Uvod

Na Viminacijskim nekropolama istraženo je i proučeno desetak memorijalnih građevina osnova pravougaonih, kvadratnih , krstastih i trigonhalnih. U toku ovih istraživanja u slojevima kasne antike, grobnice su pronalažene ponekad samostalno a ponekad unutar ili izvan ovih građevina. U obilju nalaza iz ovih istraživanja izdvajaju se čudesna otkrića fresko slikarstava u grobnicama koje datiraju iz kasnoantičkog perioda. Izuzetak čine samo dve grobnice koje datiraju sa početka druge polovine III veka. U daljem radu posvetićemo pažnju detaljnijem opisu fresaka pronađenih na zidinama unutar grobnica i njihovoj interpretaciji u nadi da ćemo bolje razumeti inspiraciju i raspoloženje umetnika koji su ih naslikali.

Najstarija tehnika u slikarstvu koja svoje korene vuče još iz praistorije je slikanje fresaka. Ime i usavršavanje tehnike vodi poreklo iz italijanske Renesanse. 1

Najjasniju predstavu i znanje o razvoju rimskog slikarstva pružaju nam freske iz Pompeje i iz provincija. Ono što je očigledno je da se na mozaicima iz provincija zapadnog dela Carstva jasno vidi ljubav prema prikazima iz svakodnevnog života (žetva, lov, ubiranje dažbina i sl.), i da im je realizam svojstven. Takođe, ništa manje se ne dočaravaju i scene iz mitologije.2

U umetnosti doba Carstva, kao i u drugim oblastima kulture, zapažaju se dve tradicije: tradicija rimske i tradicija helenističke umetnosti. Rimska umetnost se nalazila pod stalnim uticajem helenističkog oblika, ali je ipak i dalje sačuvala svoju individualnost.3

Vojni logor, Viminacium nastaje dolaskom Rimljana do Dunava u prvim decenijama I veka. Na osnovu keltskih grobnica je utvrđeeno da je sam logor ponikao na teritoriji keltskog plemena, skordisaka.4 Zbog povoljnog geografskog položaja Viminacijum je dostigao svoju veličinu i značaj u odbrambenom sistemu severnih granica Carstva. Bio je glavni grad rimske provincije Gornje Mezije (Stari Kostolac, Drmno). Ovaj vojni logor je bio nepravilne pravougaone osnove. Civilno neselje se razvilo u blizini zapadnih zidina dostigavši veličinu od 72 hektara. Za vreme Hadrijanove vladavine, u prvoj polovini II veka, naselje dobija gradski status. Viminacium postaje kolonija za vreme vladavine Gordijana III kada stiče i pravo kovanja bakarnog novca. Pod naletom Huna, grad je bio razoren sredinom V veka a biva obnovljen tokom Justinijanove vladavine.

1 http://sr.wikipedia.org/sr/Freska2 N.A.Maškin, Istorija starog Rima, Beograd 2005.3 ibid.4 http://www.viminacium.org.rs/Viminacium/RomanCityCamp

1

Tehnika oslikavanja grobnica

Slikarska tehnologija govori o materijalima, njihovim svojstvima, obradi, pripremi i upotrebi. Kroz istoriju su metode i postupci nastajanja slikarskih dela bili usko vezani uz majstorsku radionicu. Udruženja rimskih umetnika nazivala su se collegia.5

Slike nađene u viminacijskim grobnicama izvedene su u tehnici al fresco. Za oslikavanje grobnica korišćene su primarne zemljane boje, među kojima dominiraju crvena, crna, oker, plava i zelena. Najčešće se javljaju geometrijski i floralni motivi, dok je od zoomorfnih predstava najzastupljeniji paun. Fresko-tehnika se koristi za ukrašavanje zidnih površina, pa je freska podređena strogim arhitektonskim zahtevima, u ovom slučaju sepulkralnoj arhitekturi. Sačuvano je nekoliko priručnika iz antičkog perioda, koji detaljno govore o vrsti tehnike.(slika 1.) Malter se nanosio u nekoliko poluvlažnih slojeva, pri čemu su gornji slojevi bivali sve tanji i sadržavali veću količinu mermernog peska ili praha. Poslednji sloj se, u momentu kada malter počne da se suši, pokriva pigmentima zemljanih boja koje su otopljene u vodi. Po apsorbovanju boje, cela površina se zaglađuje valjcima i odmah oslikava. Smesa sadži dve trećine peska i jednu trećinu kreča, u koji se dodaje mermerno brašno. Dok je površina vlažna, boja prodire u dubinu i ostaje vezana, zahvaljujući procesu kristalizacije. Boje moraju biti otporne na kreč, pa se uglavnom koriste oksidi gvožđa i mineralne boje.6 Za slikanje fresaka korišćeni su pigmenti dobijeni iz prirodnih sirovina.

