Fragmenti o Familijarima Hrvatinica u Dalmaciji i Hrvatskoj Spomenica Marka Sunjica 2010

•spomenica

akademika marka šunjića (1927-1998)•

Filozofski fakultet u SarajevuSarajevo, 2010.

Štampanje ove knjige omogućeno je zahvaljujući financijskoj podršci Fondacije za izdavaštvo / Fondacije za nakladništvo, Sarajevo

• 6 •

Sadržaj•predgovor .................................................................................................................... 8

•

elmedina kapidžijaBiografija akademika Marka Šunjića .........................................................................13đуро tошићСредњовјековна Босна у научном дјелу професора Марка Шуњића ..........17esad kurtovićBibliografija radova akademika Marka Šunjića .......................................................25marko šunjićSlaveni nastanjeni na području ankonitanskog distrikta u 15. stoljeću .............35

•

sima ćirkovićJedan primer kruženja darova .....................................................................................53desanka kovačević-kojićPliko srebro iz Bosne u trgovačkim knjigama braće Kabužić ...............................59franjo šanjekKatarska inicijacija i pristup crkvi bosansko-humskih krstjana ...........................69bogumil hrabakŽitno tržište Ferare i Dubrovčani (XIV-XVIII vek) ..............................................83đuro tošićIspolica soli na Neretvi .................................................................................................91dubravko lovrenovićProfani teror - Sveta retorika (Kako je bosanski vojvoda Radosav Pavlović postao opaki pataren, bič katoličke vjere) ............................................. 103tibor živkovićOn the Beginnings of Bosnia in the Middle Ages ............................................... 161milko brkovićIsprave o venecijanskom vraćanju Dalmacije Hrvatsko-Ugarskom kraljevstvu ............................................................................. 181esad kurtovićPosjed Kosača na otoku Šipanu ............................................................................... 221

• 7 •

cрђан pудићО потомцима војводе Јурја (Ђурђа) Радивојевића – прилог родослову Влатковића ............................................... 233marica malović-đukićPorodica Zagurović u Kotoru (XIV-XV vek) ...................................................... 243amir klikoLašvanska vlastela Šantići ......................................................................................... 257emir o. filipovićViteške svečanosti u Budimu 1412. godine i učešće bosanskih predstavnika ............................................................................................. 285neven isailovićFragmenti o familijarima Hrvatinića u Dalmaciji i Hrvatskoj krajem XIV i početkom XV veka ........................................................ 307hrvoje petrićO srpskopravoslavnim doseljavanjima u Kraljevinu Slavoniju do početaka 16. stoljeća .......................................................................... 327

autori ........................................................................................................................ 249

registar ..................................................................................................................... 350

• 307 •

neven isailović

Fragmenti o familijarima Hrvatinića u Dalmaciji i Hrvatskoj krajem XIV i početkom XV veka

•Apstrakt: Na osnovu objavljene građe i literature prikazani su delatnost i fragmenti biografija ličnosti koje su pripadale krugu familijara (ljudi) i vazala bosanskog velikaškog roda Hrvatinića, posebno braće Vuka i Hrvoja Vukčića, u vremenu njihove vlasti u Dalmaciji i Hrvatskoj. Razmotren je i razvoj ustanove familijara i njen značaj u odnosu na pojavu oblasnih gospodara u Bosni.

Ključne reči: Hrvatinići, Hrvoje Vukčić, Ivan Mišljenović, Latičići, Ratko Mišanović, Petar Pavlović, Dalmacija, Hrvatska, Bosna, Donji Kraji, Skradin, Omiš, XIV vek, XV vek, familijari

Bosansku politiku u Dalmaciji i Hrvatskoj na prelazu iz XIV u XV vek obeležilo je delovanje velikaškog roda Hrvatinića. Ova porodica, čije su matične zemlje bile u Donjim Krajima, postepeno se, počev od pada Mladena II Šubića, uzdizala na hijerarhijskoj lestvici kraljevine Bosne, da bi, posle smrti kralja Tvrtka I Kotromanića, njen predvodnik, veliki vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić, postao najmoćniji čovek države, "kraljotvorac" i gospodar bosanske spoljne politike. Hrvoje je ujedno bio prvi koji je nagovestio doba oblasnih gospodara, budući da je, već od kraja 1403. godine, njegova prostrana teritorija između Save i Jadrana počela da dobija oblike državnosti.1

Uprkos njegovom uticaju u čitavoj bosanskoj državi, Vukčićeva stremljenja ka moći ostvarivana su njegovim ličnim ekonomskim i ljudskim resursima. Pošto su činjenice o vojvodi Hrvoju i njegovoj porodici, kao i o njihovoj ulozi u istoriji Balkana u XIV i XV stoleću, uglavnom poznate, ovim prilogom ćemo pokušati da dopunimo dosadašnja oskudna saznanja o ljudima koji su sledili i služili Hrvatiniće tokom širenja njihove oblasti prema Dalmaciji i Hrvatskoj.

1 O rodu Hrvatinića pogledati: F. Šišić, Vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić i njegovo doba (1350.-1416.), Zagreb 1902; Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји. Крајина средњовековне Босне, Београд 2002, 44-121.

• 308 •

neven isailović

•Među brojnim ograncima i predstavnicima roda Hrvatinića koji su sredinom XIV

veka lavirali između Ugarske i Bosne, kao pristalica Kotromanića posebno se istakao veliki vojvoda Vukac. Na osnovu povelje kralja Tvrtka iz 1380. godine saznajemo da je Vukčevu titulu nasledio njegov najstariji sin Hrvoje koji je sa braćom Vukom, Dragišom i Vojslavom, uzdigao ogranak Vukčića do položaja gospodara "zemlje" Donjih Kraja i predvodnika čitavog roda Hrvatinića.2

U vreme kada je, posle smrti kralja Lajoša Velikog, Tvrtko I pokrenuo osvajanja na račun Ugarske, Vukčići su prvo počeli da proširuju svoje oblasti prema severozapadu, zauzimajući županije Vrbas i Sanu, ili bar njihove delove, sa utvrđenjima Kozarom i Vrbaškim gradom. Kada su se učvrstili na tom prostoru, pridružili su se kralju u osvajanju Dalmacije i Hrvatske. Hrvoje i Vojslav bili su prisutni u zaleđu primorskih gradova najkasnije od 1388. godine, delujući kao glavni nosioci bosanskog pohoda.3

Posle smrti Tvrtka I i bana Ivana Paližne braća Hrvoje i Vuk Vukčić preuzeli su primat, angažujući prvenstveno svoje ljudstvo i materijalna sredstva da bi održali vlast Bosne u osvojenim delovima Dalmacije i Hrvatske. Dominantan položaj koji su stekli nastojali su u potpunosti da iskoriste i počeli su da vode polusamostalnu lokalnu politiku. Već su 1391. godine svoju odanost podelili između Stefana Dabiše i napuljskog kralja Ladislava, najavljujući tako višegodišnje usmerenje bosanske spoljne politike u vremenu kada će njome dominirati vojvoda i herceg Hrvoje.4 Pragmatičnost su Hrvatinići pokazali i 1394. kada je sporazumno došlo do okončanja bosanske vlasti u Dalmaciji i Hrvatskoj. Oni su tada privremeno prihvatili povlačenje, a neki od njih su se čak pridružili ugarskom kralju Žigmundu, nastupajući kao njegovi vazali.5

Slabljenjem Ugarske i jačanjem položaja vojvode Hrvoja na bosanskom dvoru (1398), nastavljena je politika širenja oblasti Vukčića. Primenjena je taktika identična onoj iz 80-tih godina XIV veka – prva osvajanja su se zbila na prostoru severozapada i zapada, prema Uni i dubičkoj županiji, da bi je 1401. godine počela velika ofanziva na

2 Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 71-108; Р. Михаљчић, Повеља краља Стефана Твртка I Котроманића кнезу и војводи Хрвоју Вукчићу Хрватинићу (1380), Стари српски архив (=ССА) 1, Београд 2002, 117-130.

3 Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 74-78.4 Codex diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae (=CD) XVII, Zagreb 1981, 375-376, dok.

br. 274; M. Ančić, Bosanska vlast u Hrvatskoj i Dalmaciji 1387-1394, Beograd 1985. (magistarski rad u rukopisu)

5 Vuk Vukčić i njegovi familijari dobili su posede u oblastima oko Bihaća. Pogledati: M. Ančić, Bihaćki kraj od 1262. do početka XV stoljeća, Glasnik arhiva i društva arhivskih radnika BiH 25, Sarajevo 1985, 200-202, 210.

