerde aIt yaplsl olusturulmaya cahsan miibadeIe-nin zorunlu miibadele olmadigi okuyucu ile paylasrlabilirdi. Nitekim GalipKemali'nin arularmdan'", Muhtelit M uM dele K om isyonu miizakere tutanakIa-rmdan'" ve bu konuda Ahmet Muhtar'm Dahiliye Nezaretine'", DahiliyeNazm Talat Pasa'nm da Ahmet Muhtar'a gonderdigi g iz li ya zlma lardan 69anlasilmaktadir ki; hem Osmanh tarafi hem de Yunan tarafi yapilacak olanmiibadelenin gonulluluk esasi iizerine goC;eden ve edecek oIanIar icin ge-cerli olacagi konusunda mutabakata varmislardi. En azmdan, karsihkh imzaedilerek kabul edilmemis olsa dahi, hiikiimetin hazrrladigi izm ir Mu hte litM ub iidele K om isyonu Mukavelenam e L ayihasz'm n u ikinci maddesi, Ittihat veTerakki hiikiimetinin nasil bir miibadele projesine sahip oldugunu acikcagostermektedir:

2.Madde: Madde-i salifede zikredilen Rum ahaliden ibumukavelenamenin akdi tftrihinden sonra toplu surette terk-i diyar ede-ceklere musa'ade edilmesi, ileri surdukleri nedenlerin tahkikine ve g o -~iin gonullu olduguna Osmanh me'murlannca kana'at hasil olmasmabagh olacakdlr7 0 .Modern T urkiye'n in S ifresi'n de miibadeleyle aIakah ileri siiriiIen bir di-

ger iddia da; ittihat ve Terakki'nin miibadeleyi israrla istedigi, buna karsmYunanistan'm miibadeleye goniillii olmadigi, Ittihat ve Terakki'nin Yuna-nistan'i miibadeleye zorlamak icin Mayis ile Temmuz aylan arasmda Rumbolgelerinde teroru zirveye C;lkardlj?;tdlr(s. 219).

Diindar, Yunan tarafinm miibadeleye goniillii olmadignu soylemekte-dir. Ancak Ayhan Aktar, VenizeIos'un adalardaki Yunan hakimiyetini kuv-vetlendirmek icin Anadolu Rumlannm adalara iskamru tesvik ettigini ve bu

66 Galip Kemali Soylemezoglu, a.g.t., s. 103.67 Muhtelit Mubadele Komisyonu Zabit Tutanaklan, BOA HR.SYS, 203412.68 Muhtelit Komisyon Re'isi Ahmed Muhtar Bey'den Dahiliye Nazm Tal'at Beyefendi Hazretleri-ne gonderilen 14 numrolu telgraf, 15 Temmuz [1]330 (28/07/1914), BOA HR.SYS 2035/2 Lef. 71-

75; Ahmed Muhtar'dan Dahiliye Nezareti'ne gonderilen yazi, 29 Kamm-i Evvel [1]330 (12101/1915);BOA DH.EUM.3.~B 3/34 Lef. 2-3.

69 Muhtar Bey'in 15 Temmuz 1330 (28/07/1914) tarihli telgrafina cevaben Tal'at (Pasa) tarafm-dan gonderilen 17 Temmuz 1330 (30/07/1914) tarihli ifre, BOA. DH.~FR43/129.

