Franca Dhe Diplomacia Franceze Ne Periudhen e Kardinalit Rishelje, Doktrina Raison d`Etat Dhe Shteti Komb

7/31/2019 Franca Dhe Diplomacia Franceze Ne Periudhen e Kardinalit Rishelje, Doktrina Raison d`Etat Dhe Shteti Komb

1/127

Mr. Ardian RAMADANI

Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrinaRaison d`tatdhe Shteti-Komb


2/127

1

Mr. Ardian RAMADANIFranca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrinaRaison d`tatdhe

Shteti-Komb

Tetov, 2009


3/127

2

Biblioteka: Histori-Diplomaci-Marrdhnie Ndrkombtare

Titulli:Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrinaRaison

d`tatdhe Shteti-Komb

Botues:Autori

Recensues:Prof. Dr. Etem Aziri

(Universiteti i Evrops Juglindore- Tetov)Prof. Dr. Ali Pajaziti

(Universiteti i Evrops Juglindore- Tetov)Prof. Dr. Fejzullah Shabani

(Universiteti i Evrops Juglindore- Tetov)

Lektore:Gzime Ramadani

Prgatitja teknike:Nexhmedin Ramadani

Shtypi:Shtypshkronja GRAFOTEKS- Kumanov

CIP ,

327(44) 1624/42

RAMADANI, ArdianFranca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes,

doktrina Raison d`tatdhe Shteti-Komb/ Ardian Ramadani. - Tetov :Ramadani A., 2009.-138 str.;23 sm

Fusnoti kon tekstot, -Bibliografija: str. 133-136ISBN 978-9989-57-656-0

) Francija -Nadvore{na politika-1624-1642

COBISS.MK-ID 80858378

T drejtat e rezervuara t autorit


4/127

3

Mr. Ardian RAMADANI

Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrina

Raison d`tatdhe Shteti-Komb

Tetov, 2009


5/127

4

Prkushtim

N shenj respekti dhe dashurie, prjetsishtprindrve t mi, babait Melaimit dhe nns Nurtenes, si dhe vllezrve

Artanit dhe Nexhmedinit, pr respektin dhe mbshtetjen e ofruar


6/127

5

Recension

do komb, shtet ose shoqri ka identitetin, karakterin, kulturn dhe prioritetet

e veta. Entitetet sociale ndr epoka t ndryshme historike nxjerrin nga mesi i tyre

udhheqs t spikatur, t cilt me veprimet e tyre gjenerojn ide t pavdekshme n

sistemin e vlerave q shnojn garn mes kombeve. Por, jo do shtet dhe komb apo

do shtet-komb ka nxjerr udhheqs t petkut fetar q kan arritur t avancojn t

gjitha dimensionet e jets shoqrore, q kan arritur t bjn nj simbioz funksionale

mes t shenjts dhe profanes; jo do komb ka gjeneruar udhheqs t cilt do t

shpienin kombin dhe shtetin n lumenjt e suksesit, udhheqs model, lider

paradigmatik q din n mnyr brilante t udhheqin n momentet m kritike pr

qenien e nj bashksie m t gjer shoqrore, q din t prdornin aftsin pr t

kapur ritmin e efikasitetit n qeverisje, q ia dalin t sigurojn drejtpeshimin mes dy

elementeve baz t qensimit human: arsyes dhe imagjinats. Me t drejt sociologu

dhe politologu frng Rajmon Aron konstaton se intelektuali sht individ i devotshm

ndaj ideve, njohurive dhe vlerave, por kur ai ia del q kto tre kategori ti mishroj

n vete dhe ti jetsoj pr t mirn e kombit ai shndrrohet n udhheqs t

shklqyer. Ndr t tillt sht edhe udhheqsi q do t dal n krye t diplomacis

dhe politiks franceze m 1624, q fal menuris, fleksibilitetit, intelektit dhe zellit

pr sukses do t shndrrohet n determinuesin e suksesit t nj kombi, t nj shteti dhe

t nj gjuhe. Ky udhheqs pr pak koh sarriti ti shoh frytet e politiks dhe

diplomacis s vet. Ssht thn kot q n diplomaci iniciuesi i nj t arriture nuk i

korr kurr frytet e suksesit t vet. Ky udhheqs si prjetoi momentet e suksesit t

politiks s vet, por do t shrbej si lajtmotiv dhe model pr shum udhheqs, pr

shum profile njerzish q merren me punt shtetrore. Ai arriti q n sistemin e

marrdhnieve ndrkombtare t fus konceptin e shtetit-komb dhe t arsyes s

shtetit. sht kjo figura e spikatur e kardinalit Armand Zhan dy Plesis d Rishelje(Armand Jean du Plessis de Richelieu, 1585-1642), udhrrfyes pr shtetart e

ardhshm francez, t cilt politikn dhe diplomacin e tyre t bazuar tek ky njeri do t

tentonin ta implementonin edhe m tej. sht thn se udhheqsit nuk bhen, por

linden. I till sht edhe Rishelje, njeriu q me menuri arriti ti ndjej proceset

historike, t bhej pjes e ktyre proceseve dhe njkohsisht, udhheqs dhe kahzues

i tyre.

Platoni thoshte se t gjith duam dika, por sia dalim t prcaktojm se farn fakt duam. Nj gj e till nuk do t vlente pr Risheljen, i cili shum mir, qartazi


7/127

6

dhe prerazi fiksoi dshirat n suaza t mundsive, ekuilibroi dshirat dhe mundsit,

arriti t identifikonte se far synonte, ia doli t prcaktonte rrugn e suksesit t tij si

udhheqs i popullit dhe i shtet-kombit frng. Rrugn e suksesit e eci duke dshmuar

aftsit e tij prej udhheqsi mendjeholl q jetsonte nj filozofi politikesui generis.

Epokat historike kan shnuar shum fytyra njerzore q kan synuar t

marrin pushtetin, t bhen pjes e organigrams apo majs s hierarkis prmes

dhuns, trazirave, revolucioneve, dshirave pr hakmarrje. Por ka pasur edhe t atill

q n projektin e tyre politik kan synuar bindjen e turmave dhe pasuesve pr

vrtetsin e qllimeve t vna prpara, ndrgjegjsimin e mass se rruga e vetme dhe

veprimi m i mir dhe m i menur sht justifikimi i ambicieve, racionalizimi i

veprimeve. I till ka qen Rishelje, fakt t cilin n mnyr sinjifikative e pasqyron

edhe kjo vepr, e cila rrfen se fuqia e ndikimit t nj udhheqsi si Rishelje prmes

gjuhs dhe kulturs frnge do t l gjurm n shekujt n vijim. Rruga e trasuar nga

Rishelje, q synonte ta shndrroj gjuhn frnge n gjuh ndrkombtare do t ndiqet

edhe nga udhheqsit dhe shtetart e tjer francez, t cilt edhe n periudhat vijuese

do t vjelin t arriturat e diplomacis dhe politiks risheljane.

Sistemi i bazuar n shtetin-komb, q mbron dhe avancon interesat kombtare

t do shteti, jeton deri n ditt e sotme dhe i jep form sistemit t marrdhnieve

ndrkombtare. Ky model mbetet sfiduesi m i madh i koncepteve t tjera politike t

bots bashkkohore. Robert Kaplan n librin e tij Anarkia q po troketparalajmron

erozionin e shtetit-komb, kurse Francis Fukujama n Ndrtimi i shtetit:Qeverisja dhe

rendi Botror n shekullin XXIsheh fillimin e fundit t shtetit-komb dhe ndrtimin e

nj rendi t ri botror t qeverisjes. Megjithat, pohimet e tilla mbeten t shnohen si

njfar futurizmi social q pritet t vrtetohet ose t kontestohet nga rrjedhat e s

ardhmes. Edhe prkundr konceptit t mondializimit dhe globalizimit, q ngrthejn

n vete edhe iden e shtetit gjithbotror, koncepti i shtetit-komb mbetet t jetdominues dhe aktual edhe n kohn e shoqris globale dhe t deterritorializuar.

Ndrkoh edhe koncepti i t drejtave t njeriut i garantuar ndrkombtarisht me

shum konventa, protokolle e nj sr dokumentesh t ndryshme mbetet nj nga

konceptet lkunds t shtetit-komb, por jo edhe eliminues t tij. Prkundr

proceseve globalizuese dhe nismave t ndryshme rajonale, ndrkombtare pr

ngushtimin e sovranitetit n kuptimin klasik dhe afirmimin e supranacionalitetit,

prkundr tendencave pr delegim t sovranitetit shtetror n organizatat e ndryshmendrkombtare, kontinentale, trans-kontinentale, shteti-komb edhe m tej sht


8/127

7

pararoj e inxhinieringut social mbarbotror. Interesat kombtare edhe m tej jan

mbi t gjitha dhe jetike n organizatat e ndryshme rajonale, ndrkombtare. Edhe

m tej interesi kombtar sfidon interesin ndrkombtar, i fundit edhe m tej mbetet

peng i t parit.

Historikisht shoqrit njerzore kan njohur forma t ndryshme t organizimit

shtetror, por modeli i kombit dhe shtetit sht ndr m t rndsishmit dhe ndr m

vitalt. Ka shum tentativave pr zvetnim t konceptit t shtetit-komb, apo t shtetit

dhe t kombit, por megjithat, kto koncepte mbeten prcaktuese t rendit botror.

Edhe m tej nacionalizmi, si form e shfaqjes dhe mbrojtjes s interesave kombtare

sht prezent dhe goxha i fort n vokabularin politik t kohs son. Se sa do t jet

jetgjat koncepti nacional i bazuar n shtetin-komb, i fiksuar nga Rishelje, do t

dshmoj e ardhmja, sepse ajo sht doher e hapur dhe i zbulon t gjitha.

Ndrsa ne si shkenctar, lypset t jemi real, objektiv, konkret, t zhveshur

nga ambiciet, dshirat e pajustifikuara, duhet tu shmangemi animeve, paragjykimeve,

stereotipave dhe patriotizmit folklorik, duhet t tentojm t nxjerrim n shesh t

vrtetn. N kt drejtim gjithnj duhet q diskursin ton ta shoqrojm me

argumente, sepse argumentet jan arma m e fort n rrugn e suksesit.

Vepra e Ardian Ramadanit sht nj paraqitje serioze me prmasa t mirfillta

t dialogjis shkencore q synon t shpalos botn e ideve t mendimtarit dhe

politikbrsit t dgjuar evropian Rishelje, sublimuesi i raison detat, njri ndr

etrit e komb-ndrtimit/shtet-ndrtimit modern, njri ndr trasuesit e rrugs s ruajtjes

s kulturs vetjake duke garuar me t tjert, si njri nga etrit e kalimit n nj faz t

re t zhvillimit shoqror: komb-ndrtimi, si parasken e shtet-ndrtimit, si njri nga

trasuesit e rrugs s europianizmit si doktrin post-risheljane. Duhet shnuar se autori

n fjal, i ri pr nga mosha, me penn e vet dhe kndvshtrimin studioz arrin q ta

nxjerr Risheljen nga e shkuara dhe ta aktualizoj at, madje edhe ta ndrlidh nmnyr shum t zhdrvjellt me realitetin shqiptar dhe shtjet me t cilat ky komb

ballkanik ballafaqohet n shekullin e fundit. Dehistorizimi i Risheljes dhe apologjia e

shtetit-komb n epokn e post-nacionales dhe t planetares e universales, ngrthejn

n vete sa eulogjin pr risheljanizmin historik, aq edhe brengn pr alb-kauzn dhe

alb-qenien n epokn e post-modernes q relativizon gjithka, madje edhe kombin

dhe kombtaren. Vizioni risheljan n veanti vjen n shprehje n shtjen e unifikimit

gjuhsor si shtyll kurrizore e kombit, q shpton kombin shqiptar ngafragmentarizmi dhe partikularizmi.


9/127

8

sht vrtet pr tu prshndetur ngulmi q Ardian Ramadani tregon pr t

marr si modus nj epok dhe figur historike evropiane pr t gjeneruar dhe

transferuar botkuptimin e tij n realitetin e homo balkanicus-it t trbuar q sia del

t gjej vijn e pacifikimit afatgjat dhe bashkjetess s mirfillt.