Na unutrašnju stranu grobnice nanose se tri malterna sloja. Najpre se nanosi sloj krečnog maltera debljine 14cm, sa malim procentom peska krupnijeg granulata. Njime se izravnjavaju zidovi grobnice. Preko ovog sloja zatim ide tanji sloj maltera debljine 11,5 cm koji sadrži veći procenat sitno mlevene opeke i pesak sitno zrnaste strukture. Ponegde se kao vezivni element nalazi i pleva. Treći i završni sloj čini malter napravljen na poseban način – dodavanjem mermenog praha. Nanosio se deo po deo i obrađivao glatkom mistrijom sve dok ne postane potpuno gust. Pomoću ovog postupka malter je izvesno vreme mogao da se održi vlažnim. Pojedine delove zidne površine slikar je posebnim alatom glačao do mermernog sjaja. Preko ovog sloja nanosila se bela boja na celokupnoj unutrašnjosti grobnice osim na grobnom pokrivaču. Nakon ovog sloja se na sve četiri strane iscrtava široka tamnocrvena bordura (purpurissum, stre(i) on, porfyrison), koja je na svakom od zidova formirala po jedno polje na kome su naslikane predstave. Pored ove bordure čija je širina 4,59 cm ponekad se sa unutrašnje strane crnom bojom iscrtava još jedna nešto tanja linija (altramentum, melan), kako bi sama predstava bila naglašenija. Ova linija je bila debljine od 1 do 1,8 cm.7 Nakon svih ovih priprema grobnica se ukrašavala na sve četiri strane.

U Rimskom carstvu oslikavanje grobnica je uglavnom vezana za Sredozemlje i u manjoj meri za prostor južne Rusije. U kasnoj antici oslikavanje grobnica je najvećim delom vezana za prostor istočnog Ilirika i slikarstvo katakombi. Sa teritorije Ilirika, kojoj Viminacijum pripada, publikovano

5 http://www.scribd.com/doc/22152083/SLIKARSTVO-tehnologija-i-tehnike-slikanja-PAINTING-technology-and-techniques-of-painting6 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.7 ibid.

2

je oko stotinu oslikanih grobnica, osamdesetak hrišćanskih, petanestak paganskih i nekoliko jevrejskih.

Na nekropolama Viminacijuma je do sada pronađeno 28 fresko-oslikanih grobnica ali se zbog lošeg stanja očuvanosti samo tri grobnice mogu sa sigurnošću odrediti kao hrišćanske ili paganske. Prema broju pronađenih fresko-oslikanih grobnica Viminacijum se smatra centrom slikarstva bar kada se radi o živopisanju grobnica.

U dve najreprezentativnije koje su bile opljačkane još u antičko doba, freske su većim delom ostale sačuvane. Ostale grobnice su najverovatnije pljačkane u savremeno doba tako da su freske otpadale sa zidova i pretvarale se u fragmente dolazeći u dodir sa vazduhom i pod dejstvom atmosferalija. U ovim slučajevima freske su se očuvale uglavnom u donjim zonama grobnica. Očuvani ostaci predstavljaju deliće nepoznatih kompozicija i najčešće ne pružaju dovoljno informacija za razrešenje, tako da su i zaključci koji se izvode na osnovu njih u granicama hipoteza. Primer toga je grobnica u kojoj se nalazi očuvana predstava ograde. U koliko bi se unakrsno postavljene prečke mogle smatrati ograđenim vrtom (hortus conclusus), ova bi se grobnica mogla odrediti kao hrišćanska. 8

Slikarstvo Viminacijumskih grobnica

Freske pronađene na zidovima Viminacijumskih grobnica potvrdile su da su u Viminacijumu pagani i hrišćani sahranjivani na zajedničkoj nekropoli. Karakteristična je izvanredna tehnika oslikavanja grobnica kojoj gotovo da nema premca u kasnoantičkom periodu. Slikarstvo grobnica je donelo saznanje o postojanju izuzetne slikarske radionice koja se nalazila u Viminacijumu tokom IV veka. Rimljani su ove radionice nazivali officina. Slikari su u antičkom periodu imali svoje radionice, ili su radili pod okriljem neke već poznate radionice. Fresko oslikanim grobovima iz Viminacijuma nisu ostale sačuvane informacije koje bi ukazivale na umetnika koji ih je oslikavao. Dela umetnika koji je radio u jednoj takvoj officini otkrivaju misaoni svet koji je nadrastao način mišljenja svoga doba i dostigao neprolaznost i univerzalnost. Predstavljanje figure u mirnom i svečanost stavu govori o želji slikara da dostigne što dostojanstveniji izgled pokojnice. Nagoveštaj emocija na licu odaje utisak zatvorenog i pomalo zagonetnog duševnog sveta. Slikar se trudio da malter na kome su naslikane glave pokojnice i sluga prinosioca izglača sve dok ne postanu sitno zrnaste i sjajne. Nanošenjem boja tako da se slivaju jedna u drugu postigao je mekoću prelaza i utisak da glave nisu naslikane u čisto fresko tehnici već da su boje mešane sa nekim drugim vezivnim materijalom. Dominantna je upotreba oker bele i tamno braon, što stvara efekat sveže harmonije boja. Dočaravajući izraze očiju pokojnice trudio se da joj da što realniji izgled.9 Freska pokojnice predstavlja vrhunac rimske portretne umetnosti. Ima

8 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.9 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.