• 309 •

fragmenti o familijarima hrvatinića u dalmaciji i hrvatskoj krajem xiv i početkom xv veka

Dalmaciju i njeno zaleđe, sprovedena u potpunosti resursima roda Hrvatinića i njihove rođačke i savezničke porodice Nelipčića, gospodara Cetine. Pomoć kralja Ladislava bila je nužna zbog mornarice koja je Bosancima nedostajala i zbog privida legitimiteta koji bi naveo primorske komune da se predaju bosansko-napuljskoj koaliciji.6

Nakon Ladislavljevog krunisanja i povlačenja iz Dalmacije, novoimenovani splitski herceg Hrvoje nije imao nijedne prepreke apsolutnoj vlasti. Nije više bilo ni bana Ivaniša Horvata, niti uticajnog bosanskog kralja, a i formalni vrhovni vladar tih oblasti, napuljski kralj, bio je daleko. Takvu, skoro neograničenu, vlast u Dalmaciji i većem delu Hrvatske Vukčić je zadržao sve do kraja 1408. godine kada se njegov položaj bitno izmenio. Iako su se ugarski organi vlasti vratili u te oblasti, on je očuvao svoj primat na prostoru Splita, Omiša, Krajine i srednjodalmatinskih ostrva, kao i uticaj na gradove poput Trogira, Šibenika i Skradina, sve do 1413, odnosno, u slučaju Omiša i Krajine, do 1416. godine.7

•Upravni sistem se i tokom bosanske vlasti nad Dalmacijom i Hrvatskom, u

osnovi, zasnivao na zatečenom ugarskom modelu. Razlog tome nije bila samo svest da te krunovine politički-pravno pripadaju Ugarskom kraljevstvu, a ne Bosni, već i namera da se poštuje tradicija u organizacionom smislu kako bi se strana vlast lakše uklopila u postojeći upravni aparat. Vlast Vukčića oslanjala se na nekoliko grupa kako bi osigurala mir i saradnju između svih političkih činilaca u tim oblastima. Radilo se o tri domaće grupe (lokalnim velikašima, lokalnom sitnom tj. županijskom plemstvu i patricijima iz dalmatinskih komuna) i o grupi familijara poreklom iz Bosne koji su, zajedno sa svojim gospodarima, došli u Dalmaciju i Hrvatsku, učestovali u ratu za njihovo osvajanje i, na kraju, bili postavljeni na važna mesta u upravi.8 Dok se domaći sloj, sem ponekih izuzetaka, uglavnom prilagođavao prilikama, opstajući pod svakom vlašću, bosanski vlasteličići bili su prisutni u tim oblastima samo onoliko

6 П. Ћошковић, Дубица у босанско-угарским односима 1398-1402. године, Историјски зборник (=ИЗ) 2, Бања Лука 1981, 43-53; Н. Исаиловић, Политика босанских владара према Далмацији (1391-1409), Београд 2008, 67, 94-96, 115, 194, 242. (magistarski rad u rukopisu)

7 D. Lovrenović, Hrvoje Vukčić Hrvatinić i Splitska komuna 1403-1413, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu 23, Sarajevo 1987, 37-45; D. Lovrenović, "Hrvoje Vukčić Hrvatinić i srednjodalmatinske komune (1398.-1413.)", u: Jajce 1396-1996: Zbornik radova sa znanstvenog simpozija u povodu 600. obljetnice spomena imena grada Jajca, Jajce 2002, 31-51; M. Ančić, Inventar splitskoga kancelara i javnog bilježnika Tome Colutii de Cingulo (Prilog poznavanju prvih humanističkih krugova u Dalmaciji), Radovi Zavoda za povijesne znanosti HAZU u Zadru (=Radovi Zadar) 47, Zadar 2005, 114-118; Н. Исаиловић, Омиш под влашћу Хрвоја Вукчића и борба за његово наслеђе, Историјски часопис (=ИЧ) 54, Београд 2007, 131-150.

8 D. Lovrenović, Hrvoje Vukčić Hrvatinić i Splitska komuna, 39-40; Isti, Да ли је Јелена Нелипчић била мајка Балше Херцеговића?, ИЗ 7, Бања Лука 1986, 197; Н. Исаиловић, Политика босанских владара према Далмацији (1391-1409), 196-215.

• 310 •

neven isailović

koliko i njihovi feudalni gospodari. Retki su primeri onih koji su se trajno integrisali u komunalno društvo.9

Uprkos nastojanjima da se sporazumeju sa svim dalmatinsko-hrvatskim slobodnim ljudima, bosanski kraljevi, a zatim i Hrvatinići, najvažnije položaje u upravi dodeljivali su upravo svojim slugama – familijarima, uglavnom ljudima koje su doveli sa sobom iz Bosne i sa čijim su porodicama pre mnogo godina uspostavili odnos feudalne nadređenosti. Zadržavajući za sebe banski položaj koji je, usled odsustva Dabiše i Ladislava Napuljskog, bio jednak kraljevskom, Vuk i Hrvoje Vukčić su familijare postavljali na mesta podbana, tvrđavskih knezova i kastelana, upravnika kraljevskih prihoda i slali ih u najvažnije misije. Radilo se o vernim vazalima, ličnostima od najvećeg poverenja, dokazanim ljudima u čiju se odanost nije sumnjalo.10 Oni su svuda pratili svoje gospodare i zato su, nakon povlačenja Hrvatinića, nestali sa političke scene Dalmacije i Hrvatske.11 Pojedini patriciji i pučani iz primorskih gradova takođe su postajali službenici bosanskih magnata, ulazeći tako u uži krug pouzdanika i izjednačavajući se u svojoj ulozi sa vlasteličićima iz Bosne.

•Pitanje hijerarhije i službe najvažniji je problem feudalnog društva. Sistem je uvek

počivao na istim premisama, ali su se pojedinosti menjale. U poznom srednjem veku, u gotovo svim državama, slabljenje kraljevske vlasti dovodilo је do jačanja velikaških oligarhija u pojedinim pokrajinama. Tako je bilo i u u Bosni krajem XIV veka. Osnovu političke i ekonomske moći u feudalnom periodu činile su dve komponente – zemlja i ljudi. Magnati su u svojim oblastima vršili vlast sličnu kraljevskoj, iako nikad nisu uzurpirali vladarsko zvanje jer je postojala svest o pripadnosti bosanskoj državi. Ideološki poredak, dakle, nije bio ugrožen, ali se faktičko stanje menjalo.12 Da bi očuvali svoj položaj i posede, oblasni gospodari su gradili utvrđenja i okruživali se

9 Petrica Jurjević iz Vrbasa, splitski knez i čovek vojvode Hrvoja, nastupao je počev od 1407. ili 1408. godine kao trogirski plemić. Njegovi potomci su i decenijama kasnije živeli u Trogiru. Pogledati: D. Lovrenović, Hrvoje Vukčić Hrvatinić i Splitska komuna, 43; I. Pederin, Koriolan Cippico, njegov odnos prema mletačkoj vlasti i njegove veze sa ugarskim dvorom, Zbornik Zavoda za povijesne znanosti Istraživačkog centra JAZU (=Zbornik ZPZ) 13, Zagreb 1983, 193-195; I. Babić, Oporuke Pelegrine, Petra i Koriolana Cipika, Radovi Instituta za povijest umjetnosti 30, Zagreb 2006, 31, 33, 39-40.

10 Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 97-100.11 Tako su se i familijari Gorjanskih, pristalica ugarskog kralja Žigmunda, mahom Slavonci, povukli iz

hrvatskih kraljevskih utvrđenja čiji su bili kastelani, čim su te oblasti osvojili Bosanci (1401).12 А. Бабић, О односима вазалитета у средњевјековној Босни, Годишњак Историјског друштва БиХ

6, Сарајево 1954, 29-44; С. Ћирковић, "Верна служба" и "вјера господска", Зборник Филозофског факултета у Београду 6-2, Београд 1962, 95-112; Isti, Русашка господа, ИЧ 21, Београд 1974, 5-17; Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 97-100; Ista, Повеља бана Твртка Котроманића којом потврђује баштинске поседе кнезу Влатку Вукославићу, ССА 4, Београд 2005, 105-107; С. Рудић, Босанска властела у XV веку, Београд 2004, 16-39, 179-196 (докторска дисертација у рукопису).