Jemi t bindur q kjo vepr prbn nj trajtes serioze t nj lnde me

ngjyrime sociologjike, politologjike, antropologjike, kulturologjike, pa anashkaluar

edhe ato diplomatike dhe t marrdhnieve ndrkombtare, q mund t lexohet dhe t

vshtrohet nga shum knde, q ofron nj hart temporale dhe hapsinore t bots

ideore t Risheljes, t vizionit frankocentrik dhe t misionit universal pr komb t

fort n nj bot turbulente, pr nj bot t anktheve dhe traumave q nuk ln

hapsir pr neglizhenc t autentikes, t kombtares si shtrat i vlerave pr gar t

mirfillt e t civilizuar me t tjert.

Vepra n fjal sht nj tull n murin e dijes shqiptare, kontribut shkencor q

natyrisht se do t ballafaqohet me syrin kritik t opinionit lexues q autorin mund ta

nxis n modifikime eventuale, madje edhe n shkrime e vepra t tjera q do t

prthellonin dhe specializonin njohurit e tij t lmis gjegjse.

Prof. Dr. Etem Aziri

Prof. Dr. Ali Pajaziti

Prof. Dr. Fejzullah Shabani

Tetov, m 25 nntor 2009


10/127

9

Pasqyra e lnds

Recension................................................................................................................... 8

Hyrje-Historia politike evropiane dhe konfiguracioni evropian n rrafshin

historik....................................................................................................................... 12

Kapitulli I. Situata politike n Evrop dhe Franc n shekullin e XVII.............. 15

1. Luftrat e gjata ndrfetare t nxitura nga monarkiaHabsburge....................................................................................................... 16

2. Shteti francez n shek. XVII ........................................................................... 19

3. Kush ishte kardinali Rishelje............................................................................ 22

4. Politika dhe diplomacia e Risheljes................................................................ 23

5. Rruga e realizimit t doktrins s Risheljes.................................................... 27

Kapitulli II.Raison d`tat(Arsyeja e shtetit)& Shteti-komb................................ 38

1. ka nnkuptojm me arsyen e shtetit dhe me ekuilibrin eforcave?.......................................................................................................... 38

2. Paqja e Westphalis dhe ngritja e shtetit francez............................................. 45

3. Ndjekja e ksaj doktrine deri n Luftn e Par Botrore (LPB)...................... 49

4. Ndjekja e ksaj doktrine edhe nga shtetart tjer francez para dhe pas Lufts s

Dyt Botrore (LDB)...................................................................................... 53

5. Unioni evropian: produkt franko- gjerman dhe ndrra franceze pr kontroll

permanent evropian......................................................................................... 56

6. Doktrina e kamufluar postrisheljane: Franca si promotore e vlerave prmes

evropianizmit................................................................................................... 66

7. Kushtetuta e Unionit Evropian (UE)-s! Rezistimi francez i prir ngaRaison

d`Etatdhe Etat-Nation i Risheljes................................................................... 678. Politika anti turke dhe proamerikane e Sarkozis e prir ngaRaison d`tati

Francs dhe nga interesat shtetrore-kombtare.............................................. 70

9. Epoka Post Risheljes: prparsit dhe kritikat e doktrin s tij.................... 72

10. Rishelje n letrsi........................................................................................... 76

11. Shteti-komb, definicione dhe analiza............................................................. 77

12. Sfida e radhs : kombi evropian apo Evropa e kombeve............................... 87


11/127

10

Kapitulli III. Gjuha: mbshtetje dhe vazhdimsi e politiks dhe diplomacis s

Risheljes............................................................................................ 90

1. Organizata Ndrkombtare Frankofone: ruajtja e vazhdimsis s doktrins sRisheljes pr t`u imponuar prmes gjuhs dhe kulturs.............................. 92

2. Qllimet dhe funksioni i Organizats Ndrkombtare Frankofone (ONF):qllime identike t Risheljes........................................................................ 95

3. Prpjekjet franceze dhe frankofone pr t mbajtur gjall qllimet e Risheljesprmes Drejtimeve Themelore t Veprimtaris s Organizata Ndrkombtare

Frankofone..................................................................................................... 96

4. Multilinguizmi dhe plurilinguizmi: rruga e vetme e mbajtjes gjall t gjuhsfrnge n botn e globalizuar dhe n marrdhniet ndrkombtare.............. 98

Kapitulli IV. Doktrina risheljane shteti- komb, Ballkani dhe shqiptart.......... 103

1. Implementimi i ksaj doktrine nga shqiptart: rreziqet dhe prparsit....... 106

2. Nacionalizmi shqiptar: a sht rruga e vetme e realizimit t aspiratave

shqiptare?....................................................................................................... 108

2. Shtet- komb shqiptar dhe jo gjysm shtete shqiptare: zgjidhja e vetme eproblemeve n Ballkan? A kan nevoj shqiptart pr nj Rishelje?............ 110

Prfundim.......................................................................................................... 112

Bibliografia......................................................................................................... 119

Tabela e shkurtesave......................................................................................... 122


12/127

11

Hyrje-Historia politike evropiane dhe konfiguracioni evropian n rrafshin

historik

N rrafshin historik Evropa pati nj rrugtim krejt t veant, me ngjarje dhe t

arritura q shnuan jo vetm kulmin e saj, por edhe at botror. Ajo kaloi npr disa

faza si m posht:

1. Periudha antike, apo periudha e lulzimit t dy civilizimeve evropiane: atijgrek dhe atij romak. I pari q vuri themelet e mendimit filozofik, kurse i dyti

bazat e s drejts civile.

2. Mesjeta, me dominimin e krishterimit dhe t kulturs krishtere, por mebrthamat e para t qytet- shteteve evropiane, nga t cilat pas Paqes s

Westphalis, (1648) do t krijohet modeli i shteteve sovrane, si model i

sistemit politik q do t vazhdoj gjer m sot.

3. Periudha e revolucioneve (shek. XVIII-XIX) dhe e procesit t shtet krijimitkombtar dhe imperializmit.

4. Periudha e modernitetit klasik, e filluar me Luftn e Par Botrore (L.P.B.)dhe e vazhduar me frkimet midis demokracive liberale t brishta dhe

totalitarizmave t tipit komunist e fashist.

5. Periudha e Lufts s Dyt Botrore (L.D.B.) apo periudha e Lufts s Ftohtdhe ndarjes bipolare t Evrops dhe prpjekjeve q karshi ksaj ndarjeje

evropiane t imponohet integrimi evropian, n trajtn e organizatave pan-

evropiane dhe atyre euro- atlantike.

6. Periudha e unifikimit evropian, q rezultoi me shembjen e skems Lindje-Perndim, me rrnimin e Murit t Berlinit dhe shuarjes s Traktatit t

Varshavs dhe shprbrjes s bllokut komunist lindor nn diktatin e ish-

Bashkimit Sovjetik (BRSS).

7. Periudha e destabilizimit evropian me konfliktet post- komuniste, sidomos nEvropn Juglindore dhe n hapsirn e ish- Bashkimit Sovjetik (BRSS).1

Nse vetm prqendrohemi n historin politike t Evrops s kohs s re,

prkatsisht n historin e diplomacis evropiane, q nga krijimi i sistemit t shteteve

kombtare evropiane t Westphalis, i cili edhe vuri bazat e sistemit modern politik

1 Blerim Reka & Arta Ibrahimi, Studime evropiane, ArbriaDesign, Tetov 2004, fq. 23


13/127

12

evropian, do t shihet se pati dhe ka ende koncepte t ndryshme politike q dominuan

skenn evropiane.

Secili koncept politik evropian i dha vuln periudhs s caktuar t zhvillimit

evropian dhe poashtu edhe po aq ngritjes dhe zhvillimit t identitetit veues evropian.

Pa hyr m thell n elaborimet e detajuara t historis diplomatike evropiane, do t

analizojm vetm kategorizimin e ksaj historie diplomatike evropiane t ciln e bn

Kisinxheri. Si shkruan Kisinxher gati se sht nj ligj i natyrs se n do shekull

shfaqet nj vend me fuqin, vullnetin dhe forcn lvizse intelektuale dhe morale pr

t`i dhn formn tr sistemit ndrkombtar n prputhje me vlerat e veta.

1. N shekullin XVII, Franca nn kardinalin Rishelje, futi konceptinbashkkohor n marrdhniet ndrkombtare, t bazuara n shtet- kombin, pra

t motivuar nga interesat e veta kombtare.

2. N shekullin XVIII, Britania e Madhe, krijoi konceptin e Ekuilibrit t forcs.3. N shekullin XIX, Austria e Meternikut, rindrtoi Koncertin e Evrops dhe

Gjermania e Bizmarkut e prishi at, duke e futur n diplomacin evropiane

politikn e forcs.

4. N shekullin XX, sidomos pas prfundimit t Lufts s Par Botrore (L.P.B.)Shtetet e Bashkuara t Ameriks (SH.B.A.)-t dhe presidenti Wilson promovoi

t drejtn pr vetvendosje kombtare si parim universal ndrkombtar. Vlera

e ksaj politike inicioi marrveshje t ndryshme ndrkombtare q nga Lidhja

e Kombeve e gjer tek Karta e Organizats s Kombeve t Bashkuara (O.K.B.)-

s.2

Si lindi diplomacia franceze e shek XVII nn kardinalin Rishelje dhe koncepti

i shtetit- komb, i bazuar n interesat kombtare? A ishte rastsore apo e paraprir dhe

e nxitur nga rrethanat, t cilat jan faktori baz n sistemin e marrdhnievendrkombtare? Me far sfidash u ndesh kjo diplomaci? Si u ndrtua ky parim dhe a

ishte qllimi afatshkurtr, sa pr t dal Evropa nga lmshi i ngatrresave dhe

luftrave ndrfetare ku kishte rn, apo ishte nj strategji afatgjat e nj udhheqsi t

ardhshm pr t mbajtur dhe pozicionuar kombin dhe shtetin e tij doher n qendr

t vmendjes?

2 Henry Kisinxher,Diplomacia, Laert, Tiran 1999, fq. 17


14/127

13

Kapitulli

1

Situata politike n Evrop dhe Franc n shekullin e

XVII

-------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------- 1. Luftrat e gjata ndrfetare t nxitura nga monarkia Habsburge

2. Shteti francez n shek. XVII

3. Kush ishte kardinali Rishelje

4. Politika dhe diplomacia e Risheljes

5. Rruga e realizimit t doktrins s Risheljes


15/127

14

Kapitulli I. Situata politike n Evrop dhe Franc n shekullin e XVII

sht e ditur dhe e njohur s n rrethana t ndryshme historike n Evrop jan

paraqitur doktrina, si e pam edhe m lart, si dhe ide t cilat nuk kan mundur ti

rezistojn kohs, kan qen t brishta, problematike. Evropa e shekullit XVII paraqitej

si nj lloj vorbulle e problemeve dhe ngatrresave, si nj Rubikon i luftrave t

njpasnjshme fetare dhe barbarizmave t tmerrshme vrastare. E gjith kjo situat

ishte e paraprir nga nj fundamentalizm dhe ekstremizm fetar i pashoq dhe i

papar q ka ln gjurm t pashlyeshme n historin e njerzimit. Si dihet shekull

m par, ose m konkretisht m 1517 ndodhi Reformacioni i famshm protestant i

kishs si kundrprgjigje e korrupsionit, malverzimeve dhe punve t liga t Kishs

Katolike. Deri n kt epok feja katolike ishte feja e vetme mbisunduese dhe oficiale

n Evrop. Njkohsisht katolicizmi ishte edhe si udhrrfyes dhe platform politike e

do shteti. Por, me reformacionin e famshm protestant i njohur me emrin skizm,

reformacion i udhhequr ky nga i famshmi Martin Luter, Kisha psoi edhe ndarjen

dhe fiaskon e dyt, edhe at pas skizms s par t vitit 1054 me ndarjen e fes s

Krishter n Katolike dhe Ortodokse. 3 Megjith kto ndarje dhe fragmentarizime

ende feja katolike kudo n Evrop, paraqitej si mbizotruesja, si e padiskutueshmja

dhe e pakontestueshmja. Udhheqsit fetar t asaj kohe si dhe shtetart q kishin

ngritur politikat e tyre shtetrore t bazuara n katolicizm nuk ishin ende koshient se

nj er dhe frym e re e ndryshimeve trokiste n dern e ktij kontinenti t lasht.