3

više zajedničkih elemenata između fajumskih portreta i pojedinih viminacijumskih grobnica. Karakteristične zajedničke crte su instistiranje na glavi kao centralnom delu slike sa naglašenim pogledom pokojnika, zatim raspored osvetljenih i osenčenih površina, kao i ugao iz kojeg je lice viđeno. Lice nema strogu izraženost već deluje iskreno. Kombinacijom tonova bele, oker i braon, kao i plave boje u povišenom tonalitetu, naznačene su psihološke osobine, ženstvenost i ljupkost modela. Javlja se težnja slikara ka poetizaciji lika. Pored individualne crte modela istaknuta je emotivna i duševna lepota. Takođe se obraća pažnja i na likovnu uverljivost ostalih delova slike, nakit i odeća. Freske koje potiču iz Viminacijuma pokazuju apsolutnu stilsku nepodudarnost sa freskama iz drugih provincija rimskog carstva. Sa freskama iz drugih delova provincije se može uporediti samo u nekim elementima, uobičajeni simboli grobnog slikarstva, tonalitet i dijapazon boja. Portret pokojnice iz Viminacijuma ukazuje i na jednu tradiciju rimske umetnosti, pojam portreta kao imagines maiorum. Portretno predstavljanje pokojnika u skulpturi, mozaiku i na slikarstvu za cilj ima predstavljanje pokojnika kao virgo perpetua. Ono što se sa sigurnošću može tvrditi jeste da je sredinom IV veka na prostoru Viminacijuma radio umetnik izvanrednog osećaja za portretnu umetnost, ili kako bi to rimljani rekli sa smislom za lineamentum, odnosno lineamentum corporis.10

Fresko-slikarstvo u hrišćanskim grobnicama

U kasnoantičkom sloju sahranjivanja na jednoj od nekropola Viminacijuma otkrivena je hrišćanska grobnica među više tipološki identičnih grobnica. Na čeonoj strani grobnice centralni motiv je Hristov monogram u floralnom vencu (slika 2.).

Hristogram kao jedan od najvećih simbola hrišćanstva nastao je kada se u noći pred bitku kod Milvijskog mosta caru Konstantinu Velikom dogodilo mistično iskustvo, posle koga se otvoreno opredelio za hrišćansku veru. Car Konstantin nalaže da se na štitovima njegovih vojnika stavi slovo X sa vertikalnom crtom, zakrivljenom pri vrhu. Takođe je naredio da se iskuje vojni steg (labarum) sa vencem na vrhu u kome su se nalazile spojena grčka slova X i P u vidu Hristovog monograma.11 Nakon ovog događaja, hristogram biva široko prihvaćen i od tada korišćen.

Monogram zauzima celu zapadnu stranu čime se naglašava važnost predstave. Floralni venac formiran je od lovorovih listova naslikanih tamno plavom, tirkiznom a ponegde i belom bojom i ovim vencem je monogram istaknut. Venac u slikarstvu grobnica i nadgrobnim spomenicima predstavlja simbol trujumfa nad smrću koje hrišćanstvo preuzima od paganstva. Lovorov venac koji je čest motiv potencira ideju o neprolaznosti i večnosti. Hristov monogram je naslikan belom bojom na tamno plavom okviru na tirkiznoj pozadini. Haste slova H su zadebljane na krajevima i završavaju se kukicama. Sa leve i desne strane monograma se nalazi apokaliptična slova alfa i omega, izvedena belom bojom (slika 3.). Ovi simboli u paganskoj tradiciji predstavljaju

10 ibid.11 http://sr.wikipedia.org/sr/Константин_Велики

4

ključ sveta i celokupnost bića, vremena i prostora ali i zatvorenost između dve krajnosti. Hrišćanstvo ih preuzima kao simbol Hrista helenizirajući starozavetnu ideju Boga kao prvog i poslednjeg. Ispod monograma a iznad bordure polazi spiralna traka tamno crvene boje koja se razbija u florani motiv. Viminacijumski hristogram koji je naslikan sa izvanrednim osećajem za kolorit, može se uporediti sa jednim od najlepših hrizomona koji potiče iz jedne od Sofijskih grobnica, pa i sa hrizomonom u Gala Placidiji u Raveni, koji potiče iz nešto kasnijeg peroda. Ispod Hristovog monograma na 0,62m od poda grobnice središnja opeka je ispuštena ka unutrašnjosti za 8 cm.12 Ovo ispuštanje je specifično za grobnice trapezoidnog preseka, gde se ispuštene opeke uvek nalaze na zapadnoj strani. Do sada je otkriveno desetak takvih grobnica na Viminacijumu. Ispust je najverovatnije imao funkciju grobnice a simbolika zapadne strane sveta upućuje na to da se tu postavljala svetiljka.