70 Izmir Muhtelit Mubadele Komisyonu Mukavelename Layihasi, BOA. HR.SYS, 2034/3 Lef. 13-30.


31/42


32/42

MODERN TURKiYE'NiN 1}iFRESi 561halde, Ittihatcilarm asil amacmm nufus miibadelesi ve miibadele yoluylaRumlan kovmak oldugunu ileri stirmiistur. Vine yazar, adalann ilhakmmIttihatcilar tarafindan kabul edilmeyeceginin anlasilmasi nedeniyle Yunanis-tan'm miibadele goriimelerini askida birakugim ifade ettigi halde; Ittihatci-lann bu donemdeki temel gayesinin miibadeleyi gerceklestirmek oldugunuiddia edebilmektedir. Talat Pasa'rnn adalar konusunda Yunanistan'la biruzlasmaya vanlmadan miibadele anlasmasmi imzalamak istemedigini, buyiizden Izmir'de miizakereleri yiiriiten Ahmet Muhtar'a anlasma imzalamayetkisini verrnedigini?", hatta Ahmet Muhtar'm basvurmasma ragmen buyetkinin istanbul'daki miizakereler sirasmda da verilmedigini" de dikkatealmamaktadrr, Aynca Izmir'de yurutulen miizakereler sirasmda 23 Tem-muz 1914'te gonderilen talimatla Ahmet Muhtar'dan, Diinya Savasmmbaslamis olmasmdan dolayr komisyonda miibadele konusunda kesin birkarar almak icin ugratlmamasl istendigini" yazar goz ardr ederek, kesin biryarglya varmakta ve bu donemde hukumetin tek amacmm miibadele ya-pilmasr oldugunu soylemektedir ki, bu, gosterrnis oldugumuz kaynaklarllgmda yanhsnr,

MECLis-i MEBUSAN'DAKi KONU~MALAR VE TALAT PA~A'NINtxn.t USLUBU MESELESiFuat Dundar'm eserinde sadece Osmanh Arsiv belgelerinin degil diger

kaynaklann kullarummda da ciddi sorunlar bulunmaktadir. Ornegin kitap-ta, Meclis-i Mebusan Zabit Ceridesine dayamlarak, Rum go


33/42

562 AHMET EFiLOGLUorganize edilen saldmlan anlatarak devam eder. Bunun sorumlusununc;;eteleroldugunu belirtikten sonra, Rumlarm kitlesel olarak kaosmm enbuyuk sebebi bu cetelerin gerceklestirdigi saldmlardrr, der". (s. 220.Vurgu benim)Bu ahnndan anlasrldigma gore, Rum mebus Emanuel EmanueIidi

Efendi meclis kiirsiisiinde Rumlara karst meydana gelen saldmlarm organi-ze saldmlar oldugunu ve bu saldmlann da (hiikiimet tarafmdan) organizeedilen c;eteler tarafindan gerceklestirildigini soylemektedir. Hiikiimet tara-findan diyoruz; c;iinkii kitabm 197. sayfasmdan 216. sayfaya kadar devamhsurette hiikiimetin Rumlan kovmak icin organizasyon yaptigmdan, Rumla-ra saldirma isinin Teskilat-i Mahsusa (s. 198-200,232) cetelerine ihale edil-diginden bahsedilmektedir.

Emanuel Emanuelidi Efendi'nin gerc;ekten bu kadar acik bir ekildehiikiimeti c;ete kurmak ve bu ceteleri Rumlara saldirtmakla suclayip sucla-madignu anlamak icin referans verilen Meclis-i Mebusan Zabit Ceridesi'nebakmak gerekmektedir.

MecIis kiirsiisiindeki sozlerine " Biz b ura da m esu llerin i ta yin etm iyo r, kim se-yi tohmet isnat etm iyoruz, yalnzz vakayiden bahsediyoruz" diyerek baslayanEmanuelidi Efendi'nin uzun konusmasmdan Rumlara saldm olaylanmnanlatildigr kisimlar u sekildedir:

"Binaenaleyh, diyebiliriz ki, oralarda vuku bulan isler, Tarih-iUmumi-i Beseriyete eref verecek isler degildir. Bu gun pek buyuk birehemmiyeti olmadigi bazilan tarafmdan zannedilen bu vakayi bu gunAvrupa Medeniyeti hazirasma bir merbutiyyeti kadimesi bulunan Izmirhavalisinin ve bilhassa Foca Kasabasmm harabeye c;;evirtilmioldugunu,halbuki Kanunu Esasi'nin temin ettigi bilcumle hukuka mustahik olan umemleketin tebaasmdan bulunan yuzbinlerce Rumun telas icinde terkivatan etmeye mecbur olduklanm ve hatta Sakiz'Ia c;;emesahilleri arasm-da gark olmalanm dusunmeyerek sandallara auldrklarmi gormemisler-dir ... ,,78