• 311 •


vernim naoružanim pratnjama. Te pratnje su činili slobodni ljudi koji su se, službom svojim gospodarima, uzdigli do nivoa sitnog plemstva (vlasteličići, djedići, baštići, viri nobiles), vođa lokalnih zajednica ili članova velikaških domaćinstava i dvorova.13

Najstariji i najopštiji nazivi za sve slojeve podređene onima koji su na višoj hijerarhijskoj lestvici feudalnog poretka, pa i za sitno plemstvo i druge slobodne ljude koji su svoju veru davali i dugovali magnatima, bili su ljudi (homines) i sluge (servientes, servitores). U poznom srednjem veku u napuljsko-ugarskoj praksi pojavljuje se i reč familiaris (= familijar, sluga), a u bosanskoj dobar čovek (uglavnom u množini kao dobri ljudi), odnosno čeljadin (= mađ. cseléd). Ove sluge nisu nikakva posluga, već velikaški vazali. Međutim, taj odnos vazalne zavisnosti nije bio u potpunosti tipičan, jer familijari nisu bili samo sitno plemstvo koje je priznavalo primat nekog gospodara višeg ranga i više moći. Oni su delovali kao službenici magnata, bili su članovi njegovog okruženja, njegove svite ili domaćinstva i neposredno su ga služili, vršeći dužnosti uglavnom vojne i administrativne prirode.14

Iako su prve vlasteoske pratnje činili ljudi od najvećeg poverenja, uglavnom njihovi rođaci, krug se vremenom širio i obuhvatao je sve veći broj sitnih plemića iz oblasti koje su bile pod kontrolom neke velikaške porodice. Familiaritas nije bila nasledna institucija, ali su porodice vlasteličića, uglavnom, generacijama služile istom magnatskom rodu, razvijajući time lični odnos poverenja. Te veze su obezbeđivale napredovanje i uzdizanje sitnog plemstva do važnih i unosnih položaja kastelana utvrđenja, župskih ili gradskih kneževa, poslanika, komorskih činovnika itd. Isti ljudi činili su i vojsku svog gospodara, učestvujući u svim njegovim pohodima. Magnati su se starali o dobrobiti svojih familijara, štiteći time svoju bezbednost i svoje interese. Osvajanje novih oblasti značilo je i sticanje novih podložnika iz redova lokalne vlastele, što je bio prirodan proces, ali su te veze bile labavije i nedostajalo je neophodnog poverenja između velikaša i njihovih novih slugu. Zbog čvrstine svoje vere, familijari iz matičnih oblasti svojih gospodara dovođeni su na novoosvojene teritorije i postavljani na ključne položaje i upravo zato se za njih odomaćio naziv "dobri ljudi" i "familiares et fideles".15 Kao što smo napomenuli, i izvestan broj ljudi iz primorskih komuna ulazio je u red velikaških familijara, ali preko službe koja se uglavnom ograničavala na domen finansija, diplomatije i vođenja kancelarije.

•13 Лексикон српског средњег века (ур. С. Ћирковић – Р. Михаљчић), Београд 1999, 34-35 (Р.

Михаљчић), 91-92 (С. Ћирковић), 159-160 (С. Ћирковић); Povijest Hrvata. Prva knjiga – Srednji vijek, Zagreb 2003, 281-285.

14 Лексикон српског средњег века, 161-162 (Ђ. Бубало), 674-675 (Р. Михаљчић), 814-815 (Ђ. Бубало), 818-819 (Ђ. Бубало); P. Engel, The Realm of St. Stephen. A History of Medieval Hungary 895-1526, London – New York 2005, 126-128.

15 P. Engel, The Realm of St. Stephen, 126-128; Н. Исаиловић, Политика босанских владара према Далмацији (1391-1409), 210-211.

• 312 •

neven isailović

Ličnosti kojima ćemo se baviti obuhvataju sve one koji su se od 1391. do 1416. godine pominjali kao sluge, familijari ili ljudi Hrvatinića, preciznije braće Vukčić, a delovali su na prostoru Dalmacije i Hrvatske. Jedino će biti izuzeti oni koji su učestvovali u upravi splitskom komunom u periodu od 1403. do 1413. Budući da su u izvorima o njima sačuvani višestruko brojniji podaci, ti Hrvojevi činovnici zavređuju posebnu studiju. Ono što je nužno pomenuti je da su oni ujedno i jedini za koje je poznata oblast iz koje su vodili poreklo – Petrica Jurjević bio je iz Vrbasa, Raup Dragović iz Sane, a Cvitko Tolihnić iz Rame, što su sve bile oblasti Hrvatinića ili su bile pod njihovim neposrednim uticajem. Bez sumnje je iz istih krajeva potekao i splitski potknez Gojčin.16

•Knez Ivan Mišljenović pominje se prvi put kada je kao podban, zajedno sa

svojim gospodarom, dalmatinsko-hrvatskim banom Vukom Vukčićem primljen za zadarskog građanina 8. septembra 1392. godine. On je u svoje i u banovo ime položio zakletvu vlastima u Zadru.17 Nema sumnje da je upravo on bio podban koji se, bez navođenja imena, pominje i 8. novembra 1391. i 3. maja 1392. godine.18 Ukoliko je Vuk bio imenovan za bana odmah posle smrti Ivana Paližne, Mišljenović je u isto vreme stupio na položaj njegovog zamenika kao čovek od Vukčićevog poverenja.19

U Trogiru se 1. oktobra 1392. desio incident kada je izvesni podban, i pored zabrane bosanskog kralja, pokupio tkanine deponovane u gradu i preuzeo na sebe odgovornost kako opština ne bi imala problema.20 Problemi, međutim, nisu izbegnuti i trogirska komuna je pretrpela veliku štetu u rešavanju spora koji je usledio u vezi sa pomenutom robom.21 Iako je u istoriografiji navođeno da je ovu "krađu" izvršio Žigmundov podban koji je upao u oblasti pod bosanskom kontrolom, takva ocena je bez čvrste osnove.22 Ban Vuk je, svega devet dana kasnije, 10. oktobra dozvolio splitskom arhiepiskopu Andriji da nastavi gradnju utvrđenja u Lučcu, ne pominjući nikakve vanredne prilike u Splitu i okolini.23 U istoj ispravi ponovo se pominje upravo

16 Serie dei Reggitori di Spalato, Bullettino di archeologia e storia Dalmata 12, Spalato 1889, 189-190; 13, Spalato 1890, 16, 31-32, 44-48, 63-64; D. Lovrenović, Hrvoje Vukčić Hrvatinić i Splitska komuna, 39-40, 43-44.

17 F. Šišić, Ljetopis Pavla Pavlovića, patricija zadarskoga, Vjestnik Kraljevskog hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva 6, Zagreb 1904, 16.

18 CD XVII, 397-398, dok. br. 292; I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, Split 1979, 782.19 M. Ančić, Bosanska vlast u Hrvatskoj i Dalmaciji 1387-1394, 56, 137-138, prilog IV. Vuk i Hrvoje

Vukčić dobili su bansku čast i od kralja Ladislava Napuljskog, o čemu je sačuvana isprava. Pogledati: CD XVII, 375-376, dok. br. 274.

20 CD XVII, 456, dok. br. 333.21 I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, 779-781, 792-797.22 M. Ančić, Bosanska vlast u Hrvatskoj i Dalmaciji 1387-1394, 59-60.23 D. Farlati, Illyricum Sacrum III, Venezia 1765, 335; CD XVII, 458-460, dok. br. 335.

• 313 •


Vukov podban, nesumnjivo Mišljenović. Nakon toga, on nestaje iz istorijskih izvora. Po svemu sudeći, napustio je Dalmaciju i Hrvatsku zajedno sa svojim gospodarom u leto 1394. godine. Ime mu se ponovo javlja upravo sa povratkom Hrvatinića na dalmatinsku političku pozornicu kada su, 31. marta 1403. godine, Hrvoje Vukčić i njegov šurak Ivaniš II Nelipčić izdejstovali od Trogirana oprost Mišljenovićevog duga od 100 dukata.24 Moguće je da je taj dug bio napravljen u vezi sa pomenutim neovlašćenim preuzimanjem tkanina.

Isti knez Ivan pominje se 6. novembra 1403. uz drugu dvojicu Hrvojevih familijara, novog podbana Tvrtka Latičića i splitskog kneza Petricu Jurjevića, kao izvršilac hercegove odluke da se svi koji su učestovali u sklapanju mira između dve grupe Splićana u Dilatu, 4. novembra, proglase plemićima.25 Poslednji Mišljenovićev pomen nalazi se u povelji kralja Ladislava Napuljskog kojom je 15. septembra 1406. godine darovao Hrvoju Vukčiću grad Prozor i oblasti Vrhriku i Obrh u Hrvatskoj, potčinjavajući mu plemiće Čubranoviće i Ivana Mišljenovića, uz obavezu da čuva njihova plemićka prava.26 Kao što je slučaj sa većinom ličnosti koje su pratile braću Vukčiće, tako i knez Ivan iznenada nestaje iz istorijskih izvora, a o njegovoj sudbini posle 1406. ne znamo ništa.

Pojedini autori su postavljali pitanje kako je Mišljenović dobio posede na teritoriji koja je inače pripadala plemenu Čubranovića. Nije pronađen zadovoljavajući odgovor na to pitanje, ali su ponuđene hipoteze u vezi sa njegovim poreklom, među kojima su bile i one da je Ivan rodom od psetskih Kolunića-Mišljenovića, od Šubića ili od plemena Kukara iz županije Luke.27 Iako se ne može dokazati da su ove pretpostavke pogrešne, verovatnije je da je bio iz Bosne, a ne iz Hrvatske. Ime Mišljen bilo je u čitavom regionu srazmerno često, pa nije uputno povezivati sve porodice koje su ga sadržavale u prezimenu.28 Ivan Mišljenović pominje se isključivo u vreme kada su Hrvatinići vladali Dalmacijom i delovima Hrvatske i to zajedno sa drugim najvišim predstavnicima bosanske vlasti. Stoga smatramo da je on bio jedan od vodećih familijara Vuka i Hrvoja Vukčića i da su mu oni obezbedili posede u oblasti Vrhrike.

24 I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, 832; F. Rački, Notae Joannis Lucii, Starine JAZU 13, Zagreb 1881, 256.