U istoj grobnici na istočnom zidu nalazi se predstava Rajskog vrta (pax aeterna in paradiso), predstavljeni su paunovi i fontana u obliku kantarosa i drvo života (slika 4.). Paun koji se nalazi sa leve strane je glavom okrenut ka kantarosu a paun na desnoj strani u smeru suprotnim u odnosu na kantaros. U hrišćanskoj ikonografiji predstave pauna sa kantarosom između su veoma česte. Paun prema hrišćanskoj tradiciji predstavlja solarni simbol, simbolizujući besmrtnost a kantaros simbolizuje posudu koja sadrži piće besmrtnosti, čak označava i čovekovu sudbinu. Dominantnim bojama, tamno plavom i tirkiznom oslikana su tela paunova a detalji tamno crvenom i belom. Sveta voda koja izlazi iz kantarosa oslikana je belom i tirkiznom bojom. U ovom slučaju kantaros predstavlja fontanu. U stilizovanoj formi iza paunova je naslikano po jedno drvo života tamnom i svetlo plavom bojom. Predstava je građena pomoću simetrije, gde dva pauna afrontiraju pored kantarosa a u pozadini dominira po jedno drvo života. Ovakva scena se sreće i na Srednjem Istoku i predstavlja simbol čovekove psihičke dvojnosti.13 U slučaju izostavljanja jednog drveta može se tumačiti kao prevazilaženje odvojenosti duše u večnom životu. Umetnik je predstavio večiti mir u raju (pax aeterna in paradiso), odnosno hrišćanski mir u raju (pax christiana in paradiso), koristeći poznate motive kakvi su voda života (aqua vitae) i drvo života (arbor vitae) (slika 5.). Kao simbol, drvo života se često izjednačava sa raspećem pa tako i predstavlja osu sveta, vezu između zemlje i neba, ali i vezu između podzemnog sveta, površine i nebeske svetlosti, tri nivoa kosmosa. Istovremeno predstavlja simbol iskupljenja i božijeg carstva. U biblijskoj tradiciji se ova dva motiva javljaju zajedno simbolizujući večni život i blaženstvo pobožnih. U bogatom slikarstvu grobnica predstave raja su veoma brojne.

U zemaljskoj sceni lova koja se nalazi na severnoj, bočnoj strani ove grobnice u centralnom polju koje je uokvireno tamno crvenom bordurom sa tamno plavim trakama predstavljen je jahač na konju (slika 6.). Gornja polovina tela jahača prikazana je u tročetvrtinskom stavu, dok su noge prikazane iz profila. Pogled jahača je usmeren ka napred a desna ruka je podignuta uvis i nagnuta ka unazad. U toj ruci drži koplje kojim cilja u čeljust lava u skoku. Obučen je u belu tuniku preko koje se nalazi purpurni paludamentum koji je na desnom ramenu pričvršćen fibulom. Oker i belom bojom je naslikano lice jahača a detalji na licu tamno plavom i crvenom. Kosa je crne boje i kovrdžava. Pantalone u vidu traka obuhvataju obuću jahača, a na nogama su cipele koje sežu do gležnjeva. Fibula kojom je paludamentum pričvršćen predstavljena je tamno plavom bojom. Telo

12 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.13 ibid.

5

konja izvedeno belom bojom i prikazan je u živom pokretu. Njegovo sedlo je crvene boje. Lav koji je prikazan na ovoj fresci je okernih tonova a pojedni detalji su izvedeni belim akcentima (slika 7.). Javljaju se i vegetabilni ornamenti u gornjim zonama ispred jahača i iznad njega. Rađeni su brzim potezom, tamno plavom bojom i spiralnim linijama. Moguće je da se radi o grafitu ili stilizovanom floralnom motivu. Pretpostavka je zasnovana na starozavetnom opisu. Takođe se pretpostavlja da je predstava jahača na ovoj strani grobnice inspirisana predstavom pobedničkom jahača iz Apokalipse, na šta ukazuje izbor boja. Sama pobeda nad neznabožačkom prirodom je lični apokaliptični trenutak.14 On se odvija kao prvi korak na putu ka večnom životu, predstavlja buđenje hristolikog čoveka. Lav se povezuje sa vaskrsenjem i predstavlja Hrista kao gospodara života. Kao što je slučaj kod većine simbola, i simbol lava ima svoj svetli i tamni aspekt i retko se dovodi u vezu sa zmajem. U tom slučaju se tumači kao Knez tame, zbog okrutnosti i ogromne snage. U funerarnom slikarstvu su predstave konjanika veoma retke, ponekad se oslikavaju kao starozavetni motivi. Ovakve predstve su najčešće u mozaičkoj umetnosti i na sarkofazima.

Naspram ove predstave jahača, na južnoj bočnoj strani grobnice naslikana je nebeska scena lova pored bordure tamno crvene boje (slika 8.). Centralna predstava je jahač u pokretu. Desna ruka je u stavu odapinjanja koplja, zabačena unazad, dok je glava u tročetvrtinskom položaju. Frizura jahača je sa ravno zasečenim šiškama a izvedena je svetlo i tamno plavom bojom. Glava je naslikana u maniru IV veka koji se često sreće na novcu i mozaicima. Pogled je usmeren ka panteru u skoku. Jahač je odeven u bele pantalone, paludamentum je na desnom ramenu pričvršćen fibulom a na nogama ima tamno plave solea, sa dva međusobno ukrštena kaiša. Tirkiznom bojom sa tamno plavim i belim pegama po telu prikazan je panter u položaju skoka odozgo nakostrešene dlake i razjapljenih čeljusti. Prikaz pantera se nalazi ispred jahača (slika 9.). Panter se često prikazuje u kompozicijama vezanim za Dionisov kult, a najčešće u scenama lova. Pas u trku se nalazi iza jahača, a naslikan je tamno crvenom bojom sa konturom tamno plave boje (slika 10.). Glava je dosta oštećena ali su vidljive bele šare, dok se detalji ogrlice na psu jasno vide i izvedeni su tamno crvenom bojom. U ovoj sceni drveće je oslikano na isti način kao i drveće rajskog vrta. Ova predstava jahača nije uobičajena predstava lova. Jahač se nalazi između dva simbola, pantera koji je po hrišćanskoj ikonografiji slika greha i antihrista, i psa kao simbola pravde, mira i istine. Pas ima ulogu vodiča duša kroz smrt, simbol je Hermesa u helenskoj tradiciji.15