" ...Zannetmeyiniz ki, ben burada cins ve mezhep tefrik edecegim;bu ictihadan, bu kavaidi kabul etmeyen Islamlar pek c;;oktur. Biz vatan-daslanmizi biliriz. Varandaslanrmz bizden aynlmazlar ve bu propagan-dayi takbih edenler ve alqveris edecegiz diyenler Islamlar oldu. Boyle di-yen Islamlara karst da bazi sopacilar c;;Iku.0 vakit Rumlar aleyhinde zu-

78 Meclis-i Mebusan Zabit Ceridesi, inikad 26, Ce1se 2, 23 Haziran 1330 (06/07/1914), s. 606.


34/42

MODERN TURKiYE'NiN ~iFRESi 563Him icra edildigi gibi, bazi Islamlar aleyhinde de icra edildi. Hukiimetimerkeziyenin bu ahvalden haberi olmanu. olmasi muhtemeldir.79

"U


35/42

564 AHMET EFiLOGLUMiis li imanlara yaptzklanrukJ ,n" ifadesi iizerinde durmak yararh olacaknr. TalatPasa konusmasmda Balkan Savasmdan Rum go~iiniin baslamasma kadarolan zaman diliminde Trakya'da yasanilan olaylara deginmistir, Talat Pa-a'mn Trakya'daki olaylan anlatan sozlerinin parantez i~erisinde verilme-sinden ve kitapta bu konuya hi~ deginilmemis olmasmdan Dundar'm, Bal-kan Savasnun basmdan itibaren Trakya da Rumlarla Miisliiman ahali ara-smda yasanan hadiseleri arasnrmaya gerek gormedigi anlasilmaktadrr. Buyiizden Talat Pasa'nm bu sozlerinin gercek dll beyanat oldugunu zannet-mektedir. Halbuki Trakya'daki Rumlarm go~ nedenlerinin arastmldigi bircahsmada, muhacirlerin iskanmdan once iki unsur arasmda neler yaandl-gtmn bilinmesi gerekir.

Nitekim arasnrmalar gostermektedir ki, savas zamanmda Rumlar,Bulgarlara destek vermis'", Trakya'nm yerli ahalisi Miisliimanlara kargisaldmlarda bulunrnus, yuzyillardir birlikte yasadiklan Muslumanlan kat-letmis, go~e zorlamis, mallarmi yagmalarms, koylerini yaknusnr'". Bu saldi-nlar yuzunden iki unsur arasmda derin bir ucurum a~dffil,savasm sonaermesiyle yerli Miisliiman ahalinin tekrar eski yerlerine donmesiyle birliktesaldiran Rumlardan intikam almak icin harekete gectikleri goriilmiitiir.Trakya Rumlarmm go~leri de bu misillemeler sonucu olmustur. Talat Pasakonusmasmda iste bu ger~egi dile getirmistir, Yani ikili iislup sergilemektenyaanan dramatik olaylan ifade etmistir,

B t Rsfat N. Bali, "Edirne Muhasarasr Srrasmda Tutulmus Bir Cunluk I", Tar ih u e Top lum , sayi 190,Ekim 1999, s, 36; Tu rk S il ah ll Kutroetler Ta rih i: Ba lk an Ha rb i: S ar k Ordu su : B ir in c i ( ;a ta lc a Muhareb e si, 2.c U t 1. kitap, (haz: M. Kadri Alaysa), Genel Kurmay Bas., Ankara, 1993, s. 62-63; Ranp Kazancigil-Nilufer Gokce, Dagdevirenzade M. S ev ke t B ey 'in E dim e Tar ih i oe Ba lkan Sa !la lAndan , Turk Kutupha-neciler Dernegi Edirne Subesi Yay., Edirne, 2005, s. 162-165; Leon Trocki, Ba lkan Sauas la n, (terc:Tanse! Guney), Arba Yay., istanbul, 1995, s. 222-253.