25 I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, 840.26 F. Rački, Izvadci iz kralj. osrednjeg arkiva u Napulju za jugoslovjensku poviest, Arkiv za povjestnicu

jugoslavensku 7, Zagreb 1863, 58-59, dok. br. LIII. Mišljenović se navodi kao "nobilis vir".27 I. Jurković, Vrhrički i hlivanjski plemeniti rod Čubranića dо sredine 15. stoljeća. Njihov društveni

položaj, prostorni smještaj, posjedi i gospodarska moć, Zbornik ZPZ 24, Zagreb 2006, 47-49, nap. 122, 125-127.

28 V. Rismondo, Registar splitskog notara Jakov de Penna (1411-1412), Građa i prilozi za povijest Dalmacije. Izdanje Historijskog arhiva u Splitu 8, Split 1974, 11, 13, 14, 20-22, 34. Tokom samo dve godine, u Splitu je zabeleženo pet različitih ličnosti koje su nosile ime Mišljen ili prezime Mišljenović.

• 314 •

neven isailović

U istraživanjima Srđana Rudića, navedeno je da je porodica Mišljenovića poreklom iz Sane, što je mnogo izvesnije nego da se radi o Kolunićima, Šubićima ili Kukarima. Da je ovakav zaključak osnovan ukazuju još neki izvori iz XV veka. Tako se, naime, u povelji vojvode Jurja Vojsalića Hrvatinića iz 1434. godine, pominje svedok od Sane, knez Juraj Mišljenović, možda Ivanov sin. Jedna od dve Jurjeve kćeri, Mara, umrla je 1485. godine, a za epitrope je u svom testamentu imenovala sestru Jelenu i Jurja Čubranovića.29 Istovremeni pomen Čubranovića i Mišljenovića ukazuje na vezu ove dve porodice koja je ustanovljena još 1406. godine. Da li je ta veza bila zasnovana na srodstvu ili na susedskom prijateljstvu utemeljenom u vreme Hrvojeve vlasti, ne može se pouzdano reći.

•Porodica Latičića spada u nešto bolje dokumentovane među familijarima

Hrvatinića. Oni se prvi put pominju u povelji bana Tvrtka Kotromanića knezu Vlatku Vukoslaviću Hrvatiniću izdatoj u Suhoj na Prozračci 1353. godine, kojom mu ban potčinjava "dvojicu Latičića". Njihova sela u župi Vrbanji – Kabao (Kablovi), Jakotina i Podblizak, nalazila su se u blizini Kotor Varoši, jednog od središta roda Hrvatinića i nukleusа oblasti Hrvoja Vukčića.30 Imena ovih Latičića nisu nam poznata, ali je jasno da se radi o pripadnicima iste porodice koja se ponovo pojavila u izvorima 1392. godine, u službi druge grane Hrvatinića – braće Vukčić. U jednom dokumenu sačuvanom u Kaptolskom arhivu u Splitu, zabeleženo je da je Vojko Latičić 20. juna 1392. bio knez i kastelan Klisa.31 Mladen Ančić ustanovio je da su, nakon toga, Vojko i njegov brat Petar, napustivši Hrvatsku zajedno sa svojim gospodarom banom Vukom 1394, dobili neke posede psetskih Kolunića od kralja Žigmunda nakon Nikopoljskog poraza, dakle 1397. godine, i to u neposrednom susedstvu Vukovih poseda Krupe i Ostrošca na Uni, dobijenih takođe od ugarskog kralja (1396). Ti posedi su im kasnije bili oduzeti i 29. septembra 1405. godine vraćeni Kolunićima, pošto se pokazalo da Latičići nisu bili dostojni Žigmundovog poverenja.32

Pomenuta porodica ponovo se pojavljuje na sceni upravo u Dalmaciji, kada je knez Tvrtko Latičić, zajedno sa Ivanišom II Nelipčićem, krajem maja 1401. počeo opsadu Klisa. Trogir je odgovorio njihovim poslanicima 8. juna 1401, a svega nekoliko dana kasnije, sredinom juna 1401, u ispravi koju je Hrvoje Vukčić poslao Zadranima, 29 F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Viennae 1858,

377-379, dok. br. CCCXX; Poviest hrvatskih zemalja BiH od najstarijih vremena do godine 1463, Sarajevo 1942, 588, 590; Ђ. Тошић, Босанска краљица Катарина (1425-1478), Зборник за историју БиХ 2, Београд 1997, 108-109; С. Рудић, Босанска властела у XV веку, 136-138.

30 Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 61, 229; Ista, Повеља бана Твртка Котроманића кнезу Влатку Вукославићу, 101-102, 106, 112, 114.

31 M. Ančić, Bosanska vlast u Hrvatskoj i Dalmaciji 1387-1394, 31, 62, 101.32 E. Mályusz, Zsigmondkori Oklevéltár II/1, Budapest 1956, 510, dok. br. 4171; M. Ančić, Bihaćki kraj,

202, 210; P. Engel, Neki problemi bosansko-mađarskih odnosa, Zbornik ZPZ 16, Zagreb 1998, 59-61.

• 315 •


pozivajući ih da priznaju vlast Ladislava Napuljskog, među članovima njegove svite pominju se i braća Tvrtko i Vojko Latičić.33 Tako utvrđujemo da je Tvrtko treći brat Vojka i Petra. On je postao najvažnija ličnost svoje porodice i ubrzo je bio imenovan Hrvojevim podbanom u Dalmaciji i Hrvatskoj. U tom svojstvu ga zatičemo 5. septembra 1403. kada mu Trogirani pišu da su njihovi poslanici otišli kralju Ostoji i Hrvoju pod Knin i obećali im da će poslati izaslanike u Apuliju napuljskom kralju čim to učine i drugi Dalmatinci. Slično pismo su mu uputili pod Klis i krajem novembra.34 Nema sumnje da je Tvrtko Latičić sa svojim ljudima doprineo padu Klisa u ruke Ivaniša Nelipčića 6. ili 7. decembra 1401. godine.35 Najverovatnije se, barem privremeno, i sam smestio u toj tvrđavi koja je dominirala putem za Split i Trogir i kojom je desetak godina ranije gospodario njegov brat Vojko.

Sve do kraja 1403. podban Tvrtko imao je presudnu ulogu u ponovnom bosanskom osvajanju Dalmacije i Hrvatske. Učestvovao je i u pohodu prema Bihaću početkom februara 1403. godine, zajedno sa zadarskim patricijem Ludovikom (Alojzijem) Matafarisom i napuljskim komandantima Antonučom i Frančeskom Kontarenom, u vreme kada je Emerik Bubek, prior Vrane, zarobio Žigmundovog bana Pavla Bisena.36 Poslednji put se u izvorima pominje krajem 1403. godine, i to kao svedok zaključenja mira između sukobljenih Splićana u Dilatu 4. novembra 1403, a zatim i kao jedan od trojice izvršilaca odluke hercega Hrvoja o dodeljivanju plemstva svim učesnicima u sklapanju tog mira (6. novembra).37 Nije poznato šta se nakon toga zbilo sa njim i da li ga je neko zamenio na položaju hrvatsko-dalmatinskog podbana, pošto se i to zvanje, zajedno sa njim, izgubilo iz poznatih izvora. O Vojku Latičiću, posle juna 1401. više nema zabeleženih podataka, dok trećeg brata Petra pominje samo kralj Žigmund u ispravi Kolunićima.38

•Posebno je zanimljiva ličnost izvesnog vojvode Petra Pavlovića, koji se pominje

između 1392. i 1403. godine. Do sada je ovaj vlastelin više puta pogrešno identifikovan kao istoimeni sin kneza Pavla Radenovića, iako za to nije bilo nikakve osnove. Uzrok tome bila je, bez sumnje, šturost izvora u kojima se Petar pominje. U ispravnost rešenja koje ćemo ponuditi ne možemo biti u potpunosti sigurni, iako možemo da

33 I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, 822; F. Rački, Notae Joannis Lucii, 255; F. Šišić, Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća, Starine JAZU 39, Zagreb 1938, 170-171, dok. br. 19 (prema I. Lucius, De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, Amstelodami 1666, 259).