Do Hristovog monograma u ovoj grobnici, kao centralnom ishodištu, slikar nas dovodi kružnim tokom. Naracija počinje scenom zemaljskog lova sa jahačem na severnoj strani, koji kao pobednik nad tamom dolazi do istočne strane, odnosno do rajskog vrta. Slikar je istom bojom kojom je naslikao drvo života u vrtu na istočnoj strani naslikao drugog jahača, samog pokojnika, koji gleda ka najsvetlijem hrišćanskom simbolu, Hristovom monogramu, na zapadnoj strani u sceni lova na onostranom svetu. Čini se da su ove dve scene lova suprotstavljene (slika 11.). Tokom ranog hrišćanstva jug je bio simbol svetog duha, a sever je slika okretanja od Boga, odvraćanja od svetlosti i vere. Predstava pobedničkog jahača, Hrista, zajedno sa hristogramom na zapadnoj strani upućuje na pobedu svetlosti i vere nad tamom. Ove dve scene zemaljskog i nebeskog lova su komplikovane

14 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.15 ibid.

6

ideje koje objedinjuju paganstvo i hrišćanstvo.16 Predstavljaju obraćanje slikara i paganima i hrišćanima sa dvostrukim ciljem. Hrišćanima želi da ojača veru i ponudi radost spasenja a paganima otkriva da hrišćanstvo može doneti razrešenje ljudske sudbine u ovozemljaskom i onostranom životu. Govori o cilju i o putu koji vodi do njega, koji je zapravo susret Boga i čoveka, neba i zemlje, božanskog prestola i oltara. Predstavljen je vanvremenski ritual koji se stalno ponavlja, pa zbog toga pribegava preuzimanju slika iz biblijskih opisa. Ove dve teme jahača se prepliću tako da na kraju obrazuju jedinstvenu celinu. Iznad svih scena u ovoj grobnici, na čeonim i na bočnim zidovima naslikan je friz sa vinovom lozom koja je izvedena u tamno crvenim i tirkiznim bojama, a svi motivi su akcentovani belom bojom (slika 12). U osnovi razvoja srednjevekovne umetnosti leži slikarstvo ove kasnoantičke hrišćanske grobnice.

Freske paganskih grobnica

-Grobnica G2624-

Svojom lepotom zadivljuje slikarstvo još jedne kasnoantičke, paganske grobnice. U unutrašnjosti se nalazi po jedna figuralna predstava na čeonim stranama, a na bočnim stranama kombinacija zoomorfnih i vegetabilnih motiva.

Na svim bočnim stranama predstavljen je po jedan paun. Postavljeni su tako da im je glava okrenuta ka zapadu, ka zidu na kome je naslikana osoba kojoj je grobnica namenjena (slika 13.). Predstave paunova imaju višestruko značenje, sa jedne strane su jedan od simbola kulta Dionisa, a sa druge strane su glavni atribut Junone, vrhovnog rimskog božanstva. Takođe su i amblem imperatorke i princeze u carskom i kasnoantičkom periodu.17 Vezuju se za besmrtnost, dugovečnost i ljubav. Pojavljuju se postavljeni u paru, okupljeni oko posude, najčešće kantarosa, ali se isto tako često komponuju sa grožđem i golubovima, naročito u paganskim grobovima.

Još jedan od omiljenih motiva grobnog slikarstva i simbola besmrtnosti je kantaros, jedan od glavnih atributa boga Dionisa.18 Kantaros je u rimskoj umetnosti češće ispunjen vodom i vinom, a retko grožđem. U slučaju da je ispunjen vodom unutrašnjost kantarosa se naglašava plavom bojom, a ako je ispunjen vinom, kao u ovom slučaju, tamnom bojom. Ima dvojaku simboliku kada je napunjen vodom: može predstavljati izvor života, a sa druge strane pojačava ideju besmrtnosti (slika

14.). Predstave kantarosa sa afrontiranim paunovima predstavljaju omiljenu temu i na mozaicima i na reljefima.

16 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.17 ibid.18 D.Srejović, Arheološki leksikon, Beograd 1997.

7

Jedan od omiljenih vegetabilnih motiva u rimskoj umetnosti predstavljaju girlande. Već od III veka p.n.e. girlande postaju omiljeni motiv na aleksandrijskim freskama i sarkofazima, samim tim je ideja o korišćenju tog motiva kod rimljana potekla iz Egipta i maloazijskih oblasti. Na rimskim spomenicima girlanda prvenstveno ima dekorativno značenje. Hrišćani su od pagana preuzeli ovaj motiv u ikonografskom prikazu raja.19

U ovoj grobnici girlande su naslikane crvenom bojom iznad paunova, a označavaju čast, posvećenje i svetaštvo. Često se koriste u svojstvu izdvajanja. Girlande podrazumevaju simboliku vezivanja i spajanja. U ovom slučaju je to spajanje sa dragom osobom. U pogrebnom rimskom običaju predstavljaju život posle smrti, a mogu imati i simboličko značenje kao cveće. Girlande obično imaju dekorativnu funkciju ali ukoliko se ukombinuju sa zoomorfnim ili figuralnim predstavama, njihova ikonografska shema postaje složenija (slika 15.). Iznad pauna na severnoj strani naslikana je jedna viseća girlanda, dok se iznad pauna na južnoj strani nalaze dve. U ovom slučaju njihova funkcija nije samo dekorativna, jer su kompoziciono u vezi sa pticama. Najsloženiji tip girlandi su one koje su u vezi sa ličnostima kojima je grobnica posvećena. Njihova funkcija je da pokojnika predstave kao pobednika nad smrću u ovom slučaju. Ova trijumfalna karakteristika girlandi je čest motiv u grobnom slikarstvu. Kao dekorativni element u grobnom slikarstvu se pojavljuju već od početka helenističkog perioda. Kod rimljana girlande su poznate kao corona, coronae. 20

