project

Reeds in 1996 had Michiel Haas de watertoren gekocht om daar een zeer milieuvriendelijke huisvesting van te maken. De heren Haas en Custers tekenen al snel een intentie overeenkomst, waarna er een begin wordt ge-maakt met het planproces. Het plannen maken gebeurt in nauw overleg met de gemeente Bussum en de buurman, het Gooisch Natuur Reservaat. Om het geheel haalbaar te maken, inclusief de extreme duurzaamheidsambities en het meenemen van het weer opknappen van de toren, is het noodzake-lijk om een stevig bouwvolume erbij te bouwen. Door-dat Custers en Haas de plannen zelf maken, worden er mogelijk meer varianten gemaakt dan een standaard ontwikkelaar zou hebben gemaakt. Uiteindelijk wordt plan 8D uitgevoerd.

November 2004 ontmoeten Bob Custers en Michiel Haas elkaar voor het eerst doordat een oud studiegenoot van Bob en medewerker van NIBE een ontmoeting arrangeert. Beide heren worden het al snel eens dat ze de ambitie hebben om de watertoren zelf te ontwikkelen tot eigen kantoorruimte en het meest duurzame kantoor van Nederland.

Duurzaamheid is meetbaar te maken Het project de Watertoren Bussum claimt het meest duurzame gebouw van Nederland te zijn dat tot nu toe gerealiseerd is. Deze claim wordt onderbouwd met een getal, de Milieu-Index-Gebouw (MIG) van 1028. Uit stukken uitgegeven door het Ministerie van VROM1

blijkt dat hoe hoger de score hoe minder milieube-

1. One number says it all, een uitgave van het Ministerie van VROM, een brochure met uitleg over de reken-methodiek GreenCalc+ die ten grondslag ligt aan deze Milieu-Index-Gebouw en een poster waarop projecten gebenchmarked worden. NB deze brochure is geheel door NIBE gemaakt, inclusief de opmaak.

DE WATERTOREN

OONTWERP

1 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

Het project de Watertoren Bussum claimt het meest duurzame gebouw van Nederland te zijn.

Deze meetbare eenheid van duurzaamheid wordt bere-kend met het LCA-programma GreenCalc+, een compu-terprogramma dat een levenscyclusanalyse maakt van een totaal gebouw. Op basis van het programma van eisen of op basis van het reeds uitgevoerde werk, kan het programma de duurzaamheid van het gebouw bere-kenen. Dat gebeurt voor drie onderwerpen: materiaal, energieverbruik en waterverbruik. Dat zijn meetbare eenheden, daar is de duurzaamheid, de milieubelas-ting, meetbaar van te bepalen. Een gebouw dat weinig materiaal gebruikt, slank gecon-strueerd is, constructie meteen als afwerking beschouwd en met milieuvriendelijke materialen gebouwd is scoort op materiaalgebied goed. Op energiegebied is het van belang dat het gebouw weinig energie nodig heeft voor

lastend en dat de hoogste score tot nu toe het Rijks-waterstaatkantoor te Terneuzen is met een MIG323 en dan het WNF-kantoor met een MIG269. De water-toren rekt dat getal meteen op tot 1028.

2 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

verwarming en koeling, dat de gebruikers zo min moge-lijk energie verbruiken voor ventilatie, verlichting, lif-ten, maar ook voor de computers, beeldschermen, prin-ters enz. van de gebruikers. Die energie die benodigd is wordt zelf opgewekt op basis van duurzame bronnen. Ten slotte wordt be-paald hoeveel water er door de gebruikers van het gebouw verbruikt wordt. Als al deze on-derdelen een minimale milieubelasting scoren, kan het gebouw een duurzaam gebouw zijn.

Er zijn echter ook niet-meetbare aspecten die mede bepalend zijn voor de duurzaamheid van een ge-bouw. Te denken valt aan aspecten als multifunctiona-liteit, aanpasbaarheid, maar ook schoonheid. Een mooi gebouw kan ook een duurzaam gebouw zijn, maar dan is er meer nodig dan alleen een mooi en imponerend smoeltje.