34 F. Rački, Notae Joannis Lucii, 255.35 I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, 822-823.36 F. Šišić, Ljetopis Pavla Pavlovića, 36-37.37 I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru II, 839-840; F. Šišić, Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća,

224-225, dok. br. 68.38 E. Mályusz, Zsigmondkori Oklevéltár II/1, 510, dok. br. 4171

• 316 •

neven isailović

se složimo sa mišljenjem koje su već ponudili Pavao Anđelić i Esad Kurtović da je vojvoda Petar Pavlović verovatno vlastelin iz Donjih Kraja koji nema nikakve veze sa istočnobosanskim Radenovićima-Pavlovićima.39

Prvi dokument u kome nailazimo na ovu ličnost je darovnica kralja Ladislava Napuljskog od 19. oktobra 1392. kojom on sinovima "bosanskog podvojvode i viteza" Pavla – Petru, Milošu, Dioniziju, Ivanu, Stjepanu i Blažu (Vlahu), kao i njihovim muškim naslednicima, daje tri poseda u vrbaškoj županiji (Hrčevci, Vojska i Vidoševac), kao i posed Starigrad u požeškom distriktu.40 Nakon inicijalnih pomena svih Pavlovih sinova, kralj na kraju teksta povelje destinatare naziva "Petar sa braćom", što svedoči o tome ko je smatran glavnim predstavnikom porodice. Oktobra 1393. godine, vojvoda Petar Pavlović pominje se na razrešnici koju je kralj Dabiša izdao svom protovestijaru Žoretu Bokšiću.41 Izvesni vojvoda Petar, pominje se i u Hrvojevoj ispravi Zadranima iz juna 1401, među "braćom i familijarima" iz pratnje velikog vojvode, i to nakon Dragiše i Vojslava Vukčića, a pre braće Latičić. To je, gotovo sigurno, isti Petar Pavlović.42 Konačno, 26. januara 1403. kralj Ladislav daje vojvodi Petru Pavloviću selo Čubin i posede pobunjenog Rajmića u dubičkoj županiji.43

Moguće je primetiti nekoliko podataka koji ukazuju na poreklo i status vojvode Petra Pavlovića. U sve četire isprave u kojima se pominje, on se, eksplicitno ili implicitno, javlja u vezi sa Hrvojem Vukčićem i Ladislavom Napuljskim. Dva puta dobija od napuljskog kralja posede u Donjim Krajima ili susednim županijama zbog iskazane vernosti, a pojavljuje se kao svedok upravo na jedinoj Dabišinoj povelji u kojoj se, među garantima pravnog čina, pojavljuju obojica Ladislavljevih namesnika na Balkanu – Ivaniš Horvat i Hrvoje Vukčić.44 Na osnovu toga je jasno da je Petar pripadao krugu pristalica napuljsko-bosanske koalicije, dakle krugu Hrvatinića. On se uz Hrvoja nalazio i 1401. na početku pohoda čiji je cilj bilo osvajanje Dalmacije, zajedno sa njegovom braćom i najbližim familijarima. Ukoliko smo pravilno zaključili

39 P. Anđelić, Povelja kralja Dabiše Čubranovićima i velikaški rod Hlivnjana, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu n.s. 38 (A), Sarajevo 1983, 134-135; E. Kurtović, Dileme oko titule vojvode u srednjovjekovnoj Bosni, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH XXXVI/34, Sarajevo 2007, 248-251. Up. N. Jorga, Notes et Extraits pour servir a l’histoire des croisades au XV siecle II, Paris 1899, 88; Đ. Tošić, Vojvoda Petar Pavlović, Prilog istoriji Bosne početkom XV vijeka, Jugoslovenski istorijski časopis 1-2, Beograd 2001, 35-36; А. Фостиков, Два документа босанског краља Стефана Дабише о разрешењу рачуна протовестијара Жоре Бокшића, ССA 7, Београд 2008, 153.

40 CD XVII, 462-463, dok. br. 337.41 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, Београд – Сремски Карловци 1929, 177-178,

док. бр. 183; А. Фостиков, Два документа босанског краља Стефана Дабише, 141-155.42 F. Šišić, Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća, 170-171, dok. br. 19 (prema I. Lucius, De regno

Dalmatiae et Croatiae libri sex, 259). Pogledati i: E. Kurtović, Dileme oko titule vojvode u srednjovjekovnoj Bosni, 250, nap. 23.

43 F. Rački, Izvadci iz kralj. osrednjeg arkiva u Napulju, 47-48, dok. br. XLV.44 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, 177-178, док. бр. 183.

• 317 •


da se u svim navedenim dokumentima radi o istom Petru, nema sumnje da je reč o vlastelinu iz Donjih Kraja, a ne o sinu kneza Pavla Radenovića.

U domenu hipoteze ostaje i pitanje roda vojvode Petra Pavlovića. Naime, on nipošto nije bio vlasteličić, jer se pominje kao svedok na Dabišinoj svečanoj vladarskoj povelji, a i, sudeći prema mestu koje je zauzeo na spisku Hrvojevih pratilaca iz 1401, bio je među najvišima u rangu u sviti velikog vojvode. Poslednji argument u prilog tome je činjenica da je Petar nosio vojvodsku titulu koja, uprkos svojoj višeznačnosti, nije bila svojstvena običnim familijarima.45 Moguće je da je ispravno tumačenje P. Anđelića po kome je Petar sin vojvode Pavla Vlatkovića i unuk Vlatka Vukoslavića, ali možemo ponuditi još jedno – da je, možda, bio sin Pavla Vukoslavića i unuk Vukoslava Hrvatinića.46 Najmanje je verovatna opcija da je pripadao porodici Pavlovića poteklih od Pavla Hrvatinića, gospodara Zemunika, koji su kasnije postali Nelipčići od Dobre Kuće, prešavši u službu ugarskog kralja (1357), ali zadržavši određene posede u Donjim Krajima.47 U svakom slučaju, može se pretpostaviti da je bio član roda Hrvatinića i bliski rođak Hrvoja Vukčića.48 Snaženjem ogranka velikog vojvode Vukca, ogranci Vukoslavića prihvatili su primat Vukčića koji su držali kneštvo u Donjim Krajima i važne položaje u bosanskoj državi.

O veoma neobičnoj tituli "bosanskog podvojvode" koju je Ladislav Napuljski pripisao Pavlu, ocu Petra Pavlovića, na ovom mestu ne bismo davali nikakva mišljenja.49 Uprkos tome, ona isključuje mogućnost da su pomenuti Pavlovići 45 Pogledati: E. Kurtović, Dileme oko titule vojvode u srednjovjekovnoj Bosni, 243-261.46 P. Anđelić, Povelja kralja Dabiše Čubranovićima, 133-135; Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 50,

51, 59-61, 65-68, 70, 72, 80, 224, 229-233, 239. 240, 303, 304, rodoslov Hrvatinića između str. 46 i 47. Аnđelić je smatrao da je Vlatko Pavlović koji se pominje u povelji Čubranovićima iz 1392. zapravo Pavle Vlatković, sin Vlatka Vukoslavića Hrvatinića, a da su Petar Pavlović i njegova braća Pavlovi sinovi. On dalje smatra da je formulacija "i koča (kuća?) vojvode Petra Pavlovića" u povelji protovestijaru Žoretu iz 1393. značila da su Pavlovići tada bili mladi, ali je to malo verovatno jer se u povelji kralja Ladislava od prethodne godine navodi da su im posedi dodeljeni zbog zasluga, a pominju se i njihovi naslednici, "rođeni i oni koji će biti rođeni". Uz to, poznato je da su potomci Vlatka Vukoslavića još 1363/64. prešli na ugarsku stranu i da su bili poznati kao "(V)Latkovići od Bršljanovca", po posedu koji su dobili od Lajoša Velikog u Slavoniji. Uprkos izvesnim hronološkim nedoumicama, verovatnije je da se radi o sinovima Pavla Vukoslavića, Vlatkovog brata ili polubrata, koji je i 1367. godine, kada se poslednji put pominje, bio veran banu Tvrtku i bosanskoj državi. Mišljenje P. Engela da je i Pavle Vukoslavić prešao na ugarsku stranu nije osnovano. Pogledati: P. Engel, Neki problemi bosansko-mađarskih odnosa, 64-65.

47 Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 45, 48, 55, 57, 59, 63-65, 216, 220, 224, 252, 301, 303.48 Izvesni Blaž, Petar i Ivan, sinovi Pavla de Zwynnycha, pomenuti u jednoj ispravi bana Pavla Čupora

od 6. oktobra 1400. godine, kao što je naglasio E. Kurtović "ostaju samo na razini ubjedljive sličnosti sa trojicom od šest Pavlovih sinova pomenutih 1392. g.". Pogledati: П. Ћошковић, Дубица у босанско-угарским односима, 52; E. Kurtović, Dileme oko titule vojvode u srednjovjekovnoj Bosni, 250, nap. 23.

49 CD XVII, 462-463, dok. br. 337. M. Ančić smatra da se titula podvojvode odnosi na samog Petra Pavlovića. Pogledati: M. Ančić, Putanja klatna. Ugarsko-hrvatsko kraljevstvo i Bosna u XIV stoljeću, Zadar-Mostar 1997, 223, nap 51.