Pored girlandi i paunova sa kantarosom na bočnim stranama naslikano je i četvorolisno cveće (slika 16.). U oslikavanju grobnica se veoma često upotrebljava zbog izrazite dekorativnosti i simboličkog značenja, tako da je jedan od najčešćih motiva u sepulkralnoj umetnosti mediteranskog prostora. U slučaju da ima samo dekorativnu funkciju cveće se oslikava kao osnovni motiv, oslikava se samostalno. Primer takvog oslikavanja je i jedno od prvih publikovanih grobnica iz Viminacijuma, gde je cveće samo jedan od pojedinosti koje ima ulogu upotpunjivanja kompozicije ukrašenog groba. Višestruku simboliku ima cveće sa četiri ili pet latica, simbolizuje čovekov mikrokosmos. Takođe i boja ima svoje dodatno značenje, nedostižnost prikazuje cvet plave boje, zoru simbolizuje crvena, ali u kombinaciji crveni i plavi cvet predstavljaju smrt. U tom slučaju ima apotropejsko značenje i od pomoći je pokojnicima. Cveće koje je oslikano na tri strane ove grobnice je četvorolisno i nije dato u organizovanom obliku, već je kombinovano sa predstavama pauna, girlandi ili figuralnom predstavom. Nesrazmerno je veliko u odnosu na pauna, a posebno u odnosu na predstavu sluge prinosioca. Na južnoj bočnoj strani naslikane su tri, dok je na severnoj bočnoj strani naslikao dvanaest crvenih četvorolisnih cvetova. Na strani na kojoj se nalazi predstava sluge prinosioca, na istočnoj čeonoj strani naslikan je po jedan četvorolisni cvet crvene i plave boje, a pored njih su naslikana dva lista bršljena crvene boje. Dodatnu simboliku ima obogaćivanje floralne ornamentike grobnice bršljenovim listom. Uvek zelenim bršljenovim listom upotpunjuje se kompoziciona zamisao kako bi se naglasila ideja o večnom životu pokojnika. Simbolički bliski vinova loza i bršljen se često nalaze u zajedničkom prepletu. Bršljen kao zimzelena biljka predstavnik je vegetativnog sveta koji simboliše trajnost i upućuje na nastavak života i besmrtnost. Bršljen je atribut Dionisa, boga vegetacije i vaskrsenja.21

19 http://www.viminacium.org.rs/ELibrary/earticles/milovanovic3/index.html20 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.21 http://www.viminacium.org.rs/ELibrary/earticles/milovanovic3/index.html

8

U ovoj paganskoj grobnici, na istočnoj čeonoj strani naslikan je jedan sluga prinosilac (dapifer), za razliku od ostalih grobnica rimskog carstva gde se na kompozicijama nalazi više slugu prinosilaca (slika 17.). U odnosu na trapezoidno polje u kome se nalazi postavljen je dijagonalno u tročetvrtinskom stavu, živom pokretu, blago nagnutih leđa. Plastičnost njegovog lica dočarava gusta kovrdžava kosa, krupne crne oči i rumenilo na obrazima. Prinosilac je obučen u belu tuniku, dužine do kolena, koja je opšivena porubom i pripasana tankim kaišem oko pojasa, što je bila karakteristična nošnja za prvu polovinu IV veka. Tunika je bila ukrašena porubima oko kolena a u predelu butina tavlionom. Na desnoj butini je tavlion vidljiv u obliku zatvorenog latinskog slova U. Tavlion je ustvari ukras u vidu pravougaone ili pravougaone površine koji se prišivao uz prednju vertikalnu ivicu odeće. Preko levog ramena sluge prinosica prebačen je palium, vrsta grčke kabanice koju su nosili i rimljani (slika 18.). Lice i konture nosa naglašeni su torveksom oko vrata koji je izveden istim tonom tamno crvene boje. U pozadini su naslikani listovi bršljena. Obuća na njegovim nogama je neka vrsta poluzatvorenih cipela, od kože, i vezivale su se jednim kaišem. Ovu obuću rimljani su nazivali calceus, a nošene su uz togu, stolu ili tuniku (slika 19.). Na ovoj fresci sluga prinosilac u rukama drži elipsoidni poslužavnik plave boje, na kome se nalaze dva hleba (slika 20.). Hleb predstavlja duševnu i telesnu snagu, odnosno vidljivi i manifestovani život. U slučaju ove slike hleb i vino koji se nalaze u kantarosima na bočnim stranama između paunova predstavljaju simbiozu vina i hleba kao vidljive manifestacije duha koji umire i vaskrsava.