De Rijksoverheid heeft bepaald dat het rijk in 2010 voor 100% duurzaam moet inkopen ter stimulering van een duurzame samenleving. AgentschapNL heeft de criteria voor duurzaam inkopen in overleg met alle Rijksdien-sten en marktpartijen vastgelegd. Daarin is ondermeer

bepaald dat als een gebouw aan een Green-Calc+ score van Milieu-Index-Gebouw (MIG) van 200 wordt voldaan, er duurzaam wordt in-gekocht. Met de Water-toren Bussum wordt dit niveau van duurzaam inkopen met een factor 5 overschreden, dat wil zeggen dat de water-

toren vijf keer minder milieubelastend is dan wat de Rijksoverheid anno 2010 duurzaam inkopen vindt. Echte duurzaamheid wordt waarschijnlijk pas bereikt wanneer we aan scores denken van een Milieu-Index-Gebouw van 2000 en hoger. Daar zijn we voorlopig nog niet aan toe.

De watertoren is vijf maal duurzamer dan vereist voor duurzaam inkopen.

3 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

Hoe wordt duurzaamheid bij watertoren bereikt? Zoals al eerder in dit artikel aangegeven wordt de meetbare duurzaamheid bepaald door het toegepaste materiaal, het energieverbruik en het waterverbruik. Welke maatregelen worden bij de Bussumse waterto-ren toegepast om die extreme duurzaamheidsscore van 1028 te bereiken? Uit het programma GreenCalc+ blijkt dat de eindscore voor een belangrijk deel wordt be-paald door het energieverbruik. In een normale situatie is het energieverbruik bepalend voor ca. 75-85% van de Milieu-Index-Gebouw. Materialen maken dan ca. 15-20% van de score uit, terwijl water voor ca. 2-3% bijdraagt aan het geheel. Heb je een zeer energiezuinig gebouw worden de onderlinge verhoudingen anders.

MaterialenEr wordt geen extreem hoge materiaalscore bereikt bij de watertoren, dat is ook heel moeilijk. Het komt echter ook omdat gekozen is voor prefab constructiesystemen om de omliggende natuur zo gering mogelijk te belas-ten. Een keuze voor prefab betekent een snelle bouw-

wijze en een relatief kleine bouwplaats, beide belang-rijke items bij de keuze. Daarnaast is prefab passend binnen de flexibel bouwen gedachte. Voor het paviljoen achter de toren is gekozen voor een betonprefabconstructie met glazen gevels en voor het torengedeelte voor een staal/beton constructie met veel glas. Belangrijk was om een mooie transparante uitstraling te krijgen in de bosrijke omgeving. Doordat de constructie in veel gevallen overeenkomt met de af-werking wordt daar op materialen gespaard, hetgeen een positieve invloed op de materiaalscore heeft.

Energie – warmte/koudeHier wordt extreem goed gescoord. Allerlei beproefde technieken worden gebruikt als warmte-koude opslag (wko), warmtepompen (wp), warmtekrachtkoppeling (bio-wkk), enz. Er wordt volledig voorzien in de eigen energiebehoefte. In de warmtebehoefte wordt voorzien door de bio-wkk, die samen met de betonkernactive-ring het gehele gebouw van warmte kan voorzien. In extreem koude situaties wordt opgeslagen warmte in de bodem gebruikt voor de top verwarming. Koeling ge-beurt eveneens via de bio-wkk met behulp van een ab-sorptiekoelmachine en opgeslagen koude in de bodem. De koeling wordt eveneens via de betonkernactivering uit het gebouw getrokken in samenwerking met de ven-tilatie. Het gebouw heeft geen gasaansluiting.

Energie - elektraAlle benodigde elektrische energie wordt door de ei-gen installaties duurzaam opgewekt. Dat gebeurt door windenergie, PV-cellen en de bio-wkk. Op de toren komt een betrekkelijk kleine windmolen die ca. 8.000 kWh op jaarbasis zal opleveren, groter gaat niet omdat het metselwerk de dynamische krachten slecht op kan nemen. Er worden 30 m2 zonnecellen toegepast met een verwachte opbrengst van 3.200 kWh per jaar. Dat

Belangrijk was om een mooie transparante uitstraling te krijgen in de bosrijke omgeving.

4 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

5 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

6 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

betekent dat er naar verwachting nog ca. 110.000 kWh per jaar door de warmtekrachtkoppeling moet worden opgewekt, die draait daarmee dan ca. 3.000 uur vollast per jaar. Daarmee wordt volledig in de eigen energie-behoefte voorzien, plus wat extra’s.