Edhe m tej bota sipas tyre, pasqyrohej si nj pasqyrim i qiellit, pra sipas metods, nj

Zot n qiell, nj fe n bot, nj zot perandor, si dhe nj pap n kishn universale. Pra,

me kt tentohej t bhej nj lloj universalizmi i trsishm i kontinentit evropian me

dominim t vetm fes krishtere.4

Kjo lloj filozofie apo doktrine do t shpinte kontinentin n luftra gjakatare.Mirpo reformacioni i lartprmendur nuk ndodhi pr hir t interesave fetare, por si nj

ngjarje e imponuar nga rrethanat dhe dshira pr pavarsi nga Kisha Katolike pa

ndrruar fen. Mirpo, fanatizmi i tepruar i Kishs Katolike, nuk mund t imagjinonte

q shtetet t ishin n supremacion mbi fen, e cila sipas mendimit t athershm

katolik duhej t ishte universale si Perndia. Kjo lloj doktrine apo filozofie filloi t

3 Gjon Borii,Marrdhniet ndrkombtare n vorbulln e diplomacis, Geer, Tiran 2006, fq. 554 Universiteti Iliria, Globi, Vllimi 1, Nr. 1, Prishtin, Shkurt 2008, fq. 17


16/127

15

shikohet me nj simpati tejet t madhe nga ana e disa mbretrve t Evrops, e

posarisht nga ana e nj familjeje mbretrore tejet t njohur t asaj kohe, Habsburgt.

1. Luftrat e gjata ndrfetare t nxitura nga monarkia HabsburgeN territorin e sotshm t Gjermanis, skizma e ndodhur solli si impakt

luftrat e mdha dhe e krijoi terrenin pr nj fushbetej. Protestantizmi q kishte

filluar ndikimin drejt vendeve t Evrops Veriore, filloi t dukej si mjaft i pranueshm

dhe t shtrihet dalngadal edhe drejt kontinentit qendr. Ksisoj, si pasoj e shtrirjes

s fes protestante n Evrop, kemi rezistencn katolike, e cila ishte tejet e vrazhd

dhe tejet vendimtare pr shkatrrim. 5 M 1572, do t ndodhte masakra e Shn

Bartolomeut

6

, e cila do t shkaktonte nxitje t mtutjshme t urrejtjes ndrfetare, sidhe nj armiqsim edhe m t theksuar ndrmjet palve. Mirpo, kjo ndodhi nuk ishte

asgj n krahasim me ngjarjen edhe m makabr t njohur n histori si Lufta

Tridhjetvjeare e cila do t ndizej si pasoj e divergjencave dhe armiqsive tejet t

theksuara mes katolikve dhe protestantve. Kjo luft e cila kishte pasoj t

pashlyeshme n histori, u shtri shum shpejt nga Bohemia7, e deri n shtetet nordike,

Itali, Gjermani e sotshme, Franc, Spanj. Pas paqes s Shn Augustinit t vitit 1555,

Karli V (Charles V) u njohu t drejta q t ushtronin fen e tyre protestantve,

pikrisht pr t zgjatur sa m shum sundimin e perandoris s tij, sepse ai e kishte

kuptuar se fuqia protestante ishte jo edhe e vogl. Kjo i mundsoi Karlit q ti

rigruponte shtetet feudale t Gjermanis dhe Italis Veriore q m par ishin nn

sundimin e Perandoris s Shenjt Romake, t dominonte Evropn. Franca kufijt e s

cils ndodheshin n skajin perndimor t lumit Rin dhe Britania e Madhe ishin n

periferi me t. Sikundr perandori t kishte shtrir pushtetin dhe kontrollin e tij mbi t

gjitha kto territore, q formalisht ndodheshin nn juridiksionin e tij, presupozohet se

relacionet mes shteteve perndimore sot do t ishin sikurse fqinjt e Kins me

5 Fondation Robert Schuman & Association Jean Monnet, Europe hier, aujourd`hui et demain,Economica, Paris, 2001, fq.46 Shn Bartolomeu sht fest shtetrore tani n Franc. M 23 dhe 24 gusht 1572, vriten 3000

protestant francez nga ana e katolikve. Le Saint Barthelemy, do ti kushtonte jashtzakonisht shumshtetit francez, i cili ishte edhe ashtu i brisht pr shkak t rrethanave historike n Evrop, ku e njjtasituat konfuze paraqitej edhe n Evrop. Paqja e Sen Zhermenit, La Paix de Saint Germain, ennshkruar me 1570 ishte e favorshme pr protestantt, dhe ndikoi pr zbutjen e armiqsive.Protestantt as q e kishin ndrruar se mund t thyhej kjo marrveshje dhe do t ishte katastrofale prta. Andaj kjo masakr do t shrbente si uvertur e prgjakjeve edhe m t mdha.7

Bohemia sht territor i cili tani shtrihet n Republikn e ekis. Ka siprfaqe prej 52 750 km . Ka6.25 milion banor, ndrsa kufizohet n jugperndim, veriperndim dhe perndim me Gjermanin, njug lindje me Polonin, me Moravin n lindje dhe me Austrin n jug.


17/127

16

Perandorin e Mesit, gjegjsisht Franca do t ishte Vietnam ose Kore, ndrsa Britania

e Madhe Japoni.8Por, ashtu si u potencua edhe m lart, Perandori nuk pati realisht

kontroll n tr Evropn. Arsyet jan faktike, mungesa e transportit dhe

komunikacionit, si dhe ajo q sht m kryesorja, ndarja n at koh e kontrollit t

kishs nga shteti, q ishte karakteristike pr Perandorin e Shenjt Romake. N at

koh perandori perceptohej si perandor, dhe nuk kishte atribute hyjnore, ashtu si

kishin Cezari apo faraoni. Ndrsa jasht Evrops Perndimore, e bile edhe n rajonet

e kontrolluara nga Kisha Lindore, kisha dhe shteti ishin t unifikuara n nj. N

Evropn Perndimore konflikti dhe divergjencat pap-perandor kishin sjell gati se

nj mundsi pr ndarje t mundshme t pushteteve. Mirpo, kjo i dha rast

sundimtarve t ndryshm feudal q t prforconin autonomin e tyre, duke krkuar

madje shprblim nga t dyja palt, pra edhe nga papati edhe nga perandori. Kjo

rezultoi me ndarjen e Evrops n dukata, konte, qytete, peshkopata, principata.9Edhe

pse realisht lordt feudal duhej t ishin lojal ndaj perandorit, ata refuzuan t bjn nj

gj t till. Ksisoj, Franca, Britania e Madhe, Spanja nuk pranonin pushtetin e

Perandoris s Shenjt Romake, edhe pse bnin pjes n t. Ky ishte rast i favorshm

pr Habsburgt q t merrnin frontin perandorak, t cilt prmes martesave prfituan

Spanjn, me synim konvertimin e synimeve universale t Perandoris s Shenjt

Romake, n sistem politik. Karli V shtriu perandorin n gjith Evropn Qendrore,

me rast krijoi nj grupim mjaft t fuqishm potencialisht, pr t parandaluar lindjen

e do gjje t ngjashme me ekuilibrin evropian t forcave. Ksisoj marrdhniet me

papatin u vshtirsuan dhe u ndrpren, pr t mundsuar q Perandort t bhen

sundimtar absolut dhe t quheshin prfaqsues t Zotit n tok. Ky lloj reformizmi

solli nj liri veprimi t princrve rebel n fushn e religjionit apo fes dhe politiks,

andaj filluan luftn kundr perandorit Habsburg, pr t dshmuar se ata nuk e

konsideronin m besnikrin dhe lojalitetin ndaj perandorit si detyr fetare.Ksisoj, prishja e unitetit mesh shteteve evropiane duheshte t justifikohej disi,

sepse ata u futn n herezi. Evropa n kt koh kishte shtetet e pavarura si dhe rritje

t numrit t tyre, por m kot n kto shtete nuk kishte as ligj as rend. Ideja e

Perandorit Karli V, perandorit t Perandoris s Shenjt Romake t Kombit Gjerman,

pr toleranc mes katolikve dhe protestantve u varros, pas vdekjes s tij, dhe

ardhjes n fron t Perandorit Ferdinandi II. Sipas tij bota duhej t ishte universale,

8 Henry Kisinxher, op.cit. fq. 579 Alfred Grosser,Europe-identite plurielle, Calvados, Paris 2000, fq. 18


18/127

17

sikurse feja. Kjo ishte edhe gafa m e madhe e tij, me rast ai ngatrroi besimin fetar

me at shtetror. Dhe krejt n fund dmi do t binte mbi shpinn e familjes Habsburge

dhe fes katolike, me rast pasojat do t ishin mjaft t mdha. Ferdinandi II, i

dashuruar pas ides pr fe dhe perandori universale, nuk ishte koshient aspak pr

procesin e shpejt t reformave dhe ndryshimeve q kishte prjetuar Evropa. Ai mori

guximin dhe shkoi edhe nj hap m tutje saq kundrshtoi do fe tjetr prve asaj

katolike. Si doher sipas tij, vetm pr fen (katolike) duhej t luftohej patjetr. Sipas

tij, disfata e Karlit V, ishte si pasoj e mos prgatitjes s duhur me koh dhe

konsiderohej disfat e turpshme edhe e Kishs Katolike. Sipas tij politika shtetrore

duhej t ndrtohej mbi katolicizmin si burim shptimi. Pra, u krijua precedenca e fes

ndaj detyrave shtetrore dhe interesave shtetrore.10

Ksisoj pr t realizuar ndrrn e tij pr dominim total, m 1618 filloi papritur

sulmi i furishm katolik kundr elektorit t famshm protestant t Bohemis. Kjo solli

fillimin e luftrave t prcjella me nj urrejtje t papar mes protestantve dhe

katolikve. Kjo luft e tmerrshme Evropn, kontinentin e lasht ashtu si do ta

definonte Zhak l Gof, do e fuste n terr t zi permanent, me rast do t msonte

leksionin e fundamentalizmit fetar. Ky fundamentalizm nuk mori parasysh dmet,

sakrificat, humbjet dhe diapazonin e urrejtjeve. Viti 1620 e gjen Ferdinandin II, t

prgatitur me nj ushtri t fort katolike, dhe me nj sulm mjaft t madh kundr t

gjith protestantve npr Evrop. Ambicia e Ferdinandit q t mos kishte rival ishte

shndrruar n politik shtetrore. Kjo sht edhe m e gabuar. Identifikohet shteti me

individin apo udhheqsin fanatik. Mirpo, pr fat t keq t tij, kjo ndrr mbeti

vetm ndrr e shkurtr. Ai nuk ishte aspak koshient pr fuqin politike dhe

faktorizimin e protestantve. Ideja e perandorit pr shfarosje totale t protestantve

duhej t realizohej patjetr, sipas tij. Dominimi dhe sundimi Habsburg nuk donte t

kishte vetm aspektin politik, por edhe at fetar. Ferdinandi II projektoikonfiguracionin e Evrops dhe Perandoris s tij vetm me nj fe at katolike, mirpo

ky vizion ishte utopik, sepse i kishte kaluar moda dhe ishte tejet i vonuar. Ferdinandi

II po ta kishte kuptuar me koh kt, me siguri se kombi gjerman nuk do t bashkohej

m 1871, por do bashkohej mu n kt epok, pra n shek. XVII. Ferdinandi II, nuk

kuptoi rndsin e situats. Ai mbeti shtetari pa vizion pr t ardhmen. Ksisoj kombi

10 Tentativa e njjt u b edhe nga ana e Sllobodan Millosheviqit pr krijimin e t ashtuquajturs

Serbosllavis, me qendr Beogradin, ku gjithka do t drejtohej nga ai prej aty, me ambicien edominimit t fes ortodokse t bazuar n interesat shtetrore serbe. Kjo oi n gjakosjen e Jugosllaviss dikurshme dhe me luftra t tmerrshme n Kroaci, Bosnj, Kosov.


19/127

18

gjerman i cili mundej t bashkohet n at koh, pr shkak t politiks dritshkurtr t

tij, do t psonte zhgnjime dhe depresione me shekuj.

N t gjitha epokat, sht konstatuar se fundamentalizmi nuk sht zgjidhje.

Por, kt nuk e kishte kuptuar me sa duket Ferdinandi II. Zri dhe burimi i vetm

ngashnjyes i tij ishte dhe mbeti feja katolike. Ai vazhdoi me trbim t derdhte zjarr e

hekur kundr protestantve. Ndrsa ajo q ishte e uditshme ishte se edhe kshilltart

e tij e kshillonin vazhdimin e politiks s njjt. Kshilltart e tij q ishin priftrinj

fanatik, t etur nga ideja pr nj fe n tok, sipas tyre ajo katolike, dshmoi se mund

t ishte funksionale. Ksisoj rreziku prej kombit gjerman ishte mjaft n dukje.