• 318 •

neven isailović

hrvatska ili mađarska vlastela iz vrbaške, dubičke ili požeške županije, što učvršćuje hipotezu da se radi o ogranku Hrvatinića i čini je najuverljivijom. Sudbina vojvode Petra i njegove porodice posle 1403. godine nije nam poznata, a u domenu nagađanja je povezivanje vojvode Ivaniša Petrovića, svedoka od Glaža u Hrvojevoj povelji iz 1412. godine, sa Petrom Pavlovićem.50

•Među Hrvojevim familijarima posebno mesto zauzima Ratko Mišanović, koji se

pominje između septembra 1400. i decembra 1406. godine. O njegovom poreklu i društvenom statusu ne znamo ništa, a uz njegovo ime ne pojavljuje se nikakva titula. Uprkos tome, imao je prvorazrednu ulogu u burnim zbivanjima u Dalmaciji i Bosni početkom XV veka jer je najmanje šest godina delovao kao Vukčićev ovlašćeni poslanik za odnose sa Dubrovnikom. On je, zapravo, bio stalni ambasador svog gospodara, iako njegova služba nije bila na rezidencijalnoj osnovi. Ratko je dolazio u grad sv. Vlaha po potrebi, delujući kao posrednik između Hrvoja i dubrovačkih vlasti. Međutim, on nije bio puki glasnik, već pravi diplomata, što se jasno vidi iz sačuvanih izvora. Obrazlagao je stavove i poruke svog gospodara, stavljajući ih u politički kontekst, a Dubrovčani su se uzdali da će i njihove odgovore jednako temeljno iznositi pred Hrvojem. Mišanovićevi diplomatski kvaliteti ukazuju na mogućnost njegovog primorskog porekla, budući da su činovnici bosanskih kraljeva i velikaša u to vreme najčešće bili rodom iz istočnojadranskih komuna.51

O Ratku dokumenti govore čas kao o Hrvojevom "slugi", a čas ga navode samo po imenu, bez ikakve odrednice. Samo se u dokumentu iz 1400. godine pominje kao "počteni vlastelin", što je možda bio prevod latinskog zvanja "strenuus miles". U staroitalijanskim tekstovima, navodi se kao Hrvojev "messo" tj. poslanik, dok ga savremeni prevod Rastićeve hronike i Nikola Jorga u svojim izvodima navode kao ambasadora.

Mišanović se kao "počteni vlastelin i sluga Ratko" prvi put pominje u dokumentu upućenom Hrvoju 2. septembra 1400. godine, u vezi sa zabranom trgovine ljudima i krijumčarenja soli.52 Dubrovčani već tada ističu da je Ratko mudro i pošteno preneo Vukčićeve reči. Ovaj poslanik se prvi put imenom i prezimenom pominje 16. maja 1402. kada se navodi da je doneo Hrvojevo pismo u vezi sa njegovim pritužbama 50 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, 549-551, док. бр. 573; Ј. Мргић-Радојчић,

Доњи Краји, 99, 250. Župa Glaž stvorena je od dela župe Vrbas, nakon što su je Hrvatinići osvojili od Ugarske. O tome pogledati: М. Благојевић, "Северна граница босанске државе у XIV веку", у: Босна и Херцеговина од средњег века до новијег времена. Зборник радова, Београд 1995, 59-76; P. Engel, Neki problemi bosansko-mađarskih odnosa, 61-64; Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји, 249-256.

51 А. Babić, Diplomatska služba u srednjovjekovnoj Bosni, Radovi Naučnog društva BiH XIII/5, Sarajevo 1960, 11-70; Н. Исаиловић, Михаило Кабужић, дубровачки одметник – босански дипломата, ИЧ 56, Београд 2008, 389-406.

52 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, 449, док. бр. 460.

• 319 •


o dubrovačkoj antibosanskoj politici u Dalmaciji.53 Srećemo ga i 7. februara 1403. godine kada Dubrovčani, u pismu upućenom vojvodi Hrvoju, navode da slobodni list za koji je Ratko tvrdio da ga je kapetan (Alojzije Aldemarisko) već poslao, nikad nije stigao do njih.54 U vreme izbijanja bosansko-dubrovačkog rata, 13. juna 1403, veliki vojvoda je otpremio Mišanovića u Dubrovnik da objasni tamošnjim većima da je najbolje da izruče vlasteline Pavla Radišića i Pavla Maštrovića, kako bi se zauzdala ljutnja kralja Ostoje.55 U prvom dubrovačkom pismu u kome se Vukčić oslovljava kao splitski herceg, od 27. decembra 1403. godine, sluga Ratko pominje se kao donosilac Hrvojevih vesti o odnosima sa Ostojom. Odgovor je bio poslat po istom slugi, pa možemo smatrati da je ovaj familijar bio u celosti upućen u kasniji sporazum Dubrovčana i hercega protiv bosanskog kralja.56

Tokom 1404. godine, Ratko se pominje 29. maja u sklopu pregovora o miru između Bosne i Dubrovnika koje je vodio herceg Hrvoje. Dubrovačkim poklisarima naloženo je tada da obrazlože akte dobre volje koje je učinio njihov grad kako bi došlo do izmirenja.57 Sledeći Mišanovićev pomen je u pismu od 26. marta 1405. godine, kojim Dubrovčani javljaju hercegu da ih je Ratko obavestio da se ne veruje u govorkanja o neprijateljstvu njihove komune prema Hrvoju.58 Ponovo se kao "sluga Ratko" javlja 27. oktobra 1405. kada je razgovarao sa dubrovačkim vlastima u vezi sa Hrvojevim optužbama o njihovom učešću u pripremi napada na Dalmaciju, kao i o povraćaju dubrovačke robe ukradene od Napuljaca.59 Poslednji put Mišanović se pominje 6. decembra 1406. kao donosilac Hrvojevog pisma kojim se dubrovačkim vlastima sa žaljenjem saopštava da im kralj Ladislav nije spreman dati garancije o nenapadanju.60

Iako su ovim iscrpljeni svi njegovi pomeni u sačuvanim izvorima, nema sumnje da je poslanik Ratko nebrojeno više puta putovao u Dubrovnik koji je, čini se, bio ekskluzivno u njegovoj nadležnosti kada je reč o administraciji Hrvoja Vukčića. Najverovatnije je da je Mišanović do smrti ostao u hercegovoj službi, ali o hronološkom okviru njegovog života, na osnovu raspoloživih podataka, nije moguće izvesti nikakav zaključak. Kako su se obaveštenja koja je prenosio uglavnom ticala situacije na jadranskom primorju, verujemo da je Ratko pripadao krugu familijara Hrvatinića koji su službovali pretežno u Dalmaciji.53 Isto, 451-452, док. бр. 463.54 Isto, 453-454, док. бр. 465.55 J. Gelchich – L. Thallóczy, Diplomatarium relationum Reipublicae Ragusanae cum regno Hungariae,

Budapest 1887, 116-117, dok. br. 90; ed. N. Nodilo, Chronica Ragusina Junii Restii (ab origine urbis usque ad annum 1451) item Joannis Gundulae (1451-1484), Zagreb 1893, 194.

56 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, 455, док. бр. 467.57 N. Jorga, Notes et Extraits II, 102.58 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, 461, док. бр. 475.59 Isto, 464, док. бр. 478.60 Isto, 469, док. бр. 484.

• 320 •

neven isailović

•Gojaka Lalkovića, koji se kao familijar Hrvoja Vukčića pouzdano pominje samo

u tri dokumenta, prvi put srećemo u naredbi od 29. jula 1401. godine, izdatoj u Zvečaju, kojom mu je gospodar naložio da u njegovo ime ode na srednjodalmatinska ostrva i zaposedne ih.61 Ne raspolažemo originalom, niti snimkom citiranog dokumenta koga jedini donosi V. Foretić u svojoj istoriji Korčule, nazivajući Gojaka Splićaninom, pouzdanikom i komornikom bosanskog velikog vojvode Hrvoja.62 To je inače jedina odrednica koja ukazuje na njegovo poreklo. Na osnovu akata korčulanske opštine poznato je da je Lalković posetio Korčulu 10. avgusta 1401, zastupajući samo Vukčićeve, a ne i interese kralja Ladislava Napuljskog.63 Međutim, pregovori u početku nisu bili uspešni i nastavljeni su docnije.64

Iako je poznato da je do formalne predaje Šibenika i Trogira Bosancima i Napuljcima došlo tek u jesen 1402. godine, ti gradovi su već ranije, kao i Zadar, otvoreno naginjali ovoj koaliciji, ne prekidajući zvanično ni odnose sa ugarskim dvorom. O tome svedoči i činjenica da je Hrvoje u Šibeniku imao svoje "oficijale" najkasnije početkom maja 1402. Naime, izabrani šibenski knez, Dubrovčanin Paskoje Rastić, navodno je oklevetan da je u tom gradu govorio protiv Bosanaca, zbog čega se Hrvoje žalio dubrovačkim vlastima preko poslanika Ratka Mišanovića. Dubrovčani su negirali optužbe, prilažući kao dokaz i pismo koje su izmolili i dobili od Vukčićevih "oficijala komore" (tj. komorskih činovnika) u Šibeniku – Gojaka Lalkovića i Radiše, sluge Dušanovog.65 Ovo je treći i ujedno poslednji pouzdani pomen Lalkovića koji je tom prilikom posvedočio da od kneza Paskoja nije čuo nikakve izjave protiv Bosne, a u korist Ugarske. O njegovoj daljoj sudbini, kao i za većinu Hrvojevih familijara, podataka nema.66

•61 V. Foretić, Otok Korčula u srednjem vijeku do g. 1420, Zagreb 1940, 137. Foretić ga naziva Gojaklo

Lalović, što je greška u izvorniku ili u čitanju.62 Ukoliko je Lalković zaista bio Splićanin, morao je pripadati krugu izbeglica (tzv. "spoljašnjih") koji

su pristajali uz bosansko-napuljsku koaliciju, a protiv ugarskog kralja Žigmunda. Foretić se, inače, poziva na spise korčulanske komune iz arhiva porodice Arneri.