82 Dedeagac; Mutasarnfi'ndan Dahiliye Nezareti'ne gonderilen ifre, 21 Tesrin-i Evvel [1]328(03/11/1912), BOA. DH.SYS 112-13/16-4, Lef. 64; Dedeagac Mutasarrifi'ndan Dahiliye Nezareti'negonderilen lire, 21 Tesrin-i Evvel [1]328 (03/11/1912), BOA. DH.SYS 112-13/16-4, Lef. 61; Bahr-iSefid Bogazi Kuva-yi Murertebesi Kumandanhgi'nca yapilan tahktkat raporu. Raporun bir suretiSadaret'e gonderilmistir, BOA. BEO 310109; Bir sfireti de Dahiliye Nezareti'ne gonderilmistir, BOA.DH.SYS 112-19/37, Lef 18-19; Gelibolu Mutasarrifi'ndan Dfihiliye Nezareti'ne gonderilen yazr, 16Kanun-: Evvel [1]328 (29/12/1912), BOA.DH.SYS 112-19/37, Lef.13; Harbiye Nezareti'ndenSadaret'e gonderilen yazl, 20 Kamm-i Sant [1]328 (02/02/1913), BOA, BEO. 310643; Balkan Muha-rebesi esnasmda yerli Rumlarm Musliiman ahaliye karsi vuku'bulan tecavuzlerine dair Havsa Kay-makamhgi'ndan gonderilen raporlar, 24 ~aban [1]336 (04/06/1918), BOA.DH.EUM.3.~B, 25/62,Lef.2; Balkan Harbi esnasmda Kesan'da Rumlar tarafmdan Muslumanlara yapilan tecavuzlere dairGelibolu Mutasarrifhgr'ndan gonderilen raporlar, 18 ~evval 1336 (27/07/1918), BOADH.EUM.3.~B,26/11, Lef.3; Balkan Harbi esnasmda Edirne'de Rumlarm Musluman ahaliye yapn~ mezalimimiibeyyin cetvel, 29 Muharrem [1]336 (15/ll/1917); BOA. DH.EUM. 3.~B, 24/17, Lef.1!8.


36/42

MODERN TORKiYE'NiN ~iFRESi 565ikili iislup tarusmasi He alakah olarak Fuat Dundar'm ikinci argiimam

Meclis-i Mebusan'daki konusmasmda hiikiimetin Rum go


37/42


38/42

MODERN TURKiYE'NiN SiFRESi 567rikhane tarafmdan Rumlara nasihat etmek iizere Metropolit, Papaz, Patrik-hane gorevlileri ve Rum ahalinin ileri gelenlerinden olusan bu nasihat heye-ti hiikiimetin izniyle Trakya'ya gonderilmisti". Olusturulan bu nasihat he-yetinin dismda Patrikhane'nin emriyle Trakya'da bulunan din adamlan veMetropolitler de Rumlara goC;etmemeleri icin nasihat ediyorlardi. Martaymda baslayan Patrikhane'nin bu cabalan Haziran ayma kadar devametmisti'".

Bazi yerlerde yerel idareciler tarafmdan nasihat heyetlerine zorluk C;l-kanldigi ~ikayeti yapilrms olsa da'", bu heyetler Trakya'nm her tarafmdagoC;fikrinde olan kisileri bu fikirden vazgecirmeye, goC;etmek icin mallarimsatarak koylerini terk etmis iskelelere g..lmis, kendilerini Yunanistan'a go-tiirecek gemileri bekleyen Rumlan da bundan vazgecirerek koylerine geridonmeleri konusunda ikna etmeye C;alllyorlardl. Ancak heyetlerin yapmloldugu nasihatler c;ogu zaman Rumlan geri koylerine dondurmeye yetmi-yordu'".