Najbliža stilska analogija slugi prinosiocu su predstave slugu iz grobnice Silistri. Pre svega se misli na sličnu odeću, a u nekim detaljima, tavlion na tunici iznad desne butine, i identična. Stil frizure sluge prinosioca je bliži reljefima i skulpturama iz IV veka, nego predstavama iz grobnica rimskog carstva.

U istoj grobnici centralna freska na zapadnoj čeonoj strani dočarava osobu kojoj je grobnica i namenjena. Lik je individualizovan i pretpostavlja se da je rađen po modelu, za razliku od drugih grobnica u kojima su ljudske figure prikazivane šematizovano i tipizirano. Portret ove pokojnice je jedna od bitnih odlika sepulkralne paganske ikonografije. Postavljena je frontalno sa pogledom u desno. Za razliku od lica sluge prinosioca sa naglašenim rumenilom na obrazima, lice i vrat pokojnice su izvedeni bez potenciranja njene mladosti, polutonovima oker i bele boje. Lice je izduženog ovalnog oblika, krupnih kestenjastih očiju, senzualnih usana, pravilnog nosa i nežnog dugog vrata (slika 21.). Kosa je oštro savijena i zabačena unazad, pada do visine brade a preko nje je prebačena mrežica. Ovakva moda nošenja kose vezuje se za IV vek.22 Oko vrata pokojnice se nalazi niska od loptastih perli od poludragog kamenja. Vidljivo je sedam perli. Ovaj tip nakita takođe pripada IV veku. Sa leve i desne strane u visini glave pokojnice nalaze se girlande koje su jednim krajem okačene za uglove polja, a drugim za pravougaono polje, koje je naznačeno iznad glave. Ove girlande iznad pokojnice u Viminacijumu, kojoj grobnica i pripada, pojačavaju ideju o besmrtnosti. Moguće je da plavo pravougaono polje predstavlja vrstu prozora (fenestelu), koji zajedno sa girlandama upućuje na neki vid epifanije, što bi značilo da su girlande imale i funkciju zavese koje skrivaju tajnu. Takođe, njihova funkcija je da istovremeno otkrivaju i sakrivaju ali i razdvajaju dva sveta. Odevena je u skupocenu i tešku brokatnu drapiranu stolu, indigo boje, i prikazana je do pojasa (slika 22.). Način na koji je njen ogrtač ukrašen govori o njenom nesumnjivom bogatstvu. Haljina je takođe ukrašena prišivenim elipsoidnim i kvadratnim dragim kamenom u ramenom delu

22 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.

9

(slika 23.). U desnoj ruci koja je savijena u laktu pokojnica drži bocu od mlečno belog stakla (slika 24.). Šaka je u visini donjeg dela grudnog koša. Dugu tradiciju u rimskoj i hrišćanskoj umetnosti ima slikanje staklenih posuda. Simbolično značenje je podjednako važno i paganima i hrišćanima. Glavni element za datovanje grobnice je bronzani novac koji je pronađen u šutu iznad grobnice. Kovanje u Nikomediji za vreme Konstancija II, između 346. i 350. godine i samim tim predstavlja terminus post quem za sahranu pokojnika.

-Grobnica G160-

(Grobnica sa Kupidonom)

Konstrukcija grobnice je trapezoidnog oblika od horizontalno postavljenih opeka, orjentisana je zapad-istok. Sva četiri zida ove grobnice su oslikana freskama, ali su nažalost freske na zapadnoj čeonoj strani samo delimično očuvane. Zapadna strana je uokvirena crvenom trakom neujednačene širine od 5-8 cm. Podeljena je na dva nejednaka trapezoidna polja, veće donje i manje gornje polje. Veće trapezoidno polje je uokvireno oker i zelenom bordurom, a sa unutrašnje strane crnom bordurom, širine oko 1 cm. Floralni motivi oslikani su crvenom bojom na oker podlozi i samo su delimično očuvani. Pretpostavlja se da se u ovom polju nalazila centralna predstava posvećena osobi ili osobama koje su sahranjene u ovoj grobnici (slika 25.). Zbog najverovatnijeg pokušaja prilikom pljačke grobnice da se freske skinu sa zidova, većim delom su uništene. Delimično su očuvane u gornjim i donjim zonama trapezoidnog polja. Gornje polje je takođe uokvireno oker i zelenom bordurom. U ovom polje se nalazio natpis koji je većim delom uništen a očuvana su samo dva fragmentovana reda. Moguđe je definisati samo pojedina slova. Verovatno je natpis imao izuzetnu vrednost, jer se takvi natpisi u fresko grobnicama javljaju izuzetno retko23 (slika 26.). Istočna strana je takođe uokvirena crvenom trakom neujednačene širine i kao i zapadna strana podeljena je na dva nejednaka trapezoidna polja, donje veće i gornje manje. U većem donjem polju se nalaze predstave dva Kupidona sa raširenim krilima (slika 27.). Postavljeni su pored kantarosa u dinamičnom stavu. Celokupnoj sceni svečanu atmosferu ispunjenu ljubavlju daju ukrasne trake koje se viju oko glava Kupidona. Bočne strane ove grobnice su takođe uokvirene crvenom trakom neujednačene širine. Svaka bočna strana podeljena je na po četiri pravougaona polja nejednakih dimenzija, dok je svako polje uokvireno oker i zelenom bordurom. Na južnoj bočnoj strani oslikan je floralni motiv u gornjim zonama, zelenom i crvenom bojom na oker podlozi (slika 28.). U jednom od polja ispod njega oslikan je paun nad kantarosom, bliže istočnoj čeonoj strani. Paun je okrenut glavom ka centralnoj predstavi na zapadnoj strani. U narednom polju predstavljena su dva pauna u ljubavnoj igri sa glavama zaklonjenim iza tela (slika 29.). U pravougaonom polju koje se nalazi u delu bliže zapadnoj čeonoj strani prikazana je predstava sluge prinosioca koji je odeven u dugačku haljinu a u rukama drži poslužavnik na kojem su ritualni hlebovi (slika 30.). Sluga ima obuću koja oslikava modu tog vremena. Takođe je u gornjim zonama

23 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.