Energieneutraal – klimaatneutraal Doordat de bio-wkk wordt gestookt met plantaardige afvalolie (gebruikt frituurvet) legt dit geen beslag op landbouwareaal voor voedselproductie en draagt het ook niet bij aan het broeikaseffect, omdat dit de kortcyclische CO2 kringloop is. Planten nemen CO2 op en staan dat weer af bij rot of verbranding, deze CO2 draagt daarmee niet bij aan het broeikaseffect, in tegenstelling tot fos-siele brandstoffen die miljoenen jaren geleden opgesla-gen CO2 nu in zeer korte tijd in de atmosfeer uitstoten. Doordat de afvalolie met vrachtauto’s wordt aange-voerd die wel fossiele CO2 uitstoten, moet er extra energie opgewekt worden, meer dan er zelf verbruikt wordt om die CO2 emissie te compenseren. Pas dan kan het gebouw de claim van energieneutraal of kli-maatneutraal gestand doen. Dat is hier het geval.

WaterverbruikOok op het gebied van waterverbruik scoort het pro-ject van de watertoren heel erg goed. Dat komt omdat al het eigen afvalwater zelf gezuiverd te worden, het pand heeft geen rioolaansluiting. Het afvalwater wordt gezuiverd door middel van een helofytenfilter. Het zui-vere water wat daar weer uitkomt, wordt hergebruikt voor de toiletspoeling van alle toiletten in het gebouw. Daarmee wordt 80% van het drinkwaterverbruik ge-spaard en ontstaat er een kleine waterkringloop met een geringe aanvulling drinkwater van het waterlei-dingbedrijf. Op deze schaal is een helofytenfilter in Europa nog niet toegepast.

Door al deze maatregelen is het watertoren project het meest milieuvriendelijke kantoorgebouw dat er momen-teel gebouwd is. De hoop en verwachting is dat deze eerste plaats spoedig door een ander project kan wor-den overgenomen, alleen op die manier blijven de ont-wikkelingen werkelijk de goede kant op gaan. Wij zijn echter heel blij met dit Watertoren project een bewijs te hebben kunnen leveren dat het commercieel mogelijk is om een extreem duurzaam project te realiseren.

De gedrevenheid van het NIBE om een hoge milieuambitie commercieel aantrekkelijk te realiseren, wordt al sinds ja-ren van onze klanten en opdrachtgevers gewaardeerd.

De hoop en verwachting is dat deze eerste plaats spoedig door een ander project kan worden overgenomen.

ProjectgegevensProject nr. 283: Watertoren BussumSoort project: Verbouwen van oude watertoren

tot duurzaamste kantoor van Nederland

Opdrachtgever: NIBE, later BWC (NIBE en VOCUS architecten)

Periode: 2004-2010

Rol NIBE: Initiatiefnemer project, ontwikke-laar van duurzaamheidsconcept en mede risicodragende ontwik-kelaar van het project

Participanten- Architect en directie: Bob Custers van VOCUS

Architecten bna te Bussum- Adviseur duurzaam bouwen: Michiel Haas van

Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) te Bussum

- Adviseur installaties: Ernest Israels van BOOM S/I te Delft

- Adviseur ontwikkeling: Maarten Smits van Sixpence te Bussum

- Aannemer paviljoen: Hercuton te Kuijck- Aannemer toren: Belmer Bouw te Almere (failliet

gegaan)- Aannemer installaties: Terberg Systeemintegratie te

Nieuwegein

7 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

project

8 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

RRESEARCH

PPUBLICATIES

I

INSTRUMENT

DDUM

O

energie materialen water innovatie ecologie gezondheid

eee

eee

eee

eee

eee

eee

eee

eee eee

eee

eee

eee

e e

OONTWERP

eee eeeeee eee

e

e e

e

e

e

e

AADVIES

eee eee eee eee eee eee

MAAK KENNIS MET DE WERKgEbIEDEN

VAN NIbE

Het NIBE heeft in de afgelopen 20 jaar een brede scope van werkgebieden en projecten opgebouwd.

Vraag naar de andere folders uit de reeks ‘projecten’.

Bussummergrindweg 1b, 1406 NZ BussumPostbus 229, 1400 AE Bussum Telefoon: 035-6948233 Fax: 035-6950042Email: info@nibe.org Internet: www.nibe.org