Perandori gjerman q zotronte Austrin, ekin e sotshme, territoret e sotshme t

Gjermanis, filloi t shtrinte gamn e pushtetit dhe fitores. Dukej se gjithka do t

prfundonte mir. Shtetet fqinje q kishin pranuar fen protestante filluan t

shqetsohen nga fuqizimi i nj shteti katolik. Andaj duhej t dilte nj fuqi mbrojtse

pr kt rrebesh katolik. Dhe mbrojtsi m i mir n kt fushat u shfaq shteti

francez. Franca do t paraqitej si shteti shptimtar i cili do t dobsonte dhe zhdukte

prfundimisht ndrrn e Habsburgve .

At far historiant e prshkruajn si sistem i ekuilibrit t forcave apo

Balance of Power, lindi mu n kt shekull, si kundrprgjigje e dshtimit

prfundimtar t aspirats mesjetare t Habsburgve pr universalizm fetar dhe

shtetror.

2. Shteti francez n shekullin e XVIIPara Risheljes fanatizmi fetar n Franc kishte qen tejet i madh, vrastar dhe i

kobshm. Dshmi pr kt sht nata e Shn Bartolomeut, nat ku urrejtja katolike

shkaktoi vrasjen e shum protestantve. Para shek. XVII, Franca ishte dalluar pr

luftra fetare, por uditrisht edhe pr nj mbijetes nacionale. Me sa duket ndjenjat e

nacionalizmit kishin qen m t theksuara dhe m t forta n Franc. Mirpo, edhe

ktu urrejtjet ndrfetare e brn t vetn. Pikrisht n kt koh, Franca prsri do t

binte pre e fanatizmit fetar, me rast ky shtet edhe ashtu i brisht do t dobsohej tej

mase. Mu n kt periudh, ather kur m s shumti i duhej, Francs i vjen n krye

nj dor e fort, pr ta menaxhuar n kohra t rrezikshme. Pra, u vrtetua fakti se

udhheqsit e mdhenj lindin n rrethana t caktuara dhe t nevojshme pr kombin

dhe shtetin e tyre. N kt koh me Francn mbretronte nj mbret i cili nuk ishte


20/127

19

edhe aq i fuqishm, respektivisht ishte i dobt. Mirpo, fati e deshi q n krye t

shtetit si kryeministr t vinte nj udhheqs i spikatur, i cili ishte prift katolik. N

dukje do t theksohet se Franca, do t kishte nj njeri kryeministr si soji i Ferdinandit

II, i cili ishte poashtu katolik, por dallimi mes kryeministrit francez i cili ishte prift

katolik, dhe Ferdinandit II ishte tejet i madh. Ky prift i kishs katolike do t drejtonte

diplomacin dhe shtetin francez, jo vetm gjat jets s tij, por edhe pas vdekjes e deri

n ditt e sotshme.

N kt koh Franca ishte sikurse edhe kombet-shtete tjera n Evrop. Franca

mund t psonte humbjen m t madhe nga prforcimi eventual i Perandoris s

Shenjt Romake t kombit Gjerman, sepse mund t finlandizohej shum leht apo t

gjermanizohej. Me dobsimin e kufizimeve fetare, Franca filloi ti shfrytzonte

armiqsit e krijuara nga Reformizmi, n kurriz t shteteve fqinje. Edhe pse katolike,

Franca dhe drejtuesit e saj, me n krye priftin katolik, i cili do t punonte si

kryeministr, do t prshpejtonte hapat e dezintegrimit dhe dobsimit si njihet n

terminologjin diplomatike gradual apo progresiv t Perandoris s Shenjt Romake

dhe dinastis Habsburge. Nj dobsim i till Francs i mundsonte shtrirjen n lindje

dhe sigurimin e saj nga armiqt e mundshm. Deri n at koh dihej se protestantt

francez nuk llogariteshin si qytetar lojal t shtetit. Mirpo me dekretin e Nants s

vitit 1598 atyre iu dha e drejta e shtetsis. Prpos Habsburgve q kishin ambicie

gllabruese ndaj territorit francez, ishte edhe Anglia ajo q zotronte detet. Kjo i

mundsonte Anglis avantazhe tregtare. Mirpo, Anglia nuk kishte ndonj interes

tjetr n kontinentin evropian prpos ruajtjes s ekuilibrit t forcave. Ndrsa kjo

politik e ekuidistancs e zbatuar nga Anglia, i krijoi favore Francs e cila tentonte t

manovronte dhe t prfitonte prmes ruajtjes s miqsis n status-quon me Anglin,

si dhe t prfitonte nga interesat tregtare britanike. sht pr t`u admiruar t kuptuarit

e pozits s Francs nga shtetart e saj, n raport me Anglin dhe shtetet tjera fqinje.Ajo nuk mund t bnte asgj m tepr as n aspektin e jashtm as n at t

brendshm. Pas vdekjes s Henrit t V n Franc pati luftra dhe trazira t shumta. N

krye t shtetit vjen mbreti Luigji XIII. Ai nuk dispononte autoritetin e duhur pr t

ndrhyr dhe qetsuar situatn. Krkohej nj dor e fort e cila do t ndrhynte dhe ta

qetsonte punn. Si pr fat t mir n krye t Kshillit Mbretror, n postin e

Kryeministrit vihet nj figur q ishte Princ i Kishs Katolike. Kjo figur e shklqyer


21/127

20

ishte figura e Armand Zhan Dy Plesis d Rishelje.11 Francs i kishte munguar nj

burrshtetas si ky, i cili do ta shpiente shtetin n sistemin e marrdhnieve

ndrkombtare n mnyr mjaft t suksesshme, si dhe do t impononte gjuhn e

unifikuar frnge si gjuh t diplomacis.12

11 Partikulla DE, q haset shpesh te personalitete t famshme franceze, shrben pr t treguarsuperioritetin dhe spikamn e personaliteteve t tilla. Kjo partikull shrben pr t identifikuar personate famshm, q n frngj. Njihen si personalite celebres. Shembuj t till kemi plot n Franc. De

Rishelje, De Talerani-ish kryeministr, De Stali-politikologe, De Goli, Honore de Balzak-shkrimtar etj.Pra bhet fjal pr nj partikull q mund t haset shpesh, pr ta theksuar rndsin e atij personaliteti nfjal.12 Historia e gjuhs frnge fillon me pushtimin e hapsirs s banuar me fise dhe tribun galsh. Prejushtrive t Cezarit m vitin 29 para ers s re. N kto fise fliteshin variante t keltishtes. Si rezultat i

pushtimit, gjuha e romakve gradualisht u adoptua nga galt. Mirpo, latinishtja e folur nga pushtuesitndryshonte nga gjuha e kultivuar e prdorur n Senatin Romak, si dhe n botimet letrare t asaj kohe.Ajo ishte nj lloj gjuhe e folur me nj lloj gramatike, fjalori e shqiptimi t vetin. E adoptuar nga galt,kjo gjuh psoi ndryshimin si rezultat i rnies s Roms. Mirpo, kjo gjuh nuk ndikoi n latinishten.

N fillim t shek. V vendi u b pre e pushtimeve t ndryshme: fiset gjermanike nga lindja me emrinfrankt dhe vikingt nga veriu, t cilt lan ca gjurma n gjuhn e adoptuar. Kjo ndikoi n shpejtimin endarjeve mes gjuhs s folur n Jug t Luars (Loire) e njohur me emrin Oc, dhe asaj t folur n veriOil. Dialekti jugor mbeti i afrt me rrnjt romane, ndrsa ai verior pati ndikime t jashtme. Kah fundi i

shek. XIV, popullsit q kishin qen nn sundimin romak filluan t flisnin nj gjuh vulgare edallueshme nga latinishtja e shkruar. Termi vulgare nuk ka domethnie n kontekst negative, portregon gjuhn e folur nga populli, sepse termi vulgare, vjen nga latinishtja vulgus-q do t thot popull.Gjuht e sotshme romane si: italishtja, rumanishtja, frngjishtja, katalanishtja, spanjishtja dhe

portugalishtja jan krijuar si ndikimi evoluimit t ksaj latinishteje vulgare. Ky lloj evolucioni oi ndiferencimin linguistic Oil rrnj e frngjishtes moderne e folur n veri, n mes t shek. XII, si dhegjuhs Oc dialect provincial-fr. Patois, t prdorur n mes t shek. XI, nga t ashtuquajturitTroubadours. T dy variantet e gjuhve Oil dhe Oc, e kan origjinn tek mnyra e shqiptimit t fjalsafirmative Oui, q dmth Po. Pra nga latinishtja vulgare lindi Frngjishtja. Kjo vazhdoi deri m vitin 813ku me dekretin e Koncilit t Turit iu dha leja priftrinjve t predikonin n gjuhn vendore. Meq gjuhae popullit e njohur si lingua rustica romana vazhdoi t perceptohej si e paprshtatshme pr shrbimeletrare, latinishtja filloi t gzonte prestigj si gjuh e kishs dhe e njerzve t edukuar dhe civilizuar.Kjo do zgjaste deri n kohn e konvertimit t gjuhs kombtare n gjuh ndrkombtare nga ana e

Risheljes. Jo rastsisht dokumenti m i hershm n frngjisht Les Serments de Strasbourg shq.Betimet e Strasburgut ishte i shkruar n nj gjuh me shprehje popullore dhe paraqitet n frngjisht sipjes e parcializuar dhe e shkruar e letrsis gojore. E njjta vlen edhe pr epin m t famshm frngLes chansons de Roland, shq. Kngt e Rolandit, viti 1080. N kto dokumente kemi prdorimin evetm dy rasave asaj emrore (Nominativus-cas sujet) dhe nj e dyt (cas regime). Mbshtetjen dhesuportin e par ky proces gjuhsor e mori n vitin 987. N kt koh Hugues Capet u zgjodh mbret nnj vend t njohur si Ile de France, shq. Ishulli i Francs., n qendr t Parisit t sotshm i cili atbot ekishte emrin Lutece. Ksisoj me fuqizimin e ksaj mbretrie kemi prdorimin m t gjer t ksajgjuhe, e cila m 1523 do t shrbente si gjuh pr prkthimin e Testamentit t Ri nga Lefevred`Etaples. M 1539 kemi dekretin e Francois I pr prdorimin e gjuhs frnge n vend t asaj latine, naktet zyrtare dhe gjyqsore. Ndrsa m 1606 kemi botimin e fjalorit t par n gjuh frnge. M 1624,vit kur shpallet kryeministr Rishelje, autorizohet mbrojtja e tezave n frngjisht, ndrsa m 1635krijohet edhe Akademia Diplomatike Franceze, pikrisht me insistim t Risheljes. Ndrsa me Paqen e

Wesfalis dhe me traktatin e Rashtadit 1714, gjuha frnge sanksionohet si gjuh diplomatike dhendrkombtare. Kjo gjuh edhe m tej vazhdon t jet prezent n sistemin e marrdhnievendrkombtare, n forma tjera.


22/127

21

3. Kush ishte kardinali RisheljeArmand Zhan Dy Plesis d Rishelje kardinal i njohur dhe prift i Francs. Ishte

ministr i Luigjit t XIII t e m von kryeministr. U lind n Paris m 9 shtator 1585.