Ornegin 26 Nisan 1914 tarihinde Kumbagi iskelesine giden Patrikha-ne'nin nasihat heyeti koylerini topluca terk ederek iskeleye ytg.lan Isiklar veSemetli koyleri ahalisini geri dondtirmeye cahsnustr. Ancak, biitiin mallan-ru satarak iskeleye ylg.lan bu insanlara heyetin yaptigr nasihatler ve verilenteminatlar hicbir ise yaramaInl, koyluler gitmekte ne kadar kararh oldukla-nm gostermek icin kendilerini denize atmaya baslaymca heyet daha fazlagaleyan olmasm diye oradan aynlmak zorunda kalmisn". Edirne Vilayeti-nin 9 Mayis'ta bildirdigine gore de, Selcuk Koyii Rumlan da yine aym ~e-

Kirkkilise havalisine gonderileceginden bahisle, adr gec;;en yerlere bu durumun hemen bildirilerekkendilerine gereken kolayhgm saglanmasmm istendigi belirtilmistir, BOA. DH.KMS 19/45, Lef. 13.

87 Dahiliye Nezareti'nden Edirne Vilayeti'ne gonderilen yazi, 3 Nisan [1]330 (16/04/1914), BOA.DH.KMS 19/45. Lef. 12/1.

88Dahiliye Nezareti'nden Inoz, Sarkoy, ve Miirefte Kaymakamhklanna c;;ekilen telgraf, 4 Mayrs[1]330 (17/05/1914), BOA. DH.KMS 19/45,Lef. 26/1; Dahiliye Nezareti'nden Tekfurdagi Mutasarrif-hgI, Kesan ve Uzunkopru Kaymakamhklanna c;;ekilen telgraf, 3 M a y i s [1]330 (16/05/1914), BOA.DH.KMS 19/45, Lef. 25/1; Dahiliye Nezareti'nden


39/42

568 AHMET EFiLOGLUkiide kendilerine yapilan nasihatlere ragmen gO


40/42

MODERN TURKivE'NiN ~iFRESi 569207. sayfada 120. dipnotta referans verdigi belgeyi'" 224. sayfadaki 18l.dipnotta tekrar referans vermesi gibi detaya ait gibi gOriilen hatalar boykotkonusunun yanlis degerlendirilmesine yol acrmstrr,

SONUC ; ; :Cahsmanuzda, Fuat Dundar'm Modern Turkiye'nin Sijresi, ittihat ve Te-

rakki'nin Etnisite Muhendisligi (1913-1918) bashkh kitabmm en iddiah yonunuyani Osmanh arsiv belgelerine dayab olmasi ozelligi basta olmak iizere tezle-rine dayanak teskil eden bazi kaynaklanm degerlendirdik. Daha once aymkitap hakkmda yazilan bir elestiride dile getirilen hususlan tekrar etmemekicin Rumlar ve Rumlann goC;;konusunu ele almayi tereih ettik. Goriildiigiigibi, Fuat Diindar Osmanh arsiv belgelerini yerli yersiz kullanmakta, alaka-SlZ telgraflan kendi tezlerini desteklemek icin kaynak gostermekte ve ciddiokuma ve yorum yanhslarma dusmektedir. Osmanh arsiv belgelerinin kolayanlasilmasr icin sadelestirilerek okuyueuya aktanlmasi takdire ayan birdavrams olmakla birlikte, yazarm sadelestirrne esnasmda belgelerin orijinalmetinlerine sadik kalmamasi elestiri konusudur. Aynca yazar pek c;;okbel-geyi bir konu biitiinliigii icerisinde degerlendirmemistir. Boyle oldugu icinde referans verilen belgeler ileri siiriilen iddialan desteklemekten uzakkalmisur. Bu baglamda, ileri siiriilen iddialarm Osmanh belgeleriyle destek-lendigi eklinde okuyueuya yanhs bir kanaat verilmistir, Belgelerin tarihle-rinin yanhs c;;evrilmesi yiiziinden olaylann kronolojik akisi degimi, yanhsyorumlara ortam yaratrmsnr.