63 V. Foretić, Otok Korčula, 137.64 Isto, 137, 143. Među pregovaračima koje je veliki vojvoda Hrvoje slao na Korčulu, pominje se,

12. januara 1403. godine, i izvesni plemić Vukčić Dragčić, vojvodin pouzdanik. Njegova misija bila je uspešna i Korčula je do najkasnije do marta iste godine priznala Hrvojevu vlast i Ladislava Napuljskog za kralja. Ovaj plemić pominje se samo tada, a postoji tek mala mogućnost da je Vinko Foretić, koji je doneo ovaj podatak, Hrvojevog brata Dragišu Vukčića u izvorniku pogrešno pročitao kao Vukčića Dragčića.

65 Љ. Стојановић, Старе српске повеље и писма I/1, 451-453, док. бр. 463 и 464.66 Neidentifikovani Vojak koji se pominje u Hrvojevoj ispravi Zadranima iz juna 1401. godine, ne bi se

argumentovano mogao povezati sa Gojakom Lalkovićem. Pogledati: F. Šišić, Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća, 170-171, dok. br. 19 (prema I. Lucius, De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, 259).

• 321 •


Pitanje pripadnosti Skradina u godinama bosanske dominacije u Dalmaciji i Hrvatskoj dosta je problematično. Knez i kastelan ovog grada dugo je bio Nelipac Konstantinov iz roda Nelipčića. On se oktobra 1388. udružio sa Šibenčanima, Splićanima i knezom Vukom Ugrinićem iz roda bribirskih Šubića protiv kralja Tvrtka I i Ivana Paližne. Ovaj prougarski savez nije dao rezultate i do 1390. čitava Dalmacija osim Zadra priznala je vlast Bosne. Nelipac se, izgleda, ipak održao u oblasti, pa ga zatičemo čas u Zadru, čas u Skradinu. Bio je svedok prisege vernosti koju je, postajući zadarski građanin, dao Ivan Mišljenović oktobra 1392, u svoje i u ime bana Vuka Vukčića. Poslednji put se pominje krajem novembra 1396. godine, kada ga Trogirani, zajedno sa rođakom Ivanišom II Nelipčićem, primaju u grad.67

Skradin u decembru 1398. zastupaju prokurator Hlapcije Prodaše, episkop i građani, ali ne i knez, dok se novembra sledeće godine plemić Tvrtko Kurjačić obavezuje da će vratiti kupljeni posed Malinu Vas, koja pripada distriktima gradova Ostrovice i Skradina, banici Anki, udovici bana Vuka, ako ih ona otkupi nazad.68 Otkuda se ona pominje kao posednik te zemlje, a samim tim i gradova, nije nam poznato. Zna se da je Vuk osvojio Ostrovicu od braće Paližni, najkasnije u proleće 1393. godine, pa mu je, možda, ona kasnije potvrđena od strane kralja Žigmunda na čiju je stranu Vukčić prešao.69 Ne postoji nikakav sličan podatak vezan za Skradin. U svakom slučaju, banica Anka mogla je doći do poseda samo putem prefekcije, dozvole da žena nasledi baštinu. Dakle, ona je Ostrovicu, po svemu sudeći, dobila od muža, a Skradin je mogla naslediti ili od njega ili od kneza Nelipca, ukoliko mu je bila najbliža rođaka.70 Nije poznato ko je de facto upravljao Skradinom u periodu od 1396. do 1403. godine, niti da li je grad prešao u bosansko-napuljske ruke tokom 1401. i 1402, ali ukoliko jeste morao je ponovo biti osvajan krajem oktobra i tokom novembra 1403. godine. Šibenčani su učestvovali u toj ekspediciji koja je uspešno okončana.71

Pre nego što je, maja 1405, Sandalj Hranić dobio Ostrovicu i Skradin venčanjem sa Katarinom Vukčić, ćerkom bana Vuka Vukčića i banice Anke, pomenut je jedan skradinski knez i kastelan za koga pretpostavljamo da je bio familijar Hrvatinića.

67 CD XVII, 588-589, dok. br. 408; F. Rački, Notae Joannis Lucii, 251; F. Šišić, Ljetopis Pavla Pavlovića, 16; S. Ljubić, Statuta et leges civitatis Budae, civitatis Scardonae, et civitatis et insulae Lesinae, Zagrabiae 1882-1883, 154-155, dok. br. VI; ur. S. Antoljak, Miscellanea I. Državni arhiv Zadar, Zadar 1949, 16, dok. br. 8; P. Andreis, Povijest Trogira I, Split 1977, 123-125; ur. J. Barbarić – J. Kolanović, Šibenski diplomatarij. Zbornik šibenskih isprava, Šibenik 1986, 147-149, dok. br. 70.

68 CD XVIII, Zagreb 1990, 398-400, 507-508, dok. br. 278 i 353; N. Jakšić, Regesti zagubljenih zadarskih kaptolskih isprava na razmeđu XIV. i XV. stoljeća, Radovi Zadar 40, Zadar 1998, 88.

69 F. Šišić, Ljetopis Pavla Pavlovića, 17.70 D. Lovrenović, Kako je bosanski vojvoda Sandalj Hranić došao u posjed Ostrovice i Skradina,

Radovi Instituta za hrvatsku povijest 19, Zagreb 1986, 231-232. O poreklu banice Anke nemamo podataka.

71 ur. J. Barbarić – J. Kolanović, Šibenski diplomatarij, 80-81, 140-141, dok. br. 36 i 61.

• 322 •

neven isailović

Radi se o Ostojici de Orbraz, što bi moglo značiti da je iz župe Vrbasa ili iz Vrbaškog grada, koje je tada kontrolisao Hrvoje Vukčić. Dotičnom Ostojici je Ivaniš II Nelipčić 6. februara 1405. naredio da ne ometa Šibenčane u posedu sela, mlinova i prava koja su im dodelili on, herceg Hrvoje i kraljevi Ostoja i Ladislav.72 Moglo bi se pomisliti da je Ostojica Nelipčićev čovek, pošto mu on izdaje naredbu, ali je izvesnije da je Ivaniš II jednostavno bio viši po rangu u Hrvojevom državnom aparatu i da je imao prava da donosi i prenosi određena naređenja. Možda je objašnjenje i jednostavnije – Nelipčić je bio najbliži garant privilegija, uvek prisutan u Dalmaciji i uticajan u Šibeniku pa su se Šibenčani njemu obratili da posreduje.73 Ime Ostoj(ic)a bilo je široko rasprostranjeno u Bosni, a ređe, iako prisutno, u Dalmaciji i Hrvatskoj. Ukoliko je Orbraz zaista Vrbas, nema sumnje da je i ovaj skradinski knez familijar Hrvatinića, budući da su vrbaška i sanska župa pripadale Hrvoju Vukčiću i njegovom rodu u periodu od oko 1383/1391. do 1413. godine.74

Sandalj Hranić nije zadržao pomenutog plemića na položaju, već je na njegovo mesto, a verovatno i na mesto kastelana i kneza Ostrovice, doveo svog familijara – zetskog plemića kneza Aleksu Paštrovića koji se u tom svojstvu pominje 14. novembra 1408. godine, a zatim i u svojstvu posednika u okolini Ostrovice 1409. i u vreme prodaje te tvrđave Mlečanima krajem 1410, odnosno početkom 1411. godine.75

•Grad Omiš je Hrvoje Vukčić prvi put osvojio u proleće ili početkom leta 1401.

godine, ali su mu ga ubrzo oteli "unutrašnji" Splićani kneza Markula koji su tvrđavu predali ugarskoj posadi. Po drugi put je njime zavladao jula 1404. kada je proterao ljude kralja Ostoje koji su ga držali od decembra 1402. godine. Omiš je, u periodu od 1405. do 1413. godine, čini se, bio deo upravne celine koju su pored ovog grada, činila i srednjodalmatinska ostrva Brač, Hvar sa Visom i Korčula, ali i Krajina između Neretve i Cetine. Poslednji zajednički knez bio je Mihailo Kabužić, odmetnuti dubrovački vlastelin u službi hercega Hrvoja. Izvesne ingerencije nad pomenutom oblašću, Kabužić je zadržao i nakon odmetanja ostrva koja je ugarski kralj Žigmund dodelio Dubrovčanima.76

72 Isto, 71-72, dok. br. 31.73 D. Lovrenović, Kako je bosanski vojvoda Sandalj Hranić došao u posjed Ostrovice i Skradina, 232-233.74 P. Engel, Neki problemi bosansko-mađarskih odnosa, 61-63, 67-68; Ј. Мргић-Радојчић, Доњи Краји,

74-77, 101. Mađarski naziv za Vrbas – Orbasz, sreće se i u latinskim tekstovima.75 F. Šišić, Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća, 310-312, dok. br. 127; S. Ljubić, Statuta et leges

civitatis Budae, Scardonae et Lesinae, 157-159, dok. br. XI; D. Lovrenović, Kako je bosanski vojvoda Sandalj Hranić došao u posjed Ostrovice i Skradina, 234. Banica Anka i veliki vojvoda Sandalj poklonili su 15. juna 1409. knezu Aleksi selo Kričena Draga u ostrovičkoj oblasti (L. Thallóczy, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter, Munchen-Leipzig 1914, 352).