Ndrsa vdiq m 04 dhjetor 1642. Ai ishte fmija i katrt n nj familje me pes fmij

dhe i dyti prej tre djemve. Familja e tij nuk i prkiste askujt pos fisnikve t nj qyteti t

njohur me emrin Poati (shqip: Poitje). Babai i tij Fransoa dy Plesis, ishte nj ushtar i

famshm dhe kurtizan i njohur. Nna e tij ishte Suzan d la Port, vajza e nj juristi t

famshm n at koh. N moshn 5 vjeare t Risheljes, vdes babai i tij si kapiten i

gards s Henrit V, n luftn fetare. N moshn 9 vjeare Rishelje drgohet n Paris, n

kolegjin e Navarrit, pr t studiuar filozofin. Mandej ai filloi t ndjek nj trajnim pr t

begatuar karriern ushtarake dhe pr t shkuar gjurmve t babait. Pr t shprblyer

kt familje pr shkak t vdekjes s babait, Henry V, mbreti i njohur, i jep pasuri ksaj

familje, akt ky q u kundrshtua ashpr nga Kisha

Rishelje fillon studimet e teologjis m 1605, dhe m 14 prill 1607 pranon

thirrjen kanonike nga papa i Roms. M 1615 ai nominohet person i madh nderi nga

Marie de Medicis. Ky post atij i mundson q t qndroj n Kshillin e Mbretrve m

1616 gjat 5 muajve si sekretar shteti pr pun t jashtme dhe t lufts. N moshn 39

vjeare ai si njeri ambicioz, me vullnet, i prkushtuar dhe inteligjent vendoset n postin

e kryeministrit t Francs. Ai e kishte vendosur q pa rolin hegjemonist Franca nuk do

t mund t zotronte Evropn. Pr t arritur nj gj t till, ai duhej t shpartallonte

Habsburgt dhe t hiqte qafs fanatizmin fetar prbrenda Francs. Rishelje erdhi n

pushtet n momentin shum t prshtatshm, ather kur Ferdinand Habsburgu II,

tentonte gjallrimin e universalizmit katolik, zhdukjen e protestantizmit dhe vendosjen e

kontrollit t plot mbi princrit e Evrops Qendrore. Ky proces antireformizmi oi n

luftrat e prgjakshme tridhjetvjeare. Rishelje ishte nj personalitet interesant. Nnjrn an ai ishte praktikues i ritualeve fetare, pra ishte tejet i devotshm n aspektin

fetar, ndrsa n ann tjetr detyrat dhe obligimet shtetrore ai i shikonte n pikpamje

laike. Kjo sht edhe rndsia e gjith angazhimit t tij, pra interesat nacionale mbi t

gjitha. Kardinali si nj personalitet bivektorsh, me nj strategji brilante do t ndrtoj

konceptin e tij pr sukses afatgjat, me synime interesante, konvertimin e gjuhs frnge

n gjuh ndrkombtare, lancimin e Francs si fuqi evropiane dhe poshtrimin e

armiqve gjerman etj. Ai ndonse i takonte fes katolike, si dhe ishte nj princ katolik,nuk ishte aspak fanatik n qndrimet e tij. Andaj, edhe tentativn Habsburge nuk e


23/127

22

shikoi me simpati. Sikur t ishte fanatik fetar ai do t duhej t prshndeste dhe t

prkrahte qndrimin dhe veprimet e Ferdinandit II pr restaurimin e katolicizmit.

Mirpo ai vuri interesat nacionale franceze mbi t gjitha. Edhe mbi synimin fetar.

Konstatimi i tij i menjhershm ishte se Francs i ofrohej rreziku nga nj krcnim

gjeopolitik dhe gjeostrategjik i Ferdinandit II. Pr Risheljen, ambicia e Ferdinandit II,

nuk ishte restaurimi i katolicizmit, por nj loj politike e Austris pr t poshtruar

Francn. Dhe realisht ai kishte t drejt. Territori francez nga t gjitha ant ishte i

rrethuar nga territore Habsburge, andaj rreziku ishte i madh. N jug Spanja, n juglindje

qytetet- shtetet e Italis Veriore, n lindje rajoni prreth qytetit t Lionit dhe Savojs, q

ishin nn sundimin Habsburg dhe n veri Holanda spanjolle. Nse edhe Alzasi dhe

Gjermania Perndimore binte n duar t Habsburgve, rreziku ishte katastrofal,

poshtrimi i Francs. Spanja dhe Austria q ishin katolike n njrn an dhe Rishelje q

ishte poashtu princ katolik kishin vetm fen e prbashkt. Asgj m shum. Ndrsa,

Rishelje pr hir t interesave nacionale u betua n luftn kundr antireformizmit t

iniciuar nga Habsburgt. Pikrisht n kt koh ai prpilon doktrinn e tij Raison

d`tat, prmes Testamentit Politik t tij.

4. Politika dhe diplomacia e RisheljesKardinali Rishelje, aspak nuk kishte armiqsi apo urrejtje me kishn katolike,

bile prkundrazi. Kt mund ta vrejm nga aspekti i prkatsis s tij fetare. Mirpo pr

t interesat franceze t ndrtuara me shum mund, shteti francez dhe gjuha frnge ishin

m t rndsishme. Ishte derdhur mjaft gjak pr krijimin e tyre. Tani duhej t mbroheshin

kto interesa me qllim q t sigurohej dominimi francez. Pr kt qllim hapin e par q

e bri si kryeministr ishte fiksimi i armiqsis me Habsburgt. Ai ishte zotuar q ta onte

deri n fund programin e Henrit V, shtrirjen e Francs mbi zotrimet Habsburge n

Spanj dhe Austri. Politika dhe diplomacia e tij patn precedencn mbi fen, pra n rend

t par ishte Franca.13Nacionalizmi i tij ishte piksynim i arritjes s suksesit. Pr kt

arsye mund t themi se sht Franca disa hapa para, sepse nacionalizmi francez haset

shum hert m prpara se nacionalizmi i t tjerve t cilt shfaqen n shek. XIX.

Nacionalizmi i kombeve tjera ndoshta edhe ka ekzistuar, mirpo nuk e ka gjetur formn e

duhur institucionale, politike dhe diplomatike q ta jetsoj at. Rruga e trasuar nga

Rishelje ishte e vetme. Ajo ishteRaison d`tat(Arsyeja e shtetit) q edhe sot e ksaj dite

13 Richelieu, Testament politique de Richelieu, JG Lattes, Paris 2001, fq. 45


24/127

23

quhen interesat nacionale t sigurimit shtetror. Triumfet e njpasnjshme t

Habsburgve duket se trembi nj ik kardinalin. Ai u step kur kuptoi se Katolikt

Habsburg korrn sukses n luftn kundr Lidhjes Protestante Gjermane. Mendjemadhsia

dhe pangopshmria e Ferdinandit II e oi Gjermanin n nj luft t prgjakshme civile.

Kjo i shkonte pr shtati kardinalit dinak i cili nuk qndroi duarkryq prball ksaj situate

ku shteti i tij mori goditje t fort politike nga Ferdinand Habsburgu II. M 1633 hapi i tij

veprues ishte kshilla q ia jep mbretit Luigjit XIII, q ta prkrahte lvizjen protestante t

princrve gjerman t cilt luftonin kundr Habsburgve katolik. Pra deviza, armiku i

armikut tim sht miku im. Ksisoj, Rishelje si nj diplomat i talentuar dhe i rrall, filloi

prkrahjen e princrve protestant gjerman. Ai e kishte kuptuar q pr t qen i

suksesshm nuk nevojitej vetm forca, por edhe forca e arsyes dhe mendjes, si dhe

propaganda. Ksisoj ai propagandoi fshehurazi npr Evrop q ishte pikrisht politika

ajo q i dha frym lufts duke prdorur dhe instrumentalizuar fen. N qytetin e Parisit ai

filloi t nxjerr n shesh idet e tij nacionaliste n interes t monarkis. Ksisoj ai ishte

koshient q prpos Habsburgve kundrshtar, ai kishte edhe Spanjn kundrshtare e cila

ishte e zaptuar prej Ferdinandit II. Ferdinandi II si persekutor i protestantve mendoi se

Franca ose do t rrinte duarkryq, pr shkak se ishte katolike ose do ta prkrahte at.

Mirpo kjo nuk ndodhi. Rishelje e dinte se kundrshtari i tij ishte mjaft m i fort. Mirpo

jo edhe m i ditur, m dinak dhe m i kulturuar. Ai proklamoi se prball nj kundrshtari

t fort si ishin Habsburgt, nuk ia vlente prdorimi i forcs, pushks dhe shpats. Por, i

dinakris dhe menuris. E gjith kjo prmes vendosjes s dors n xhepin e t hollave.

Gjakftohtsia e Risheljes dhe prirjet e tija t shoqruara me nj gjakftohtsi solli

qndrim stoik t Mbretris n Franc dhe kohezionin e brendshm nacional francez.

Ksisoj elsi i suksesit pr kt ishte ulja e fanatizmit fetar n vet shtetin francez dhe

ngritja e interesave nacionale. Ai pr t arritur kt edhe pse ishte princ katolik, filloi

persekutimet si burgosjet, eliminimet e atyre katolikve, etj, q nuk iu bindeshin urdhravet tija. Qllimi i Risheljes ishte i vetm: t msoheshin katolikt francez t bashkjetonin

n paqe me protestantt francez pr hir t interesave nacionale franceze. Pr kt arsye ai

filloi q t ju jap m shum t drejta protestantve brenda shtetit francez, disiplinoi dhe

reduktoi apo minimizoi nxitjen e fanatizmit katolik francez, afirmoi interesat nacionale t

Francs, ndrsa ilegalisht prkrahi protestantt gjerman n luft kundr Habsburgve.

Mirpo strategjia e tij Raison d`tat nuk trhoqi aspak Habsburgt. Ata nuk an fare

kokn pr doktrin e tij Raison d`tat. Sikur t kishin ditur perandort habsburgas se nfar pozita t lakmueshme gjendeshin n at koh, ose sikur t kishin luajtur lojn e


25/127

24

Risheljes me siguri q sot eprsia e Austris dhe Gjermanis do t ishte marramendse.

Sunduesit Habsburg prpos q ishin shkurtpams, ata ishin edhe tejet t ngurt n

pranimin e kshillave dhe kompromiseve. Pr kt arsye ata u gjendn tejet t dobt

prball lvizjeve dhe rrotullimeve si ortek bore t diplomacis Risheljane. Ferdinandi i

II, as q kishte dashur t dinte se far paraqiste Raison d`tat. Sipas tij ajo ishte nj

blasfemi e rastit. Ndrsa misioni i tij pr t prfunduar si perandor universal, me fe t

vetme katolicizmin ishte miopi. Ndrsa, kardinali Rishelje pr t siguruar eprsin arriti

q t bj traktate me suedezt protestant dhe me turqit mysliman t Sulejmanit t Madh.

Absolutizmi pr kardinalin ishte i panjohur. Ai kishte misionin e tij prpara, e kishte

misionin e mishrimit t shtetit-komb francez, dominimin e gjuhs frnge n Evrop dhe

brjen zot i Evrops. Por jo duke mos br kompromise.

Ferdinandi i II ishte i mpir kur i krkonte ndokush koncesione. Ai shprehej se

prpara do t vdiste se sa t pranonte kompromise, gj q rezultoi se e kishte gabim.

Ferdinandi bnte thirrje pr luft n emr t Zotit, ndrsa Rishelje n emr t interesave

nacionale, nacionalizmit dhe shtetit-komb. Dy synime diplomatike dhe politike q vlonin

n kokn e tij ishin:

1. Forcimi i autoritetit t mbretit brenda vendit2. Forcimi i pozicionit t Francs n arenn evropiane.

Ky prift katolik njihet si themelues i ekuilibrit t forcave. sht i njohur me

thnien: Mos xhelozoni diturin e njerzve t ditur.14 Prej ktu mund t shihet se ai

pr punt e mdha shtetrore konsultohej me m t menurit dhe kishte ndje pr dituri.

Tre objektivat e tij madhore n politikn e jashtme ishin si m posht:

1. Shkatrrimi i fuqis politike t protestantve n Franc2. Luftimin e fisnikris dhe bujaris3. Shkatrrimi dhe poshtrimi i Austris.

Pr t ndihmuar absolutizmin e pushtetit t tij ai fiksoi dy qllime tjera:

1. Mbarimi i lufts me protestantt2. Ngritja e fuqis s mbretit n vend dhe n botPr t dshmuar forc n nivel lokal, ai si tham edhe m lart disiplinoi katolikt

francez n njrn an, por n ann tjetr mendonte se protestantt francez thurnin

komplote kundr kurors mbretrore. Pr kt arsye ai m 1627 drgon trupa ushtarake

14 Jean Baptiste Duroselle, Revue trimestrielle, Institut franais des relations internationals, 50 ans dePolitique Etrangere de la France, Vllimi 1/86, Ifri, Paris 1986, fq.13


26/127

25

dhe pushton qytetin protestant Roshel, ( La Rochelle) dhe i sjell disfat protestantve

Huguenot.15

M pas Rishelje shpall paqen e Ales. M Dekretin e Nantes protestantve i

lejoi t ushtronin pushtetin e tyre, por u hoqi t drejtn t kishin ushtri dhe t qndronin

n kshtjella. Paqja e Ales ndihmoi n shndrrimin e huguenotve n subjekte m t

besueshme ndaj mbretris. Sukseset n politikn e brendshme u shoqruan me sukseset

n fushn e jashtme. Pik e rndsishme e politiks s jashtme pr Risheljen ishte

ruajtja e baraspeshs s fuqive n Evrop. Pr t arritur kt ai kufizoi kontrollin e

familjes Habsburg. Ai drejtoi Francn drejt nj konflikti t madh q do t njihet n

histori si lufta m e gjat n Evrop Lufta tridhjetvjeare. Gjat ksaj lufte ai mbajti

me financime protestantt suedez, ndrsa m 1635 ndrhyri drejtprdrejt me trupat

franceze n mbshtetje t shtjes protestante kundr Habsburgve, edhepse ishte vet

katolik. Qllimi i tij do t trasohet qysh n at koh. N testamentin politik t tij

theksohet nevoja pr nj Autre monde , tjetr bot. Kuptohet pr nj bot me dominim

gjuhn frnge, me theksimin e karakterit t fort unitar t shtetit francez, me nj shtet-

komb francez permanent prezent n marrdhniet ndrkombtare. Nevoja pr nj tjetr

bot me arsyetime t ndryshme ka qen doher piknisje dhe strategji e shtetarve

francez.