10

severne bočne strane na oker podlozi prikazan floralni motiv naslikan zelenom i crvenom bojom. Ispod njega su dva polja sa prikazima paunova. U polju koje se nalazi bliže istočnoj čeonoj strani oslikan je paun i predstave posuda koje su ispunjene voćem i cvećem. Paun je okrenut glavom ka centralnoj predstavi na zapadnoj čeonoj strani. Ispod polja sa floralnim motivima oslikana su dva pauna, slična predstavama paunova na južnoj bočnoj strani. Uz zapadnu čeonu stranu naslikan je još jedan sluga prinosilac u pravougaonom polju. Kao i sluga prinosilac na južnoj strani, prikazan je u stojećem stavu. Ka centralnoj predstavi na zapadnoj čeonoj strani pokazuje desnom rukom.24

U rimskoj umetnosti predstave Kupidona su brojne. Opisuje se kao hirovito, kapriciozno dete. Kupidon je rimsko božanstvo slično grčkom Erosu. Često se prikazuje kao krilati dečak koji prati Veneru, a ponekad i Viktoriju. Omiljena tema i u grčkoj i u rimskoj umetnosti bila je njegova romansa sa Psihe, predivnom princezom.25

Zaključak

Najbolji način da se upoznamo sa antičkom civilizacijom i njihovim svetom koje su stvarale svojom kako materijalnom tako i duhovnom kulturom, je sagledavanje i tumačenje simbola koji su se održali do danas. Njihovim proučavanjem se može doći do zaključka kako se kultura razvijala i kako su se grane te kulture obogaćivale. Veliki broj simbola je zadržao svoj prvobitni značaj, razvijajući se u pravcu odgovarajućeg religijskog shavatanja. Svaki detalj koji se pojavljuje u rimskoj umetnosti je tu sa razlogom, što bi značilo da nema slučajnih prikaza. Svaki motiv je ponaosob važan i ima svoje mesto. Često u sebi sadrži dva isključiva prirodna fenomena – umiranje i rađanje.

Katalog

24 M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007.25 D. Srejović, A. Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, Beograd 2004.

11

Slika 1. -Slikarski pribor-

Fresko-slikarstvo u hrišćanskim grobnicama

Slika 2. –Hristov monogram-

Slika 3. –Apokaliptična slova alfa i omega-

12

Slika 4. –Pax aeterna in paradiso- Slika 5.-Arbor vitae, Aqua vitae-

Slika 6. - Scena lova (Zemaljska)- Slika 7. -Glava lava-

Slika 8. –Scena lova (Nebeska)- Slika 9. –Predstava pantera- Slika 10. –Pas u trku-

13

Slika 11. –Rajski vrt sa scenom zemaljskog i nebeskog lova- Slika 12. –Friz sa vinovom lozom-

Freske paganskih grobnica

-Grobnica G2624-

Slika 13. –Paun na bočnoj strani-

Slika 14. –Kantaros- Slika 15. –Girlande- Slika 16. –Četvorolisni cvet-

14

Slika 17. – Sluga prinosilac (Dapifer)- Slika 18. - Grčka kabanica,palijum -

Slika 19.- Calceus,detalj obuće- Slika 20. –Hleb na poslužavniku-

Slika 21. – Portret žene- Slika 22. – Brokatna stola -

15

Slika 23. –Detalj rameng dela- Slika 24. –Detalj staklene boce-

-Grobnica G160-

(Grobnica sa Kupidonom)

Slika 25. – Zapadna čeona strana- Slika 26. – Detalj natpisa sa zapadne čeone strane

16

Slika 27. – Kupidon,istočna čeona strana- Slika 28. – Floralni motiv-

Slika 29. – Dva pauna u ljubavnoj igri- Slika 30. –Sluga prinosioc,južna bočna strana-

*Slike su preuzete iz knjige Slikarstvo Viminacijuma, Miomira Koraća. Izdavač: Centar za nove tehnologije – Viminacijum, 2007.

17

Literatura:

D. Srejović, A. Cermanović-Kuzmanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, Beograd 2004. D.Srejović, Arheološki leksikon, Beograd 1997. http://sr.wikipedia.org/sr/ Freska http://sr.wikipedia.org/sr/Константин_Велики http://www.scribd.com/doc/22152083/SLIKARSTVO-tehnologija-i-tehnike-slikanja-PAINTING-

technology-and-techniques-of-painting http://www.viminacium.org.rs/ELibrary/earticles/milovanovic3/index.html http://www.viminacium.org.rs/Viminacium/RomanCityCamp M.Korać, Slikarstvo Viminacijuma, Beograd 2007. N.A.Maškin, Istorija starog Rima, Beograd 2005.

18