76 M. Ančić, "Srednjovjekovni Omiš" u: ur. Ž. Domljan, Omiš i Poljica, Zagreb 2006, 58; Н. Исаиловић, Омиш под влашћу Хрвоја Вукчића, 131-150; Исти, Михаило Кабужић, 392-398.

• 323 •


Međutim, u Omišu, koji je sa Krajinom ostao u Hrvojevim rukama, pominju se kao knezovi, a zatim i kao kastelani dvojica Bosanaca – Ostoja i Biloslav. Jedna ćirilska povelja u poznijem prepisu navodi ovu dvojicu kao knezove, ali nema sumnje da su oni, makar i sa takvom titulom, zapravo bili samo kastelani, rukovodioci gradske posade. Kneževsko zvanje možda je bilo oznaka njihovog plemićkog ranga i nije bilo vezano za određenu teritoriju, tj. za Omiš. Oni se pojavljuju u svega nekoliko dokumenata. Prvi je njihov ugovor sa Splićanima od 20. januara 1415. u kome se, u ime svog gospodara hercega, zaklinju da neće slati nikakvu vojsku dalje od Brača i Žrnovnice.77 Povod za ovaj sporazum bila je, bez sumnje, pljačka koju su Omišani počinili decembra 1414. u splitskim vodama. Imajući u vidu opšte žalbe na pirateriju koja se pojavila u srednjoj Dalmaciji, najverovatnije je da ova dva familijara svoju zakletvu nisu poštovala.78 Mlečani koji su bili u latentnom neprijateljstvu sa Ugarskom, čekajući drugu fazu rata za Dalmaciju, već su tokom 1415. godine slali signale neimenovanim omiškim kastelanima, nesumnjivo Ostoji i Biloslavu, da su spremni da prime grad ako ga posada ne može odbraniti, kako ne bi pao u neprijateljske ugarske i dubrovačke ruke. Konkretnu pomoć, međutim, nisu hteli da pruže kako ne bi kršili primirje sa Žigmundom Luksemburškim.79

U smutnim vremenima koja su usledila uoči i nakon Hrvojeve smrti u martu 1416. godine, Dubrovčani su, kao ugarske pristalice, uporedo sa Mlečanima nastojali da se dokopaju Omiša. Venecija je čak bila spremna da potkupi kastelane sumom do 3000 dukata ne bi li im predali grad.80 Do dogovora o predaji nije došlo, iako su Mlečani gajili nade u sporazum, jer se situacija na terenu brzo izmenila. Čim je herceg umro, njegova žena Jelena Nelipčić došla je u posed Omiša i poklonila ga svom bratu Ivanišu.81 Kastelan Biloslav je uoči toga otputovao u Bistricu (Livno) da se sastane sa porodicom, a tamo ga je "zadržao" kastelan tog grada – Dubrovčanin Mihailo Kabužić. Kabužić nije bio samo kastelan, već i Hrvojev protovestijar i jedan od njegovih glavnih administratora za Dalmaciju.82 Nije sasvim jasno da li su Biloslav i Ostoja zvanično opozvani ili su nekim neformalnim dogovorom napustili

77 Đ. Šurmin, Hrvatski spomenici. Sveska I (od god. 1100-1499.), Zagreb 1898, 115-116; A. Nazor, Granica između Splita i Poljica i splitsko-poljički sukobi u XIV. i XV. stoljeću (Dio drugi – Splitsko-poljički sukobi tijekom XIV. i XV. stoljeća), Zbornik ZPZ 21 (2003) 51-52, 62; M. Ančić, "Srednjovjekovni Omiš", 58.

78 Н. Исаиловић, Омиш под влашћу Хрвоја Вукчића, 136-139.79 Isto, 138-140, 145-147.80 S. Ljubić, Listine o odnošajih između Južnoga Slavenstva i Mletačke Republike VII, Zagreb 1882, 214.81 Isto, 219-221; Н. Исаиловић, Омиш под влашћу Хрвоја Вукчића, 140-147. Prema mletačkim

izvorima, omiški kastelani su, pre svoje smene, nameravali ozbiljno da razmotre mogućnost predaje grada Veneciji.

82 S. Ljubić, Listine VII, 220-222.

• 324 •

neven isailović

grad. Sigurno je samo da su se, nakon Biloslavljevog razgovora sa Mihailom, oba Hrvojeva kastelana sa porodicama i posadom vratila u Bosnu. Smena je prošla mirno i na njihovo mesto došlo je 30 ljudi Nelipčića iz šibenskog kraja.83

Ukoliko je pomenuti Biloslav istovetna ličnost sa livanjskim plemićem Biloslavom Ljubunčićem, njegov prijateljski stav prema vojvotkinji, a kasnije bosanskoj kraljici Jeleni možda nije bio slučajan. Naime, Ljubunčić je, posle smrti bivšeg splitskog kneza Petrice Jurjevića u Trogiru, u Jelenino ime 16. oktobra 1416. preuzeo 160 dukata datih Jurjeviću za troškove poslaničke misije kralju Žigmundu koja je bila otkazana zbog kneževe smrti.84

•Može se, na kraju, zaključiti da su glavni stub vlasti Hrvatinića u Dalmaciji i

Hrvatskoj bili njihovi ljudi, tj. familijari. Njima su poveravane najvažnije službe i zadaci, upravo zato što se u njihovu odanost najmanje sumnjalo. Oni su ratovali za svoje gospodare, služili ih kao kastelani i opštinski funkcioneri, starali se o njihovim finansijama i bezbednosti, putovali u diplomatske misije. Vezivanjem familijara neposredno za sebe, velikaši su obezbedili neophodne ljudske resurse i kadrove koji su im bili potrebni kako bi postali oblasni gospodari. Drugi preduslov koji je podrazumevao materijalna sredstva za izgradnju prestiža i moći magnata, takođe je zahtevao ljudstvo, pa su se među familijarima pojavili i mnogi plemići i trgovci iz primorja, vešti u privredi, finansijama i diplomatiji, koji su svojom službom stekli bosansko plemstvo, bilo od kralja ili velikaša. Izmenjene političke okolnosti koje su uslovile promene u feudalnom ustrojstvu omogućile su pojavu oblasnih gospodara u Bosni početkom XV veka.

83 S. Ljubić, Listine VII, 222; М. Šunjić, Bosna i Venecija (odnosi u XIV. i XV. st.), Sarajevo 1996, 128-129; Н. Исаиловић, Омиш под влашћу Хрвоја Вукчића, 145-147.

84 D. Lovrenović, Jelena Nelipčić, splitska vojvotkinja i bosanska kraljica, Radovi Zavoda za hrvatsku povijest 20, Zagreb 1987, 189, nap. 36.

• 325 •


summary

neven isailović

Fragments on Familiares of the Hrvatinići in Dalmatia and Croatiain the late 14th and early 15th Century

Bosnian magnate families, on their path towards creating their semi-independent feudal domains, relied, primarily, on their own loyal men – familiares. The institution of familiares had arisen from the circle of magnates’ relatives, but the group gradually came to include all free men who were directly dependent on a powerful aristocrat or in were his service. The family of Hrvatinići, especially its long-term leader Hrvoje Vukčić, strived in the late 14th and early 15th centuries to conquer Dalmatia and Croatia, motivated esentially by economic reasons. After the conquest of the before-mentioned provinces, the Hrvatinići entrusted the positions in the administration to the members of their retinue. Their vassals who had come from Bosnia held the offices of representatives of the central government, counts of cities, castellani of fortresses or military commanders, whereas the sectors of finance and diplomacy were given to the care of familiares from the coastal cities who were more educated and able for these services.

This paper covers the career and the fragments of biographies of Ivan Mišljenović, viceban of Dalmatia and Croatia, Vojko Latičić, castellanus of Klis, his brother viceban Tvrtko Latičić, duke Petar Pavlović, Hrvoje’s envoy to Dubrovnik Ratko Mišanović, Gojak Lalković, a diplomat and chamberlain of Šibenik, Ostojica de Orbraz, castellanus of Skradin and, finally, Ostoja and Biloslav, castellani of Omiš. Their role in the conquest of Dalmatia and Croatia, in the administration and in the diplomatic service has also been established. Of all the familiares of the Hrvatinići in Adriatic littoral and its hinterland, only the officials of the city of Split were not included in the study, because of the greater amount of facts concerning their life and career.

Documents

Fragmenti o Familijarima Hrvatinica u Dalmaciji i Hrvatskoj Spomenica Marka Sunjica 2010