Po t bjm nj krahasim npr epoka t ndryshme historike do vrejm

tendencn e njjt t udhheqsve t tjer francez dhe shtetarve t tjer francez pr

nevojn e nj bote tjetr, doher q pretendohej se rrezikoheshin interesat nacionale

franceze. Shembuj tipik kemi rastin e De Taleranit, Klemansos, kur ata krkonin nj

bot tjetr, por pa Gjermanin kuptohet, shembulli i njjt ka prcjell me vite

politikant francez t ndryshm. N krkesn ngulmuese t Miterranit pr ndryshim t

konfiguracionit botror dhe evropian ai frikohej nga bashkimi i gjermanve pas rnies

s komunizmit, por dshironte nj rol edhe m t madh t shtet-kombit francez nmarrdhniet ndrkombtare. Kt krkes pr nj bot tjetr e hasim vazhdimisht edhe

npr revista dhe libra t ndryshm. Ndrsa, Dominique de Villepin ka botuar edhe

15 Huguenot jan quajtur protestantt francez t cilt i prkisnin sektit t quajtur kalvinist gjatluftrave fetare. Prej shek. XVII ata do t quheshin ndryshe, me emrin Religjionart, sepse sipasvendimeve mbretrore t asaj kohe me emrin religjion prshkruhej religjioni reformist i protestantve.

Ndrsa prejardhja e ktij termi vjen prej fjals gjermaneEidgenossen, e prdorur s pari n Zvicr mekuptimin i prbetuar apo komplotist, por nga aspekti ortografik ky term ka qen i prdorur edhe ngatrashgimtari iBezanson Hughes, njri prej udhheqsve t par protestant zviceran.


27/127

26

librin q titullohet Un autre monde, (Nj bot tjetr)16, ku krkohet bot tjetr me

qendr t vmendjes shtetin e Francs.

4. Rruga e realizimit t doktrins s RisheljesDoktrina risheljane e Arsyes s shtetit, apoRaison d`tat, prmes nj reflektimi

m t thell kishte tentativn e nxjerrjes s kombit francez dhe shtetit francez si m i

forti n marrdhniet ndrkombtare. Dshira risheljane pr dominim t kontinentit

evropian u b e mundur. Edhe at vetm fal zgjuarsis s tij. Zgjuarsis, sepse ai i

kuptoi shkaqet e nisjes s lufts nga Habsburgt dhe Ferdinandi II, ndrsa Ferdinandi II,

ishte i interesuar vetm pr rezultatet. Filozofi romak Seneka, n prkufizimin pr

luftrat dhe konfliktet n mes shteteve, thot se n avantazh sht ai q sht i prir t`i

zbuloj shkaqet e lufts, sepse duke i zbuluar ato arrin n rezultatet, ndrsa ai q sht i

prir direkt pr rezultatet e ka t pamundur t kuptoj shkaqet, si dhe njkohsisht t`i

arrij synimet e dshiruara.17

Rruga e zbatimit dhe kompletimit t doktrins Risheljane kishte filluar q n

start. Q n fillim me dhnien e t drejtave pr ushtrim t liris protestantve francez, ai

e fitoi eprsin. Mandej ndihma e dedikuar princrve gjerman protestant ndikoi n

rrjedhn e luftrave, sepse u b i pamundur kohezioni gjerman, i cili ishte mjaft i

rrezikshm pr Risheljen. Pra, Risheljeja qysh n at koh e kishte nuhatur rrezikun e

nj shtet-kombi gjerman. Rishelje duke e mbrojtur vendin e tij nga turbullirat dhe

prgjakjet e mundshme donte t shfrytzonte zellin fetar t Ferdinandit n dobi t

qllimeve kombtare t Francs. Refuzimi permanent Habsburg pr t kuptuar rrethanat

e zgjimit nacionalist kombtar francez ishte fatal pr t. Refuzimi i tij pr t pranuar

koncepte t tilla i dhan mundsi Risheljes q shklqyeshm t menaxhonte punt n

drejtim t avancimit t shtet-kombit t Francs. Objektivi i Risheljes ishte q t

prfundonte at q ai e perceptonte si rrethim t Francs nga Habsburgt, lodhjen eHabsburgve, futjen e prarjeve n mes t katolikve dhe protestantve gjerman.

Kriteri i tij nuk ishte brja e aleancave pr interesa fetare. Po t kishte kt interes ai q

n fillim do prkrahte Habsburgt. Por, ai pr hir t interesave kombtare franceze lidhi

aleanc me Perandorin Myslimane Otomane. Edhe at jo rastsisht, por nga shkaku se

turqit kishin m se dyqind vjet q prplaseshin ushtarakisht me Habsburgt. Kjo lidhje

uditi botn e krishter, por jo edhe Risheljen. Ndrsa n mnyr permanente ai

16 Dominique de Villepin, Un autre monde, Herne, Paris 2003, fq. 917 Xhemal Rushdi,Konflikti Botror, Mozaiku, Kajro 2002, fq. 65


28/127

27

subvenciononte armiqt e armiqve t tij, nxiste revolta, jepte ryshfete dhe shprblime

dhe ksisoj tentonte grumbullimin sa m t madh t fakteve n favor t dinastis. Franca

sa vinte e shkonte duke u ngritur. Ksisoj fal politiks s tij, Franca bnte sehir e

Gjermania boshatisej hap pas hapi deri m 1635, ather kur ajo krkoi kompromis dhe

zgjidhjen paqsore t lufts. Mirpo, Rishelje si nj udhheqs i talentuar nuk pranoi

kompromise n ato momente. Mbreti Luigji XIII, kishte shfaqur interesim pr nj

armpushim, mirpo Rishelje bindi mbretin, q t ndrhynte n vitin e shtatmbdhjet

t lufts n krah t protestantve gjerman, duke e shfrytzuar ksisoj rritjen e fuqis s

Francs. Suksesi i tij politik me Arsyen e shtetit apoRaison d`tatvarej nga aftsia pr

t vlersuar raportin e forcave. Po pr ta br kt duhej shkrirja e prvojs me

inteligjencn dhe nj prshtatje sipas rrethanave. Jo m kot sht thn se mbijeton

doher ai q i prshtatet rrethanave. Rishelje ishte i bindur se raporti mes mjeteve dhe

qllimeve mund t llogaritej saktsisht. N Testamentin e vet Politik, ku ai shpalos

doktrinn e tij shprehet se Logjika krkon q, ajo q duhet t mbshtetet dhe forca q

duhet ta mbshtes at, duhet t jen n proporcion gjeometrik me njra tjetrn.18

Mirpo fati at e deshi q t ishte n krye t kishs pra, si princ, ndrsa bindjet e tij t

nj gjeniu e vendosn n shoqrin e racionalistve si Rene Dekart dhe Spinoza, t cilt

mendonin se veprimi i njeriut mund t prcaktohet shkencrisht. Rasti i dha atij

mundsin q t ndryshonte rendin ndrkombtar dhe kt ta bnte n favor t vendit t

tij.

Pra, Rishelje si mund t shihet arriti q t kishte nj perceptim deprtues t

synimeve t tija, por me siguri q idet dhe doktrina e tij nuk do t triumfonin sikurse

mos t ishte n gjendje q rrethanave t`ia prshtaste taktikat dhe strategjit. Doktrina e

ekuilibrit t forcave ishte n njrn an shum fyese pr traditn universaliste, t bazuar

n shoqrin e normave morale. N analizn e tij kritike pr ekuilibrin e forcave dhe

shmangien nga normat morale dijetari i shquar Jansenius shkoi deri n mallkimin e njpolitike e cila devijon nga feja dhe kisha, nga krishterimi, nga Zoti, nga Jezu Krishti.

Jansenius i parashtron pyetje Risheljes se si ishte n gjendje q t shkatrronte fuqin,

lavdin dhe fen katolike pr hir t interesave kombtare dhe shtetrore franceze.19

18 Cituar nga Carl J. Burckhardt, Richelieu and his age, prkth. Nga gjermanishtja nga Bernardh Hoy,Nju Jork: Harcourt Brace Jovanovich, 1970, vllimi III, Power Politics and the Cardinal`s Death,fq.12219

Kornelius Jansen, i njohur me emrin Jansenius, 1585-1638, ishte pjes e kishs katolike. Mirpo aibnte pjes lvizjen e famshme religjioze t ciln e krijoi, n kuadr t kishs katolike t njohur meemrin e tij jansenizmi, fr.jansenisme


29/127

28

Kritikt e Risheljes mendonin se ky argumentim i Jansenusit rrzonte

Risheljen pr toke, por e vrteta ishte krejt ndryshe, sepse Rishelje prmblidhte fen e

tij dhe moralin n Raison d`tat, i cili pr t ishte nj yll ndriues. Rishelje duke u

bazuar n filozofin e filozofit anglez Tomas Hobs, afirmonte vazhdimisht se mohimi

nacional n emr t fes prfaqson shkelje t normave etike. Ti nuk mund ta duash

Zotin, po nuk e deshe kombin tnd. Pra, me sa shihet ai dhe Hobsi kishin t njjtin

mendim. Tomas Hobsi, duke br nj analiz mbi luftn civile dhe Revolucionin

Puritan argumentoi se sovraniteti dhe ndrtimi i shtetit-komb nuk mund t bhet duke u

bazuar n t drejtn e shenjt apo divine, si dhe n t mirn supreme (summum bonum),

por n kapacitetin e shtetit pr t vendosur rregullin dhe rendin.20Pra, nse bjm nj

krahasim, mund fare leht t konkludojm se doktrina e Risheljes ishte dhe mbeti

identike me filozofin e klasikve t Teoris s Kontrats, Tomas Hobs, Xhon Llok dhe

Zhan Zhak Ruso. Ata shpesh shtronin pyetjen se far e prligj ekzistencn e shtetit dhe

pushtetit shtetror? Pr far qllimi shrben shteti? 21

Por, megjith ngjashmrin mes Risheljes dhe Hobsit, ka nj nuanc mes tyre.

Prderisa Hobsi ishte dhe mbeti zdhns i shtetit absolutist, Rishelje nuk kishte

dshirn pr t pasur shtetin absolutist. Ai me ndarjen e shtetit nga kisha, respektivisht

me ndarjen e interesave shtetrore dhe kombtare franceze nga kisha kreu

reformacionin e tret pas atij t vitit 1054 dhe t vitit 1517. Rishelje do t ishte Ciceroni

dhe lajmtari i ndarjes s pushteteve, sepse diti mir t ndaj dhe t marr prgjegjsi

pr pushtetin dhe shtetin. Kjo do t`i ndihmonte mjaft edhe Monteskjes i cili m vitin

1748 n veprn Fryma e ligjeve, mbshteste ndarjen e pushteteve n tre deg.