Fuat Dundar'm kaynak aktanmmda ne yazik ki cok eiddi problemleroldugu gorulmustur. Ornegin Meclis-i Mebusan Zabit Ceridesi'nden ashnasadik kalmmadan yapilan aktanmlar hem Emanuelidi Efendinin hem deTalat Pasa'nm soylemedikleriyle yargilanmalarma yol ac;;mltlr. Celal Ba-yar'm oldukca giineel amlan dahi yazar tarafindan yanhs almnlanrrustir.Aynca Diindar "Dahiliye Nezareti Sifre Kalemi Katalogu" dismda kalan vegerekliligi tarnsma goturmeyen pek cok arsiv belgesini de kullanmamisnr,Ornegin Balkan Savasmm hemen sonrasmda Edirne ve c;;evresinde islamahali ile Rumlar arasmda meydana gelen olaylarla alakah c;;okonemli belge-leri ihtiva eden Dahiliye Nezareti Siyasi Kisim Katalogu (DH.SYS) ile BattAnadolu Rumlarmm goC;;iiile alakah belgelerin oldugu Hariciye NezaretiSiyasi Kisim Katalogundaki (HR.SYS) belgeleri dikkate almamisur. Buna

96 Dahiliye Nezareti Me'murin Kalemi Miidiriyyeti'nden Adana Vilayeti'ne gonderilen 1 Haziran[1]330 (14106/1914) tarihli, 363 numarah sifre, BOA. DH.~FR 42/9.

Belleten, C . LXXIV, 37


41/42

570 AHMET EFiLOGLUmukabil, diger iilkelerin arsivlerinden elde edilen malzemeler biiyiik oran-da Osmanh Arsivindeki ifreli telgraflarla desteklenmeye ~ahrlmltlr. Fakatarsivde bulunan ve kitapta kullamlan malzemelerden ~ok farkh bilgiler ihti-va eden belgeler goriilmedigi icin konsolos raporlarma dayah tek tarafhanalizler yaprlrmsur.

Ortaya koydugumuz tiim bu sorunlar tarihcilik anlammda bilimsel bircahsma olan doktora tezinde olmamasi gereken ciddi sorunlardir. AyncaFuat Diindar'm olaylara yaklasimnu ve arsiv malzemelerini ne ekilde kul-landigmi gosteren tiim bu sorunlar, kitapta ele ahnan unsurlarla alakahifade edilen goriilerin gecerliligi ve bu goriilerin arsiv belgelerine ne e-kilde dayandmldigi konusunda ciddi iipheler uyandiracak niteliktedir.

Belirtmek gerekir ki, Fuat Diindar diiiincesine uygun bilgi ve belgele-ri diger iilkelerin arsivlerinden temin edebilir. Nitekim kitapta bolca kulla-mlan konsolos raporlan bunun gostergesidir. Ancak biiyiik bir deger atfet-tigini ifade ettigi Osmanh arsiv belgelerini titiz, dikkatli ve belgelerin orijinalmetinlerine sadik kalarak degerlendirmemistir.Fuat Dtmdar'm ele aldig; bu konular siyasi yonii olan konulardir. Do-Iayisryla oldukca tarnsmah olan bu konularda kesin bir hiikme varmadanonce, tarnsmalann bilimsel zemininin saglam olabilmesi icin her arsiv kay-nagma basvurulmasr bir gerekliliktir. Bu da ancak bir arasurmacmm mal-zemelerini tarih biliminin kurallarma gore kullanmasr ve degerlendirmesiy-Ie miimkiindiir.


42/42

BELLETENPERIODICAL PUBLISHED EVERY FOUR MONTHS

Volume: LXXIV No. 270August 2010

FUAT DUNDAR'S MISSING "MODERNTURKEY'S CODE" INTHEOTTOMANARCHnrnS

AHMET EFiLOGLLU

OFF-PRINT

Documents

FUAT DÜNDARIN OSMANLI BELGELERİNDE KAYBOLAN MODERN TÜRKİYENİN ŞİFRESİ