Njkohsisht n varg zinxhiror kjo ide e Monteskjes, e cila ishte vazhdimsi e ides

Risheljane dha ndihmes edhe n formimin e bazs filozofike mbi t ciln u ngrit

Kushtetuta e Shteteve t Bashkuara m von.22

Daniel d Priezak nj dijetar i menur pran administrats Risheljane, i cilikonsultohej mjaft nga Rishelje, sepse Rishelje kishte afirmuar se nuk xhelozonte

diturin e njerzve t ditur, pr ta mbrojtur Risheljen nga sulmet e fanatikve katolik

deklaronte vazhdimisht se shpirtrat e vet kritikve t Risheljes jan n rrezik, dhe pr

at arsye ata e gjejn strehimin n sulme dhe kritika alogjike. Prderisa, Franca ishte

20

Rexhep Mejdani,Kurthet e shtetit-Komb,Toena, Tiran, 2005, fq. 1521 Raino Males& Knut Midgaard, Filozofia Politike, Feniks, Shkup 2008, fq. 8922 Xhin S. Holldn, `far sht demokracia, Betmen, Tiran, dhjetor 1991, fq. 15


30/127

29

fuqia katolike m me ndikim dhe m e devotshme evropiane, duke i shrbyer interesave

t Risheljes ajo u shrbente edhe interesave t katolicizmit.23

Ai nuk e shpjegoi kurr faktin se ku bazohej ky vshtrim i tij. Por nse

lexojm mes rreshtave mund fare leht t konkludojm se forcimi i shtetit-komb

francez ishte n interes edhe t vet katolicizmit, prandaj sipas tij politika risheljane

ishte prplot me vlera morale. Rrethimi i Francs nga Habsburgt prbnte rrethim

imoral, andaj duhej luftuar ky armik imoral, sipas tij, pr arritjen e qllimit moral. Pra,

politika e Risheljes dhe doktrina e tij bazohej me sa duket n krkimin e paqes me

mjete lufte, dhe nse gjat lufts mund t ndodhte dika e pazakont, kjo nuk ishte

krim i vullnetit, por i domosdoshmris, ligjet e s cilit jan t ashpra dhe mizore. Nj

luft sht e drejt nse qllimi q e shkakton at luft sht i drejt. Andaj duhet

shikuar jo mjeti, por qllimi. Thn shkurt e shqip ksaj i thon Qllimi justifikon

mjetin.. Pr t ngritur n piedestal t lart shtetin-komb francez, Rishelje me gjith

rrezikun se ishte princ katolik dhe mund t shpallej heretik, ai ndau shtetin dhe

pushtetin nga feja, ndrsa n t njjtn koh pr t arsyetuar qllimin e tij prdori

llojlloj mjetesh. Pr kt arsye, gjykoj se makiavelizmi i Risheljes ishte shum

evident. Shum vite apo shekuj m par t njjtn gj e kishte thn edhe Makiaveli,

se qllimi justifikon mjetin.24

Mirpo, dallimi mes Kardinalit dhe Makiavelit ishte dhe mbetet mjaft evident.

Prderisa mendimet e Makiavelit mund t duken funksionale dhe utilitare n dukje,

ato po t studiohen m hollsisht dalin se jan shum t vshtira pr tu aplikuar.

Makiaveli nuk ishte udhheqs shtetror sikurse Kardinali Rishelje pr ta ngritur n

kmb nj doktrin e cila do t ishte bazament jo vetm pr vendin e tij, Firencn, por

edhe pr Italin dhe Evropn, si dhe do t shrbente si prelud i bashkimit t Italis.

Ideja e tij ishte dhe mbeti e nivelit lokal. Sepse ajo krijoi imitues edhe at duke filluar

nga juntat ushtarake e deri tek diktaturat e proletariatit. Doktrina e tij q kishte nj

23 Henri Kisinxher, op.cit. fq.6424 Nikolla Makiaveli (Niccol Machiavelli, Firence, 3 maj 1469 21 qershor 1527) ka qen vzhguesim i rrepte i ngjarjeve e i dokeve t kohs s tij, por edhe nj studiues i kujdesshm i s kaluars. Aiishte muzikant, historian, poet, filozof, politikan dhe dramaturg. Makiaveli ishte edhe nj figurkryesore e Rilindjes dhe zhvillimit t realizmit. Pas nj kohe studimesh t tendosura, n vitin 1498 hyrin jetn politike si sekretar i republiks. sht autori i veprs s famshme Il Principe ("Princi").Gjatviteve t jets s tij politike (1498 - 1512) pati mundsi t njihte ambasador, politikan, princa dhe tstudioj me themel zhvillimin e ngjarjeve. S bashku me Leonardo da Vinin mendohet si nj shembulltipik i njeriut t rilindjes. Ky prcaktim - sipas shum njerzve - veorizon n mnyr m t kryer qoftnjeriun ashtu edhe letrarin dhe jo emrtimin makiavelizm, q ka hyr pr tjetr gj n gjuhn e

tanishme pr t treguar nj menuri dhe nj mprehtsi t mendimit kurdoher t holl e kulmor. Njihetpr thnien e tij Qllimi justifikon mjetin, ndrsa edhe pr krkimin e nj udhheqsi apo shtetari metipare luani dhe dhelpre.


31/127

30

qllim marrjen e pushtetit n dor n fardo mnyre nuk ishte doktrin pr t krijuar

rend botror q t ishte i vijueshm pr t tjert.25

Po ta analizojm Testamentin Politik t Risheljes, i cili sht nj libr m i ri

n mosh se Princi i Makiavelit del se ekziston nj dallim i madh. Prderisa Princi i

Makiavelit u shkrua vetm pr Lorenco De Mediin, Testamenti i Risheljes u

shkrua jo vetm pr Luigjin e XIII, por pr tr Francn dhe botn, respektivisht u

dedikua pr nj rend ndrkombtar t ri i bazuar n sovranitetin e kombeve dhe n

krijimin e shteteve. Libri i tij u kthye n doktrin kombtare dhe nga elementet e

jashtzakonshm q ofron, u kthye n libr ndrkombtar dhe n sistem

ndrkombtar, i njohur me emrin Sistemi i Wesfalis.

Rishelje, nuk u bazua n skolastik, edhe pse ishte princ katolik. Ai kishte

iden e njjt sikurse humanisti i madh francez Fransua Rable (1494-1553) i cili

shkroi romanin Gargantua dhe Pantagruel ku satirizonte priftrinjt dhe murgjit e

asaj kohe, gj q ndikoi n krijimin e humanizmit si rrym n letrsi dhe histori, n

konvertimin e fryms skolastike t Universitetit t Sorbons n frym shkencore, si

dhe ndrtimit t Muzeut t Luvrit sipas stilit t arkitekturs italiane. 26

Rishelje pra, tentonte q shtetin dhe pushtetin ta lironte prfundimisht nga

ndikimi fetar dhe skolastik dhe ta shikonte krejtsisht n prizmin laik. Njkohsisht

gjat sundimit t tij katolikt francez ishin m t persekutuarit, dhe e tra kjo vetm

pr nj qllim: t zbuste fanatizmin fetar ose ta hiqte krejtsisht at pr hir t

interesave afatgjata t Francs. Ksisoj katolikt francez do t msonin t

bashkjetonin n paqe me protestantt duke pasur mbi t gjitha parasysh ndjenjn e t

qenit francez, pra ndjenjn e prkatsis nacionale ose kombin e mandej prkatsin

fetare. Me kt imazh Franca e ngriti prestigjin e saj q do t shklqente pr shekuj

me radh deri n ditt e sotshme, megjith baticat dhe zbaticat npr kurbat apo

lakoret e ndryshme kohore historike. Shikimi i interesave shtetrore n termakrejtsisht laik ishte suksesi absolut i ktij kardinali. Edhe pse ishte antar i Kolegjit

botror t Kardinalve prej ku zgjidhej edhe Papa, Rishelje shpesh binte ndesh me

Papatin dhe me Papn, nse cenoheshin interesat kombtare t Francs. Edhe pse n

shek. XVII feja identifikohej me shtetin, nj gj e till nuk mund t thuhet pr

Francn dhe pr Risheljen. Kjo politik dhe strategji diplomatike e Risheljes do t

25

Gjon Borii,Pushteti dhe lidershipi, Geer, Tiran 2007, fq. 14526 Sknder Rizaj, Histori e prgjithshme- Koha e re (1453-1789), Universiteti i Prishtins, Prishtin1985, fq. 80


32/127

31

bhet e vijueshme edhe pr shtetart e tjer francez t cilt kurr nuk do t dilnin

jasht binarve t ksaj doktrine duke e ruajtur me zell laicizmin e shtetit dhe duke

mos e przier fen me shtetin asnjher. Doktrina risheljane pamundsoi bashkimin e

Gjermanis pr shekuj e vite me radh. Sepse politika e tij nxori Francn n

prosperitet dhe m t fort n raport me fqinjt, sepse nj fqinj i fort dikton politikn

m t dobtit, ndrsa nj m t dobti i diktohet politika. Edhe ktu po t analizojm,

mund t dalim n prfundim se sovraniteti i nj shteti mund t cenohet n momentin

kur ke shtet t dobt dhe jo funksional. Ather do t udhhiqesh nga t tjert dhe

politika do t diktohet nga t tjert. Prderisa nj shtet i fort dhe i konsoliduar nuk ka

nevoj pr diktime politike nga ndokush tjetr, por sht ai vet q dikton politikn e

saj, si dhe mbron me do kusht moscenimin e sovranitetit. N librin Ndrtimi i

shtetit edhe Francis Fukujama potencon se nj t dobti i diktohet politika dhe se m

i forti dikton politikn. Sepse sot sovraniteti dhe shteti-komb si themele t sistemit

Wesfalian, n fakt jan grryer dhe sulmuar parimisht pr shkak se ajo q ndodh

brenda shteteve, respektivisht qeverisja e tyre e brendshme ka shpesh rndsi pr

antart e tjer t sistemit ndrkombtar.27

Pra, Kardinali i kishte parasysh gjith kto gjra. Pr t diktuar te tjetri

politikn ti duhesh t bhesh i aft n nivelin tnd lokal, regjional e mandej n at

ndrkombtar. Ja pse Kardinali vepronte energjikisht kundr bashkimit t Perandoris

s Shenjt t Kombit Gjerman. Ja pse i paguante shuma t majme princrve

protestant gjerman q luftonin kundr perandorit t tyre katolik. Ksisoj Kardinali

zhyti Francn n njrn an n varfri, por n ann tjetr nuk lejoi pr shekuj me

radh q Gjermania t onte kokn. Kjo gj do t ndodhte deri n momentin e

bashkimit t kombit gjerman nga nj dor e fort m 1871, nga Oto Von Bizmark.28

Pra, i tr suksesi i Kardinalit fshihej n politikn se fqinjit i diktohet politika

dhe jo e kundrta. Imazhi i Risheljes q shfaqet n prgjithsi sht imazhi i nj njeriui cili prpos dinakris kishte edhe guximin. Guximi i tij u shfaq n momentin kur filloi

t`i luftonte vllezrit e t njjts fe. Ky ishte rasti m i rrall n historin e njerzimit.

27 Francis Fukuyama,Ndrtimi i shtetit, Aiis, Tiran 2008, fq. 13928 Otto Eduard Leopold von Bismarck, Konti i Bizmark-Schnhausen, Duka i Lauenburg, PrinciBizmarkut (shqip: Oto von Bizmark), (1 Prill, 1815 - 30 korrik, 1898), ishte nj burrshtetas i Prusisdhe Gjermanis n shekullin IX. Si Kryeministri i Prusis n vitet 186290, ai kishte pr qllimBashkimin e Gjermanis. Prej vitit 1867, ai ishte Kancelar i konfederats Gjermane Veriore. Kur uformua Perandoria Gjermane pr her t dyt m 1871, ai shrbeu si Kancelari i saj i par dhe ushtroi

"Realpolitikn" q i dha ati pseudonimin "Kancelari i Hekurt". Si Kancelar, Bizmarku pati rol trndsishm n qeverin Gjermane dhe pati ndikim t madh n politikn e jashtme gjermane jo vetmgjat kohs si Kancelar, por edhe pasi i skadoi mandati.


33/127

32

Nj gj t till e kishte br Martin Luteri, por ama ai kishte ndrruar fen e tij. Ndrsa

Risheljeja jo. Ai i kryente detyrat dhe shrbimet fetare me zell n njrn an, por ama

shteti- komb i Francs pr t ishte m me rndsi. Besimi i tij personal nuk ngatrrohej

me udhheqjen e shtetit. Nj nga kritikt m t mdhenj t Risheljes Mathieu de

Morgues akuzonte kardinalin se ai manipulonte me fen, sikurse Makiaveli me njerzit

e tij, me t vetmin qllim realizimin e planeve t tij dhe ambicieve personale. Ajo n

dukje mund t duket edhe e vrtet, ashtu si potenconte ai, por Rishelje mund t kishte

br si Makiaveli, t sugjeronte nj bot pa ndjeshmri morale m t lart, por ai ishte i

bindur se historia do ta gjykonte at si burr shteti e jo si princ katolik, apo si njeri

fetar. Ksisoj me kt Rishelje do t shndrrohej n nj figur emblematike t historis

moderne. Ksisoj Franca u b vendi dominues n Evrop dhe e zgjeroi s teprmi

territorin e saj. Parimi i Raison d`tatu b parimi orientues dhe drejtues i diplomacis

evropiane. N saje t tij Franca n at koh arriti t krijoj nj territor prej 1. 420 000

km. Ndrsa sot Franca ka territor prej 547 030 km. Popullsia e saj me gjith

paksimin pr shkak t luftrave prap mbeti n shifrn e knaqshme prej 15. 000.000

banorsh. Vetm Parisi kishte 450 000 banor, Lioni 90 000 banor, Marseja 90 000

banor, Nanti 50 000 banor. 29

Krejt logjike sht q t identifikohet se sipas Kardinalit Rishelje t qenit

udhheqs nuk do t thot t jesh gjysm luan e gjysm dhelpr, ashtu si potenconte

Makiaveli m prpara, por mbi t gjitha t qenit njeri. Rishelje ofroi vetprmbajtjen si

armn m t mir pr sukses si dhe ekspansionin kulturor prmes ndikimit gjuhsor, gj

q do t shihet n kapitujt n vijim. Shtetin e bjn mendimet e kulturuara, mendimet e

matura dhe t kujdesshme, pr t treguar superioritetin e kulturs q ti prfaqson.

Prderisa Makiaveli tek libri i tij afirmon dhunn dhe sugjeron dhunn ose

shkatrrimin me dhun, Rishelje ofron shkatrrimin e tjetrit me kultur. Pra t bsh

kundrshtarin t flas gjuhn tnde, t msoj gjuhn tnde, t jet rob dhe peng ikulturs tnde sht nj gj q shum pak veta e kan arritur n historin botrore.

Kardinali Rishelje n librin e tij Testamenti Politik bn t qart se kultura sht mjaft

e rndsishme n shtjet politike. T bsh tjetrin t ndihet inferior ndaj teje ky ishte

suksesi pr t. Bota sht e prir nga dija e jo nga dhuna. Testamenti Politik i

Risheljes i shkruar n vitin 1638, njqind vjet pas shkrimit t Princit t Makiavelit,

ofron predikimin e dijes, ofrimin e saj me mjete t shkathta politike. Ky sht suksesi i

29 Sknder Rizaj, op.cit. fq. 84


34/127

33

nj udhheqsi t madh. I prir nga racionaliteti, e jo nga emocionet dhe dshira pr

hakmarrje pa prdorur strategji t duhura. Edhe pse n shum analiza gjejm pika t

prbashkta mes Makiavelit dhe Risheljes prap se prap dallimet e shkoqitura m lart

besoj se jan t arsyeshme pr t evidentuar dallueshmrin mes tyre. Prderisa pr

Makiavelin Qllimi justifikon mjetin pr Risheljen Shpirti i njeriut sht i

pavdekshm, pr at kujdeset Zoti, por shteti nuk sht i pavdekshm. Shptimi i tij

bhet o sot o kurr.30 Me fjal t tjera kjo do t thot se n asnj rast shtetet nuk

mohen ather kur kan t drejt, por vetm ather kur jan t fort t imponojn

dika. Pra n terminologjin juridike kjo njihet si e drejta koercitive. Rishelje forcn

apo t drejtn koercitive e aplikoi prmes gjuhs dhe kulturs frnge. Pr t rndsi

shum t madhe kishte shteti dhe politikat shtetrore dhe kombtare. Ksisoj fal tij

Franca vetm n trembdhjet e fundit u ky n luftn tridhjetvjeare, respektivisht m

1635. Ndrsa kto luftra filluan m 1618. Krejt n fund shteti i Francs u afirmua si

shtet i fort ndaj fqinjve dhe arriti t`i diktoj politikat e veta. Evropa do t msonte t

fliste frngjisht dhe deri n mbarim t Lufts s Dyt Botrore frngjishtja do t ishte

gjuh e diplomacis. Mund t thuhet edhe sot e ksaj dite se ajo sht ende gjuh e

diplomacis. Suksesi i nj kombi sht konvertimi i gjuhs kombtare n gjuh

ndrkombtare. Pr kt Rishelje shquhet si m i suksesshmi ndr t gjith politikant

dhe diplomatt e gjitha kohrave. Politika e tij mund t prmblidhet n tre hapa, e para,

ndalimi i prparimit t Habsburgve, e dyta, mbrojtja e Francs dhe pathyeshmria e

saj, e treta, lidhja e Francs me shtetet e rndsishme dhe zgjerimi i saj territorial n

kurriz t gjermanve. Edhe pse n shekujt n vijim do t zhvilloheshin luftra t

prgjakshme mes gjermanve dhe francezve, dhe urrejtjet e ksenofobia franko-

gjermane do t prcilleshin deri n krijimin e Unionit t sotshm evropian, Franca do t

siguronte supremacionin e saj. Lufta tridhjetvjeare, strategjia dinake e Risheljes

ndihmoi n dezintegrimin e Gjermanis dhe lirisht mund t themi se vonoi bashkimin eGjermanis pr dy shekuj me radh. Megjith tentativn e Ferdinandit II pr bashkim t

kombit gjerman, kjo ambicie e tij mbeti ambicie e pa racionalizuar mir, e papjekur

sepse mjetin nuk e kishte t duhur. Mjetin e shfrytzuar Ferdinandi II e deformoi dhe

nuk diti ta prdor n koh t duhur pr rrethanat e duhura. Ai krkonte perandorin

universale me fen universale, pra katolicizmin, pa mos u dhan t drejta

bashkkombsve t vet protestant. Kjo i dha mundsi Risheljes t zbatonte dhe

30 Henry Kisinxher, op.cit. fq.61


35/127

34

implementonte praktikisht doktrinn e tij t hartuar n Testamentin e tij Politik.

Ksisoj gjuha frnge nse nuk flitej n at koh dhe pr tre shekuj me radh

nga ndonj person, ai person do llogaritej analfabet dhe injorant, si dhe i padenj pr

shoqrin. Suksesi i Kardinalit arriti kulmin edhe te nj gj tjetr. Ai e bri t pamundur

pr jet e mot bashkimin e Gjermanis me Austrin. Edhe pse ky bashkim do arrihej

me Forc nga Hitleri, do t ishte jetshkurtr.

Edhe sot e ksaj dite koncepti i Raison d`tatq do t shtjellohet n vazhdim

do t prkoj jo vetm me administrimin e shtetit, por edhe me evoluimin e ideve q

kthehen n ide institucionale si dhe shembull i politiks moderne dhe koncepteve t

rendit botror. Ksisoj politika dhe doktrina e tij ishte poshtruese pr traditn

universaliste. Miti i universalizmit do t thyhej prfundimisht, ndrsa do t shfaqeshin

edhe predispozitat e shteteve- kombe t para evropiane. Si edhe potencuam m lart, si

doher primatin do ta kishte gjuha frnge, si dhe ndikimi n Evrop do t ishte i

kompletuar dhe i mundur vetm nga shteti komb francez. Teorit e ksaj ideje q do

shfaqeshin m von, si dhe nacionalizmi si rrym do t shfaqej pikrisht i bazuar n

llogaritjet e sakta risheljane. Rishelje i ndaloi Habsburgt, Perandoria e Shenjt e

Kombit Gjerman u nda n 300-350 principata. Gjermania nuk arriti t bhej komb-

shtet. Ksisoj territoret gjermane do t bheshin aren e prplasjes s shum luftrave

t filluara. Prve ksaj valn e par t kolonizimit do ta humbte Gjermania dhe do ta

fitonte Franca. Kolonit e saja do t shprndaheshin gjetiu, kultura dhe gjuha frnge do

t disperzohej anemban globit, saq edhe sot e ksaj dite kjo gjuh sht n shum

shtete ish-koloni t saja si gjuh zyrtare, gjuh administrative ose prezente n nj form

tjetr. Gjermania do t bashkohej shum m von, ndrsa n munges t prvojs dhe

diplomacis do t shkaktonte katastrofat e njpasnjshme me luftrat e saja. Nga ana

tjetr, Rishelje dhe Franca, do t siguronin nj ndikim t madh n arenn

ndrkombtare, gjuha frnge do t shndrrohej n gjuh ndrkombtare. Kjo e lexuarmes rreshtave mund t prmblidhet n punt e shtetit ai q e ka forcn shpesh her ka

t drejt dhe ai q sht i dobt vetm me vshtirsi mund ta tregoj prpara opinionit

t shumics s bots se nuk sht gabim. 31 Franca do t bhej shtet shum i fort,

saq do t bhej faktori kryesor n politikn ndrkombtare deri n ditt e sotshme.

N letrkmbimet mes Risheljes dhe Luigjit XII, do t hasen kto lloj

sugjerimesh q ai ja predikonte mbretit. Mbreti shpesh kundrshtonte, por Rishelje

31 Jean Pierre Remy, Tresors et quai d`Orsay, JC Lattes, Paris 2001, fq. 114


36/127

35

kishte fuqin bindse t jashtzakonshme, saq Mbreti nuk kishte nga t`ia mbante. N

letrn e tij drejtuar Risheljes, Luigji XIII krkon nga Rishelje veprime t tjera.

Risheljeja zotohet pr angazhime t mtutjeshme. Ksisoj ai do inicionte hapjen e

Akademis Diplomatike Franceze m 1633 ku njerzit m t menur dhe dalluar

punonin pr zbatimin e politikave franceze n nivel ndrkombtar dhe do t ishin

njerzit m t paguar aso kohe. Ndr sukseset e tija me prmasa kolosale sht edhe

inicimi i Paqes s Westphalis m 1648 por, nganjher frytet n diplomaci nuk i korr

ai q i inicion. Ai vdiq m 1642 dhe nuk e prjetoi paqen e Westphalis. Ndikimi i

Risheljes ishte aq i madh jo vetm pr epokn gjat s cils ai jetoi. Por, pr shekujt q

do t vazhdonin m pas. Suksesi i tij mbeti dhe sht konsistues me Paqen e Wesfalis.

Se far do t restaurohej dhe do t futej atje do t shohim n vazhdim. Nj gj mbetet e

sigurt. Procesi i krijimit t shtet-kombeve fillon aty, rendi i ri botror do t krijohej jo

nga universalizmi, por nga shtet-kombet, nga sovraniteti i kombeve dhe nga politikat

shtetror-kombtare. Nacionalizmi do t fillonte t rritej dhe konsolidohej vazhdimisht,

saq shpesh her npr epoka t ndryshme historike do t shndrrohej n shovinizm.

Sepse ata q nuk i dinin limitet eRaison d`tatdo t krijonin fatkeqsi.


37/127

36

Kapitulli

2

Raison d`tat(Arsyeja e shtetit)& Shteti-komb

-------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------- 1. ka nnkuptojm me arsyen e shtetit dhe me ekuilibrin e forcave?

2. Paqja e Westphalis dhe ngritja e shtetit francez

3. Ndjekja e ksaj doktrine deri n Luftn e Par Botrore (LPB)

4. Ndjekja e ksaj doktrine edhe nga shtetart tjer francez para dhe pas Lufts s

Dyt Botrore (LDB)

5. Unioni evropian: produkt franko- gjerman dhe ndrra franceze pr kontrollpermanent evropian

6. Doktrina e kamufluar postrisheljane: Franca si promotor e vlerave prmesevropianizmit

7. Kushtetuta e Unionit Evropian (UE)-s! Rezistimi francez i prir ngaRaisond`Etatdhe Etat-Nation i Risheljes

8. Politika anti turke dhe proamerikane e Sarkozis e prir ngaRaison d`tatiFrancs dhe nga interesat shtetrore-kombtare

9. Epoka Post Risheljes: prparsit dhe kritikat e doktrin s tij

10. Rishelje n letrsi

11. Shteti-komb, definicione dhe analiza

12. Sfida e radhs : kombi evropian apo Evropa e kombeve


38/127

37

Kapitulli II.Raison d`tat(Arsyeja e shtetit)& Shteti-komb

Kapitulli n vazhdim sjell diskutime mbi definimin e arsyes s shtetit, mbi

definimin e shtetit-komb, mbi definimin e kombeve dhe shteteve. E gjith shkoqitja

bazohet n politikn e suksesshme t futjes s interesave kombtare n Wesfali,

krijimit t brthams s shteteve- kombe dhe do prfundoj prsri n tentativn

permanente franceze t bazuar tek Rishelje, pr tu eksponuar tek tjetri me kultur dhe

me gjuh. Ekspozimi i gjuhs frnge do t ishte kapital dhe domethns pr shtetin

francez, por n disa raste ekspozimi i teprt dhe mungesa e arsyeshmris s Raison

d`tat, moskufizimi i saj do t ishte me mim jashtzakonisht t lart pr Francn dhe

pr sistemin nd

Documents

Franca Dhe Diplomacia Franceze Ne Periudhen e Kardinalit Rishelje, Doktrina Raison d`Etat Dhe Shteti Komb